eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 27 #31!)*."$ DA D 0@$)%!"$ >EE 27! "#$%&' ( ) * +,-./&' Ἁγίου Δημητρίου 38 162 31 Βύρωνας Ἀθήνα E-mail: vtrizonis@yahoo.com Abstract Sotiris Zisis (b. 1902, Koulakia, Ottoman Empire [now Chalastra, near Thessaloniki in Greece] d. 1989, Thessaloniki, Greece) was a typographer and an authentic self-taught map-maker. From the age of 12, he started working as typographer (cliché-maker) and engraver in several print shops in Northern Greece. In the late 1930s, he opened his own engraving workshop in Thessaloniki, where he started producing maps for the daily newspaper Makedonia, and the public in general. Sotiris Zisis was also a maker of globes and one of the most renowned folk painters of Modern Greece. With the help of his three daughters, he produced more than one thousand hand-made globes, in three sizes, which were sold at major bookshops in Athens and Thessaloniki. In the early 1950s, he constructed an analogue astronomic apparatus simulating, with ingenious bicycle-type mechanisms, the rotation of Earth around the Sun. The newly-established National Centre for Maps and Cartographic Heritage (National Map Library) of Greece honoured Sotiris Zisis with an exhibition of his work in Thessaloniki from November 25 until December 12, 2004.
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 28 #32 28 Β. Η. Τριζώνης Οπως τόσοι καὶ τόσοι μάστορες τῆς τυπογραφίας, ὁ Σωτήρης Ζήσης δὲν μᾶς εἶναιἕναοἰκεῖοὄνομα.κιὅμως,μὲτοὺςχάρτεςτουκαὶμὲτὶςὑδρόγειέςτου, κάποιες γενιὲς Ελληνόπουλων ταξίδεψαν σ ὅλα τὰ μήκη καὶ πλάτη τῆς γῆς. Τὸ ὄνομα τοῦ Σωτήρη Ζήση θὰ εἶχε περιέλθει παντελῶς στὴν ἀφάνεια, ἐὰν δὲν ἔπεφτε τὸ 1994 ἕναν δημιούργημα του αὐτοδίδακτου χαρτογράφου στὰ χέρια τοῦ κ. Εὐάγγελου Λιβιεράτου, τοῦ σημερινοῦ προέδρου τοῦ Εθνικοῦ Κέντρου Χαρτῶν καὶ Χαρτογραφικῆς Κληρονομιᾶς Εθνικὴ Χαρτοθήκη(εκεχχακ). Μερικὰ ἔργα τοῦ Ζήση χάρτες καὶ ὑδρόγειες σφαῖρες παρουσιάστηκαν γιὰ πρώτη φορὰ στὸκοινὸσὲἔκθεσηποὺδιοργάνωσετὸεκεχχακτὸννοέμβριοτοῦ1999.τὸν Νοέμβριο τοῦ 2004, τὸ εκεχχακ διοργάνωσε νέα ἔκθεση ἀποκλειστικὰ μὲ τὰ δημιουργήματατοῦζήση.