ФИНАНСИСКА И ПАЗАРНА АНАЛИЗА НА ПОРТФОЛИО ИНВЕСТИРАЊЕТО

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски Факултет - Прилеп ФИНАНСИСКА И ПАЗАРНА АНАЛИЗА НА ПОРТФОЛИО ИНВЕСТИРАЊЕТО Кандидат: Бојан Јолески 57/12 Ментор: проф.д-р Гордана Трајкоска Прилеп 2014

С О Д Р Ж И Н А Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето 3 1. Анализа на финансиските извештаи како критериум за портфолио инвестирање...9 1.1. Цели и задачи на анализата на финансиските извештаи...9 1.2. Критериуми за спроведување на анализата на финансиските извештаи...11 1.3. Рацио анализа..22 2. Квантификација на ризикот и приносот на хартиите од вредност како инструмент на оптимална инвестициска одлука.46 2.1. Примена на статистички методи во портфолио инвестирањето 46 2.2. Придобивки од модерна портфолио теорија во портфолио менаџментот 62 2.3. Инструменти за мерење на перформансите на портфолиото.67 3. Стратегии за управување со портфолиото на хартии од вредност...79 3.1. Функции на стратегиите за управување со портфолиото...79 3.2. Карактеристики на активната стратегија за управување со портфолиото 85 3.3. Предности и недостатоци на пасивната стратегија за управување со портфолиото...95 Заклучни согледувања..101 Користена литература..105 2

Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето Предмет на овој магистерски труд е анализа на финансиските извештаи на компаниите и пазарна анализа на портфолио инвестирањата од аспект на користење на добиените податоци како цел за портфолио инвестирања во анализирани компании од страна на заинтересираните инвеститори. Предметот на истражувањето теоретски за заснoва врз релевантна литература и докажани теории од областа на финансиските пазари и финансиските инструменти, пазарот на капитал, берзанските работи и анализaта на финансиските извештаи. Емпириски извори како предмет на истражувањето се пазарните цени на акциите на Македонска Берза, финансиските извештаи на компаниите кои тргуваат на Македонска Берза, нивни проспекти како и анализа на финансиските аналитичари осврнети во берзанското тргување. Во рамките на финансиската анализа, предмет на истражувањето се рацио показатели на ликвидноста, солвентноста, задолженоста, активноста и профитабилноста, а во рамките на пазарната анализа, предмет на истражување се пазарните цени на акциите, трошоци за берзанско тргување и даночен третман на капитални инвестиции. Користени се докажани математички формули, кои што ја содржат суштината на рацио показателите, се добиваат одредени односи на едни билансни позиции на компаниите наспроти други билансни позиции на тие компании. Добиените рацио показатели сумираат клучни односи и резултати на финансиското и општото работење на компаниите и укажуваат на финансиските перформанси на анализирани компании и на нивната атрактивност за потенцијалните портфолио инвеститори. Тргнувајќи од претпоставките во сите анализирани компании да се инвестира приближно еднаква вредност на парични средства во период од три години, се обидува да се работи на погледот на ефектот од инвестирањето во диверзификувано портфолио кое се состои од петнаесет акции на Македонска Берза и да се спореди со ефектот од инвестирањето во фокусирано портфолио со три акции од иста берза и на тој начин да се обиде да се даде емпириски одговор за успешноста и предностите од наведените начини на инвестирање. 3

Значењето на финансиската и пазарната анализа на портфолио инвестирањата се заснова врз избегнувањето и намалувањето на ризикот од погрешни портфолио инвестирања. Тие им овозможуваат на потенцијалните инвеститори да направат добар избор на предмети за инвестирање и со правилни инвестициски потези да направат добар финансиски резултат. Во врска со тоа, од една страна, посебно внимание ќе биде насочено кон анализата на финансиските извештаи на компаниите, а посебно на фундаменталната финансиска анализа со помош на рацио показателите на ликвидноста, солвентноста, задолженоста, активноста и профитабилноста. Од друга страна исто така ќе биде посочено внимание и на пазарната анализа на петнаесет компании со чии акции се тргува на Македонска Берза. Целта е со помош на резултатите од пазарната и фундаменталната финансиска анализа да се изберат квалитетни компании кои имаат добри финансиски перформанси, што би служело за избор на компаниите во чии акции треба да се инвестира. Значењето на фундаменталната финансиска и пазарната портфолио анализа се однесува на тоа што нивните резултати за различни компании можат меѓусебно да бидат споредени и врз основа на тоа да се донесат одлуки за најдобри портфолио инвестирања. Дури и кога се работи за анализа на добри и квалитетни финансиски компании, пазарната портфолио анализа и фундаменталната финансиска рацио анализа овозможуваат да се изберат најдобрите решенија помеѓу еднаквите. Правилната примена на фундаменталната финансиска и пазарната портфолио анализа овозможуваат остварување на максимални инвестициски приноси во процесот на портфолио инвестирањето. Без фундаменталната финансиска анализа не би било можно да се добие правилна финансиска состојба на компанијата, како и нејзините идни потенцијали, а пак без пазарната портфолио анализа не би било можно да се утврди правилен момент за инвестирање во акции на одредени компании и идните нејзини потенцијали, така да не би било можно правилно да се определат инвестициските вложувања од страна на портфолио инвеститорите, ниту пак да се проектираат очекувани приноси од овие активности. Резултатите од ова истражување можат да послужат како погодна основа за разбирање на проблемот во портфолио инвестирањата. 4

