Κεφ. 43 (από μετάφραση) Θουκυδίδου Περικλέους Ἐπιτάφιος Θέμα: Παραίνεση προς τους επιζώντες «Και αυτοί μεν αποδείχτηκαν άξιοι της πόλης» Ο ρήτορας ανακεφαλαιώνοντας τον έπαινο προς τους νεκρούς τονίζει για μια ακόμη φορά τη διαλεκτική σχέση που έχει αναπτυχθεί ανάμεσα στην πόλη και τον πολίτη. Οι νεκροί γέννημα και θρέμμα μιας πόλης, που έχει αποκτήσει μεγάλη δύναμη σε όλους τους τομείs -πολιτικό, κοινωνικό, πνευματικό και ηθικό- με τη θυσία τους επισφράγισαν τους τρόπους ζωής της και δικαίωσαν το πολίτευμα και τις αξίες τους. Η προτροπή του ρήτορα προς τους επιζώντες Ο Περικλής απευθύνεται σε όλους τους πολίτες της Αθήνας που παρευρίσκονται στην τελετή της ταφής και ανάμεσά τους είναι και όσοι επέζησαν των μαχών του 431 π.χ. και όσοι δεν πήραν μέρος σ αυτές. Η προτροπή του είναι α) να έχουν ίση τόλμη μ κείνους β) να εύχονται στους θεούς να έχουν καλύτερη τύχη από τους νεκρούς. Με την προτροπή του προσπαθεί να επηρεάσει τη μελλοντική τους στάση και τους υπενθυμίζει ότι το αποτέλεσμα του αγώνα εξαρτάται: από την επίδειξη ανδρείας από την πλευρά του πολεμιστή την ώρα της μάχης (ελεύθερη βούληση του ανθρώπου) αλλά και από την τύχη, που είναι αστάθμητος παράγοντας. Οι προκείμενοι νεκροί έδειξαν τολμηρό φρόνημα, που είχε άδοξο τέλος, τον θάνατο. Οι επιζώντες παρακινούνται να αγωνιστούν με γενναιότητα και αυταπάρνηση, ανεξάρτητα από τη θετική ή την αρνητική έκβαση της μάχης, και ταυτόχρονα να εύχονται στους θεούς να έχουν καλύτερη τύχη. Η καλύτερη τύχη είναι ανεξάρτητη από τη θέλησή τους. Τα κίνητρα που οδηγούν στην αυτοθυσία: α) Ένα κίνητρο για αυτοθυσία θα μπορούσε να είναι ο ψυχρός υπολογισμός του συμφέροντος (λόγῳ ὠφελίαν), γιατί μέσα σε μια ασφαλή πόλη ο πολίτης μπορεί να επιδιώξει την ευδαιμονία, την ευτυχία στην οποία περιλαμβάνεται και η απόλαυση υλικών αγαθών. Ωστόσο το συμφέρον δεν αποτελεί εγγύηση ότι θα διαμορφώσει το κατάλληλο Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 1
αγωνιστικό φρόνημα, αφού τις περισσότερες φορές το συμφέρον κάνει τον άνθρωπο να σκέφτεται με ιδιοτέλεια και υστεροβουλία και συνεπώς με αδιαφορία για τα κοινά. β) Αντίθετα το εσωτερικό αίσθημα θαυμασμού και έρωτα προς την πόλη και το μεγαλείο της είναι πιο ισχυρά κίνητρα που θα προκαλέσουν την έξαρση του πατριωτικού αισθήματος και την επιθυμία θυσίας για την πατρίδα. Ο Περικλής στο σημείο αυτό προσπαθεί να υποτάξει τη λογική και το σκεπτικισμό στο συναίσθημα που οδηγεί σε ηρωικές πράξεις. Πιστεύει ότι η θυσία προς την πατρίδα δεν πρέπει να πηγάζει από ιδιοτελή και υστερόβουλα κίνητρα αλλά από σφοδρό έρωτα γι αυτή. Ο δεσμός που ενώνει τον πολίτη με την πόλη είναι πνευματικός. Τα αγαθά που προέρχονται από την άμυνα εναντίον των εχθρών Τα αγαθά αυτά είναι αυτονόητα. Πρόκειται για την ελευθερία, την ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα της πόλης, την ευημερία των πολιτών. Με μια φράση πρόκειται για τη διατήρηση του μεγαλείου της Αθήνας. Το ήθος των πολεμιστών όπως παρουσιάζεται από τις μετοχές: τολμῶντες - γιγνώσκοντες - αἰσχυνόμενοι Οι νεκροί ήταν άνδρες τολμηροί (τολμῶντες-ψυχική ιδιότητα), γνώριζαν το καθήκον τους (γιγνώσκοντες διανοητική ιδιότητα) και την ώρα της μάχης ένιωθαν ντροπή να φανούν