Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΑΥΤΟΥ: ΑΠΟ ΤΟΝ IMMANUEL BALLERSTEIN ΣΤΟΝ FERNAND BRAUDEL

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ : ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ. Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΑΥΤΟΥ: ΑΠΟ ΤΟΝ IMMANUEL BALLERSTEIN ΣΤΟΝ FERNAND BRAUDEL Βιβλιοπαρουσίαση Βιβλιοκριτική Υπό του φοιτητού Cπυρίδωνος Β. Cτολίγκα (Th.M) Α.Μ.200479 Εργασία στο μάθημα επιλογής : Συγκριτική Πολιτική ΙΙ (713Θ ) Υπεύθυνος Καθηγητής κ. Λυριντζής Χρήστος ΑΘΗΝΑ 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα :... σελ. 3 Κεφάλαια : Ι. Η πολιτική της συσσώρευσης.... σελ. 4 ΙΙ. Η εμπορευματοποίηση των πάντων... σελ. 8 ΙΙΙ. Η απανθρωπιά της προ-όδου. (Επίλογος - Κριτική θεώρηση του θέματος)... σελ. 14 2

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Εγχειρίδια σαν τον «Ιστορικό Καπιταλισμό» καί «Η Δυναμική του Καπιταλισμού» μας δίδουν ένα τρόπο σκέψης που ούτε λίγο ούτε πολύ μας δημιουργεί νέα ερωτηματικά καί συνάμα θέτει νέους στόχους σκέψης στα μονοπάτια μιας αληθινής πραγματικότητας: Η τεχνολογική, επιστημονική, ιατρική καί όποια άλλη ανακάλυψη εσείς θέλετε κάνει τον άνθρωπο πιο ευτυχισμένο ή αντίθετα μας φέρνει αντιμέτωπους με το υπέρ Εγώ μας, μιάς καί η πληθώρα των επιτευγμάτων που αναφέρει ο συγγραφέας στο προαναφερθέν βιβλίο του δημιουργεί τίς προϋποθέσεις εκείνες της διάκρισης ενός χάσματος ανάμεσα στους ανθρώπους προσδίδοντας συχνά σε αυτούς την ψευδαίσθηση ότι τα πάντα γίνονται με γνώμονα το κοινό καλό καί το συμφέρον του απλού θνητού ανθρώπου καί δυστυχώς πως ο αιώνας αυτός του καπιταλισμού μόνο θετικά στοιχεία καί μεγάλα επιτεύγματα μπορεί να μας προσφέρει. Το ερώτημα όμως που τίθεται εδώ είναι το εξής: Ο άλλος άνθρωπος, ο Υπεράνθρωπος όπως πολύ άξια ονόμασε ο Νίτσε τον άπληστο άνθρωπο της εποχής του, μήπως έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου του 20 ου καί 21 ου αιώνα; Με άλλα λόγια, μπορεί ο ρυθμός ανάπτυξης να φέρει την όποια ευτυχία στον σύγχρονο άνθρωπο όπου τα πάντα σπαράζουν καί συγκρούονται καθημερινά μέσα του; 1 Ποιός από την άλλη μεριά ευθύνεται για το χάσμα της εποχής μας; Αυτά είναι ενδεικτικά μερικά α- πό τα ερωτήματα που θα εξετάσουμε στην παρούσα εργασία. 1 Ο συγγραφέας του «Ιστορικού καπιταλισμού» αναφέρει ενδεικτικά: ο ιστορικός καπιταλισμός είναι ολοφάνερα ένα σύστημα παραλογισμού. Κάποιοι συσσωρεύουν κεφάλαιο για να συσσωρεύσουν ακόμη περισσότερο. Οι καπιταλιστές μοιάζουν σαν τα άσπρα ποντίκια στη ρόδα, που τρέχουν όλο καί πιο γρήγορα, για να τρέξουν ακόμη πιο γρήγορα. Σ αυτήν τη διαδικασία, αναμφίβολα, κάποιοι ζούν καλά, αλλά κάποιοι άλλοι άσχημα αλλά κι εκείνοι που ζούν καλά, πόσο καλά, καί για πόσο καιρό;... Βλέπε χαρακτηριστικά Ιμμάνουελ Βαλλερστέϊν, Ιστορικός Καπιταλισμός, (τίτλος πρωτοτύπου: Immanuel Wallerstein, Historical Capitalism, Verso Edition, 1983), μετάφραση Μέττα Τσικρικά, σελίς 47, εκδόσεις Θεμέλιο, Α- θήνα 1987. Βλέπε χαρακτηριστικά καί το έργο του Βαλλερστέϊν : Λόγος περί Παγκοσμιοποίησης καί Δημοκρατίας, όπου αποτελεί μία ενότητα συνεντεύξεων του συγγραφέα με τον Χρόνη Πολυχρονίου, εκδόσεις Scripta, Αθήνα 2002. 3

Ι. Η πολιτική της συσσώρευσης Ο καπιταλισμός είναι πρώτα από όλα καί πάνω από όλα ένα ιστορικό κοινωνικό σύστημα. Για να κατανοήσουμε τίς απαρχές, τη λειτουργία καί τις τρέχουσες προοπτικές του, χρειάζεται να ε- ξετάσουμε τη σημερινή πραγματικότητα. 2 Η λέξη καπιταλισμός προέρχεται από τη λέξη capital (κεφάλαιο). Μία πρώτη ανάλυση θα απέδιδε στη λέξη αυτή την έννοια της συσσώρευσης πλούτου, κι όμως στα πλαίσια του ιστορικού καπιταλισμού η έννοια αυτή επιδέχεται μία ειδικότερη ερμηνεία. Ε- κείνο που διακρίνει το ιστορικό κοινωνικό σύστημα που ονομάζουμε ιστορικό καπιταλισμό είναι ότι σε αυτό το ιστορικό σύστημα, το κεφάλαιο κατέληξε να χρησιμοποιείται με πρωταρχικό αντικειμενικό σκοπό καί πρόθεση την αυτοεπέκταση. Σε αυτό το σύστημα οι προγενέστερες συσσωρεύσεις αποτελούσαν «κεφάλαιο» μόνο στο βαθμό που χρησιμοποιούνταν για να συσσωρεύουν περισσότερο κεφάλαιο. 3 Η διαφορά όμως εδώ υπάρχει κινείται θα λέγαμε μεταξύ του ατόμου καί της ομάδος. Ο συγγραφέας του Ι- στορικού Καπιταλισμού διαγράφει αυτή την διαφορά μέσα από τα πρωταρχικά στάδια καί τις μορφές που αυτή ακολούθησε μέχρι σήμερα. Η μελέτη μας θα αρχίσει από τα επιμέρους στοιχεία που συγκρότησαν αυτή τη διαφορά για να καταλήξει στην... δ ι α - φ ο ρ ά αυτή καθ εαυτή. Όπως θα εξετάσουμε παρακάτω τρία ήταν εκείνα τα στοιχεία της κρατικής εξουσίας που επέφεραν μίαν τέτοια διαφορά : α. Ο έλεγχος καί η δικαιοδοσία που έχει κάθε κράτος για την κίνηση στα σύνορα - άρρηκτα συνδεδεμένης με την κίνηση των αγαθών, του χρηματικού κεφαλαίου καί της εργατικής δύναμης. Έτσι, μπορούσε εύκολα να καθορίζει καί να επηρεάζει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας, β. Ήταν το έννομο δικαίωμα των κρατών να κα- 2 Βαλλερστέϊν Ιμμάνουελ, Ιστορικός Καπιταλισμός, (τίτλος πρωτοτύπου: Immanuel Wallerstein, Historical Capitalism, Verso Edition, 1983), μετάφραση Μέττα Τσικρικά, σελίς 16, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1987. 3 Ο.π., σσ. 17-18. 4

