ΜΑΘΗΜΑ: ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΜΑΘΗΜΑ: ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Διδάσκων : Βασίλειος Σταματόπουλος, Δικηγόρος, Δ.Μ.Σ. Συνάντηση 4 η ΕΝΟΧΕΣ ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΕΣ Εννοιολογική προσέγγιση. Διαζευκτική είναι η ενοχή που έχει ως αντικείμενο δύο ή περισσότερες παροχές, από τις οποίες μόνο η μια πρόκειται να εκτελεστεί. Ωστόσο, διαζευκτική μπορεί να είναι και η ενοχή με μια μόνο παροχή, αλλά η διάζευξη αφορά σε άλλα στοιχεία, λ.χ. τον τόπο, τον τρόπο ή το χρόνο της εκπληρώσεως. Παραδείγματα: Ο πωλητής Π συμφωνεί με τον αγοραστή Α να μεταβιβάσει οʹ αυτόν την κυριότητα είτε του αʹ είτε του βʹ μεταχειρισμένου αυτοκινήτου. Ο πωλητής συγκεκριμένου μηχανήματος συμφωνεί να το παραδώσει είτε στη Θεσσαλονίκη είτε στη Βέροια. Επιλογή και απλοποίηση. Και στη διαζευκτική ενοχή παρατηρούμε την ύπαρξη κάποιας αοριστίας Για να αρθεί αυτή η αοριστία απαιτούνται επιλογή και απλοποίηση.

Η επιλογή στη διαζευκτική ενοχή δε συμπίπτει με την επιλογή την ενοχή γένους. Εδώ η επιλογή συνιστά δικαίωμα που σε περίπτωση αμφιβολίας ανήκει στον οφειλέτη και ασκείται με δήλωση βουλήσεως προς το άλλο μέρος (ΑΚ 306). Απλοποίηση της διαζευκτικής ενοχής είναι η άρση της υπάρχουσας (λόγω της διαζεύξεως) αοριστίας με τη συνδρομή ενός νόμιμου λόγου. Ειδικότερα νόμιμοι λόγοι απλοποιήσεως είναι: ί. Η επιλογή, που προσεγγίσαμε μόλις παραπάνω, ίί. Η εκπλήρωση της παροχής, οπότε επέρχεται και απόσβεση της ενοχής, ίϊί. Η αδυναμία παροχής. ίν. Μεταγενέστερη συμφωνία οφειλέτη και δανειστή. Η πρακτική σημασία. Στις διαζευκτικές ενοχές η πρακτική αξία βρίσκεται στην απλοποίηση. Ειδικότερα, πριν από την απλοποίηση η τυχαία καταστροφή μιας από τις περισσότερες διαζευκτικές ενοχές δεν απαλλάσσει τον οφειλέτη, αλλά αυτός εξακολουθεί να οφείλει τις υπόλοιπες διαζευκτικές ενοχές. Μετά την απλοποίηση της ενοχής, αν επέλθει τυχαία καταστροφή της (μιας και μόνης) παροχής, ο οφειλέτης απαλλάσσεται. Με άλλα λόγια τον κίνδυνο της τυχαίας καταστροφής φέρει ο δανειστής. Η διαζευκτική ευχέρεια. Η διαζευκτική ενοχή διαφέρει από τη διαζευκτική ευχέρεια. Ενώ στη διαζευκτική ενοχή υπάρχουν περισσότερες παροχές σε διάζευξη, στη διαζευκτική ευχέρεια υπάρχει μόνο μια παροχή. Στην περίπτωση αυτής της μιας μόνης παροχής ο οφειλέτης έχει την ευχέρεια να κα ταβάλει, αντί για αυτήν, μια άλλη παροχή. ΧΡΗΜΑΤ1ΚΕΣ ΕΝΟΧΕΣ Χρηματικές ενοχές είναι οι ενοχές που περιέχουν υποχρέωση του οφειλέτη να μετακυλίσει στο δανειστή χρήμα, δηλαδή ορισμένη χρηματική ποσότητα σε ημεδαπό ή αλλοδαπό νόμισμα. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να προσδιορίσουμε την έννοια του χρήματος Ωστόσο, η έννοια αυτή δεν είναι μονοσήμαντη. Κυριαρχούν σχετικά δύο προσεγγίσεις μια οικονομική και μια νομική. Στο πλαίσιο της νομικής προσεγγίσεως του χρήματος αυτό νοείται είτε με την πλατιά είτε τη στενή του όρου σημασία Χρήμα με την πλατιά του όρου σημασία είναι όχί μόνο το εθνικό νόμισμα, με την έννοια του νομίσματος που υποχρεωτικά κυκλοφορεί, αλλό και τα αλλοδαπά νομίσματα 2

Χρήμα με τη στενή του όρου σημασία (επίσημο, κρατικό, εθνικό) είναι τα κινητά πράγματα, μεταλλικά ή χάρτινα, (χαρτονομίσματα, τραπεζογραμμάτια), τα οποία τίθενται σε κυκλοφορία από την Πολιτεία και είναι υποχρεωτικώς δεκτά στις συναλλαγές ως μέσο εξοφλήσεως χρηματικών οφειλών. Το χρήμα στο νομικό πεδίο είναι αφενός πράγμα αφετέρου αξία. Ως πράγμα είναι κινητό και ειδικότερα αντικαταστατό. Από την άλλη μεριά η αξία του χρήματος διακρίνεται σε εσωτερική, ονομαστική και πραγματική (ή τρέχουσα). 0 ν. 2842/2000, με τον οποίο το ευρώ αντικατέστησε τη δραχμή, ορίζει (στο άρθρο 1, παρ. 2) ότι «το ευρώ ως μέσο εξοφλήσεως υποχρεώσεων λαμβάνεται πάντοτε στην ονομαστική του αξία». Βέβαια το χρήμα, ως τραπεζογραμμάτια ή κέρματα, δεν είναι το μοναδικό μέσο πληρωμών. Αντίθετα, υπάρχουν και άλλες σύγχρονες μορφές χρήματος. Πρόκειται για το λογιστικό (λ.χ. επιταγή, ή τραπεζικό έμβασμα), το πλαστικό (λ.χ. πιστωτικές κάρτες) και το ηλεκτρονικό (λ.χ. οι Αυτόματες Τα μειολογιστικές Μηχανές, τα λεγόμενα ATM). ΕΝΟΧΕΣ ΤΟΚΟΥ Έννοια ενοχών τόκου. Ενοχή τόκου είναι η ενοχή που περιέχει υποχρέωση του οφειλέτη να μετακυλίσει στο δανειστή ποσότητα χρημάτων ή άλλων αντικαταστατών πραγμάτων έναντι κεφαλαίου, το οποίο στερείται ο δανειστής και απολαμβάνει ο οφειλέτης. Η ενοχή τόκου είναι παρεπόμενη υποχρέωση, που προϋποθέτει την ύπαρξη κύριας υποχρεώσεως δηλαδή την ενοχή του κεφαλαίου. Από τον παρεπόμενο χαρακτήρα του τόκου συνάγεται, μεταξύ άλλων συνεπειών, και το ότι η απόσβεση της κύριας υποχρεώσεως προς καταβολή του κεφαλαίου συνεπάγεται την απόσβεση της παρεπόμενης υποχρεώσεως προς καταβολή τόκου. Τόκος και επιτόκιο. Ο τόκος αποτελεί πολιτικό καρπό του κεφαλαίου. Επιτόκιο είναι το ποσοστό τόκου που ορίζεται από το νόμο ή τους συμβαλλομένους. Τόκος είναι η ποσότητα χρημάτων ή άλλων αντικαταστατών πραγμάτων την οποία έχει δικαίωμα να απαιτήσει ο δανειστής από τον οφειλέτη, διότι ο πρώτος στερείται υπέρ του δευτέρου την απόλαυση χρημάτων ή άλλων αντικαταστατών πραγμάτων. 3