δειλοί (αἰσχυνόμενοι ηθική ιδιότητα), γι αυτό πολέμησαν με αυταπάρνηση. Στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών των πολεμιστών παρατηρείται μία κλιμάκωση τόσο εξωτερική (με τον αριθμό των συλλαβών 3,4,5) όσο και εσωτερική (με την ανιούσα κλίμακα των νοημάτων: ψυχική, διανοητική, ηθική ιδιότητα). Η στάση των πολεμιστών την ώρα της ήττας Και στην περίπτωση που ο αγώνας των πολεμιστών είχε δυσάρεστη έκβαση, αυτοί θεωρώντας χρέος τους να πολεμήσουν (ἀξιοῡντες), πρόσφεραν την ανδρεία τους στην πόλη σαν την πιο λαμπρή συνεισφορά (κάλλιστον ἔρανον προϊέμενοι). Στο σημείο αυτό ο έπαινος των νεκρών μεταβάλλεται σε προτροπή για τους επιζώντες να μιμηθούν τη συμπεριφορά των πρώτων και να Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 2
αγωνιστούν με θάρρος ή και να θυσιάσουν και ακόμη τη ζωή τους ως ελάχιστη προσφορά προς την πατρίδα, που τους γαλούχησε και τους χάρισε ευδαιμονία. Το ηθικό κέρδος από τη θυσία τό ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καί τόν τάφον ἐπισημότατον. Οι νεκροί προσφέροντας το φθαρτό κομμάτι του εαυτού τους, το σώμα τους, σε μια συλλογική προσπάθεια, εξασφάλισαν ανταμοιβή που δεν υπόκειται στη φθορά, αιώνιο έπαινο και φήμη που θα ζει πάντα στις ψυχές των ανθρώπων, για τον καθένα χωριστά. Ενώ η προσφορά των νεκρών παρουσιάζεται από τον ρήτορα ως κοινή ενέργεια όλων των πολεμιστών, η ανταμοιβή προβάλλεται ως προσωπικό κέρδος του καθενός. Το αντάλλαγμα που παίρνει είναι πολύ μεγαλύτερο από την προσφορά του. ἀγήρων ἔπαινον (αγέραστο έπαινο) Το παράδειγμα των νεκρών θα το επικαλούνται ρήτορες, στρατιωτικοί και πολιτικοί κάθε φορά που θα προσπαθήσουν να εμφυσήσουν θάρρος στις ψυχές των συμπολιτών τους τόν τάφον ἐπισημότατον Ο Περικλής δεν δίνει έμφαση στην αξία του τάφου ως μνημείο, αλλά προβάλλει την αξία του τάφου ως ιδέα. Ο τάφος δεν είναι η επιγραφή πάνω σε μια επιτύμβια στήλη, είναι η φήμη των νεκρών. Αξιοθαύμαστη είναι σε αυτό το σημείο είναι η ρητορική ικανότητα του Περικλή να δώσει σε έναν πραγματικό υλικό τάφο πνευματικό και ιδεαλιστικό περιεχόμενο. Σε κάθε πανηγυρισμό της πόλης η αναδρομή στη μνήμη των πεσόντων θα αποτελεί πηγή διδαγμάτων για τους μεταγενέστερους. Και οι άρχοντες, όταν θα μιλούν για τη γενναιότητα και το ψυχικό μεγαλείο που πρέπει να επιδεικνύουν οι πολίτες στα πεδία των μαχών θα προβάλλουν τους προκείμενους νεκρούς ως σύμβολο του ιδανικού πολίτη, ως πρότυπο ανδρείας και αρετής. ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος (για τους επιφανείς άνδρες τάφος είναι όλη η γη) Με τη φράση αυτή ο ρήτορας δεν υπονοεί ότι οι νεκροί θα μπορούσαν να είχαν ταφεί σε οποιαδήποτε χώρα, αλλά ότι η φήμη τους διατηρείται στη Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 3