При изработката на овој труд се настојуваше да се остварат одредени научни и општествени цели. Научната цел на истражувањето е укажување на важноста на фундаменталната финансиска и пазарната портфолио анализа од гледна точка на донесувањето на одлуки на потенцијалните портфолио инвеститори. Научниот опис на фундаменталната финансиска и пазарната портфолио анализа, со посебен поглед на рацио анализата и пазарната анализа на конкретни компании кои учествуваат во домашното берзанско тргување претставува цел на спојување на научниот допринос и праксата на портфолио инвестирањето. Општествената цел на истражувањето е насочена во намера да помогне на правните лица и останатите учесници во портфолио инвестициски активности, во сигурни и ефикасни донесени портфолио инвестициски одлуки, како и теоријата и праксата на современото портфолио инвестирање да се приближат до потенцијалните корисници во Р. Македонија. Генералната хипотеза на ова истражување гласи: Финансиски извештаи на компаниите, рацио анализа и пазарна портфолио анализа на компании со чии акции се тргува на берзата, нивна интерпретација од гледна точка на потенцијалните инвеститори, дека претставуваат значаен сегмент на процесот за донесување на одлуки на портфолио инвеститорите за можните вложувања, отворања, затворања, проширувања или намалување на инвестициското портфолио. Генералната хипотеза е така организирана и анализирана да помогни на следните посебни хипотези: 1. Една од најзначајните поделби на рацио показателите за потребите на фундаменталната портфолио анализа е следната: рацио показатели на ликвидноста, рацио показатели на солвентноста, рацио показатели на задолженоста, рацио показатели на активноста и рацио показатели на профитабилноста. - Рацио показателите на ликвидноста ја покажуваат способноста на компанијата да ги плаќа доспеаните обврски, со истовремено одржување на потребниот обем и структура на обртните средства, како и одржување на добар работен и кредитен бонитет. Овој рацио показател значително влијае на одредувањето на цените кои што се спремни да ги платат портфолио инвеститорите. - Рацио показателите на солвентноста ја покажуваат долгорочната финансиска стабилност, односно сигурност на компанијата. Во суштина овој рацио показател се состои од налагања постојниот имот да биде финансиран првенствено од 5

сопствениот капитал. Овој рацио показател битно влијае врз одлуката на портфолио инвеститорите дали воопшто да вложуваат во одредена инвестиција или од тоа вложување да се повлечат. - Рацио показателите на задолженоста го покажуваат соодносот помеѓу позајмените и сопствените извори на финансирања и се однесуваат на пасивата на билансот на состојба. Овој рацио показател е важен за реалната проценка на вредноста на сопственоста на потенцијалните инвестиции и одредување на реалните цени на купување или продавање на хартиите од вредност на инвестициското портфолио. - Рацио показателите на активноста на компаниите ги опфаќаат сите релативни односи помеѓу приходите и трошоците од една страна и поединечните и вкупните вложувања во деловни средства од друга страна. Овие показатели укажуваат на способноста за заработка на компаниите и врз основа на тоа и на идните движења на нивните акции, што на портфолио инвеститорите им овозможува да ја проценат исплатливоста за купување или продажба на такви акции при моментални пазарни цени. - Рацио показателите на профитабилноста служат за контрола на еден од клучните параметри и цели на работењето на компаниите, односно за максимизација на профитот во однос на вложување на капитал. Овој показател во најголема мера ја укажува на портфолио инвеститорите финансиската снага на компанијата, потенцијалот за исплата на дивиденда и можноста за идни движења на цената на акциите, односно можноста за капитална добивка или загуба и со тоа влијае врз нивната одлука за можните нивни вложувања, отворања, затворања, проширувања или намалувања на инвестициското портфолио. 2.Двете основни стратегии за инвестирање се диверзификувано и фокусирано инвестирање. - На диверзификуваното инвестирање моментално доминираат две стратегии: активно управување со портфолиото и индексно инвестирање. Суштината на диверзификацијата е во тоа да се изберат хартии од вредност кои што имаат низок коефициент на корелација, што значи дека нивната цена не реагира на ист начин на новостите од финансискиот пазар, политичките промени и промените во реалниот сектор за економија. 6

- Фокусираното инвестирање претставува анитеза на широко диверзификовано портфолио со голем обем на промет. Фокусираното инвестирање во портфолио на хартии од вредност на мал број на компании значи: да се изберат неколку компании за кои се верува дека имаат најголема веројатност да остварат натпросечна добивка на долг рок, да се инвестира во нивните хартии од вредност и да се собери храброст за издржување на краткорочните осцилации на пазарот. Ова фокусирано инвестирање се заснова врз теоријата на веројатност. Врз основа на сето претходно наведено ќе се насочи на укажување на тезите дека правилната рацио финансиска анализа и пазарна портфолио анализа се предуслов за донесување на одлуката на потенцијалните портфолио инвеститори за можни вложувања и остварувања на најголема можна добивка, што претставува цел во инвестирањето на секој портфолио инвеститор. Се применуваат различни методи со цел да се задоволат основните методолошки принципи како што се: - објективност, - сигурност и - систематичност и тоа: 1. Основни методи анализа, синтеза, апстракција, конкретизација, специјализација генерализација, дедукција и индукција; 2. Општо научни методи аналитичко - дедуктивни, хипотетичко - дедуктивни и компаративни методи; 3. Методи и техники за собирање на податоци статистички методи, методи на испитувања и анализа на научна документација. Магистерскиот труд покрај воведниот и заклучниот дел се состои од уште три делови. Во првиот дел е искажана анализата на финансиските извештаи како критериум за портфолио инвестирање, преку дефинирање на поимот анализа, критериумиte за спроведување на анализата на финансиските извештаи и корисници од овие анализи, како и рацио анализата на ликвидноста, солвентноста, задолженоста, активноста и профитабилноста на одбрани компании од Македонска Берза. 7

Во вториот дел е прикажана квантификација на ризикот и приносот на хартиите од вредност како инструмент на оптимална инвестициска одлука, врз основа на примена на статистички методи во портфолио инвестирањето, придобивки од модерната портфолио теорија во портфолио менаџментот и инструменти за мерење на перформансите на портфолиото. Третиот дел е посветен на стратегиите за управување со портфолиото на хартии од вредност, во кој се прикажани функциите на стратегиите за управување со портфолиото како и карактеристиките на активната стратегија за управување со портфолиото. 8

