κάτοικο τετραγωνικά μέτρα ανά Ουάσινγκτον

Εισήγηση Ελεύθεροι Χώροι: Νέα Κατάσταση-Νέες προοπτικές για τα Κινήματα Πόλης Εισηγητής: Ηλίας Γιαννίρης Επίκουρος Καθηγητής, Τμ Αρχ/νων Μηχ/κών, Πολυτεχνείο Κρήτης Υπεύθυνος του Παρατηρητηρίου Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής www.asda.gr/elxoroi Εισήγηση στην Hμερίδα «ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΧΩΡΟΙ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΓΑΘΟ ΣΕ ΚΡΙΣΗ», Διοργάνωση: Οργανωτική Επιτροπή, με πρωτοβουλία του Νέου ΚινήματοςΑρχιτεκτόνων, Αθήνα, 15 Ιανουαρίου 2011 Μερικές κοινές διαπιστώσεις Α. Όλο και περισσότερο γίνεται συνείδηση στους πολίτες πολλών πόλεων της Ελλάδας ότι η απαιτούμενη πολιτική για το πράσινο, τους ελεύθερους χώρους και την ποιότητα ζωής είναι ανύπαρκτη. Αντίστροφα, η μέχρι σήμερα διαμόρφωση διαφόρων πολιτικών άλλων τομέων που επηρεάζουν αρνητικά το πράσινο, τους ελεύθερους χώρους και την ποιότητα ζωής στην πόλη συγκροτεί μια σαφή πολιτική κατεύθυνση που γίνεται όλο και πιο επιθετική ενάντια στους ελεύθερους χώρους. Η σύγκριση με πολλές άλλες πρωτεύουσες δείχνει ότι τα τετραγωνικά μέτρα πρασίνου ανά κάτοικο που αντιστοιχούν στη Θεσσαλονίκη, στο Λεκανοπέδιο Αθήνας και στον Πειραιά απέχουν πολύ από τον αντίστοιχο μέσο όρο της Ευρώπης και από την κατάσταση που επικρατεί σε πολλές άλλες πόλεις (Διάγραμμα 1). Στο Λεκανοπέδιο Αθήνας η εξέλιξη της αναλογίας πρασίνου κατά τη μεταπολεμική περίοδο δείχνει έντονη πτωτική τάση (Διάγραμμα 2). Αυτή η εξέλιξη αποτελεί ισχυρή μαρτυρία για την απουσία πολιτικών για το αστικό πράσινο. Τέτοιες απαιτούμενες πολιτικές, αν υπήρχαν, θα είχαν από νωρίς συγκρατήσει την αναλογία αυτή στα επίπεδα του 1940 ή έστω του 1965. Το ερώτημα που προκύπτει αφορά διαχρονικά την ασκούμενη πολιτική. Επί σειρά ετών όλοι οι πολιτικοί κόπτονται ότι μεριμνούν για το πράσινο και την ποιότητα ζωής και ότι διασφαλίζουν το δημόσιο Διάγραμμα 2 Η εξέλιξη του αστικού πράσινου στο Λεκανοπέδιο Αθηνών συμφέρον. Υπάρχει όμως η ίδια η πραγματικότητα που τελικά καταντά να γίνεται αντιληπτή ως διαστροφή και αυτής της έννοιας του δημόσιου συμφέροντος. Αναρωτιέται κανείς σήμερα: Τι είναι τα Τουρκοβούνια; Τι είναι οι δεκάδες λόφοι και τα πολλά ρέματα; Ο Κηφισός, ο Ιλισσός, ο Ποδονίφτης, το ρέμα της Πικροδάφνης, το ρέμα της Εσχατιάς, η ρεματιά Χαλανδρίου; Τι είναι οι περιαστικοί όγκοι; Τι είναι τα μικρά τετραγωνικά μέτρα ανά κάτοικο 60 50 40 30 20 10 0 50 Διάγραμμα 1 Αναλογία αστικού πρασίνου ανά κάτοικο σε διάφορες πόλεις 35 27,7 27 Άμστερνταμ Ουάσινγκτον Ζυρίχη Χάγη 14 12 12 τετραγωνικά μέτρα ανά κάτοικο 10 8 6 4 2 20 18 15 13 6 9 9 8 7 2,7 2,5 2 1 Βιέννη Βαρσοβία Σόφια Βερολίνο Λονδίνο Ρώμη Παρίσι ΜΟ Ευρώπης 4 Θεσσαλονίκη Λεκανπέδιο Αθήνας Δ. Αθηναίων Πειραιάς 3,1 2,5 0 1940 1965 1977 1990 2005 έτη