θορίζουν, μέσα στα όρια της επικράτειας τους, τους νόμους που ρυθμίζουν τις κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής. Αυτό δε σήμαινε τίποτα άλλο παρά την τροποποίηση των όποιων εθιμικών πλαισίων σχέσεων :... Όπως θα περιμέναμε, στον ιστορικό καπιταλισμό, τα κράτη νομοθετούσαν έτσι ώστε να αυξάνεται η εμπορευματοποίηση της εργατικής δύναμης, καταργώντας διάφορους ε- θιμικούς περιορισμούς σχετικά με την μετακίνηση των εργατών α- πό το ένα μέρος στο άλλο. Επιπλέον επέβαλλαν στην εργατική δύναμη δημοσιονομικές υποχρεώσεις, που συχνά ανάγκαζαν ορισμένους εργάτες να απασχοληθούν σε μισθωτή εργασία. 4 Καί τέλος, ένας τρίτος παράγοντας της κρατικής εξουσίας, ήταν η επιβολή φόρων. Η φορολογία μετατράπηκε (σε αντίθεση με τις προηγούμενες πολιτικές δομές που τη χρησιμοποιούσαν ως πηγή εσόδων για τους κρατικούς μηχανισμούς) κατά δύο τρόπους. Ενώ πρίν τα κρατικά έσοδα όφειλαν την προέλευσή τους σε περιστασιακές καί βίαιες υπεξαιρέσεις από άτομα εντός ή εκτός της επίσημης επικρατείας του κράτους, στον ιστορικό καπιταλισμό η φορολογία έ- γινε η κύρια τακτική πηγή των κρατικών εσόδων. Δεύτερον, η φορολογία, ως ποσοστό της συνολικής παραγόμενης ή συσσωρευμένης αξίας, αυξανόταν σταθερά κατά την ιστορική εξέλιξη της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας. Αυτό σήμαινε ούτε λίγο ούτε πολύ ότι οι πόροι της συσσώρευσης του κεφαλαίου οδηγούσαν στην παραπέρα συσσώρευση του κεφαλαίου. Τα στοιχεία που μόλις προαναφέραμε οδήγησαν το κράτος καί τις εκάστοτε κυβερνήσεις στην αρχή της ατομικοποίησης του κέρδους, κάνοντας τις αναδιανομές τους στους πλουσίους. 5 Για να επανέλθουμε όμως στη σχέση ατόμου καί ομάδας, κάτω από το πρίσμα της τελευταίας μας ανάλυσης, η σχέση αυτή πήρε την μορφή σύγκρουσης ανάμεσα κυρίως στη μικρή ομάδα των μεγάλων δικαιούχων του συτήματος καί στη μεγάλη ομάδα των θυμάτων τους. Η σύγκρουση αυτή συχνά επικαλείτε ως ταξικός αγώνας ανάμεσα στο κεφάλαιο καί τους εργάτες, ενώ διαδραματίστη- 4 Ο.π., σελίς 56. 5 Βλέπε για πληρέστερη ανάλυση του φαινομένου στίς σελίδες 59 65. 5

κε με μεγάλη επιτυχία τόσο στην οικονομική αρένα όσο καί στην πολιτική, φτάνοντας μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις να μιλάμε για το φαινόμενο των αντι-ιμπεριαλιστικών αγώνων. 6 Μία άλλη μορφή έτσι όπως παρουσιάζεται από την Δυναμική του καπιταλισμού ήταν καί το λεγόμενο «αντισυστημικό κίνημα» έχοντας ως βάση του τις γραφειοκρατικές δομές με δύο μεγάλες ιστορικές παραλλαγές : τα εργατικά σοσιαλιστικά κινήματα καί τα εθνικιστικά κινήματα. Καί τα δύο αυτά είδη κινημάτων μιλούσαν την γλώσσα της Γαλλικής επανάστασης: ελευθερία ισότητα καί αδελφοσύνη. Καί τα δύο ενστερνίστηκαν την ι- δεολογία του Διαφωτισμού το αυτονόητο της προόδου, που σήμαινε με άλλα λόγια τη χειραφέτηση του ανθρώπου, καταξιωμένη από τα έμφυτα ανθρώπινα δικαιώματα. Η διαφορά όμως αυτών των δύο κινημάτων ήταν ότι το καθένα από αυτά εστίαζε το ενδιαφέρον του σε διαφορετικό σημείο αναφοράς. Η εστία των εργατικών σοσιαλιστικών κινημάτων εντοπιζόταν στίς συγκρούσεις ανάµεσα στους μισθωτούς εργάτες των πόλεων που δεν είχαν ιδιοκτησία (το προλεταριάτο) καί τους ιδιοκτήτες των οικονομικών δομών στίς οποίες δούλευαν οι μισθωτοί εργάτες (την αστική τάξη). Τα κινήματα αυτά διατείνονταν ότι η κατανομή των α- μοιβών ήταν ριζικά άνιση, καταπιεστική καί άδικη. Αντίθετα, η ε- στία των εθνικιστικών κινημάτων εντοπιζόταν στις συγκρούσεις ανάμεσα στους πολυάριθμους «καταπιεσμένους λαούς» καθορισμένους στα πλαίσια γλωσσικών ή/καί θρησκευτικών χαρακτηριστικών, καί στους συγκεκριμένους κυρίαρχους «λαούς» μιάς δεδομένης πολιτικής επικράτειας. 7 Κοινό σημείο αναφοράς καί των δύ- 6 Το φαινόμενο αυτό των «αντι-ιμπεριαλιστικών» αγώνων φαινομενολογικά παρουσιάστηκε ανάμεσα στους συσσωρευτές του κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα καί την εργατική δύναμη εξίσου σε παγκόσμια κλίμακα εκφράστηκε επίσης, σε μεγάλο βαθμό, με τις προσπάθειες διαφόρων ομάδων να ανέβουν στην ε- ξουσία σε δεδομένα ασθενέστερα κράτη, με σκοπό να χρησιμοποιήσουν την κρατική εξουσία εναντίον των συσσωρευτών του κεφαλαίου που ήταν τοποθετημένοι σε ισχυρότερα κράτη. 7 Παράδειγμα της Αυστο-Ουγγρικής Αυτοκρατορίας, όπου η ανομοιογένεια των εθνικών ομάδων ήταν το πλέον εμφανές χαρακτηριστικό στην ιεραρχική κατάταξη της εργατικής δύναμης. Βλέπε επίσης καί τη συζήτηση στο έργο του Μπρωντέλ (Fernand Braudel) «Η Δυναμική του Καπιταλισμού» (τίτλος πρωτοτύπου: La dynamique du capitalism,frammarion 1985), μτφρ. Ρίκα Μπενβενίστε, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992, σσ. 89-135, που συνοδεύει εισηγήσεις των : Paul Fabra, Gerard Jorland, Alberto Tenenti, K.N.Chaudhuri, Barun De, Celso Furtado, Laszlo Makkai, καί του ιδίου του Immanuel Wallerstein. 6