ПРВ ДЕЛ 1. Анализа на финансиските извештаи како критериум за портфолио инвестирање Финансиската анализа се занимава со истражување и квантифицирање на функционалните односи кои постојат помеѓу билансните позиции на состојба и успех, со цел да се овозможи веродостојна оценка за финансиската состојба и активноста на претпријатието. Може да се каже дека всушност финансиската анализа претставува збир на методи, постапки и инструменти на откривање, прикажување и интерпретација на билансните позиции за состојбата и успехот на претпријатието врз основа на неговите финансиски извештаи. Исто така може да се каже дека финансиската анализа на финансиските извештаи претставува, и се занимава со истражување и нумеричко претставување на финансиските односи кои постојат помеѓу билансните позиции на состојба и успех, а со цел да се овозможи што пообјективна оценка на финансиската положба и активноста на претпријатието. 1.1.Цели и задачи на анализата на финансиските извештаи Цел на финансиската анализа претставува оценување на финансиската рамнотежа на претпријатието и испитување на финансиската положба на претпријатието заедно со рентабилното работење и ликвидноста. Всушност, предмет на финансиската анализа претставува анализата на финансиските позиции на претпријатието, ликвидното и финансиското работење, односно рентабилното работење од потреба за акционерите и вработените во претпријатието. 1 Целите на финансиската анализа на финансиските извештаи можат да се поделат на општи и посебни цели. Општите цели се користат за согледување на заработувачките способности ( рентабилноста, профитабилноста и успешноста ) на компаниите и финансиските позиции на компаниите, нивните парични трошоци и промената на капиталот со цел за давање на информации на корисниците на анализата. 2 Во обзир дека корисниците на финансиската анализа се стејкхолдери, така и посебните цели на финансиската анализа на финансиските извештаи се однесуваат 1 Mr.Snezana Kilibarda, Finansijskih menadzment, Visa poslovna skola Blace, 2005, стр. 13 2 Doc. dr Goranka Knezevic, Analiza finansijskih izvestaja, Univerzitet Singifunum Beograd, 2009, стр. 5 9

на задоволување на информациските потреби на стејкхолдерите. Кога зборуваме за стејкхолдерите најважни се инвеститорите во акции (equity investors) и кредиторите (bond investors,banks) односно оние корисници кои обезбедуваат капитал за компанијата и како такви овозможуваат компанијата да биде работно способна. 3 Целите на финансиската анализа се разликуваат и според видовите на корисници на предметните анализи. Постојните и потенцијалните инвеститори ги интересира вкупната работна и финансиска судбина на компанијата. Во предвид дека тие се инвеститори на ризичниот капитал, односно дека на нив им припаѓаат сите нето зголемувања на нето средствата на компанијата, како што и тие ги поднесуваат сите загуби на компанијата во текот на работењето и во случај на ликвидација. Нив ги интересира, покрај моменталната и идната финансиска сигурност, моменталната и идната ликвидност, но и профитабилноста на компанијата. Најзначајно за акционерите пред се, се информациите за моменталната заработувачка моќ, како и проектирање на идните заработувачки можности на компанијата чии акции ги поседува, односно чии акции потенцијално ќе ги купи. Основната цел на акционерите е да го насочат менаџментот на генерирање на позитивни резултати од работењето како би се исплатиле дивидендите или преку покачување на цената на акциите на финансискиот пазар како би оствариле капитална добивка. Во предвид на тоа дека промената на целите на акционерите зависат од заработувачките способности на компанијата, акционерите се заинтересирани да менаџментот се насочува кон раководење со компанијата со цел за остварување на што поголема добивка. Основен метод да се постигне сето тоа е менаџерите преку компензација и стимулативно работно наградување да се врзуваат за постигнатите резултати. Exxon Mobil Co. е пример за компанија која исплаќа прифатлив процент на своите менаџери доколку нето добивката во тековната година премине преку 6% од инвестираниот капитал. Бонусите се исплаќаат во готовина и во акции на компанијата Exxon Mobil. 4 Интересите на доверителите се различни во однос на претходно опишаните барања на акционерите. Долгорочните доверители се купувачи на обврзници и 3 Doc. dr Goranka Knezevic, Analiza finansijskih izvestaja, Univerzitet Singifunum Beograd, 2009, стр. 5 4 Prat, Jamie, Financial Accounting in an Economic Context, Wiley, 2003, стр.181 10

даватели на долгорочни кредити. Заедничко за купувачите на обврзниците и давателите на долгорочните кредити тоа дека нивните истражувања долгорочно се врзани во компанијата, односно дека се под долгорочна отплата од страна на компанијата. Краткорочните доверители претставуваат краткорочни кредитори на компанијата, добавувачи и други краткорочни доверители. Целта на финансиската анализа што најпрвин е интересира е пред се краткорочната финансиска сигурност на компанијата. Постојат исто така и други екстерни корисници од анализата на финансиските извештаи со различни барања од анализата. Корисниците од анализата на финансиските извештаи можат да се поделат на две поопширни групи како што се: - Интерни корисници и - Екстерни корисници Интерните корисници можат да се поделат на: - Сопственици на капиталот инсајдери; - Менаџментот на компанијата; - Управниот одбор и - Синдикатот. Екстерните корисници можат да се поделат на: - Сопственици на капиталот аутсајдери; - Доверители; - Државни органи; - Статистички заводи; - Стопански комори; - Синдикатот; - Конкуренцијата и - Стопанска публицистика. 1.2.Критериуми за спроведување на анализата на финансиските извештаи Постојат различни критериуми за разликување на врстите анализи на финансиските извештаи. Главни критериуми се: 11

- Критериум за корисникот од информациите на анализата; - Критериум за предмет на анализата; - Критериум за време на набљудување; - Критериум за инструментите на анализа на финансиските извештаи. Според критериумот за корисникот од информациите на анализата, треба да се разликуваат два видови на анализи: - Интерна анализа; - Екстерна анализа. Екстерната анализа е насочена кон информациско опслужување на екстерните корисници од финансиско сметководствените информации за компанијата. Интерната анализа на годишните сметки се соочува со информирање на менаџментот на компанијата. Според критериумот за предметот на анализата потребно е да се разликуваат: - Анализа на билансот на состојба; - Анализа на билансот на успех; - Комбинирана анализа на основните финансиско - сметководствени извештаи. Анализата на билансот на состојба како извештај за финансиската позиција на компанијата на одреден ден, насочена е најпрвин кон придобивање информации од состојбата на солвентноста и ликвидноста на компанијата на одреден билансен ден. Во поглед на анализата на билансот на состојба потребно е да се прикаже следната поделба 5 : - Вертикалната анализа на билансот на состојба, односно анализата на структурата на вложувања од една и изворите на финансирањето од друга страна и меѓусебната споредба на споменатите елементи, насочена кон информациите за финансиската сигурност (на пример сопствен капитал наспроти долгорочни обврски и сл.). - Хоризонталната анализа на билансот на состојба е насочена пред се на испитување на односот помеѓу вложувањата и изворите во текот на годината, на испитувањето 5 Ivanis M., Uvod u korporativne finansije I tehnike upravljanja korporativnim finansijama, Univerzitet Singidunum Beograd, 12