και μεγάλα πάρκα και πλατείες της πόλης; Είναι γη για χτίσιμο ή πολύτιμη γη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αφετηρία για να αυξηθεί το πράσινο του Λεκανοπεδίου; Που είναι οι πολιτικές για τη σύνδεση του περιαστικού με το αστικό πράσινο; Και τέλος, που είναι το αστικό πράσινο και σε τι κατάσταση βρίσκεται; Η κατάσταση της συνεχούς χειροτέρευσης της ποιότητας ζωής γίνεται όλο και περισσότερο αντιληπτή από τους πολίτες και αυτό επιβεβαιώνεται από διάφορες μετρήσεις και έρευνες. Για παράδειγμα, μια έρευνα που διεξήγαγε η ΕΕ στα πλαίσια του Urban Audit για όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες δείχνει ότι στην Αθήνα, περισσότερο από όλη την Ευρώπη, οι κάτοικοι δεν είναι ικανοποιημένοι που ζουν στις συνθήκες αυτές. Διάγραμμα 3 Οι άνθρωποι είναι ικανοποιημένοι που ζούν στην πόλη People are satisfied to live in this city Στην Αθήνα οι πιο δυσαρεστημένοι κάτοικοι 90% 70% 50% 30% 10% -10% -30% Somewhat disagree Strongly disagree Somewhat agree Strongly agree -50% Athinia (EL) Napoli (IT) Istanbul (TR) Bucuresti (RO) Diyarbakir (TR) Frankfurt an der London (UK) Valetta (MT) Palermo (IT) Lefkosia (CY) Miskolc (HU) Budapest (HU) Sofia (BG) Marseille (FR) Madrid (ES) Ankara (TR) Antalya (TR) Warszawa (PL) Brussel (BE) Torino (IT) Berlin (DE) Liege (BE) Rotterdam (NL) Bratislava (SK) Riga (LV) Manchester (UK) Paris (FR) Essen (DE) Irakleio (EL) Lisboa (PT) Glasgow (UK) Antwerpen (BE) Roma (IT) Malmö (SE) Ostrava (CZ) Bialystok (PL) Praha (CZ) Lille (FR) Bologna (IT) Barcelona (ES) Stockholm (SE) Cardiff (UK) Dublin (IE) Wien (AT) Ljubljana (SL) Bordeaux (FR) Vilnius (LT) Amsterdam (NL) Helsinki (FI) Strasbourg (FR) Dortmund (DE) Belfast (UK) Zagreb (HR) Braga (PT) Verona (IT) Tallinn (EE) Burgas (BG) Kosice (SK) Rennes (FR) Malaga (ES) Graz (AT) Oviedo (ES) Munchen (DE) Piatra Neamt Oulu (FI) Gdansk (PL) Hamburg (DE) Luxembourg (LU) Cluj-Napoca (RO) Newcastle (UK) Kobenhaven (DK) Aalborg (DK) Krakow (PL) Leipzig (DE) Groningen (NL) Πηγή: The Urban Audit Perception Survey II November 2006 Η απουσία ενός ποιοτικού αστικού περιβάλλοντος, που στο επίκεντρό του βρίσκεται η ποιότητα, η προσβασιμότητα και η έκταση του αστικού πρασίνου είναι ένας από σημαντικότερους παράγοντες αυτής της δυσαρέσκειας. Β. Σήμερα, όλο και πιο πολλοί αναγνωρίζουν ότι η Ολυμπιάδα του 2004 αποτέλεσε σημαντικό πολιορκητικό κριό για τη συστηματικότερη από ότι πριν ιδιωτικοποίηση και/η εμπορευματικοποίηση του δημόσιου/κοινόχρηστου χώρου. Η θέση αυτή έχει τεκμηριωθεί από πλήθος δημοσιεύσεων. Και όχι μόνο αυτό. Ας μην ξεχνάμε ότι με την μεταολυμπιακή νομοθεσία 1 πρωτο-άλλαξε και το ωράριο των τραπεζών. Αυτό συνέβη στα καταστήματα τραπεζών που είχαν εγκατασταθεί στο περίφημο μεγαλύτερο αυθαίρετο της Ευρώπης, το Mall Αμαρουσίου, το οποίο, ως ολυμπιακή εγκατάσταση υπόκειται στο νόμο της αξιοποίησης της ολυμπιακής κληρονομιάς, που θέσπισε ειδικές διατάξεις για τους Ολυμπιακούς πόλους. Με την ίδια νομοθεσία καθορίστηκε το περίφημο 3% του τζίρου που έχουν ως έσοδο οι δήμοι ως αντάλλαγμα για την αφαίρεση τμημάτων της δημοτικής επικράτειάς τους και την παράδοσή τους στην ιδιωτικοποίηση. Σήμερα, το ίδιο ποσοστό συναντάμε θεσμοθετημένο και αλλού, για 1 Ν. 3342/2005 για την Μεταολυμπιακή χρήση των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων

παράδειγμα στις περιπτώσεις που παραχωρείται δημοτική έκταση για ανεμογεννήτριες σε όλη την Ελλάδα. Η Ολυμπιάδα του 2004 κατέγραψε αρκετά αρνητικά ρεκόρ. Από το περιβόητο Ολυμπιακό Πράσινο φυτεύτηκε μόλις το 5% των προβλεπόμενων δέντρων 2. Οι πολιτικοί φρόντισαν να αφήσουν καθαρά από δέντρα τα Ολυμπιακά... «οικόπεδα» για τους επίδοξους επιχειρηματίες που είχε σχεδιαστεί μεταολυμπιακά να «αξιοποιήσουν» τη δημόσια, κοινόχρηστη περιουσία. Γι αυτό το λόγο, με την Ολυμπιάδα του 2004, μεθοδεύτηκε μια πορεία που είχε την εξής κατάληξη: Στους Ολυμπιακούς Πόλους να θεσμοθετηθεί για πρώτη φορά ο «χώρος πρασίνου με κοινωνικές και εμπορικές χρήσεις». Επίσης, ούτε ένας ποδηλατόδρομος δεν σχεδιάστηκε και δεν υλοποιήθηκε με αφορμή την Ολυμπιάδα 2004. Γ. Η αρνητική κατάσταση που έχει διαμορφωθεί για το αστικό πράσινο και την ποιότητα ζωής στην πόλη επιβεβαιώνεται και από έρευνες που δείχνουν: ότι το μέλλον της Ελλάδας είναι δυσοίωνο: Η Ελλάδα θα είναι άνυδρη και άγονη το 2070. Και η Πρωτεύουσα του τσιμέντου και της ασφάλτου, ακόμη περισσότερο, θα είναι αβίωτη από ρύπανση, καύσωνες, πυρκαγιές αλλά και πλημμύρες αν δεν ληφθούν μέτρα σήμερα. ότι σήμερα ένας στους δύο κατοίκους θέλει να φύγει. ότι η πρόληψη κοστίζει έως και 1000 φορές λιγότερο από την εκ των υστέρων αποκατάσταση (π.χ. μετά από σεισμό, πυρκαγιά κλπ). ότι με 3 εκατ. δέντρα το Λεκανοπέδιο θα μπορέσει να αναπνεύσει: Ένα δέντρο μεσαίου μεγέθους ισοδυναμεί με 3 κλιματιστικά, ενώ 3 μουριές μεσαίου μεγέθους μπορούν να "χορηγήσουν" σε έναν άνθρωπο το οξυγόνο ολόκληρης της ζωής του. Τα κινήματα πόλης σε τροχιά ανέλιξης Σε αυτό το νέο πλαίσιο, που διαμόρφωσε η «εκσυγχρονιστική» πολιτική Σημίτη από τα τέλη της 10ετίας του 90, και που ακολούθησαν πιστά οι μετέπειτα κυβερνήσεις, τα κινήματα πόλης, δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια. Ανέβαζαν το επίπεδο του αγώνα τους σε ανώτερο επίπεδο. Περιέγραψαν με σαφήνεια το μηχανισμό άλωσης του δημόσιου και κοινόχρηστου χώρου. Συντονίστηκαν περισσότερο με διάφορους φορείς όπως το ΕΚΑ, το ΤΕΕ, ο ΔΣΑ, η ΤΕΔΚΝΑ, το ΕΜΠ, ο ΣΕΠΟΧ. Υπερασπίστηκαν σθεναρά την υπόθεση του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού απέναντι στο ξεπούλημα μέρους του αεροδρομίου. Ας επισημάνουμε ότι με την περίπτωση του Ελληνικού επί υπουργίας Σουφλιά επιχειρήθηκε για πρώτη φορά το απευθείας ξεπούλημα δημόσιας γης σε ιδιώτες και όχι η παράδοση μέσω μακροχρόνιας μίσθωσης, όπως είχε γίνει με το νόμο της μεταολυμπιακής αξιοποίησης στο Μπάντμιντον του Γουδή, το Παλαί Γαλατσίου και γίνεται ακόμη και σήμερα σε άλλες Ολυμπιακές εγκαταστάσεις. Δημιούργησαν καταστάσεις καθαρής «αυτοδικίας» στις περιπτώσεις του ξηλώματος των περιφράξεων της παραλίας Μοσχάτου και του Ελληνικού, πατώντας στο προηγούμενο του ξηλώματος των περιφράξεων στου Φιλοπάππου και στο Πεδίον του Άρεως. Παρόμοια περίπτωση «αυτοδικίας» αποτελεί και το νεότευκτο πάρκο των 2 Αυγή 22-1-2006