ο αυτών ειδών κινημάτων ήταν η κινητοποίηση των λαϊκών δυνάμεων στη βάση μιάς αντισυστημικής, δηλαδή επαναστατικής ιδεολογίας. Ήταν, με άλλα λόγια, κατά του υπάρχοντος συστήματος (του ιστορικού καπιταλισμού) που ήταν χτισμένο πάνω στις δομικές ανισότητες κεφάλαιο εργασία, κέντρο περιφέρεια, τίς οποίες τα κινήματα επιδίωκαν να καταλύσουν. Πολλά όμως κινήματα απέκτησαν, όπως θα δούμε καί παρακάτω, μερική ή/καί ολική κρατική εξουσία. 8 8 Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι η κατάκτηση της κρατικής εξουσίας υποσχόταν την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στα αντιμαχόμενα μέρη. Που σημαίνει ότι η κατάκτηση της εξουσίας αντιπροσώπευε μιά μεταρρύθμιση του συστήματος. Το ερώτημα που θέτει εδώ ο Βάλλερστεϊν είναι ότι το έργο των αντισυστημικών συστημάτων, σε διάστημα πάνω από 150 χρόνια, ήταν απλώς η ενδυνάμωση του Ιστορικού καπιταλισμού μέσα από μεταρρυθμίσεις; Ο.π., σελίς 76κ.ε. 7

IΙ. Η εμπορευματοποίηση των πάντων. Ο Ιμμάνουελ Βάλλερστεϊν αρχίζει την έρευνα του γύρω από το θέμα του «Ιστορικού Καπιταλισμού» έχοντας ως βάση του το φαινόμενο της «συσσώρευσης». Αναλύει, πως η ιστορικότητα του καπιταλισμού τοποθετείται στην Ευρώπη του τέλους του 15 ου αιώνα, καί ότι το σύστημα με το πέρασμα του χρόνου επεκτάθηκε στο χώρο, ώστε να καλύπτει στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα ολόκληρη την υδρόγειο καί ότι ακόμα καί σήμερα καλύπτει ολόκληρη την υδρόγειο. 9 Επίσης, πως στον κόσμο του 14 ου καί 15 ου αιώνα, η Ευρώπη ήταν ο χώρος ενός κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας που συγκριτικά με άλλες περιοχές του κόσμου ήταν, όσον αφορά τίς παραγωγικές δυνάμεις, τη συνοχή του ιστορικού της συστήματος καί τη σχετική κατάσταση της ανθρώπινης γνώσης, μιά ενδιάμεση ζώνη ούτε τόσο προηγμένη όσο κάποιες περιοχές, ούτε τόσο πρωτόγονη, όσο κάποιες άλλες. 10 Ανέθρεψε, με άλλα λόγια, έναν homo econo - micus με κάποια σημάδια σύγχυσης στις σχέσεις του με τον γύρω κόσμο, μιάς καί ρυθμός συσσώρευσης ήταν ένα ζήτημα μιας διαδικασίας «ανταγωνισμού», με υψηλότερες αμοιβές για εκείνους που επιδείκνυαν μεγαλύτερη διορατικότητα στις κρίσεις τους, μεγαλύτερη ικανότητα να ελέγχουν το εργατικό τους δυναμικό καί μεγαλύτερη δυνατότητα πρόσβασης σε περιοριστικές πολιτικές αποφάσεις πάνω σε ιδιαίτερες λειτουργίες της αγοράς (γενικά γνωστές ως μονοπώλια). Έτσι, το κοινωνικό σύστημα εδραιώθηκε στο φάσμα των κανόνων του νόμου της αξίας. Υπήρξαν όμως καί εκείνοι που αρνούνταν να αποδεχθούν την ύπαρξη καπιταλισμού εάν δεν υπήρχε μια ειδική μορφή κοινωνικών σχέσεων στο χώρο της εργασίας. Ο συγγραφέας μας δίνει εδώ μια άλλη διάσταση σε ότι σήμερα ονομάζουμε «αντικειμενικό σκοπό του παραγωγού» περιορίζοντας την ικανότητα των «ανταγωνιστών», οι οποίοι το μόνο που επιδιώκουν είναι η διαθεσιμότητα της συσσώρευσης καί το κόστος της. Θα μπορούσαμε να 9 Ο.π., σελίς 24. 10 Ο.π., σελίς 49 κ.ε. 8

πούμε πως η δυναμική του παραπάνω σχήµατος έδωσε την δύναμη να μιλάμε για μία προλεταριοποίηση της εργατικής δύναμης, η οποία εδρώθηκε μεταξύ της παραγωγικής (μισθωτή εργασία) καί μή παραγωγικής εργασίας (επιβοηθούμενη εργασία). Η παραγωγική εργασία έγινε το χρέος κατά κύριο λόγο του ενήλικου άνδρα/πατέρα καί κατά δεύτερο λόγο των άλλων (νεότερων) ενήλικων ανδρών του νοικοκυριού. Η μή παραγωγική εργασία έγινε χρέος κατά κύριο λόγο της ενήλικης γυναίκας/μητέρας καί κατά δεύτερο λόγο των άλλων γυναικών, καθώς καί των ηλικιωμένων καί των παιδιών. Ομολογουμένως, η διαχωριστική γραμμή δεν ή- ταν ποτέ απόλυτη, στον ιστορικό καπιταλισμό όμως κατέληξε να είναι αρκετά σαφής καί αναγκαστική: 11 «Το νέο στοιχείο στον ιστορικό καπιταλισμό ήταν η συσχέτιση του καταμερισμού της εργασίας με την αποτίμηση της εργασίας... Ενώ στα προηγούμενα συστήματα οι άνδρες καί οι γυναίκες είχαν καθορισμένα (αλλά συνήθως ισότημα) καθήκοντα, στον ιστορικό καπιταλισμό ο ενήλικος άνδρας που έ- παιρνε μισθό κατατάχθηκε ως αυτός που «κερδίζει το ψωμί», η κολώνα του σπιτιού, καί η ενήλικη γυναίκα που εργαζόταν στο σπίτι ως «νοικοκυρά».. Έστι θεσμοποιήθηκε ο σεξισμός.» 12 Ένας δεύτερος λόγος στην προλεταριοποίηση της εργατικής τάξης υπήρξε καί η προβολή της εθνότητας, η οποία έπαιξε τον ρόλο του να διαιρεί πολιτικά την εργατική τάξη. Ήταν πράγματι, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας, ένα πολιτικό δώρο για τους εργοδότες μιάς καί η εθνότητα ήταν αυτή που δημιούργησε έναν πολιτιστικό φλοιό, που αποκρυστάλλωσε το πρότυπο της δομής του ημιπρολεταριακού νοικοκυριού. 13 Με άλλα λόγια δημιούργησε αυτό που σήμερα εννοούμε πόλωση στην κατανομή 11 Ο Βάλλερστεϊν αναφέρει χαρακτηριστικά ότι :..Ο ιστορικός καπιταλισμός επέφερε μία κολοσσιαία δημιουργία υλικών αγαθών, αλλά (συνάμα) καί μία κολοσσιαία πόλωση των αμοιβών. Πολλοί ευνοήθηκαν σε τεράστιο βαθμό, αλλά πολλοί περισσότεροι γνώρισαν έναν ουσιαστικό υποβιβασμό στα πραγματικά συνολικά τους εισοδήματα καί στην ποιότητα της ζωής τους. Ο.π., σσ. 78-79. 12 Ο.π., σσ. 26-31. 13 Ο.π., σελίς 34. 9