од покривањето на краткорочните обврски за доволно ликвидни средства, адекватноста за финансирање на долгорочните вложувања и сл. Билансот на состојба исто така покажува што поседува фирмата и како тие средства се финансирани преку обврските или сопственичкиот удел. За разлика од билансот на успехот каде што подолу ќе прикажеме дека има цел да ја прикаже профитабилноста на една фирма, билансот на состојба го опишува поседуваниот имот и обврските на фирмата. 6 Анализата на билансот на успех како извештај за тековните вредности, приходи, расходи и резултати од опфатениот период (календарска година), се занимава со учеството на трошоците, односно карактеристичната група на трошоци во приходот и согласно со тоа и учеството на анализата во поединечни нивоа на резултати во приходот. Основната цел е прибирање на податоци од рентабилитетот, односно заработувачките можности на компанијата. 7 Билансот на успех е главниот инструмент за мерење на профитабилноста на една фирма во одреден временски период. 8 Комбинираната анализа на билансот на состојба и билансот на успех се одвива со рационално поврзување на податоци од едниот и другиот извештај со цел за добивање на релевантни и сигурни информации за финансиската стабилност и сигурност на компанијата, како и за заработувачките способности на компанијата. Комбинираната анализа опфаќа два видови на анализи: - Анализа на обртот и - Анализа за рентабилноста на компанијата Анализата на обртот се однесува на анализата за ефикасноста на управувањето со вложувањата и изворите на финансирање. За разлика од таа анализа, анализата за рентабилноста на компанијата претставува анализа на приносот од вкупните вложувања и сопствениот капитал на компанијата. 6 Stainley B.Block,Geofery A.Hirt, Foundation of financial management, McGraw Hill Irvin Companies,Inc. New York, 2008, стр.28 7 Stevanovic N., Malinic D., Upravljacko racunovodstvo, Ekonomski fakultet Beograd, 2003 8 Stainley B.Block,Geofery A.Hirt, Foundation of financial management, McGraw Hill Irvin Companies,Inc. New York, 2008, стр.28 13

Спрема критериумот за времето на набљудување треба да се разликуваат: - Статичка анализа и - Динамичка анализа Статичката анализа се занимава со испитување на појавите или состојбите во моментот на нивните случувања. Вр основа на статичката анализа, предметот на анализата се набљудува на одреден ден. Така на пример кога се анализира тековната ликвидност тогаш расположливите средства се споредуваат со доспеаните обврски во еден момент или одреден ден. Всушност статичката анализа се занимава со билансот на состојба на еден билансен ден и билансот на успех за еден период (најчесто за календарска година). Динамичката анализа се занимава со билансот на состојба и билансот на успех во низа на последователни периоди ( може да се каже од 3 до 5 години како чест период на динамичката анализа). Оваа анализа ги испитува појавите или состојбите во движење, односно во одредена временска димензија. Врз основа на тоа се изведуваат констатации за настанатите промени за предметот на анализата и причините кои што ги условиле. Мора да се води сметка дали станува збор за нето или бруто движења. Нето движењата се појавуваат како резултат од споредба на две состојби, а бруто како резултат на динамиката на една категорија. Според критериумот за инструментите на анализата на финансиските извештаи, потребно е да се разликуваат 9 : - Општа анализа на годишните сметки, односно анализа на структурата на финансиските извештаи; - Рацио анализа на финансиските извештаи; - Анализа на нето обртниот капитал и - Анализа на тековните средства, првенствено на анализата на паричните средства. на: Општата анализа на финансиските извештаи на компаниите можи да се подели - Вертикална анализа, односно анализа на структурата на билансот и сметките на добивка и загуба; 9 Stevanovic N., Malinic D., Upravljacko racunovodstvo, Ekonomski fakultet Beograd, 2003 14

- Хоризонтална анализа, односно анализа на развојната позиција на билансот и сметките на добивка и загуба и - Графичка анализа на структурата и развојот на билансот на состојба и билансот на успех. Рацио анализата на финансиските извештаи можи да се подели на: - Рацио анализа на ликвидноста; - Рацио анализа на солвентноста; - Рацио анализа на финансиската структура; - Рацио анализа на активноста и - Рацио анализа на профитабилноста. Анализата на нето обртниот капитал преставува пред се анализа на пасивата, поточно претставува феномен на пасивата на нето обртниот капитал. Нето обртниот капитал всушност е оној дел од обртните средства кој што не е финансиран од краткорочни извори на финансирање. Во суштина тоа претставува разлика помеѓу нето обртните средства и вкупните краткорочни обврски. Анализата на тековните средства доста е битна од причината што компанијата пред се со готовината, а не со добивката ниту приходите, ги подмирува сите свои обврски. Кога се зборува за анализата на финансиските извештаи, можеме да направиме споредба на резултатите од финансиската анализа и пазарните цени на акциите помеѓу 3 (три) компании кои што котираат на Македонска Берза. Ќе се посвети внимание на резултатите од финансиските анализи на 3(три) компании со чии акции се тргува на домашниот пазар на капитал односно на Македонска Берза или како што уште се нарекува Скопска Берза. Трите компании кои што ќе ги анализираме се: Алкалоид АД Скопје, Комерцијална Банка АД Скопје и Макпетрол АД Скопје. За исполнување на условите за учество на Македонска Берза овие компании имаат обврска за адекватно финансиско известување во инвестициската јавност, каде што инвестициските аналитичари имаат одреден степен на сигурност и ажурност во своето аналитичко работење, поради ригорозните контроли на надлежните органи ( комисијата за хартии од вредност, Македонска Скопска Берза и ревизорските агенции). 15

