ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων 31.3.2014 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σχετικά με τις δικονομικές εγγυήσεις για τα παιδιά που είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών (2013/0408 COD)) Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων Εισηγήτρια: Carmen Romero López DT\1025306.doc PE532.258v03-00 Eνωμένη στην πολυμορφία
Πρόλογος Στις 27 Νοεμβρίου 2013, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε την πρότασή της για την οδηγία σχετικά με τις δικονομικές εγγυήσεις για τα παιδιά που είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών (COM(2013)0822), που αποσκοπεί να συμπληρώσει τον οδικό χάρτη για την ενίσχυση των δικονομικών δικαιωμάτων των υπόπτων ή κατηγορουμένων σε ποινικές διαδικασίες 1, και την παρέπεμψε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο προκειμένου να κινηθεί η συνήθης νομοθετική διαδικασία. Η Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων, που είναι αρμόδια για τη δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις, ξεκίνησε την αξιολόγηση και τις εργασίες της σχετικά την πρόταση το 2013, αλλά λόγω του περιορισμένου διαθέσιμου χρόνου πριν από τις ευρωπαϊκές εκλογές, δεν θα είναι δυνατή η ολοκλήρωση της πρώτης ανάγνωσης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στόχος του παρόντος εγγράφου είναι να επισημάνει τα στοιχεία της πρότασης που το Κοινοβούλιο θεωρεί ότι θα μπορούσαν να βελτιωθούν και να ξεκινήσει η συζήτηση μεταξύ των σκιωδών εισηγητών και των βουλευτών του ΕΚ της Επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (LIBE) πριν από την κατάρτιση του νομοθετικού σχεδίου έκθεσης την επόμενη κοινοβουλευτική περίοδο. Εισαγωγή Η προτεινόμενη οδηγία σχετικά με τις δικονομικές εγγυήσεις για τα παιδιά που είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών έχει ως στόχο την αντιμετώπιση της ανεπαρκούς προστασίας του δικαιώματος δίκαιης δίκης και άλλων σχετικών δικαιωμάτων των παιδιών ως ειδικής κατηγορίας ευάλωτων προσώπων. Οι διαφορές μεταξύ των εθνικών νομοθεσιών των κρατών μελών ως προς τις δικονομικές εγγυήσεις για τα παιδιά στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών υπονομεύουν την αμοιβαία εμπιστοσύνη εντός της Ένωσης και, ως εκ τούτου, εμποδίζουν την ορθή λειτουργία της αρχής της αμοιβαίας αναγνώρισης των δικαστικών αποφάσεων στο πλαίσιο του συστήματος απονομής δικαιοσύνης των ανηλίκων. Σύμφωνα με την εκτίμηση επιπτώσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο αριθμός των παιδιών που έρχονται αντιμέτωπα ετησίως με την ποινική δικαιοσύνη είναι περίπου 1.086.000 σε ολόκληρη την ΕΕ, δηλαδή το 12% του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού που έρχεται αντιμέτωπος με την ποινική δικαιοσύνη. Η ευπάθεια της συγκεκριμένης ομάδας και η ασυνεπής εφαρμογή των διεθνών προτύπων από τα κράτη μέλη δικαιολογούν πλήρως την ανάληψη νομοθετικής δράσης σε επίπεδο ΕΕ. Μεταξύ των διαφόρων επιλογών ως προς τη νομοθετική πολιτική που θα διαχειρίζεται η Επιτροπή, η λύση που επιλέχτηκε είναι μια οδηγία που θα αποσκοπεί στη θέσπιση ελάχιστων κανόνων. Κατά τη γνώμη της εισηγήτριας, πρόκειται για την πλέον κατάλληλη επιλογή προκειμένου να διασφαλιστεί μεγαλύτερη προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των παιδιών στο πλαίσιο των ποινικών διαδικασιών. Θα πρέπει να επιτρέπει την ταχύτερη και πιο ουσιαστική αναθεώρηση του υφιστάμενου νομοθετικού τοπίου στην ΕΕ. Θα πρέπει επίσης να οδηγήσει στην προσαρμογή και μεγαλύτερη σύγκλιση των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Η εισηγήτρια, μολονότι επικροτεί την πρόταση, θεωρεί ότι υπάρχουν ορισμένες πτυχές που 1 Ψήφισμα του Συμβουλίου της 30ής Νοεμβρίου 2009, ΕΕ C 295 της 4.12.2009, σ. 1. PE532.258v03-00 2/6 DT\1025306.doc