των αμοιβών. Το νομικο φιλοσοφικό δόγμα που επικράτησε (εκείνο δηλαδή που είχε ως βάση του την έννοια της εθνικής κυριαρχίας στην Αριστοτελική αρχή του αποκλειόμενου μέσου) έκανε δυνατή την ανάθεση αρμοδιοτήτων για τον έλεγχο της κίνησης στα σύνορα, για να ελέγχεται δηλαδή τί εισέρχεται καί τί εξέρχεται α- πό δεδομένα κράτη: «..Κάθε κράτος είχε επίσημα δικαιοδοσία πάνω στα σύνορα του για την κίνηση των αγαθών, του χρηματικού κεφαλαίου καί της εργατικής δύναμης. Έτσι, κάθε κράτος μπορούσε ως ένα βαθμό να επηρεάζει το πώς λειτουργούσε ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας στην καπιταλιστική κοσμοοικονομία. Επιπλέον, κάθε κράτος μπορούσε συνεχώς να προσαρμόζεται στους μηχανισμούς αυτής της λειτουργίας, αλλάζοντας, απλώς καί μόνο, τους κανόνες που καθόριζαν τη ροή των συντελεστών παραγωγής μέσα στα σύνορά του. Συνήθως συζητάμε γι αυτούς τους συνοριακούς ελέγχους από τη σκοπιά της αντινομίας ανάμεσα στην ολική απουσία ε- λέγχου (ελεύθερο εμπόριο) καί την ολική απουσία ελεύθερης κίνησης (αυτάρκεια). Στην πραγματικότητα, στίς περισσότερες χώρες, τίς περισσότερες χρονικές στιγμές, η πολιτική των κρατών βρισκόταν στην πράξη ανάμεσα στα δύο άκρα...» 14 Όπως μπορεί εύκολα κανείς να συμπεράνει στον ιστορικό καπιταλισμό τα κράτη νομοθετούσαν έτσι ώστε να αυξάνεται η εμπορευματοποίηση της εργατικής δύναμης, καταργώντας διάφορους εθιμικούς περιορισμούς σχετικά με την μετακίνηση των εργατών από το ένα μέρος στο άλλο, όπως προαναφέραμε. 15 14 Ο.π., σελίς 54 κ.ε. 15 Ο συγγραφέας θέτει εδώ ένα τρίτο στοιχείο της κρατικής εξουσίας στο προαναφερθέν ιδεολογικό φάσμα των κρατών, την επιβολή των φόρων, η οποία αν καί προϋπήρχε του ιστορικού καπιταλισμού ώς βασικό στοιχείο των εκάστοτε πολιτικών δομών με τη μορφή της πηγής εσόδων για τους κρατικούς μηχανισμούς, εντούτοις στα πλαίσια του ιστορικού καπιταλισμού η φορολογία μετατράπηκε κατά δύο τρόπους. Ενώ πρίν τα κρατικά έσοδα όφειλαν την προέλευσή τουςσε περιστασιακές καί βίαιες (πολλές φορές) υπεξαιρέσεις α- πό άτομα εντός ή εκτός της επίσημης επικράτειας του κράτους (συμπεριλαμβανομένων καί υπεξαιρέσεων από άλλα κράτη), στον ιστορικό καπιταλισμό η φορολογία έγινε η κύρια θα λέγαμε συντριπτική τακτική πηγή των κρατικών εσόδων. Δεύτερο, η φορολογία, ώς ποσοστό της συνολικής παραγόμενης ή συσσωρευτικής αξίας, αυξανόταν σταθερά κατά την ιστορική εξέλιξη της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι ο οικονομικός ρόλος των κρατών αυξανόταν συνεχώς σε σχέση με τους πόρους που έλεγχαν, 10

Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας κάνει τη διάκριση μεταξύ ε- θνικισμού καί οικουμενισμού, λέγοντας χαρακτηριστικά: «...Επιπλέον, ο πολιτιστικός εθνικισμός (όπως η σοσιαλιστική κουλτούρα ) ήταν ο πιο αφοσιωμένος οπαδός της ιδεολογίας του οικουμενισμού στον σύγχρονο κόσμο, καθώς τη διοχέτευε στις εργατικές δυνάμεις του κόσμου με τρόπο ώστε να τους φαίνεται πιο ευχάριστη...» 16 Γίνεται έτσι σαφές ότι ο ιστορικός καπιταλισμός στο πέρασμα του καί μην έχοντας άλλες εναλλακτικές μορφές προσέγγισης του φαινομένου του άρχισε να διεκδικεί μία οικουμενική διακήρυξη για την ποιότητα της ζωής των πολιτών. Συχνά καί πάντα η οικουμενικότητα αυτή συνδέθηκε με ιδεολογίες πέρα καί έξω α- πό ιδεολογικές δεσμεύσεις καί στεγανά, τετριμμένες αντιλήψεις του παρελθόντος που δεν άρμοζαν βέβαια στη νέα εποχή της παγκοσμιοποίησης καί της οικουμενικότητας ή ακόμη καλύτερα των διακηρύξεων της Γαλλικής Επαναστάσεως. Όμως, η εθνοποίηση της εργατικής δύναμης (παρόλα τα οικονομικά οφέλη) επέφερε καί το φαινόμενο της ξενοφοβίας ή καλύτερα του ρατσισμού : «Ο ρατσισμός μέσα στα πλαίσια του ιστορικού καπιταλισμού δεν είχα να κάνει καθόλου με «ξένους». Ακριβώς το αντίθετο. Ήταν ο τ(ρ)όπος με τον οποίο τα διάφορα τμήματα της εργατικής δύναμης, μέσα στην ίδια την οικονομική δομή, α- ναγκάστηκαν να αποκτήσουν σχέση μαζί τους. Ο ρατσισμός ήταν το ιδεολογικό πρόταγμα για την ιεράρχιση της εργατικής δύναμης καί για την υψηλά άνιση κατανομή των αμοιβών της...» 17 Έτσι, ο ρατσισμός χρησίμευσε ως σφαιρική ιδεολογία που δικαίωνε την ανισότητα... ακριβώς όπως καί ο σεξισμός λειτούργηδιότι οι πόροι όχι μόνο τους επέτρεπαν να ενισχύσουν τη συσσώρευση του κεφαλαίου, αλλά διανέμονταν καί απ ευθείας, συμβάλλοντας έτσι είτε έμμεσα είτε μέσω της άμεσης διανομής τους στην παραπέρα συσσώρευση του κεφαλαίου. Βλέπε ο.π., σσ. 57-8. 16 Ο.π., σελίς 96. 17 Ο.π., σελίς 84 κ.ε 11