За потребите на финансиската и рацио анализа, ќе бидат користени достапни финансиски извештаи за последните 3(три) сметководствени години, имајќи го во предвид значењето на хронолошкото прикажување на аналитичкото работење и донесувањето на заклучоци. Алкалоид АД Скопје ALK Алкалоид АД Скопје е компанија која работи на производство на лекови, преработка на билни суровини и производство на козметички и хемиски производи. Компанијата нуди неколку илјади различни фармацевтски, хемиски, козметички и прехрамбени продукти, и се исто така активно инволвирани во пронаоѓање и воведување на нови производи. Подружниците на Алкалоид АД Скопје се лоцирани во Русија, Швајцарија, Словенија, Хрватска, Србија, Црна Гора и Бугарија. Извештај за финансиското работење во период од 3(три) години: година 2011 2012 2013 Вкупен приход од редовни активности 6.738.068 6.788.633 7.097.599 Оперативна добивка 716.647 688.476 715.536 Добивка по оданочување 616.253 583.730 600.452 Главнина 6.954.696 7.242.108 7.547.843 Вкупно обврски 1.833.749 2.037.047 1.934.025 Вкупно средства 8.788.445 9.279.155 9.481.868 Пазарна капитализација 5.622.741 5.942.534 6.436.508 Податоците се во 000 денари, http://www.mse.mk/mk/issuer/alkaloid-ad-skopje Од хронолошкиот преглед на извештајот за финансиското работење може да заклучиме дека во периодот од 2011-тата година до 2013-тата година бил период на експанзија на работењето со просечна стапка на раст на вкупниот приход од редовните активности од 5,35%, на главнината од 8,52% и на пазарната капитализација од 14,46%. Во целокупниот набљудуван период стапките на раст остануваат позитивни и стабилни. 16

Графички приказ на извештајот за финансиското работење: 10,000,000 9,000,000 8,000,000 7,000,000 6,000,000 5,000,000 4,000,000 3,000,000 2,000,000 1,000,000 0 2011 2012 2013 Показатели на фундаменталната анализа година 2011 2012 2013 оперативна добивка/приход од продажба (ROS) 10,64% 10,14% 10.08% нето добивка по акција (EPS) 430,54 407,82 419,50 поврат на вкупните средства (ROA) 7,01% 6,29% 6,33% поврат на капиталот (ROE) 8,86% 8,06% 7,96% коефициент цена/добивка 9,12 10,18 10,72 книговодствена вредност по акција 4.858,83 5.059,62 5.273,22 коефициент цена/ книговодствена вредност по 0,81 0,82 0,85 акција дивиденда по акција 177,78 183,33 дивиденден принос 4,53% 4,42% 0,00% http://www.mse.mk/mk/issuer/alkaloid-ad-skopje Показателите на фундаменталната анализа укажуваат на намалена оперативна добивка во сооднос со приходите од продажба, при тоа што во периодот од 2011- тата до 2012-тата година е евидентирано значително намалување на овој сооднос од 0,50%, со тоа што во наредната година тоа намалување се ублажило и истото изнесувало 0,6%. Нето добивката на акција која што говори за тоа колку компанијата е профитабилна се добива како сооднос помеѓу нето профитот и просечниот број на акции, при тоа што во овој случај забележуваме пад на 17

добивката по акција од 2011-тата до 2012-тата година за 22,72 денари, но од 2012- тата година се забележува раст на добивката по акција од 11,68 денари, што исто така и значи подобрување на профитабилноста на компанијата. При инвестирањето на самата компанија во својот развој, генериран е помал приход во 2012-тата година во зависност од 2011-тата година, и истиот во 2013-тата година благо пораснал. Повратот на капиталот, односно соодносот помеѓу профитот со акционерскиот капитал бележи константно опаѓање во овој период. Како што можеме да забележиме од претходната табела и податоци во истата, може да кажеме дека најпозитивно тргување со акциите на компанијата е забележано од сите три години е во 2011-тата година, а најнепозитивно 2012-тата година. Тоа е така бидејќи и дивидендниот принос по акција бил најголем во првата година, а најмал во втората година. Комерцијална Банка АД Скопје Комерцијална Банка АД Скопје е банка која нуди универзални банкарски услуги. Банката има мрежа од 7(седум) филијали, 42 експозитури низ Република Македонија, најголема трговска и втора по големина мрежа на банкомати со цврста позиција во делот на работењето со картички. Банката има добра позиција на пазарот со значајно учество на пазарот од 20-50% во зависност од територијата на делување. Таа обезбедува широка палета на услуги за физички и правни лица, во кои вспаѓаат универзалните банкарски работи, како работењето со хартии од вредност, осигурителни полиси, трансфер на пари преку Western Union, старателско работење и друго. Банката е присутна и во електронското банкарство нудејќи електронски плаќања во домашниот платен промет и развивање на електронското банкарство во платниот промет со странство. Седиштето на банката е во Скопје, Република Македонија. 18

Извештај за финансиското работење во период од 3(три) години: година 2011 2012 2013 вкупен приход од редовни активности 5.212.491 5.433.776 5.324.673 оперативна добивка 1.094.556 567.915 55.717 добивка по оданочување 1.085.834 562.091 81.885 главнина 9.526.085 9.592.463 9.530.748 вкупно обврски 70.627.192 73.182.854 77.401.793 вкупно средства 80.153.277 82.775.317 86.832.541 пазарна капитализација 6.019.449 5.502.260 4.079.234 податоците се во 000 денари http://www.mse.mk/mk/issuer/komercijalna-banka-ad-skopje Врз основа на анализата на овај извештај за финансиското работење во периодот од 2011-тата до 2013-тата година, забележуваме значителна вредносна промена. Имено, растот на вкупниот приход во 2012-тата година од редовните активности е 4,23% во однос со 2011-тата година кој вкупен приход од редовни активности во 2013-тата година забележал пад од 2,01%, главнината се чини била стабилна во овој анализиран период бидејќи не забележала значително намалување или зголемување, за разлика пак пазарната капитализација во периодот од 2011-тата година до 2013-тата е констатиран пад од 32,203%. Графички приказ на финансиското работење: 100,000,000 90,000,000 80,000,000 70,000,000 60,000,000 50,000,000 40,000,000 30,000,000 20,000,000 10,000,000 0 2011 2012 2013 19