μνήμη όλων των ανθρώπων, όχι μόνο στην πατρίδα τους, αλλά και στην ξένη χώρα. Με την αυτοθυσία τους απέκτησαν δόξα που δεν περιορίζεται στα εδαφικά όρια της Ελλάδας, αλλά επεκτείνεται και παίρνει οικουμενική διάσταση. Τα ιδανικά για τα οποία θυσιάστηκαν δεν έχουν πανελλήνιο χαρακτήρα, αλλά πανανθρώπινο. Εμπίπτουν στη σφαίρα του δια-τοπικού, του δια-χρονικού και του οικουμενικού. Όσοι υπήρξαν «ἐπιφανεῖς» δεν είναι δυνατόν να ανήκουν στους ανθρώπους μιας μόνο χώρας και μιας εποχής. Ανήκουν στους ανθρώπους κάθε χώρας και κάθε εποχής. Γιατί γίνονται πρότυπα ανδρείας και αρετής για κάθε άνθρωπο όλων των εποχών που πολεμά για την υπερίσχυση των υψηλών ιδεών και ιδανικών. «και δεν είναι μόνο η επιγραφή στις επιτύμβιες στήλες της πατρίδας τους που δηλώνει το όνομά τους, αλλά τους ξένους τόπους σώζεται άγραφη μέσα στην ψυχή του καθενός η ανάμνηση όχι τόσο του έργου, όσο της απόφασής τους» Οι αντιθέσεις που υπάρχουν στο παραπάνω απόσπασμα 1 η αντίθεση η επιγραφή στις επιτύμβιες στήλες: έμπρακτη αναγνώριση της προσφοράς των νεκρών από τους μεταγενέστερους και εκδήλωση αισθημάτων σεβασμού προς αυτές με υλικά μέσα. Ο σεβασμός αυτός εκδηλώνεται από τους μεταγενέστερους που εξακολουθούν να κατοικούν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο. άγραφη ανάμνηση: η ανάμνηση της ανδρείας των νεκρών διατηρείται στην καρδιά κάθε ανθρώπου πέρα από οποιουσδήποτε περιορισμούς που θα μπορούσε να θέσει η καταγωγή, η φυλή, ο τόπος και ο χρόνος. 2 η αντίθεση δηλώνει - σώζεται: διαρκής είναι η παρουσία η ανάμνηση της απόφασης των νεκρών να θυσιαστούν για την πατρίδα. 3 η αντίθεση όχι τόσο του έργου, όσο της απόφασής τους: ο ρήτορας δίνει έμφαση στο γενναίο φρόνημα των νεκρών κι όχι στο αποτέλεσμα του αγώνα που διεξήγαγαν. Ίσως εδώ ο Περικλής να προσπαθεί να δικαιολογήσει κάποιες ήττες. Ίσως στο σημείο αυτό να έχουμε την άποψη του Θουκυδίδη σύμφωνα με την οποία η επιτυχία ή η αποτυχία ενός πολέμου καθορίζεται πολλές φορές όχι από τους σχεδιασμούς των ανθρώπων αλλά από εξωτερικούς παράγοντες που δεν μπορούν να σταθμιστούν. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 4
«ευτυχία είναι ελευθερία, και ελευθερία η δυνατή ψυχή» τό εὔδαιμον τό ἐλεύθερον, τό δ ἐλεύθερον, τό εὔψυχον. Το εὔδαιμον (ευδαιμονία, ευτυχία) στον Θουκυδίδη απορρέει κατευθείαν από το υπαρκτό πολιτικό σύστημα δημοκρατικών ελευθεριών στην Αθήνα του Περικλή. Το σύστημα αυτό με την ισοπολιτεία και την ισονομία του, άνοιγε τον δρόμο στους αθηναίους πολίτες για συνθήκες ευδαιμονίας δηλ. ευημερίας, ευζωίας, επάρκειας και απόλαυσης των υλικών αγαθών. Αντίθετα το ανελεύθερο σύστημα της διακυβέρνησης της ολιγαρχικής Σπάρτης, που αποκλείει κάθε προοδευτική μορφή ζωής, στερεί από τον Σπαρτιάτη κάθε υλική απόλαυση. Προϋπόθεση της ευδαιμονίας είναι η ελευθερία, αφού αυτή διαμορφώνει τις συνθήκες απόκτησης και απόλαυσης όλων των αγαθών που κάνουν τη ζωή ευχάριστη. Ο ρήτορας εννοεί την εθνική ελευθερία, γιατί η ατομική και η συλλογική ευδαιμονία πηγάζουν από αυτήν. Ο άνθρωπος ως ελεύθερο ον αδυνατεί να ζήσει κάτω από συνθήκες ανελευθερίας. Γι αυτό, όταν η εθνική ελευθερία απειλείται αψηφά τους κινδύνους και πολεμά με ευψυχία εναντίον όσων την επιβουλεύονται. Χάρη στην ευψυχία, θα διατηρήσει την ελευθερία του και θα απολαμβάνει τα αγαθά της ευδαιμονίας. Είναι πιο δίκαιο να μάχονται υπέρ της πατρίδας οι πλούσιοι παρά οι φτωχοί Οὐ γάρ οἱ κακοπραγοῡντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῡ βίου. Σ αυτό το σημείο η επιχειρηματολογία του Περικλή χάνει το προηγούμενο ιδεαλιστικό της πνεύμα η γενναιότητα και η αυτοθυσία προβλήθηκαν παραπάνω ως αποτελέσματα του παιδευτικού ρόλου του δημοκρατικού πολιτεύματος και