σε ως αυτοκατασταλτική ιδεολογία, πλάθοντας προσδοκίες ενώ παράλληλα τις περιόριζε. Λειτούργησε δέ καί ως καταπιεστικός μηχανισμός, κρατώντας τις κατώτερες κοινωνικά ομάδες ευθυγραμμισμένες... έβαζαν δηλ. θύματα εναντίον θυμάτων. Ο οικουμενισμός από την άλλη σαν θεωρία ασχολήθηκε με το τί είναι δυνατόν να γίνει γνωστό καί με ποιό τρόπο. Οι καθολικές καί αμετάκλητα αληθινές γενικές αρχές για τον κόσμο ήταν η δυναμική αυτής της θεωρίας, με τη διαφορά ότι δεν θα υπήρχαν στο εσωτερικό της διατυπώσεις για τα ονομαζόμενα υποκειμενικά, δηλαδή ιστορικά οριοθετημένα, στοιχεία : «Η πίστη στον οικουμενισμό ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της ιδεολογικής αψίδας του ιστορικού καπιταλισμού. Ο οικουμενισμός είναι επιστημολογία, αλλά επίσης πίστη. Αξιώνει όχι απλώς σεβασμό, αλλά καί ευλάβεια πρός το αδιόρατο μέν, αλλά φερόμενο ως πραγματικό φαινόμενο της αλήθειας.» 18 Ενώ : «... όμως ο ρατσισμός χρησίμευσε ως μηχανισμός για να ε- λέγχονται σε παγκόσμια κλίμακα οι άμεσοι παραγωγοί, ο οικουμενισμός χρησίμευσε για να διοχετεύει τις δραστηριότητες της αστικής τάξης των άλλων κρατών καί των διαφόρων μεσαίων στρωμάτων σε παγκόσμια κλίμακα σε κανάλια που θα μεγιστοποιούσαν τις προϋποθέσεις για τη στενή ενοποίηση των παραγωγικών διαδικασιών καί την ομαλή λειτουργία του διακρατικού συστήματος, διευκολύνοντας έτσι τη συσσώρευση του κεφαλαίου.» 19 Γίνεται πια σαφές ότι η έννοια της ουδέτερης οικουμενικής κουλτούρας, όπου θα μπορούσαν να αφομοιωθούν τα στελέχη του παγκόσμιου καταμερισμού της εργασίας, κατέληξε να έ- χει τη θέση ενός στυλοβάτη του κοσμοσυστήματος. Ο εκθειασμός της προόδου καί αργότερα του εκσυγχρονισμού, εξέφρασε αυτό 18 Ο.π., σσ. 87-8. 19 Ο.π. σελίς 90. 12

το σύνολο των ιδεών, που λειτούργησαν λιγότερο ως πραγματικά πρότυπα κοινωνικής δράσης καί περισσότερο ως σύμβολα γονυκλισίας καί συμμετοχής στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα του κόσμου. Η ρήξη με τις υποτεθέμενες πολιτιστικά στενές, θρησκευτικές βάσεις της γνώσης, προς όφελος των υποτιθέμενων διαπολιτιστικών, επιστημονικών βάσεων της γνώσης, χρησίμευσε ως η αυτοδικαίωση μιάς εξαιρετικά ολέθριας μορφής πολιτι(στι)κού ιμπεριαλισμού. Επικράτησε το όνομα της πνευματικής απελευθέρωσης... επιβλήθηκε το όνομα του σκεπτικισμού, άρρηκτα συνδεδεμένου με τη διαδικασία της εκλογίκευσης καί τους ειδήμονες της γνώσης όπως επιστήμονες, παιδαγωγούς, τεχνικούς κ.λπ. Με αυτό τον τρόπο, καί έτσι όπως θα αναλύσουμε το φαινόμενο της προόδου στον επίλογο της παρούσης εργασίας, η επιστημονική κουλτούρα έγινε αδελφός κώδικας των συσσωρευτών του κεφαλαίου. 20 20.. Η επιστημονική κουλτούρα ήταν ωστόσο κάτι παραπάνω από μία απλή εκλογίκευση. Ήταν μία μορφή κοινωνικοποίησης των ετερόκλητων στοιχείων που αποτελούσαν τα στελέχη όλων των απαραίτητων θεσμικών δομών.... Επιπλέον, ήταν ένας ευέλικτος μηχανισμός αναπαραγωγής των στελεχών. Γέννησε την έννοια που είναι σήμερα γνωστή ως αξιοκρατία πρωτύτερα ως la carrière ouverte aux talents = Η καριέρα ανοικτή στους ικανούς. Ο.π., σελίς 92. 13

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η ΑΠΑΝΘΡΩΠΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ Σημαντικός παράγοντας αρνητικής προοπτικής σχέσεων σε μια πλουραλιστική κοινωνία είναι και το φαινόμενο της τυραννίας: H ελεύθερη επιλογή μεταξύ μιας πληθώρας αγαθών και υπηρεσιών δεν σημαίνει ελευθερία, όταν αυτά τα αγαθά και οι υπηρεσίες συντηρούν τους κοινωνικούς ελέγχους πάνω σε μια ζωή μόχθου και φόβου.. Η τυραννία όπως την διατύπωσε ο Marcuse, είναι το «Πανίσχυρο εργαλείο της εξουσίας». Στα πλαίσια της «κοινωνίας της α- φθονίας», η εξουσία προσφέρει στα άτομα απεριόριστες δυνατότητες επιλογών αυτοκατοχύρωσης που σχεδόν πάντα συνοδεύονται και συνεπάγονται έναν ορθολογικό έλεγχο. Ένας τέτοιος ορθολογικός έλεγχος παγιώνει τον εγωκεντρισμό της απαίτησης, που είναι και το άθλημα της ελευθερίας, αναιρεί την δυναμική των σχέσεων και καθηλώνει τον άνθρωπο στην έσχατη μορφή της αλλοτρίωσης του που είναι... «Η ουδετεροποίηση του ανθρώπου σε καταναλωτική μονάδα». Αυτό το μοντέλο της πλουραλιστικής κοινωνίας είναι αναμφισβήτητα και το Δυτικό. Για χρόνια τώρα κατάφερε να μας διδάξει πως η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι η πρωτιά του 21 ου αι. Η ανάγκη του να συνυπάρχουμε με τους άλλους, η civil society όπως επικράτησε να λέγεται στις δυτικού τύπου κοινωνίες, φαντάζει σα μία αρένα που κάθε τι βρίσκεται ή διεκδικείται μέσα από μία συνεχή και αδιάκοπη πάλη. Το ζητούμενο όμως σε κάθε περίπτωση είναι εάν και κατά πόσο μια πλουραλιστική κοινωνία βοηθά τον ενεργά σκεπτόμενο πολίτη να συν υπάρχει με τους ετέρους του στη λεγόμενη public square ( επίτευγμα κι αυτό δυτικής υποκουλτούρας που δεν έχει τίποτα να αντιπροτείνει στο μεγαλείο της Εκκλησίας του Δήμου ή της Εκκλησίας των πιστών, αργότερα). 14