αὐτὴἦτανκαὶἡἀφορμὴγιὰἑτοῦτοἐδῶτὸἄρθρο. Ο Σωτήρης Ζήσης γεννήθηκε στὸ χωριὸ Κουλακιά(σημερινὴ Χαλάστρα) τῆς Θεσσαλονίκης τὸ 1902. Οἱ γονεῖς του ἦταν πρόσφυγες ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Ρωμυλία. Τελειώνοντας τὸ δημοτικὸ σχολεῖο, στὴν ἡλικία τῶν δώδεκα μὲ δεκατριῶν ἐτῶν, πῆγε στὴν Θεσσαλονίκη, γιὰ μάθει τὴν τέχνη τῆς τυπογραφίας καὶ τῆς τσιγκογραφίας κοντὰ σὲ ἕναν θεῖο του στὸ τυπογραφεῖο«ερμῆς». Τὸ1919,παρ ὅτιἦτανμόλις17ετῶν,οσωτήρηςζήσηςἐπιστρατεύθηκεἀπὸ τὸν Ελληνικὸ Στρατὸ καὶ στάλθηκε στὸ μέτωπο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἀπὸ τὴν Μικρὰ Ἀσία ἐπέστρεψε τελικὰ πεζός, μετὰ τὴν κατάρρευση τοῦ μετώπου καὶ τὴν καταστροφὴ τοῦ 1922. Μὲ τὸ τέλος τῆς στρατιωτικῆς του θητείας, ὁ Ζήσης ἐργάσθηκε σὲ διάφορα τυπογραφεῖα τῶν Σερρῶν, τῆς Ἀλεξανδρούπολης καὶ τῆς Ἀθήνας. Τὸ 1934 ἄρχισε νὰ ἐργάζεται ὡς τυπογράφος(«κλισετζής») στὴν ἐφημερίδα Μακεδονία. Στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1930, ἄνοιξε συνεταιρικὸ τσιγκογραφεῖο μέσα στὶς ἐγκαταστάσεις τῆς ἴδιας ἐφημερίδας. Στὸ τσιγκογραφεῖο αὐτὸ ἐργάστηκε ἕως τὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1960, ὁπότε καὶ συνταξιοδοτήθηκε. Πολλὰ ἀπὸ τὰ δημιουργήματα ποὺ βγῆκαν ἀπὸ τὸ τσιγκογραφεῖο τοῦ Ζήση ἦταν σχέδια καὶ χάρτες γιὰ τὶς σελίδες τῆς Μακεδονίας. Μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ πολέμου τοῦ 1940 41, ὁ Ζήσης ἄρχισε νὰ ἐκδίδει χάρτες γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἐνημέρωσης τοῦ κοινοῦ σχετικὰ μὲ τὸν πόλεμο. Ετσι, τύπωσε χάρτη τῆς Ἀλβανίας, χάρτη τῆς )!" # $%& '() *()+",'( " - #./0)%' 12 )3/ 4 5 0'% "67( % 8 0!%$# +$! 9 :;< ( %)%'(0!%')3 )= / (6''! )= / >/7# 6!&, / 10)%66 '( = / "6%( = / " -? $(' '1" '*/)%' ')3/ )!" # $%&.% # '@ )3/ >/%" %$, #, # 3 ( 0'1 /, /! 0A( B/, / C ( %D E6B(6($, / ' 06., / 9
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 29 #33 Σωτήρης Ζήσης, ὁ χαρτογράφος 29! " Ἀνατολικῆς Εὐρώπης καὶ κατόπιν χάρτες τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Τουρκίας. Ομως ταυτοχρόνως ἄρχισε νὰ ἐνδιαφέρεται καὶ γιὰ τὴν κατασκευὴ ὑδρογείων σφαιρῶν. Γιὰ τὴν κατασκευὴ ὑδρογείων σφαιρῶν, ὁ«μπαρμπα-σωτήρης» ἔφτιαξε χαρτοτεχνικὸ ἐργαστήριο στὸν χῶρο σπιτιοῦ του στὶς Σαράντα Εκκλησιὲς τῆς Θεσσαλονίκης. Σ αὐτὸ τὸ ἐργαστήριο τὸ«πολυτεχνεῖο» του, ὅπως τὸ ἀποκαλοῦσε κατὰ τὴν δεκαετία τοῦ 1950, ὁ Ζήσης ἔστησε ὅλον τὸν ἀπαραίτητο ἐξοπλισμὸ γιὰ τὴν κατασκευὴ τῶν ὑδρογείων: τὴν πρέσσα γιὰ τὰ καλούπια, τὰ κλισέ, τὶς βάσεις στήριξης, κ.λπ. Μ αὐτὸν τὸν ἐξοπλισμό, κατασκεύασε περίπου δύο χιλιάδες ὑδρόγειες σφαῖρες σὲ τρία μεγέθη: μικρό, μεσαῖο καὶ μεγάλο. Τὶς ὑδρόγειες σφαῖρες, ὁ Ζήσης τὶς κατασκεύαζε φτιάχνοντας πρῶτα σφαῖρες ἀπὸ χαρτόνι μέσα σὲ εἰδικὰ καλούπια. Κατόπιν, ἐπικάλυπτε τὶς χαρτονένιες σφαῖρες μὲ ἔγχρωμους χάρτες ἀτράκτους ποὺ εἶχε ὁ ἴδιος σχεδιάσει καὶ τυπώσει. Πολύτιμοι βοηθοί του στὴν κατασκευὴ τῶν ὑδρογείων σφαιρῶν, ἦταν οἱ τρεῖς θυγατέρες του: ἡ Εὐδο-