θα μπορούσαν να βελτιωθούν, ιδίως προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνέπεια με τα υφιστάμενα μέτρα σχετικά με τα δικονομικά δικαιώματα και να διασφαλιστεί ότι το συμφέρον του παιδιού παραμένει υψίστης σημασίας. 1. Συνέπεια με τις οδηγίες που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα σχετικά με τα δικονομικά δικαιώματα Η προτεινόμενη οδηγία θα πρέπει να εφαρμόζεται σε συνδυασμό με τις οδηγίες σχετικά με τα δικονομικά δικαιώματα που ήδη ισχύουν: την οδηγία 2010/64/ΕΕ (δικαίωμα σε διερμηνεία και μετάφραση) 1, την οδηγία 2012/13/ΕΕ (δικαίωμα ενημέρωσης) 2 και την οδηγία 2013/48/ΕΕ (δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο) 3 και γι αυτό είναι αναγκαίο να διασφαλιστεί η συνέπεια του νέου μέσου με το υφιστάμενο πλαίσιο, κατοχυρώνοντας παράλληλα τον στόχο παροχής στα παιδιά ενισχυμένων εγγυήσεων και υψηλότερου επιπέδου προστασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να σημειωθεί ότι, όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής, στα τρία προαναφερθέντα νομοθετικά μέτρα, η οδηγία εφαρμόζεται από τη στιγμή που τα άτομα «ενημερώνονται» ότι είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι για τη διάπραξη αδικήματος, ενώ στην παρούσα πρόταση «από τη στιγμή που καθίστανται ύποπτοι ή κατηγορούμενοι». Στο ίδιο πνεύμα, θα ήταν σκόπιμο να διευκρινιστεί ότι η ποινική διαδικασία ολοκληρώνεται μετά την εκδίκαση τυχόν προσφυγής κατά της απόφασης. Δικαίωμα των παιδιών στην ενημέρωση (άρθρο 4) Σύμφωνα με την πρόταση, τα παιδιά πρέπει να ενημερώνονται για τα δικαιώματά τους, όπως προβλέπει η οδηγία 2012/13/ΕΕ, και για τον συμπληρωματικό κατάλογο δικαιωμάτων που προβλέπεται από την προτεινόμενη οδηγία «στο ίδιο πεδίο εφαρμογής». Σε αυτό το πλαίσιο, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί ότι οι πληροφορίες ή το «έγγραφο δικαιωμάτων» παρέχονται σε γλώσσα και μορφή κατανοητή στο παιδί. Από τεχνική άποψη, θα ήταν αναγκαίο να διευκρινίζεται η έννοια του όρου «στο ίδιο πεδίο εφαρμογής». Στο πλαίσιο της παροχής πρόσθετης λογικής διασφάλισης, είναι σκόπιμο να διευκρινίζεται ότι οι πληροφορίες ή το «έγγραφο δικαιωμάτων» θα πρέπει επίσης να παρέχεται στον δικηγόρο που εκπροσωπεί το παιδί. Δικαίωμα ενημέρωσης του ασκούντος τη γονική μέριμνα ή άλλου ενδεδειγμένου ενήλικα σχετικά με τα δικαιώματα (άρθρο 5) Η οδηγία σχετικά με το δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο παρέχει στον ασκούντα τη γονική μέριμνα ή σε άλλο ενδεδειγμένο ενήλικα το δικαίωμα ενημέρωσης σε περίπτωση που το παιδί στερείται της ελευθερίας, αλλά προβλέπει επίσης εξαιρέσεις από το εν λόγω δικαίωμα. Θα πρέπει να διευκρινίζονται οι συνέπειες της εφαρμογής αυτής της παρέκκλισης στο δικαίωμα ενημέρωσης του ασκούντος τη γονική μέριμνα ή άλλου ενδεδειγμένου ενήλικα σχετικά με τα 1 Οδηγία 2010/64/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20ής Οκτωβρίου 2010, σχετικά με το δικαίωμα σε διερμηνεία και μετάφραση κατά την ποινική διαδικασία (ΕΕ L 280 της 26.10.2010). 