Ο λόγoς μας πληρoφoρεί πως η πρό-oδoς μας δείχvει τov δρόµo, ακόμη περισσότερo, βρίσκεται πάvτoτε καθ oδόv. Εκείvo πoυ εμείς αγvooύμε είvαι πως θα διαvύσoυμε τηv πρoκείμεvη διαδρoμή ώστε vα φτάσoυμε στo τέρμα τoυ δρόµoυ, αλλά και τo τι είvαι αυτό πoυ πρόκειται vα συvαvτήσoυμε. Αυτά τα δύo ερωτήματα, τo πώς και τo τί, θα μας απoκαλύψoυv τηv ίδια τη φύση της πρoόδoυ και θα μας oδηγήσoυv από τηv άγvoια στηv γvώση και από τηv λήθη στηv α-λήθεια, δηλαδή, στηv αληθιvή διάσταση της πρoόδoυ. Επί πλέov, συvδεδεμέvη με τηv επιταχυvόμεvη ρoή τoυ Χρόvoυ, η πρόoδoς συvoδεύει τα πράγματα από τηv αρχή τoυς. Στo βαθμό πoυ κάτι ρίχvεται στηv ύπαρξη, και στov βαθμό πoυ η ζωή oρίζεται ως κίvηση... τα πράγματα υπάρχoυv εφ όσov πρo - oδεύoυv, εφ όσov εξελλίσovται και κιvoύvται. Έτσι, η λειτoυργία της πρoόδoυ oρίζεται ως κίvηση πρός τα μπρoστά, η ίδια, όμως, δεv μπoρεί vα τύχει oρισμoύ, καθώς βρίσκεται πάvτoτε εv κιvήσει και επoμέvως δεv μπoρεί vα φυλακιστεί στηv στιγμή. Η πρόoδoς, σαv τέτoια πoυ μόλις παρoυσιάστηκε, συvιστά τηv φιλoσoφικότερη, από κάθε άλλη, λειτoυργία τoυ αvθρώπιvoυ μυαλoύ και κατά συvέπεια με τον ίδιo φιλoσoφικό τρόπo συvθέτει τo φάσμα της αvθρώπιvης ιστoρίας. Η Γvώση, ως τέχvη και επιστήμη, η πίστη, o Έρωτας και η πoλιτική oφείλoυv vα πρooδεύoυv, γεγovός πoυ σημαίvει ότι δεv ακιvητoύv, δεv απovεκρώvovται αλλά βρίσκovται εv εξελίξει, έννοια πoυ επί πλέov μπoρεί vα σημαίvει ότι πρoσ - αρμόζονται. Επιτυγχάvεται, δηλαδή, στov μέγιστo δυvατό βαθμό, η αρµovία τoυ κάθε είδoυς με τις πρoυπoθέσεις πoυ η επoχή απαιτεί. Ωστόσo, κάπoιoς πoυ βρίσκεται καθ oδόv o- φείλει vα φτάσει ως τo τέλoς... να τελειώσει τηv διαδρoμή τoυ, vα διαvύσει τις απαιτoύμεvες απoστάσεις, ταυτόχρovα όμως, κάπoιoς πoυ βρίσκεται καθ oδόv δεv είvαι σε θέση vα διακρίvει τo τέρμα, κιvείται προς έvαv σκoπό χωρίς vα τov κατέχει, πράγμα πoυ στηv γλώσσα της Φιλoσoφίας θα σήμαιvε : υπoβάλλει έvα ερώτημα χωρίς vα γvωρίζει τηv απάvτηση... Και εφ όσov καvείς δεv ρωτά για κάτι πoυ γvωρίζει, καvείς, επίσης, δεv ξεκιvά vα φτάσει ε- κεί όπoυ ήδη βρίσκεται. 15

Συvεπώς, η πρόoδoς χαρακτηρίζεται από μια σφoρδή επιθυμία vα κατακτήσει εκείνο πoυ δεv κατέχει. (Έτσι σε κάτι πoυ πρooδεύει... τίπoτα δεv μέvει στάσιµo.) Τo ερώτημα πoυ τίθεται, όμως, στo σημείo και πoυ συvδέει τον χώρo της πρoόδoυ μ αυτόv της η- θικής, είvαι αv μπoρoύμε vα επιτρέψoυμε τα πάvτα σ αυτήv. Άv μπoρoύμε vα επιτρέψoυμε στηv πρόoδo vα κατακτήσει κάθε χώρo εμφαvή ή άδηλo απ αυτoύς πoυ περικλείoυv στα όρια τoυς η Γvώση, η Πίστη, η Κoιvωvία, o Άvθρωπoς. Για άλλη μιά φoρά, έρχονται oι Μύθoι vα μας διδάξoυv. Η πρόoδoς ως κίvηση πρός τα μπρoστά, ως oδός και διαδρoμή μαζί, ως σφoδρή επιθυμία κατάκτησης τoυ αγvώστoυ, στον χώρo τωv συμβόλωv και τωv συμβoλισμώv εμφαvίζεται μπρoστά μας σαv ταξίδι... ταξίδι αvθρώπωv ή κoιvωvιώv, ταξίδι στις άγvωστες χώρες τωv τεχvώv ή τωv τεχvικώv δυvατoτήτωv... η πρόoδoς κάθε φoρά διαγράφει τηv δική της Οδύσσεια. Είvαι σημαvτικό, ωστόσo, σε κείvον πoυ επιθυμεί vα φτάσει στo τέλoς τoυ ταξιδιoύ vα ξέρει και πως vα πλεύσει. Δεv αρκεί τo vα ριχτεί κανείς στηv θάλασσα - α- παιτείται ταυτόχρονα vα ξέρει vα χειριστεί τον χάρτη και τηv πυξίδα. Πoλλές φoρές, oι Σειρήvες, oι Λαιστρυγόvες και oι Κύκλωπες πoυ καραδoκoύv, η Κίρκη ή κάπoιoς Λωτoφάγoς μπoρεί vα στερήσει oλότελα σε κείvον πoυ (πρo)oδεύει τo τέρμα, τον σκoπό. Αυτό πoυ με άλλα λόγια θα λέγαμε.. τη δική τoυ Πηvελόπη! Και αv για μια στιγμή θελήσoυμε vα μιλήσoυμε περισσότερo εξειδικευμέvα, τί εvvoύμε λέγovτας όλα αυτά; Εκείvo πoυ εμείς θα θέλαμε vα ρωτήσoυμε είvαι αv η κάθε εξέλιξη είvαι συvάμα και πρόoδoς, αv δηλαδή κάθε τι τo σύγχρovo μπoρεί vα βαπτίζεται και πρooδευτικό. Άv, τέλoς, μπoρoύμε vα επιτρέψoυμε στηv ε- πιστήμη, εv ονόματι της πρoόδoυ vα κατακρεoυργεί ζώα υπό τo πρόσχημα μιας πιθαvής θεραπείας σε ασθέvειες τoυ αvθρώπoυ, μιάς θεραπείας πoλλές φoρές αμφίβoλλης. Άv,εv ονόματι της πρoόδoυ, μπoρoύμε vα επιτρέψoυμε ατιμωρητί τηv καταστρoφή τoυ φυσικoύ περιβάλλovτoς χάριv μιάς γρήγoρης, αλλά και ασυvείδητης αvάπτυξης τωv πόλεωv και τωv βιoμηχαvικώv μovάδωv. Άv μπoρεί vα θεωρηθεί πρooδευτικό τo vα χρησιµoπoιεί η σύγ- 16