κινημάτων στην Τρικούπη και Ναυαρίνου, που για πρώτη φορά «θίγει» μη δημόσια περιουσία. Αυτές οι δράσεις απηχούν το κοινό περί δικαίου αίσθημα για τους ελεύθερους χώρους, και έτσι νομιμοποιούνται. Αντιστάθηκαν σθεναρά και κέρδισαν τη μη αναθεώρηση του Συντάγματος του 2006, που σταμάτησε στο άρθρο 24 περί δασών και όχι στο άρθρο 16 όπως λανθασμένα πιστεύουν πολλοί. Άρχισαν, για πρώτη φορά να επηρεάζουν με κρίσιμο τρόπο τα αποτελέσματα των τελευταίων αυτοδιοικητικών εκλογών. Τα τοπικά κινήματα της Αθήνας ήταν ο κύριος λόγος που έφυγε ο Κακλαμάνης στην Αθήνα και ο Καζάκος στο Δήμο Ζωγράφου, που επανεκλέχτηκαν οι Εικόνα 1 Χαρακτηριστικό παράδειγμα ελεύθερου χώρου που απειλείται είναι το Κτήμα Ζωγράφου, που διακρίνεται εδώ ως μια πράσινη όαση μέσα στον αστικό ιστό της πόλης. Απειλείται από τη μετατροπή του σε χώρο πολυκαταστημάτων και Κορτζίδης και Φιλίππου (Καλύβια). Σε μεγάλο βαθμό συντέλεσαν στη μη εκλογή του Παπαγεωργόπουλου στη Θεσσαλονίκη. Ας μην ξεχνάμε ότι τα τοπικά κινήματα είχαν καταφέρει, στις προηγούμενες αυτοδιοοικητικές εκλογές του 2006 να φέρουν πρώτο θέμα στην ατζέντα όλων των παρατάξεων το ζήτημα των ελεύθερων χώρων. Αξιοποίησαν άμεσα και έφεραν στην κεντρική πολιτική σκηνή ορισμένες κραυγαλέες περιπτώσεις, όπως τις συλλήψεις για την δενδροφύτευση στο Πεδίο του Άρεως το 2007, το κόψιμο των δέντρων στο Πάρκο Κύπρου και Πατησίων, και άλλες περιπτώσεις όπως το ξήλωμα των Νεραντζιών στην Κανάρη, το Κτήμα Ζωγράφου, την υπόθεση του Mall του Βωβού στον Ελαιώνα, το Άλσος Παγκρατίου, το κτήμα Δρακόπουλου στα Πατήσια. Ανέδειξαν τις διαστάσεις της καταστροφικής πολιτικής της κατασκευής υπόγειων γκαράζ σε πάρκα και πλατείες 3, την αξία των αναπλάσεων του Πικιώνη, τη σημασία της ένταξης των αρχαιολογικών χώρων σε ένα ενιαίο δίκτυο με το πράσινο 4. Κατάφεραν πολλές νίκες. Απέτρεψαν να γίνει το πρώην 401 στο Λυκαβηττό ξενοδοχείο από την εκκλησία, επέβαλαν μετά από 30 χρόνια αγώνων το Πάρκο Λαγουμιτζή στο Ν. Κόσμο και το πάρκο ΚΑΠΑΨ στους Αμπελόκηπους, έσωσαν τα Προσφυγικά της Λ. Αλεξάνδρας, κέρδισαν το κτήμα Πουλή στο Περιστέρι, απέτρεψαν το υπόγειο γκαράζ στην πλατεία Κολωνακίου, επέβαλαν ήπια ανάπλαση στην πλατεία Εξαρχείων, απέτρεψαν 2 καταστροφικές επιχειρήσεις «ανάπλασης» στο Πεδίο του Άρεως και παρακολούθησαν στενά την Τρίτη και τελευταία ανάπλαση σε σχέδια Τομπάζη, ξήλωσαν μεγάλο αριθμό κεραιών κινητής τηλεφωνίας σε όλη την Αθήνα και σε όλη την Ελλάδα, έβγαλαν παράνομη την 2 η πολυκατοικία του Βωβού στου