2 Οδηγία 2012/13/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 20ής Οκτωβρίου 2012, σχετικά με το δικαίωμα ενημέρωσης στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών (ΕΕ L 142 της 1.6.2012, σ. 1). 3 Οδηγία 2013/48/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 22ας Οκτωβρίου 2013 σχετικά με το δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας και διαδικασίας εκτέλεσης του ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης, καθώς και σχετικά με το δικαίωμα ενημέρωσης τρίτου προσώπου σε περίπτωση στέρησης της ελευθερίας του και με το δικαίωμα επικοινωνίας με τρίτα πρόσωπα και προξενικές αρχές κατά τη διάρκεια της στέρησης της ελευθερίας DT\1025306.doc 3/6 PE532.258v03-00
δικαιώματα του παιδιού, καθώς μια τέτοια παρέκκλιση θα επέφερε υποβάθμιση του επιπέδου των εγγυήσεων. Επιπλέον, η αναφορά σε «άλλο ενδεδειγμένο ενήλικα» είναι αρκετά ασαφής. Θα πρέπει να διευκρινιστεί ποιος θα αποφασίζει ότι ένας ενήλικας είναι «ενδεδειγμένος». Επιπλέον, δεδομένου ότι η οδηγία δεν προβλέπει ρητά το δικαίωμα παράστασης του ενήλικα στα διάφορα στάδια της διαδικασίας (εκτός της ακροαματικής διαδικασίας ενώπιον του δικαστηρίου άρθρο 15), η οδηγία θα πρέπει να ορίζει τον χρόνο ενημέρωσης του ενήλικα. Κατά τη γνώμη της εισηγήτριας, ο ενήλικας θα πρέπει να ενημερώνεται το συντομότερο δυνατόν. Υποχρεωτική πρόσβαση σε δικηγόρο (άρθρο 6) Αδυναμία παραίτησης από το δικαίωμα Σύμφωνα με την υφιστάμενη διατύπωση της πρότασης, το δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο που παρέχεται στα παιδιά περιλαμβάνει όσα περιγράφονται στην οδηγία σχετικά με την πρόσβαση σε δικηγόρο, χωρίς να παρέχεται η δυνατότητα παραίτησης από το εν λόγω δικαίωμα. Στην ουσία, η οδηγία επιβάλλει την υποχρεωτική πρόσβαση σε δικηγόρο για τα παιδιά. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι η οδηγία σχετικά με την πρόσβαση σε δικηγόρο προβλέπει ορισμένες προσωρινές παρεκκλίσεις από το δικαίωμα αυτό και, ως εκ τούτου, οι παρεκκλίσεις αυτές θα μπορούσαν να εφαρμόζονται και σε περιπτώσεις που οι κατηγορούμενοι ή οι ύποπτοι είναι παιδιά. Η επιτροπή LIBE θα πρέπει να εξετάσει κατά πόσο οι παρεκκλίσεις αυτές είναι σκόπιμες στις περιπτώσεις που ο ύποπτος είναι παιδί και συμβατές με την αρχή της υποχρεωτικής συνδρομής δικηγόρου. Η περιορισμένη γνώση που έχουν συνήθως τα παιδιά σχετικά με τις ποινικές διαδικασίες (σύμφωνα με τα στοιχεία) και η ελλιπής κατανόηση των μακροπρόθεσμων συνεπειών από την εν λόγω παραίτηση είναι οι λόγοι για τους οποίους απαγορεύεται η παραίτηση από το δικαίωμα πρόσβασης σε δικηγόρο. Θα μπορούσε, ωστόσο, να εξεταστεί η δυνατότητα η παραίτηση από το δικαίωμα να γίνεται αποδεκτή σε περίπτωση που επικυρώνεται από τον ασκούντα τη γονική μέριμνα. Επιπλέον, στο πλαίσιο μιας φιλικής προς τα παιδιά δικαιοσύνης, σε περιπτώσεις ελαφρών ή ήσσονος σημασίας παραβάσεων μπορεί να υποστηριχθεί ότι θα ήταν προς το συμφέρον του παιδιού η μη εμπλοκή δικηγόρου. Δικαίωμα νομικής συνδρομής (άρθρο 18) Η διάταξη αυτή πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά σε συνδυασμό