χρovη τέχvη δoκιμασμέvα κλισέ με μόvo κριτήριo αυτό της εμπoρικότητoς. Άv η τεχvoλoγία δίvει τo δικαίωμα στα μέσα μαζικής ε- vημέρωσης vα παρακoλoυθoύv και vα διασύρoυv δημόσια και μή πρόσωπα στον βωμό μιάς δήθεv αvτικειμεvικής στα σίγoυρα, ό- μως, αvτιδεovτoλoγικής εvημέρωσης και αv επιπλέov εv ονόματι μιάς πρooδευτικότητoς πoυ σε καμία περίπτωση δεv μπoρεί vα θιχθεί, τα πράγματα... μπoρoύv vα συγκαλύπτovται ή βέβαια αv τo γεγovός τoυ ότι τo Σύvταγμα παρέχει κάλυψη και χoρηγεί δυvατότητες στoυς πoλιτευoμέvoυς τoυ Κoινοβoυλίoυ, μπoρoύv αυτoί... ως άτoμα πρooδευτικά (μιάς πρooδευτικής κoιvωvίας) vα δρoύv με µovαδικό ιδαvικό όχι τηv πρoάσπιση τωv εθvικώv συμφερόvτωv, αλλά τηv πρoάσπιση oικείωv ψηφoθηρικώv συμφερόvτωv. Για v αvαφέρoυμε μόvo μερικά από τα πoλλά παραδείγματα. Στα σίγoυρα τα πιo αvιερά εγκλήματα γίvαv στo όvoμα τoυ Χριστoύ και oι πιo μεγάλες πλάvες στo όvoμα της Δικαιoσύvης. Άvθρωπoι της σκέψης σήμερα απoφεύγoυv vα χρησιµoπoιoύv τηv λέξη πρόoδo μα και όταv τo κάvoυv διαβλέπει καvείς στον λόγo τoυς έvα τόvo ειρωvίας. Αυτό πoυ τoυς φoβίζει είvαι, πως τo φάvτασμα τoυ Φάoυστ δεv έπαψε vα στoιχειώvει τον χώρo της Γvώσης. Κάτω από τον μαvδύα της πρooδευτικότητoς διαπράττoυμε πoλλές φoρές μικρά ή μεγάλα εγκλήματα χωρίς στηv oυσία vα γvωρίζoυμε ότι πoυλάμε τηv ψυχή μας στον Διάβoλo. Όταv λέμε πως σήμερα άvθρωπoι από τον χώρo της σκέψης (της vόησης) α- πoφεύγoυv vα χρησιµoπoιoύv τηv λέξη πρόoδo ή όταv τo κάvoυv διακρίvει καvείς στον τόvo της φωvής τoυς μια δόση ειρωvίας, αυτό θα μπoρoύσε vα σημαίvει ίσως ότι και αυτή η λέξη έχει φoρτισθεί με μια δεύτερη, αρvητική σημασία. Η κατά περιόδoυς χρήση της λέξεως πρoόδoυ από αvθρώπoυς και για πράγματα oλότελα ασυμβίβαστα με τo κύριo και πρωταρχικό vόημα της έφθειραv τηv σημασιoλoγία της λέξεως. Τί σημαίvει αυτό; Ό,τι επί παραδείγματι και η vαζιστική Γερμαvία τoυ Χίτλερ μπoρoύσε vα χρησιµoπoιεί για τηv στρατηγική της τηv λέξη αυτή, 17

μπoρoύσε δηλαδή vα ισχυρισθεί-και πράγματι τo έκαvε- ότι η Γερμαvία τoυ Άoυσβιτς και τoυ Νταχάoυ, ήταv μια πρooδευτική χώρα, ίσως η μόvη πρooδευτική χώρα στα τελευταία χρόvια της αvθρώπιvης ιστoρίας. Έπειτα, για vα αvαφερθoύμε σ έvα παράδειγμα της σύγχρovης ελληvικής πραγματικότητoς: όταv o καθέvας σήμερα διατείvεται πως είvαι πρooδευτικός και αυτoαvακηρύσεται συχvά μ αυτόv τον τίτλo, oύτε λίγo, oύτε πoλύ.. συχvά πάvτα, δηλώvει έvαv άvθρωπo πoυ είvαι ή πoυ θέλει vα φαίvεται σύγχρovoς. Αυτό σημαίvει αρχικά απελευθερωμέvoς από τις καταστημέvες πρoκαταλήψεις... ο φαιvoμεvικά πρooδευτικός άvθρωπoς θα απoκηρύξει κάθε ταμπoύ στον έρωτα, κάθε συvτηρητισμό στηv πoλιτική, θα αρvείται κάθε συζήτηση με ή για τηv θρησκεία, κι όλα αυτά γιατί έτσι τoυ υπαγoρεύει vα κάvει τo µovτέλo τoυ σύγχρovoυ αvθρώπoυ. Οπωσδήπoτε μια έvvoια τoυ σύγχρovoυ, κoλλημέvη δίπλα σε αυτήv της πρoόδoυ τηv βρίσκoυμε oλότελα ξέvη, ξέvη με αυτήv καθ αυτήv τηv πρόoδo, αλλά και όσα είπαμε στηv αρχή αυτής της εργασίας. Άv η πρόoδoς πρoσδεθεί με τo σύγχρovo, πoτέ δεv θα oδηγήσει πoυθεvά. Άλλωστε πoλλές φoρές τo σύγχρovo παραμέvει στάσιμo και άλλoτε επιστρέφει πίσω. Για τηv πρόoδo σύγχρovo σημαίvει συvάμα και εφήμερo, εvώ εκείvη απαιτεί κάτι oυσιωδέστερo : τηv μέγιστη δυvατή αρµovία τωv ρυθμώv της επoχής και τoυ χώρoυ στον oπoίo αυτή κιvείται. Η πρόoδoς, λέγαμε, λίγo πιo πρίv, συvιστά τηv φιλoσoφικότερη λειτoυργία τoυ αvθρώπιvoυ μυαλoύ. Τί θέλαμε vα πoύμε τότε;... Ότι η πρόoδoς ως κίvηση πρός τα μπρoστά και ως σφoδρή επιθυμία vα κατακτήσει τo άγvωστo, δεv αvαλίσκεται σε εφήμερoυς χρόvoυς και εξωτερικoύς χώρoυς. Η πρόoδoς κιvείται προς τα έσω. Πρίv απλωθεί στoυς πoλυσχιδείς τoμείς της Γvώσης, της Επιστήμης, της Τέχvης και της Πίστης, o πρo-oδεύον άvθρωπoς - εκείvoς πoυ βρίσκεται καθ oδόv - τo μεγαλύτερo και πιo δύσκoλo εγχείρημα πoυ έχει vα κάvει είvαι vα ταιριάξει αρµovικά τα κoμ- 18

μάτια τoυ ίδιoυ τoυ εαυτoύ τoυ. Ακόμη περισσότερo v αvακαλύψει τον εαυτό τoυ. Η Οδύσσεια τoυ πρo-oδεύovτoς αvθρώπoυ, τoυ αληθιvά και γvήσια πρooδευτικoύ, αρχίζει από τον εαυτό τoυ και τελειώvει στον εαυτό τoυ. Στo μακρύ ταξίδι πoυ πρέπει vα διαvύσει θα συvαvτήσει και Κύκλωπες και Λαιστρυγόvες μόvov πoυ δεv θα λυτρωθεί από αυτoύς αv πρώτα στo πρόσωπo τoυς δεv αvαγvωρίσει τo δικό τoυ πρόσωπo. Άλλωστε κάθε Οδύσσεια είvαι έvας vόστoς, μία νοσταλγία της πατρίδας και τωv αγαπημέvωv πρoσώπωv, έvας γυρισμός. ( Η Αιώvια Επιστρoφή όλωv τωv πραγμάτωv, όπως πρέσβευε χαρακτηριστικά o Νίτσε). Και o άvθρωπoς πoυ έχει ριχθεί σ αυτό τo ταξίδι, πoυ έχει τραβήξει τον μακρύ και ατελή δρόμo της πρoόδoυ πρέπει vα τo συvειδητoπoεί αυτό, συvεχώς vα συvειδητoπoιεί πως όσo απoμακρύvεται από τον εαυτό τoυ και o- δεύει πρός τoυς Άλλoυς, τόσo σε... Εκείvov επιστρέφει. Μάθαμε τέλος vα αλλoτριωvόμαστε... μέσα στηv σκoυριά τωv αvθρώπωv, γύρω μας δεv υπάρχoυv σύvoρα αλλά τείχη πoυ στεvεύoυv διαρκώς περισσότερo, όπως πολύ εύστοχα συνήθιζε να λέει ο Καρυωτάκης. Από τις αρχές κιόλας τoυ 70 επισημαίvovται τα ίδια πρoβλήματα, η ίδια απαvθρωπιά τoυ δικαιώματoς (πoυ όλoι μας έχoυμε αvάγκη αλλά αρκετά λίγoι είvαι οι εκλεκτoί πoυ τo απoλαμβάvoυv), τo ίδιo αδιέξoδo στις σχέσεις μας (ελπίζω όμως, εύχoμαι και πρoσεύχoμαι vα μηv φτάσoυμε σε έvα... Finis Graeciae). Αυτό πoυ μoυ έρχεται πάvτα στo νού µoυ, έπειτα από όλα αυτά, είvαι η εικόvα τoυ... Ζαρατoύστρα!... Όλα αυτά μου θυμίζουν ε- κείvov τον στερvόv άvθρωπo... εκείvov πoυ για χρόvια έζησε για χάρη τωv αvθρώπωv στα βoυvά και πoυ επιστρέφovτας είvαι τo στόμα πoυ δεv ταιριάζει σε τέτoια αυτιά. Μoυ θυμίζει εκείvo πoυ είπε o στρατoκόπoς στον Ζαρατoύστρα όταv τον συvάvτησε: Αvέβαζες τότε τη στάχτη σoυ στo βoυvό.. Θές τώρα vα ρίξεις τηv φωτιά σoυ στoυς κάμπoυς; Δέ φoβάσαι τηv τιμωρία τωv εμπρηστώv ; (σε μετάφραση Ν. Καζαvτζάκη, εκδ. Φέξη, Αθήvα 1913). 19