Показатели на фундаменталната анализа година 2011 2012 2013 Опративна/приход од продажба (ROS) 21,00% 10,45 1,05% Нето добивка по акција (EPS) 476,44 246,63 35,93 Поврат на вкупните средства (ROA) 1,35% 0,68% 0,09% Поврат на капиталот (ROE) 11,40% 5,86% 0,87% Коефициент цена/добивка 5,54 9,79 49,82 Книговодствена вредност по акција 4.179,82 4.208,94 4.137,99 Коефициент цена/книговодствена вредност по акција 0,63 0,57 0,43 Дивиденда по акција 200,00 100,00 Дивиденден принос 7,57% 4,14% 0,00% http://www.mse.mk/mk/issuer/komercijalna-banka-ad-skopje Показателите укажуваат на преголем пад на оперативната добивка во однос со приходите од продажба (ROS) од 19,95% во периодот од 2011-тата до 2013-тата година. Забележуваме значително намалување на профитабилноста на компанијата во овој анализиран период, кое намалување се предизвикало со намалувањето на нето добивката по акција (EPS) од 440,51 денари. Во сооднос со вложениот капитал на акционерите, профитот на компанијата исто така опаднал од 1,35% во 2011-тата година на 0,09% во 2013-тата година или уште кажано 1,26%. Повратот на капиталот исто така како и случајот кај претходните показатели бележи пад од 10,53%. Од сето ова можеме да кажеме дека Комерцијална Банка АД Скопје најдобри и најповолни услови на тргување со акции имала во првата година од анализираниот период односно во 2011-тата година, а како се оди кон 2013-тата година условите за тргување со акции се повеќе се влошуваат. Макпетрол АД Скопје Макпетрол АД Скопје е компанија која се занимава со снабдување на нафта и нафтени деривати во Република Македонија. Производниот асортиман на компанијата располага со квалитетни горива на пазарот, биогорива, природен гас, најразлични видови мазива со врвен квалитет за комерцијалните возила и индустријата. Во рамките на својата пазарна стратегија, компанијата ги покрива и следните сегменти: трговија со метали, производи за широка потрошувачка, производи на автоиндустријата, и аудовизуални уреди. Дел од активностите на Макпетрол АД Скопје претставуваат и комплексите на технолошки синџири и системи што се сложени и имаат потреба од логистичка поддршка на повисоко ниво. 20

Извештај за финансиското работење во период од 3(три) години: година 2011 2012 2013 вкупен приход од редовни активности 24.750.736 24.609.600 21.129.547 оперативна добивка 16.313 36.511-249.308 добивка по оданочување -3.009-67.391-203.199 главнина 3.818.039 3.750.648 3.547.040 вкупно обврски 5.207.387 5.345.063 5.403.263 вкупно средства 9.025.426 9.095.711 8.950.303 пазарна капитализација 2.135.146 1.348.584 2.841.033 податоците се во 000 денари http://www.mse.mk/mk/issuer/makpetrol-ad-skopje Од овој извештај можеме да видиме дека вкупниот приход на Макпетрол АД Скопје во периодот од 2011-тата до 2012-тата година бил на стабилно ниво, односно не доживеал големи промени, но во 2013-тата година овој вкупен приход од редовните активности се намалил за 14,17%, главнината исто така се намалила за 7,12%. Но за разлика од тоа пазарната капитализација во 2012-тата година забележала голем пад, но во 2013-тата година е утврден раст на пазарната капитализација врз основа на кој раст, оваа пазарна капитализација ја надминала вредноста и на онаа од 2011-тата година. Графички приказ на финансиското работење: 30,000,000 25,000,000 20,000,000 15,000,000 10,000,000 5,000,000 0-5,000,000 2011 2012 2013 21

Показатели на фундаменталната анализа година 2011 2012 2013 Оперативна добивка/приход од продажба (ROS) 0,07% 0,15% -1,18% Нето добивка по акција (EPS) -26,77-599,66-1.808,11 Поврат на вкупните средства (ROA) -0,03% -0,74% -2,27% Поврат на капиталот (ROE) -0,08% -1,80% -5,73% Коефициент цена/добивка -709,59-20,01-13,98 Книговодствена вредност по акција 33.973.76 33.374,10 31.562,35 Коефициент цена/книговодствена вредност по акција 0,56 0,36 0,80 Дивиденда по акција Дивиденден принос 0,00% 0,00% 0,00% http://www.mse.mk/mk/issuer/makpetrol-ad-skopje Во оваа табела показателите укажуваат на тоа дека оперативната добивка во однос со приходите од продажба покрај порастот од 0,08% во 2012-тата година, во 2013-тата година е констатиран пад од 1,33%, со што ROS влегува во негатива од - 1,18%. Нето добивката по акција исто така влегува во се подлабока негатива од година во година во периодот од 2011-тата до 2013-тата година. Генериран е помал приход во 2013-тата година во сооднос со 2011-тата година за 2,24% за инвестирањето на самата компанија во својот развој. Профитот во однос со акционерскиот капитал, односно ROE е во негатива и бележи константен пад. Како што можеме да забележиме од овие показатели најповолно тргувањето за компанијата било во 2011-тата година, и од година во година се повеќе се оди надолу, односно во се полоши услови за тргување со акции на берзата. 1.3. Рацио анализа Анализата на финансиската ситуација на компанијата можи да се изврши со помош на рацио анализата. Рацио претставува секој број кој покажува сооднос помеѓу две вредности во годишните сметки. Рацио анализата претставува производ на различни финансиски извештаи, а нејзиното значење се согледува првенствено во тоа што ги сумира клучните односи и резултати кои укажуваат на финансиските перфоманси на компанијата. 10 Соодносот помеѓу една билансна позиција наспроти друга изразен во проста математичка формула во основа ја претставува рацио анализата. 10 Ivanis M., Uvod u korporativne finansije I tehnike upravljanja korporativnim finansijama, Univerzitet Singidunum Beograd, 22