με το άρθρο 6 που προβλέπει υποχρεωτική πρόσβαση σε δικηγόρο. Οι υποχρεώσεις των κρατών μελών, προκειμένου να διασφαλίζεται η αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος πρόσβασης σε δικηγόρο, θα πρέπει να καθορίζονται σαφώς. Διαφορετικά, το δικαίωμα συνδρομής δικηγόρου μπορεί να στερείται περιεχομένου. Η εισηγήτρια γνωρίζει ότι η Επιτροπή έχει αποφασίσει να προτείνει μια ξεχωριστή οδηγία για τη νομική συνδρομή και μια σύσταση για τη νομική συνδρομή και θα εμμείνει στην πλήρη συνέπεια όλων αυτών των μέσων που είναι απαραίτητα για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ατόμων και την αποτελεσματική εφαρμογή τους από τα κράτη μέλη. 2. Τα ενισχυμένα δικαιώματα που καθορίζονται στην προτεινόμενη οδηγία Δικαίωμα σε ατομική αξιολόγηση (άρθρο 7) και δικαίωμα ιατρικής εξέτασης (άρθρο 8) PE532.258v03-00 4/6 DT\1025306.doc
Είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί ο στόχος της ατομικής αξιολόγησης: αποσκοπεί να διασφαλίσει ότι λαμβάνονται ή εφαρμόζονται ειδικά μέτρα κατά την ποινική διαδικασία, ανάλογα με την κατάσταση του παιδιού. Το νομικό κείμενο θα πρέπει να ορίζει σαφώς το είδος της αξιολόγησης που θα διενεργείται, το άτομο που θα διενεργεί την αξιολόγηση, το στάδιο της διαδικασίας στο οποίο θα διενεργείται η αξιολόγηση, καθώς και τα συμπεράσματα που θα μπορούν να εξάγονται από αυτήν. Κρίνεται σκόπιμο η αξιολόγηση να διενεργείται το συντομότερο δυνατόν και, σε κάθε περίπτωση, πριν από τη στέρηση της ελευθερίας του παιδιού. Είναι σημαντικό το άρθρο 7 να ορίζει ότι η εν λόγω ατομική αξιολόγηση μπορεί να επιφέρει παύση της διαδικασίας σε περιπτώσεις παραβάσεων ήσσονος σημασίας, υπό την προϋπόθεση ότι το παιδί και το θύμα θα καταλήξουν μέσω διαδικασίας συνεννοήσεως σε συμβιβαστική συμφωνία ή θα εφαρμοστούν, κατά περίπτωση, μέτρα αποκατάστασης. Ένα σημαντικό στοιχείο της αξιολόγησης μπορεί να είναι το καθεστώς διαμονής των παιδιών στο εν λόγω κράτος μέλος. Είναι σαφές ότι η οδηγία εφαρμόζεται στα παιδιά που είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι σε ποινικές διαδικασίες, ανεξάρτητα από το καθεστώς διαμονής τους στο κράτος μέλος. Ωστόσο, ο παράγοντας αυτός είναι πολύ σημαντικός ως προς την αξιολόγηση των ειδικών αναγκών του παιδιού. Όσον αφορά το δικαίωμα ιατρικής εξέτασης που καθορίζεται στην προτεινόμενη οδηγία, απαιτούνται ορισμένες διευκρινίσεις δεδομένου ότι δεν αναφέρεται ο αντίκτυπος της ιατρικής εξέτασης στις διαδικασίες. Επιπλέον, ο δικαστής θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στα άτομα που θα έχουν το δικαίωμα να αιτούνται τη διενέργεια ιατρικής εξέτασης. Οπτικοακουστική καταγραφή των ανακρίσεων των παιδιών (άρθρο 9) Η προτεινόμενη οδηγία προβλέπει την οπτικοακουστική καταγραφή των ανακρίσεων των παιδιών ως προστατευτικό μέτρο. Μπορεί, ωστόσο, να υποστηριχθεί ότι αυτό μπορεί να είναι επίσης εκφοβιστικό για το παιδί και αντιπαραγωγικό. Ως εκ τούτου, όταν θα αποφασίζεται η οπτικοακουστική καταγραφή, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το συμφέρον του παιδιού. Πρέπει, επίσης, να αντιμετωπιστεί το θέμα της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και της προστασίας των δεδομένων (άρθρο 14 παράγραφος 3) καθώς, ενώ απαγορεύεται η δημόσια διάδοση των καταγραφών, δεν καθορίζεται η μέγιστη