Οι τόκοι διακρίνονται σε δικαιοπρακτικούς, νόμιμους και προεξοφλητικούς Δικαιοπρακτικός είναι ο τόκος που πηγάζει από δικαιοπραξία, συνήθως από σύμβαση μεταξύ δανειστή και οφειλέτη. Ένας τέτοιος τόκος μπορεί να θεμιτός (να κινείται δηλαδή στα όρια του νόμου) ή αθέμιτος. Θεσπίζεται ανώτατο όριο δικαιοπρακτικού τόκου, στο πλαίσιο ενός συστήματος που έχει ως στόχο την καταπολέμηση της τοκογλυφίας. Στην τελευταία περίπτωση, όταν το επιτόκιο που συμφωνείται υπερβαίνει το ανώτατο επιτρεπτό όριο, η σχετική συμφωνία είναι άκυρη ως προς το επιπλέον (ΑΚ 294). Αυτό σημαίνει ότι η σύμβαση δανείου no ραμένει έγκυρη και ότι ο οφειλέτης έχει την υποχρέωση να καταβάλει μόνο το θεμιτό τόκο. Νόμιμος είναι ο τόκος που ορίζεται από το νόμο. Συνήθης περίπτωση νόμιμου τόκου είναι ο λεγόμενος τόκος υπερημερίας. Πρόκειται για τον τόκο που έχει την υποχρέωση να καταβάλει ο οφειλέτης χρηματικής οφειλής σε περίπτωση υπερημερίας (ΑΚ 345). Υπάρχει όμως και η περίπτωση του τόκου που ορίζεται από το νόμο ανεξάρτητα από την υπερημερία του οφειλέτη (νόμιμος τόκος με τη στενή του όρου σημασία). Περίπτωση τέτοιου νόμιμου τόκου είναι οι δικαστικοί τόκοι, δηλαδή οι τόκοι που οφείλονται στο δανειστή χρηματικής οφειλής από την επίδοση της καταψηφιστικής αγωγής προς απόδοση του χρέους (ΑΚ 346). Προεξοφλητικός τόκος είναι αυτός που αντιστοιχεί στο κέρδος του δανειστή σε περίπτωση πρόωρης εξοφλήσεως του χρέους. Αν δανειστής και οφειλέτης συμφωνούν στον προεξοφλητικό τόκο δεν υπάρχει πρόβλημα. Σε αντίθετη περίπτωση, ο οφειλέτης δεν έχει δικαίωμα να αφαιρέσει τον προεξοφλητικό τόκο, σε περίπτωση πρόωρης εξοφλήσεως του χρέους, εκτός αν ορίζεται αλλιώς στο νόμο (ΑΚ 324, παρ. 2). Ανατοκισμός. Ανατοκισμός είναι η κεφαλαιοποίηση των τόκων, όπως χαρακτηριστικά λέγεται ο τόκος του τόκου. Για τον οφειλέτη ο ανατοκισμός είναι εξαιρετικά επικίνδυνος. Ο ανατοκισμός επιτρέπεται μόνο σε περίπτωση εκ των υστέρων συμφωνίας (ή ασκήσεως σχετικής αγωγής από το δανειστή) και μόνο υπό τους όρους του νόμου. Ειδικές ρυθμίσεις ισχύουν για τα πιστωτικά ιδρύματα αλλά και για τις απαιτήσεις μεταξύ εμπόρων. 4