Значењето на замена на апсолутните вредности на рацио броевите произлегува од потребата да се утврдат и измерат оние врски помеѓу билансните позиции кои нагласуваат некои од релевантните финансиски аспекти на работните активности на компанијата. Мораме да напоменеме дека не постои една единствена поделба на рацио броевите, но една од распространетите е следната: - Рацио показател на ликвидноста; - Рацио показател на солвентноста; - Рацио показател на финансиската структура; - Рацио показател на активноста и - Рацио показател на профитабилноста. Рацио показател на ликвидноста. Ликвидноста на компанијата е воопшто негова способност да ги подмирува своите обврски. Вкупната актива на компанијата се дели на стална и обртна актива. Фиксната актива често се нарекува неликвидна, а обртната ликвидна и во нејзиниот состав постојат различни степени на ликвидност. Ликвидноста на компанијата се обезбедува со стална сообразеност на парични приливи и парични одливи по основ за исплата на доспеаните обврски на компанијата. Анализата на ликвидност честопати бара динамичко споредување на тековните средства (посебно готовината) со динамиката на достасување на обврските на фирмата месец по месец, па дури и ден по ден. 11 Рацио показателите на компанијата имаат за цел да прикажат способноста на компанијата да ги плаќа доспеаните обврски, со одржување на потребниот обем и структура на обртни средства и зачувување на добар кредитен бонитет. Најважни рацио броеви кои укажуваат на степенот на ликвидноста на компанијата се: општата рацио ликвидност, ригорозната рацио ликвидност и нето обртниот фонд. Рацио на тековната ликвидност (Current Ratio) Current Ratio, односно рацио на тековната ликвидност претставува најприменуван рацио кај институциите кои се занимаваат со позајмување на 11 Доц. д-р Изет Зеќири, Финансиски менаџмент, Тетово, 2004, стр.95 23

парични средства, и се мери врз основа на соодносот помеѓу вкупните обртни средства и сите краткорочни обврски на билансниот ден. Стандардите укажуваат на тоа дека вредноста на овај рацио е поголема од 1,00 ако е >1, ликвидноста е поквалитетна, но имобилизацијата на средтвата заради тоа е поголема. Рацио на тековната ликвидност се добива врз основа на сооднос помеѓу обртните средства и вкупните краткорочни обврски. Претставува индикатор за заштитеност на интересите на краткорочните доверители на компанијата, од чиј аспект е пожелно степенот за покривање на краткорочните обврски да биди што поголем бидејќи со тоа нивното побарување ќе биди сразмерно помалку оптеретено од ризикот за ненаплатливост. Овој рацио се смета груб тест за ликвидноста на компанијата, бидејќи целокупните обртни средства на компанијата се поистоветува со ликвидни средства. Current Ratio = Под вкупните обртни средства во најширок контекст подразбираме: залихи + побарувања + готовина и готовински еквиваленти. Под вкупните краткорочни обврски во најширок контекс подразбираме обврски чиј рок на доспевање е до 12 месеци, а во кој спаѓаат: краткорочните обврски спрема добавувачите + краткорочни обврски спрема финансиските институции. Во буквална интерпретација, овај рацио би значел со колку денари е покриен секој денар од краткорочните обврски, што се зема како прв показател на степенот за заштита на интересите на краткорочните доверители. Моменталната но и идната перспективна способност на компанијата да ги плаќа обврските во рокот на нивното доспевање, доминантен е факторот на детерминантата на способност компанијата да ги плаќа потенцијалните побарувања во рокот на нивното доспевање. 12 Односот 2/1, е однос кој се набљудува како нормален и пожелен ( секој денар од краткорочни обврски е покриен со 2 денари од обртни средства). Сепак потребно е овој однос да се прифати со крајна претпазливост, имајќи ги во предвид големиот број на општи и специфични фактори ( видот и големината на компанијата, обемот 12 Hadzic M., Bankarstvo, Beograd, 2008 24

на работните активности, временско поврзување на обртните средства во поединечна фаза од работниот циклус, условите за кредитирање од страна на добавувачите во однос на услови за кредитирање на купувачите, ефикасноста за наплата на побарувањата, дисциплина при плаќање на обврските и сл.). Кога зборуваме за условите за кредитирање на купувачите во сооднос со кредитните услови кои се добиваат од страна на добавувачите, секако дека најдобра солуција е купувачите да се кредитираат на релативно кратки рокови. Како оправдување за претходната теза укажуваме на фактот дека во ситуација кога во структурата на компанијата преовладуваат залихи со релативно мали коефициенти на обрт, а компанијата има обврски кои што доспеваат во релативно краток период, општиот рацио од 3/1 ќе одржува состојба која опасно се приближува кон состојбата на неликвидност. Исто така, рацио кој покажува 1/1, можи да биди потполно задоволителен со гледна точка на компанијата која најмногу удел во обртните средства има во вид на готовина или готовински еквиваленти, чии обврски доспеваат за неколку месеци, а редовното работење им е доволно способно да обезбеди додатен прилив на готовина до моментот на нивното доспевање. Ригорозен рацио за ликвидност (Quick Ratio) Овај рацио служи за сложено тестирање на ликвидносните позиции на компанијата, и затоа е доста корисен како дополнување на претходно објаснетиот рацио. Утврдувањето на ригорозниот рацио ликвидност претпоставува поделба на вкупните обртни средства на две групи: - Готовина и релативно ликвидни средства ( побарувањата од купувачите и краткорочни пласмани во хартии од вредност, средства кои што непосредно стојат на располагање или ќе бидат расположливи во краток временски период за исплата на тековните обврски на компанијата) и - Помалку ликвидни средства (залихи, однапред платени трошоци, средства кои што бараат нешто подолго време за да се конвертираат во парични средства). Кога првата група на обртни средства ќе ги ставиме во пропорција со краткорочните обврски ќе добиеме ригорозен рацио на ликвидност. 25

Quick Ratio = Потребно е тука да се утврди дали тие навистина претставуваат ликвидни средства, а тоа можи да се утврди со нивна поделба наспроти роковите на доспевање, како и со пресметување на коефициентот за обртот на побарувањата (колку пати годишно се конвертираат во готовина). Овај рацио во време на пазарни турбуленции (светска еконосмка криза) треба посебно да се анализира поради перманентна неликвидност на голем број корпоративни компании. Перспективна ликвидност Во овај случај со рацио се покажува способност на компанијата да ги плати обврските кои што доспеваат во некој одреден временски интервал, на пример за 45 дена или за 80 денови. Коефициент на перспективна ликвидност = Од која што формула: NDML се паричните средства на денот на мерење на ликвидноста, PHU се побарувања, DODML се доспеаните обврски на деност на мерење на ликвидноста и ODTPP се обврски кои што доспеваат во текот на посматраниот период. Вредноста рацио 1, укажува на задоволително ниво на ликвидност, вредноста на рацио помала од 1, укажува на присутната неликвидност на компанијата и вредноста на рацио поголема од 1 укажува на присутната квалитетна ликвидносна позиција на компанијата. Рацио перспективната ликвидност овозможува динамичко мерење на ликвидносната позиција на компанијата и секако е доста битен показател за инвеститорите кои имаат намера да навлезат во работни, односно раководен однос со компанијата. За инвеститорите е битно не само моменталната позиција на ликвидноста на компанијата, туку и многу поважни идни позиции. 26