ως έκφρασης αγάπης προς την πατρίδα και γίνεται ρεαλιστική: οι πλούσιοι οφείλουν να δείχνουν μεγαλύτερη αυτοθυσία από τους φτωχούς,γιατί δεν θα χάσουν μόνο την ελευθερία τους αλλά και την περιουσία τους. Αντίθετα η ζωή των φτωχών δεν θα χειροτερέψει ακόμη περισσότερο σε περίπτωση ήττας. Η έμμεση και διακριτική προτροπή του Περικλή προς τους Αθηναίου πλούσιους μπορεί να οφείλεται: στο ότι ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης δέχεται την αντίληψη που ήταν αποδεκτή από καιρό, ότι δηλ. οἱ πλούσιοι δειλοί εἰσί πρός θάνατον ὡς μεγάλων ἀγαθῶν στερούμενοι. οἱ δέ πένητες ριψοκίνδυνοι εἰσί πρός θάνατον ἐκλογιζόμενοι ὡς λυσιτελεῖ κινδυνεύσαντα κτήσασθαι Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 5
και ἀποθανεῖν μᾶλλον ἢ πτωχόν ὂντα ζῆν (Σχολιαστής, Ευριπίδου Φοίνισσαι 597) στην προσπάθειά του να πείσει τους πλουσίους ότι η φιλειρηνική πολιτική που υποστήριζαν πριν τον πόλεμο θα είχε ολέθρια αποτελέσματα για τους ίδιους και ολόκληρη την πόλη τώρα που ο πόλεμος είχε αρχίσει. Συγκρίνοντας τα όσα τονίζει εδώ με τις διαπιστώσεις που έκανε στο κεφ. 42 τῶνδε δέ οὔτε πλούτου τις τήν ἒτι ἀπόλαυσιν προτιμήσας ἐμαλακίσθη (κανένας δεν δείλιασε ούτε πλούσιος προτιμώντας να εξακολουθήσει να απολαμβάνει τα πλούτη του) παρατηρείται μια εσωτερική αντίφαση. Η αντίφαση αυτή μπορεί να δικαιολογηθεί αν δούμε ότι ο πλούτος που για τους παρόντες νεκρούς ήταν κίνητρο για δειλία την οποία χάρη στη φιλοπατρία τους μπόρεσαν να ξεπεράσουν, τώρα για τους ζωντανούς μπορεί να γίνει κίνητρο για δράση και αντιμετώπισης του κινδύνου με αποφασιστικότητα. Γιατί έναν άνδρα με γενναίο φρόνημα τον πονάει περισσότερο η ταπεέινωση της δειλίας παρά ο θάνατος. ἀλγεινοτέρα γάρ ἀνδρί γέ φρόνημα ἀναίσθητος θάνατος : Οι ηθικές συνέπειες της δειλίας. ντροπή, κοινωνικός αποκλεισμός, ταπείνωση είναι ανυπόφορες για τον άνθρωπο που συνήθισε να είναι περήφανος και πονούν περισσότερο από το βιολογικό θάνατο. Ερμηνευτικές ερωτήσεις 60. Να προσδιορίσετε το ήθος των πολεμιστών που έδωασν τη ζωή τους για την Αθήνα σύμφωνα με το κεφ. 43. 61. Από πού πρέπει να πηγάζει σύμφωνα με τον Περικλή η θυσία προς την πατρίδα; 62. ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος (για τους επιφανείς άνδρες τάφος είναι όλη η γη) Η φράση αυτή έχει παρηγορητικό ή θριαμβικό χαρακτήρα. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 63. Να εντοπίσετε τις αντιθέσεις που υπάρχουν στο απόσπασμα «και δεν είναι μόνο η επιγραφή στις επιτύμβιες στήλες της πατρίδας τους που δηλώνει το όνομά τους, αλλά τους ξένους τόπους σώζεται άγραφη μέσα στην ψυχή του καθενός η ανάμνηση όχι τόσο του έργου, όσο της απόφασής τους» και να προσδιορίσετε το περιεχόμενό τους. 64. Να αναλύσετε το περιεχόμενο του συλλογισμού «ευτυχία είναι ελευθερία, και ελευθερία η δυνατή ψυχή» τό εὔδαιμον τό ἐλεύθερον, τό δ ἐλεύθερον, τό εὔψυχον. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 6
65. Να ερμηνεύσετε τη θέση του Περικλή σύμφωνα με την οποία οι πλούσιοι παρά οι φτωχοί και οι δυστυχισμένοι πρέπει να μάχονται υπέρ της πατρίδας και να τη συγκρίνετε με την γνώμη που εκφράζει στο κεφ. 42 σχετικά με την ανάληψη δράσης από πλούσιους και φτωχούς. Επιμέλεια: Ελένη Σακέτου Σελίδα 7