ΕΝΟΧΕΣ ΜΕ ΕΝΑ Η ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΡΟΣΩΠΑ Εννοιολογική προσέγγιση Όπως υπάρχει ενοχή με έναν οφειλέτη και ένα δανειστή (μονοπρόσωπη ενοχή), έτσι υπάρχουν και ενοχές με περισσότερα πρόσωπα (πολυπρόσωπες ενοχές). Ειδικότερα υπάρχουν ενοχές: α) με περισσότερους οφειλέτες και ένα δανειστή, β) με περισσότερους δανειστές και ένα οφειλέτη, ή γ) με περισσότερους οφειλέτες και περισσότερους δανειστές. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι υπάρχουν περισσότερες μορφές ενοχών με πλείονα υποκείμενα (συνοφειλέτες, συνδανειστές). Μορφές πολυπρόσωπων ενοχών Οι μορφές πολυπρόσωπων ενοχών μπορεί να κατανεμηθούν σε δύο κατηγορίες, ανάλογα με το αν η παροχή είναι διαιρετή ή αδιαίρετη. Στις ενοχές που μετέχουν περισσότεροι οφειλέτες ή δανειστές η διάκριση της παροχής σε διαιρετή και αδιαίρετη προσλαμβάνει ιδιαίτερη σημασία διότι ο νόμος επιφυλάσσει διαφορετικές ρυθμίσεις. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι υπάρχει και η πρόσθετη κατηγορία της ενοχής εις ολόκληρο. Ο χαρακτηρισμός μιας παροχής ως διαιρετής ή αδιαίρετης οφείλεται α) στη φύση των πραγμάτων, β) στη βούληση των συμβαλλομένων, γ) στο σκοπό της συμβάσεως σε συνδυασμό με άλλες περιστάσεις. Πολυπρόσωπες ενοχές με διαιρημένη παροχή. Το διαιρετό της παροχής οδηγεί στο διαιρημένο της ενοχής. Εφόσον η παροχή είναι διαιρετή (λ.χ. χρηματική, παροχή χιλίων κιλών ελαιόλαδου), η πολυπρόσωπη ενοχή δημιουργεί για τον κάθε συνοφειλέτη υποχρέωση εκπληρώσεως μέρους της (διαιρετής) παροχής και για τον κάθε συνδανειστή δικαίωμα να ζητήσει την εκπλήρωση μόνο μέρους της (διαιρετής) παροχής. Αυτά συνάγονται από το ΑΚ 480, σύμφωνα με το οποίο *Αν περισσότεροι οφείλουν διαιρετή παροχή ή αν περισσότεροι έχουν δικαίωμα σε διαιρετή παροχή, σε περίπτωση αμφιβολίας κάθε οφειλέτης έχει την υποχρέωση να καταβάλει και κάθε δανειστής έχει δικαίωμα να λάβα ίσο μέρος». Πολυπρόσωπες ενοχές με αδιαίρετη παροχή. Η πολυπρόσωπη ενοχή με παροχή αδιαίρετη (λ.χ. ένας ζωγραφικός πίνακας, μια μονοκατοικία) ρυθμίζεται σε δύο 5

περιπτώσεις: α) ως πολυπρόσωπη ενοχή από την πλευρά των περισσότερων οφειλετών και β) ως πολυπρόσωπη ενοχή από την πλευρά των περισσότερων δανειστών. α. Παθητική σε ολόκληρο ενοχή με αδιαίρετη παροχή (ΑΚ 494): Η πολυπρόσωπη ενοχή από την πλευρά των περισσότερων οφειλετών ρυθμίζεται όπως η ενοχή (οφειλή) εις ολόκληρο (ΑΚ 494, παρ. 1). Αυτό σημαίνει ότι κάθε οφειλέτης έχει την υποχρέωση να εκπληρώσει ολόκληρη την παροχή, ενώ ο δανειστής έχει το δικαίωμα να απαιτήσει την παροχή μια φορά. β. Απαίτηση παροχής προς όλους από κοινού (ΑΚ 495): Η πολυπρόσωπη ενοχή από την πλευρά των περισσότερων δανεκπών ρυθμίζεται ως απαίτηση παροχής προς όλους από κοινού. Με άλλα λόγια, εφόσον δεν πρόκειται για ενοχή σε ολόκληρο, ο οφειλέτης έχει την υποχρέωση να καταβάλει