Оптимална ликвидност Претставува мерило или стандард колку рациото на перспективната ликвидност треба да биди. Коефициент на оптимална ликвидност = Врз основа на оваа формула UNHP го претставува конвертирањето во готовина на побарувањата. Најсложен дел од оваа формула секако дека е утврдување на % на ризик за конвертирање на побарувањата во готовина односно парични средства. Праксата покажала дека најдобар начин за утврдување на % на ризикот од наплата на краткорочните побарувања е заправо преку емпириските искуства. Во тој случај доста е значајно дека во состав на работната анализа, во деловите на проценка на ризикот работат пред се искусни работници, во смисла, нивното работно искуство да претставува еден од клучните параметри за одредување на прецизен, предметен показател. Одржувањето на перманентна ликвидност претставува пред се способност да се усогласат роковите и обемите за изворите на пласманите, како и ризикот од конвертирањето на имобилизираните средства во парични средства се сведи на минимум. Нето обртни средства (нето обртен капитал) Соодносот помеѓу обртните средства и краткорочните обврски, содржан во општ рацио ликвидност, треба да се набљудува и анализира во непосредна причинско-последична врска со нето обртните средства. Нето обртните средства претставуваат апсолутна разлика помеѓу обртните средства и краткорочните обврски, односно претставуваат долгорочни извори за финансирање на обртните средства. Термин кој што исто така се користи за нето обртните средства е и обртниот капитал. 13 Најсигурен показател за тенденцијата и развојот на финансиската структура е нето обртниот капитал кој претставува дел од долгорочниот капитал, кој по покривањето на имобилизацијата останува во компанијата на располагање. Инвеститорот, при согледувањето на ризикот на некој нов, потенцијален пласман, има интерес да го осознае општиот рацио ликвидност на компанијата, 13 Krasulja D.,Ivanisevic M., Poslovne finansije, Ekonomski fakultet Beograd, 2001 27

бидејќи врз основа на него можи да го утврди нивото на краткорочната финансиска сигурност на компанијата. Исто така, врз основа на познавање на нето обртниот фонд на компанијата, можи да се утврди колкава ќе биди вредноста на истиот за одобрување на додатното кредитно задолжување, и спрема тоа колку обртните средства се поголеми или помали од краткорочните обврски. Во наредната табела ќе го прикажеме ефектот на додатниот долг во ситуација на ликвидност: показател пред додатниот долг после додатниот долг обртни средства (а) 50.000.000 65.000.000 краткорочни обврски (б) 15.000.000 35.000.000 нето обртни средства (аб) 35.000.000 30.000.000 општа рацио ликвидност 3,33:1 1.86:1 долгорочни извори на 70% 46.15% обртни средства (аб)/а*100 Претходната табела јасно покажува дека со преземањето на додатен долг се доаѓа до опаѓање на општата рацио ликвидност, но и до зголемување на учеството на краткорочните извори на финансирање во финансирањето на вкупните обртни средства, односно до релативно опаѓање на нето обртните средства. Претходно споменатото можи да биди опасно од гледна точка, за перспективната ликвидност на компанијата, поготово ако е следено со такви вложувања на додатни средства од кредити со кои се забавува циркулацијата на паричните средства преку деловниот циклус. Како резултат на тоа, можи да се дојди до ситуација, да компанијата со ослабените парични приливи не е во состојба да плати сразмерно повеќе краткорочни обврски во рокот на нивното доспевање. Рацио показател на солвентноста (долгорочна финансиска сигурност). Под солвентноста се подразбира способност на компанијата во предвидениот рок да ги подмирува трошоците за камати и отплатите на долгорочните обврски според договорот. Солвентноста ја нарекуваме и долгорочна финансиска сигурност на 28

компанијата, а фактори за таа сигурност се средствата т.е. вредноста и структурата на средствата со кои располага компанијата, структурата на изворите за финансирање или капиталот, рентабилноста на компанијата, т.е. неговата заработувачка моќ. Анализата на солвентност се врши со помош на рацио броеви. Најважни индикатори за анализа на солвентноста се: рацио покриеност на средствата и рацио извори на финансирање. Рацио покриеност на постојаните средства = Постојаните средства претставуваат долгорочни нематеријални вложувања (концесии,патенти,лиценци,...),основни средства (земјиште, згради, опрема итн) и долгорочни финансиски пласмани. Врз основа на овај рацио постои барање на постојаните средства бидат финансирани првостепено од сопствениот капитал. Вредноста на овај коефициент е околу 1 односно околу 100% ја прикажува поволната солвентност на компанијата. Рацио покриеност на залихата на нето обртниот капитал= Нето обртниот капитал претставува дел од сопствениот и долгорочно позајмениот капитал наменет за финансирање на обртните средства. Доколку е рацио покриеност на залихата на нето обртниот капитал негативен тоа ќе значи дека збирот на капиталот, долгорочните резервирања и долгорочните обврски не се доволни за покривање на постојаните средства, односно дека од краткорочните извори се финансираат целокупните обртни средства и дел од постојаните средства, што е знак за ниска солвентност и тешки финансиски нарушувања. Рацио показател на финансиската структура рацио извори на финансирање. Компанијата вкупните деловни средства можи да ги финансира од различни извори на финансирање, кои што од гледна точка на припадност се делат на позајмени и сопствени. Односот помеѓу позајмените и сопствените извори на финансирање се нарекува финансиска структура на компанијата или показател на изворите на финансирање, а истата е искажана во пасивата на билансот на состојба на компанијата. 29