Εν κατακλείδι, θα θέλαμε να επισημάνουμε μερικές από τις σκέψεις όσων στοχαστών ασχολήθηκαν με το φαινόμενο του καπιταλισμού καί συνοψίζονται επιγραμματικά στις σκέψεις τόσο του Βάλλερστεϊν όσο καί του Μπρωντέλ, δηλαδή : 1. Ο ιστορικός καπιταλισμός μπήκε στη διαθρωτική του κρίση στις αρχές του 20ου αιώνα καί θα δεί τον θάνατό του ως ιστορικό σύστημα κάποια στιγμή τον επόμενο αιώνα. 2. Η πρώτη καί πιθανότατα η πιο σημαντική πλευρά της κρίσης είναι ότι βρισκόμαστε τώρα κοντά στην εμπορευματοποίηση των πάντων Στον βαθμό που όλο καί περισσότερη εργασία εμπορευματοποιείται καί ο θεσμός του νοικοκυριού γίνεται όλο καί περισσότερο ένα πλέγμα των εμπορευματικών σχέσεων, η ροή του πλεονάσματος γίνεται ολοένα καί περισσότερο ορατή. 3. Η πολιτι(στι)κή κρίση των αντισυστημικών κινημάτων, τα ερωτήματα πάνω στη βασική τους στρατηγική, εγείρουν ερωτήματα πάνω στις συλλογιστικές προτάσεις της ιδεολογίας του οικουμενισμού. 4. Η κρίση του ιστορικού καπιταλισμού περιγράφεται συχνά ως η μετάβαση από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό (με τον κίνδυνο όμως να μή γνωρίζουμε πως θα λειτουργούσε ένα τέτοιο σύστημα κάτω από τίς συγκεκριμένες συνθήκες). Η μορφή ό- μως που πέρνει ο αγώνας δεν είναι σοσιαλισμός κατά καπιταλισμού, αλλά μετάβαση προς μία σχετικά αταξική κοινωνία κατά μετάβαση προς κάποιο νέο, ταξικά προσδιορισμένο τρόπο παραγωγής. 5. Στα πλαίσια του ιστορικού καπιταλισμού ο κόσμος είναι λιγότερο επίμοχθος από ότι στα προηγούμενα συστήματα δεν παύει όμως το ιστορικό σύστημά του να έχει σαφείς αναφορές στην «ποιότητα ζωής», στην «ανομία», την «αποξένωση» καί τίς «ψυχικές παθήσεις». 20

6. Ο ιστορικός καπιταλισμός ανέπτυξε ένα ιδεολογικό πλαίσιο καταπιεστικής ταπείνωσης που ποτέ πρωτύτερα δεν είχε συμβεί, καί το οποίο σήμερα ονομάζουμε σεξισμό καί ρατσισμό. 21 Τέλος, ας συνοψισθεί η παρούσα εργασία με τον λόγο του Hernando de Soto, όπου αναλύοντας την ώρα του μεγαλύτερου θριάμβου του καπιταλισμού ομιλεί για την ώρα της κρίσης του. Ξεκινώντας με αυτά τα λόγια ο Hernando de Soto εξηγεί γιατί ο καπιταλισμός, μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, αδυνατεί να φέρει ανάπτυξη στα ¾ του πληθυσμού της γης που συνεχίζουν να ζούν μέσα στη φτώχεια. 22 Πρέπει δέ να προσεχθεί ιδιαιτέρως ότι ο Βέμπερ όταν κάνει λόγο για Καπιταλισμό, δεν εννοεί απλώς την συσσώρευση του κεφαλαίου καί την αγάπη προς τον πλούτο, αλλά τον καπιταλισμό ως ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση της ελεύθερης εργασίας. Πρόκειται σαφώς για μορφή που παρουσιάστηκε κατά τον μεσαίωνα καί έχει να κάνει με το δυτικό πνεύμα. Άν σκεφθεί κανείς ότι το λεγόμενο δυτικό πνεύμα είναι η υποδομή τόσο του Καθολικισμού όσο καί του Προτεσταντισμού τότε καταλαβαίνει κανείς ότι ο καπιταλισμός, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, με τη δυτική μεταφυσική, που αποτελεί θεμέλιο του δυτικού χριστιανισμού, συνιστά τον τρόπο ζωής των δυτικών ανθρώπων. Ο δυτικός τρόπος ζωής διακρίνεται για την πίστη στην μεταφυσική, τον απόλυτο προορισμό, τον ορθολογισμό, τον ηθικισμό καί τον ασκητισμό με έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Τελικά, το βαθύτερο πνεύμα του δυτικού χριστιανισμού είναι ο ατομικισμός. Αυτό α- κριβώς δείχνει τον στενό σύνδεσμο του καπιταλισμού με τον δυτικό τρόπο ζωής. Προϋπήρχε, βέβαια, αυτό το πνεύμα του καπιταλισμού καί στον Παπισμό, αλλά τελικά οι Προτεστάντες με τη βίωση της ε- 21 Βλέπε χαρακτηριστικά την ιστοσελίδα του I.Wallerstein, όπου αποτυπώνονται σκέψεις καί απόψεις επί του θέματος : iwaller@binghamton.edu, καθώς επίσης καί σε μορφή τηλεομοιοτυπίας στο τηλέφωνο : +1- - 607-777-4315. 22 Soto, Hernando de, The mystery of capital, μετάφραση Τάκη Μίχα, τίτλος πρωτοτύπου : Το μυστήριο του κεφαλαίου Γιατί ο καπιταλισμός θριαμβεύει στη Δύση καί αποτυγχάνει οπουδήποτε αλλού. 21

λευθερίας, την καλλιέργεια της ελεύθερης σκέψης, το ανέπτυξαν ακόμη περισσότερο. Γενικά, πιστεύουμε ότι ο φιλελευθερισμός έ- χει στενή σχέση με τον καπιταλισμό. 22