περίοδος διατήρησής τους. Δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής ζωής (άρθρο 14) Ο γενικός κανόνας της προτεινόμενης οδηγίας είναι ότι η ακροαματική διαδικασία διεξάγεται «κεκλεισμένων των θυρών» και η παρουσία του ασκούντος τη γονική μέριμνα (ή άλλου ενδεδειγμένου ενήλικα) θεωρείται πρόσθετο δικαίωμα. Η προστασία της ιδιωτικής ζωής των παιδιών που είναι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι και το δικαίωμα δίκαιης δίκης και δημόσιας ακρόασης πρέπει να τηρούνται εξίσου και επαρκώς. Επίσης, όσον αφορά το δικαίωμα δίκαιης δίκης, είναι απαραίτητη η ενίσχυση των μέτρων προκειμένου να διασφαλιστεί, στο μέτρο του δυνατού, η παρουσία του κατηγορούμενου παιδιού στη δίκη του. Δικαίωμα στην ελευθερία (άρθρο 10) και δικαίωμα ειδικής μεταχείρισης σε περίπτωση στέρησης της ελευθερίας (άρθρο 12) Η οδηγία ορίζει ότι η στέρηση της ελευθερίας πριν από την καταδίκη θα πρέπει να θεωρείται μέτρο έσχατης ανάγκης και να διαρκεί το βραχύτερο ενδεδειγμένο χρονικό διάστημα. Για την εφαρμογή της σύστασης αυτής, πρέπει να καθοριστούν τα ανώτατα χρονικά διαστήματα DT\1025306.doc 5/6 PE532.258v03-00
κράτησης. Επιπλέον, σε περίπτωση στέρησης της ελευθερίας, τα παιδιά δικαιούνται ειδικής μεταχείρισης. Η εν λόγω ειδική μεταχείριση θα μπορούσε να περιλαμβάνει διάφορα μέτρα, όπως φροντίδα, καθοδήγηση και επιτήρηση σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών, εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση, καθώς και προγράμματα που θα διασφαλίζουν ότι τα παιδιά αντιμετωπίζονται με τρόπο κατάλληλο για την ευεξία τους και αναλογικό των περιστάσεων και της παράβασής τους. Η αποκατάστασή τους στην κοινωνία θα πρέπει να αποτελεί τον πυρήνα κάθε μέτρου που θεσπίζεται για τα παιδιά που στερούνται της ελευθερίας τους. Θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στα εναλλακτικά μέτρα και αυτό θα πρέπει επίσης να ενισχυθεί στην οδηγία. Έγκαιρη και επιμελής εξέταση των υποθέσεων (άρθρο 13) Το κείμενο της προτεινόμενης οδηγίας περιλαμβάνει την απαίτηση οι ποινικές διαδικασίες που αφορούν παιδιά να αντιμετωπίζονται ως επείγουσες. Θα ήταν σκόπιμο να διευκρινιστεί η έννοια του επείγοντος στο πλαίσιο αυτό ή, εναλλακτικά, να εξεταστεί η δυνατότητα καθορισμού ανώτατων χρονικών περιόδων ως προς τον χειρισμό των υποθέσεων στις οποίες οι ύποπτοι ή οι κατηγορούμενοι είναι παιδιά. 3. Πρόσθετα προς εξέταση θέματα Τέλος, η εισηγήτρια θα ήθελε να επιστήσει την προσοχή στο γεγονός ότι στην οδηγία δεν υπάρχουν διατάξεις για τις δικονομικές συνέπειες και τα ένδικα μέσα σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων και εμμένει στο γεγονός ότι η τήρηση διεξοδικών, ενημερωμένων και συγκρίσιμων στοιχείων σχετικά με την κατάσταση των παιδιών και τον τρόπο που διεξάγονται οι ποινικές διαδικασίες στα κράτη μέλη είναι ιδιαιτέρως σημαντική προκειμένου να αναπτυχθούν αποτελεσματικές πολιτικές στον τομέα αυτό. Σε κάθε περίπτωση, δεδομένου ότι αυτό είναι αλληλένδετο με τους στόχους της προτεινόμενης οδηγίας, τα κράτη μέλη θα πρέπει να ενθαρρύνονται ώστε να λαμβάνουν εναλλακτικά μέτρα ως προς τις δικαστικές διαδικασίες και να αποτρέπουν την εμπλοκή των παιδιών σε οποιαδήποτε διαδικασία του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης. PE532.258v03-00 6/6 DT\1025306.doc