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 30 #34 30 Β. Η. Τριζώνης! " κία, ἡ Θεανὼ καὶ ἡ Εὐφροσύνη. Οἱ ὑδρόγειες σφαῖρες τοῦ Ζήση διανέμονταν πρὸς πώληση σὲ κεντρικὰ βιβλιοπωλεῖα τῆς Θεσσαλονίκης καὶ τῆς Ἀθήνας. Μία ἄλλη πρωτότυπη κατασκευὴ τοῦ Σωτήρη Ζήση ἦταν τὸ«σύστημα», ἕνας αὐτόματος μηχανισμὸς ποὺ ἀναπαριστᾶ τὴν κίνηση τῆς Γῆς γύρω ἀπὸ τὸν Ηλιο. Τὸ Σύστημα, γιὰ τὸ ὁποῖο ἔλαβε καὶ δίπλωμα εὐρισιτεχνίας, τὸ κατασκεύασε κατὰ τὴν δεκαετία τοῦ 1950 χρησιμοποιώντας ὡς ὁδηγὸ τὸ δημοφιλὲς βιβλίο Τὸ σύμπαν, ποὺ εἶχε κυκλοφορήσει ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ἀπὸ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο τοῦ Ελευθερουδάκη. Οἱ ἐφευρέσεις τοῦ Σωτήρη Ζήση δὲν περιορίστηκαν μόνο στὸ Σύστημα. Ο Ζήσης σχεδίασε καὶ κατασκεύασε ἐπίσης καὶ μηχανές ἀπὸ μία φωτογραφικὴ μηχανὴἕωςἕναψυγεῖο!μόνονποὺοἱἐφευρέσειςαὐτὲςδὲνβρῆκαν δυστυχῶς ποτὲτὸνδρόμοπρὸςτὴνμαζικὴπαραγωγή. Σὲ μεγάλη ἡλικία, ὁ μπαρμπα-σωτήρης Ζήσης καταπιάστηκε καὶ μὲ τὴν ζωγραφική. Εως τὸ 1969, δὲν εἶχε πουλήσει κανέναν πίνακα. Ωστόσο, σήμερα τὸ ζωγραφικὸ ἔργο τοῦ Ζήση ἀποτελεῖ δεῖγμα γνήσιας λαϊκῆς τέχνης καὶ ὁ ἴδιος θεωρεῖται ἕνας ἀπὸ τοὺς πλέον σημαντικοὺς λαϊκοὺς ζωγράφους τῆς Βόρειας Ελλάδας. Η θεματογραφία τῶν πινάκων του εἶναι τὸ χωριό του, ἡ Θεσσαλονίκη καὶ ὁ Μακεδονικὸς ἀγώνας. Ο Ηλίας Πετρόπουλος, ὁ γνωστὸς λαογράφος ὁ ὁποῖος γεννήθηκε καὶ μεγάλωσε στὴν Θεσσαλονίκη, γράφει ὅτι ὁ Σωτήρης Ζήσης ἔσωσε
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 31 #35 Σωτήρης Ζήσης, ὁ χαρτογράφος 31! " "! " μὲ τοὺς πίνακες του τὴν μόνη γνήσια εἰκόνα τοῦ ὑποκόσμου τῆς προπολεμικῆς Θεσσαλονίκης. Σὲ μία συνέντευξή του, το 1969, ὁ Ζήσης παραδέχθηκε ὅτι εἶχε δεῖ ἔργα τοῦ Θεόφιλου, πρόσθεσε ὅμως ὅτι δὲν ἐπηρρεάστηκε ἀπὸ τὸν Θεόφιλο, κάτι ποὺ εὔκολα διαπιστώνεται ἀπὸ ὅποιον δεῖ τὰ ἔργα του. Στὰχρόνιατοῦ1970καὶτοῦ1980, ΟΣωτήρηςΖήσηςἀποσύρθηκεἀπὸτὴν ἐνεργὸ δράση. Εσβησε ταπεινὸς καὶ ἄγνωστος στὸ εὐρὺ κοινὸ τὸ 1989. Τὸ1994,ὁκαθηγητὴςτοῦΑΠΘκαὶπρόεδροςτοῦεκεχχακκ.ΕὐάγγελοςΛιβιεράτος ἔλαβε δύο χάρτες δῶρο γιὰ τὸ ἀρχεῖο τοῦ εκεχχακ. Ενας ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς χάρτες ἦταν ἀρκετὰ παράξενος. Ἀπεικόνιζε τὴν Ἀνατολικὴ Εὐρώπη, ἀπὸ τὴν Βαλτικὴ ἕως τὸν Εὔξεινο Πόντο ἦταν δὲ ἀχρονολόγητος καὶ περιεῖχε μόνο τὶς 9 0)$B"!6!!" " # $%&! '! ( 0& 6(! )* 5/% +,,- 9. 9 0$%(65! /0 11 2 3! 4 1 '56" '7 8'9 1 ':! 4 &%; 32! )<!'' %! )* 5/% +,,< 9