την παροχή σε όλους μαζί τους δανειστές, ενώ καθένας από τους δανειστές μπορεί να ζητήσει την καταβολή της παροχής προς όλους (ΑΚ 495, παρ. 1). Ενοχή εις ολόκληρο. Στην ενοχή εις ολόκληρο η ενοχή εντάσσεται σε μια από τις ακόλουθες δύο περιπτώσεις: Παθητική εις ολόκληρο ενοχή ή ενεργητική εις ολόκληρο ενοχή (ΑΚ 481 και 489, αντίστοιχα). Και στις δυο περιπτώσεις η παροχή μπορεί να είναι διαιρετή ή αδιαίρετη. Ειδικότερα: Ι Στην παθητική εις ολόκληρο ενοχή υπάρχουν πολλοί οφειλέτες της ίδιας παροχής, οι οποίοι ευθύνονται παράλληλα και ταυτόχρονα. Καθένας από τους πολλούς οφειλέτες έχει την υποχρέωση να καταβάλει ολόκληρη την παροχή στο μοναδικό δανειστή, ο δανειστής όμως έχει δικαίωμα να την απαιτήσει μόνο μια φορά (ΑΚ 481). Εδώ ο δανειστής μπορεί να στραφεί κατά του πιο φερέγγυου οφειλέτη. Αν ένας από τους οφειλέτες καταβάλει ολόκληρη την παροχή, τότε επέρχεται απαλλαγή για τους υπολοίπους. Ο οφειλέτης που κατέβαλε έχει το δικαίωμα αναγωγής κατά των άλλων οφειλετών και υποκαθίσταται στα δικαιώματα του δανειστή (ΑΚ 488). Η παθητική εις ολόκληρο ενοχή πηγάζει από δικαιοπραξία, από το νόμο ή από δικαστική απόφαση. Ι Στην ενεργητική εις ολόκληρο ενοχή υπάρχουν περισσότεροι δανειστές της ίδιας παροχής. Καθένας από τους πολλούς δανειστές έχει το δικαίωμα να ζητήσει ολόκληρη την παροχή, ο οφειλέτης όμως έχει την υποχρέωση να την καταβάλει μόνο μια φορά (ΑΚ 489). Ο μοναδικός οφειλέτης, καταβάλλοντος ολόκληρη την παροχή σε ένα από τους δανειστές κατά δική του επιλογή, απαλλάσσεται απέναντι στους άλλους. 6

Η ενεργητική εις ολόκληρο ενοχή, που μπορεί να πηγάζει είτε από δικαιοπραξία είτε από το νόμο, συναντάται σπάνια. ΕΝΟΧΕΣ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΝΟΧΕΣ ΕΞΩΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΊΊΚΕΣ Με βάση την πηγή προελεύσεώς τους οι ενοχές διακρίνονται σε αυτές που πηγάζουν από δικαιοπραξίες (δικαιοπρακτικές ενοχές) και σε αυτές που προέρχονται από άλλες πηγές πέρα από τις δικαιοπραξίες (εξωδικαιοπρακτι κές ενοχές). I Δικαιοπρακτικές ενοχές είναι αυτές που πηγάζουν είτε από (ρυθμισμένες ή μη ρυθμισμένες) συμβάσεις, λ.χ. πώληση, μίσθωση πράγματος, μίσθωση εργασίας, εταιρία, είτε από μονομερείς δικαιοπραξίες, όπως είναι η προκήρυξη και η συστατική πράξη ιδρύματος. Εξωδικαιοπρακτικές ενοχές είναι αυτές που γεννιούνται από αδικοπραξίες από αδικαιολόγητο πλουτισμό ή από άλλους λόγους (λ.χ. από διαπραγματεύσεις από κοινωνία, από διοίκηση αλλότριων υποθέσεων, από καταδολίευση δανειστών). 7