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 32 #36 32 Β. Η. Τριζώνης " "! " "! " " www.macedonian-heritage.gr πληροφορίες ὅτι εἶχε ἐκδοθεῖ ἀπὸ τὸν«σωτ. Ζήση» καὶ ὅτι εἶχε τυπωθεῖ στὴν Θεσσαλονίκη«τύποις Ι. Μαρινέλη». Εντυπωσιασμένος ἀπὸ αὐτὸν τὸν χάρτη, ὁ κ. Λιβιεράτος ἄρχισε νὰ ἀναζητάει τὸν δημιουργό του. Τελικά, μὲ τὴν βοήθεια τῶν θεσσσαλονικιῶν ποιητῶν Ντίνου Χριστιανόπουλου καὶ Γιάννη Υφαντῆ, ὁ κ. Λιβιεράτος ἐντόπισε τὶς κόρες τοῦ Σωτήρη Ζήση, Εὐδοκία, Θεανὼ καὶ Εὐφροσύνη, καθὼς καὶ τὸ πατρικό τους σπίτι στὶς Σαράντα Εκκλησιὲς τῆς Θεσσαλονίκης. Οἱ κόρες τοῦ Ζήση ἀνταποκρίθηκαν θερμὰ στὴν ἔκκληση τοῦ κ. Λιβιεράτου νὰ συνδράμουν γιὰ τὴν ἀνάδειξη τοῦ ἔργου τοῦ πατέρα τους. Ετσι στὶς 31 Οκτωβρίου 1999, κατὰ τὰ ἐγκαίνια τοῦ κτιρίου ὅπου στεγάζεται τὸ εκεχχακ, παρουσιάστηκαν ὁρισμένα ἔργα τοῦ Ζήση: τρεῖς χάρτες, τὸ Σύστημα καὶ μερικοὶ χάρτες ἄτρακτοι. Πέντε χρόνια ἀργότερα, τὸ εκεχχακ αποφάσισε νὰ διοργανώσει νέα ἔκθεση ἀφιερωμένη ἀποκλειστικὰ στὸ χαρτογραφικὸ ἔργο τοῦ Σωτήρη Ζήση. Η πιὸ πρόσφατη ἔκθεση ἔγινε στὸν χῶρο τῆς Πολυτεχνικῆς ΣχολῆςτοῦΑΠΘκαὶδιήρκεσεἀπὸτὶς25Νοεμβρίουἕωςτὶς12Δεκεμβρίου 2004. Στὴν τελευταία ἔκθεση, παρουσιάστηκαν πολλοὶ χάρτες τοῦ Ζήση, ποὺ κυκλοφόρησαν στὸ ἐμπόριο ἢ ἔμειναν ἀνέκδοτοι, χάρτες ἄτρακτοι καὶ τελειωμένες ὑδρόγειες σφαῖρες, καθὼς καὶ τὸ Σύστημα μὲ τὶς συνοδευτικὲς ὁδηγίες γιὰ τὴν χρήση του. Εἰδικὰ γι αὐτὴν τὴν ἔκθεση, τὸ εκεχχακ κυκλοφόρησε τόμο 120 σελίδων μὲ 140 ἔγχρωμες φωτογραφίες καὶ κείμενα τοῦ Ντίνου Χριστιανόπουλου, τοῦ Εὐάγγελου Λιβιεράτου καὶ τῶν θυγατέρων τοῦ Σωτήρη Ζήση.
eutypon1315 2005/11/25 11:49 page 33 #37 Σωτήρης Ζήσης, ὁ χαρτογράφος 33!! " # $ $% & ' $ ( ) * +, -. /0 1 % 2 3 2 4 3 4 5 5 6 7 8 9 3 2 3 4 5 5 : ; 7 8 < = >7? #7? >@ A 8A B ' >= A C A DE 7 C A F " 7 G A H ; $ IJ?! www.maplibrary.gr K A @ A? L " M? A & " G N? > G? 7 8 7? >@ A ' G C A DE 7 C A F " 7 G A % O P G L! 7 8A Q7 R A? 7 8 K R 8A = P A $ S T = " ' U A V U ' W G % T? K A ' & U ' " @ A N L G 7 8 X G Y? P G P G $ & & ' > Z ' 7 @ N R K G [ 7 G E \ E F F ] \ = > N N ^ 4 5 _ N =? G H DE 7 N F " 7 G < G G >? ` ' 7 G a b : 6 c a a d ' >7 G #e] @ ` R ' G ; G ' H! 4 6 a 2 4 5 % c 9 a 4! 25 a 26 : f U g H 4 a 2 5 4 6 a 2 4 2 h 3 H box@maplibrary.gr