Θων, απέτρεψαν το χτίσιμο των Τουρκοβουνίων, ανέδειξαν το τεράστιο πρόβλημα του εξασθενούς χρωμίου στον Ασωπό στο Κορωπί, στη Θήβα, κέρδισαν το στρατόπεδο Σακέτα στον Υμηττό και το Στρατόπεδο Μαρκόπουλου στα Χανιά, ανέδειξαν το θέμα των νέων 3 Ημερίδα «Αθήνα: Ελεύθεροι Χώροι και Χώροι Στάθμευσης», 22-3-2009, ΕΜΠ, συνδιοργάνωση της Συντονιστικής Επιτροπής Συλλόγων και Κινήσεων για τους Ελεύθερους Χώρους και την Ποιότητα Ζωής στην Αθήνα και του Παρατηρητηρίου Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής. 4 17/5/2010, 6.30 μμ, Ημερίδα με θέμα Η ενσωμάτωση των αρχαιολογικών χώρων στη ζωή της πόλης, Αίθουσα ΟΤΟΕ, Σίνα 16 και Ακαδημίας, διοργάνωση από τις συλλογικότητες: Αγροτέρα Αρτέμιδα, Ακαδημία Πλάτωνος, Διαρκής Κίνηση Χαϊδαρίου, Μέγας Αλέξανδρος, Νομαδική Αρχιτεκτονική, Οικόπολις, Συντονιστική Επιτροπή της Λαϊκής Συνέλευσης για τους Λόφους Φιλοπάππου, Ομάδα Πολιτισμού του Πειραϊκού Δικτύου «Λιμάνι της Αγωνίας».

αυτοκινητοδρόμων στον Υμηττό, τα προβλήματα των περιαστικών βουνών. Αυτά είναι μερικά παραδείγματα. Σίγουρα, αρκετοί αγώνες χάθηκαν. Τότε έρχεται η εκ των υστέρων δικαίωση, όπως έγινε με το Πάρκο Ελευθερίας και την άλωσή του από το Μέγαρο Μουσικής ΑΕ. Αρκετοί άλλοι αγώνες σε όλο το Λεκανοπέδιο βρίσκονται σε εξέλιξη. Το βέβαιο είναι ότι τα κινήματα πόλης είναι παρόντα πια. Μαθαίνουν, συντονίζονται καλύτερα, αξιολογούν διάφορες μορφές διεκδίκησης, εξειδικεύονται όλο και περισσότερο. Μετά τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου το Δεκέμβρη του 2009, νέα φαινόμενα έρχονται στο προσκήνιο, μια νέα δυναμική αναπτύσσεται, όχι χωρίς προβλήματα συνεννόησης με τους «παλιότερους». Το σημαντικότερο όμως είναι η ενεργοποίηση της νεολαίας σε ζητήματα ελεύθερων χώρων. Τέτοια παραδείγματα είναι το Πάρκο Ναβαρίνου, ο Γαλαξίας (Ν. Σμύρνη), η Γαρδένια (Ζωγράφου), το Πάρκο Τρίτση κλπ. Η οικονομική κρίση και η κρίση του δημόσιου χώρου Σήμερα όλοι βιώνουμε μια συνεχή χειροτέρευση των λειτουργιών και της ποιότητας ζωής στη σύγχρονη Ελλάδα. Η οικονομική κρίση συνδέεται και με το γεγονός ότι παραχτίσαμε (απούλητα διαμερίσματα, αναστολή μεγάλων επενδυτικών σχεδίων κλπ). Ας μην ξεχνάμε ότι στην αρχική της μορφή η οικον. κρίση προήλθε από στεγαστικά δάνεια και υπερβολικό χτίσιμο στις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει ο κολοσσός της Λήμαν Μπράδερς και να πυροδοτηθούν οι παγκόσμιες εξελίξεις των τελευταίων 2 χρόνων. Σημαντικές διαστάσεις κρίσης πήρε και η περίπτωση του Ντουμπάι και των φαραωνικών βαβέλ που χτίζονται εκεί. Σήμερα, που όλοι καταλαβαίνουν ότι απαιτούνται διαρθρωτικές αλλαγές. Χρειάζονται διαρθρωτικές αλλαγές, φυσικά όχι μόνο νομισματικού χαρακτήρα. Δεν έχει υπόσταση να ξαναμπούν σε κίνηση οι μηχανισμοί της οικοδομής και των κατασκευών που ξέραμε μέχρι σήμερα. Δηλαδή ο κύκλος των διαδοχικών επεκτάσεων των σχεδίων πόλης της εκτός σχεδίου δόμησης, της παρόδιας δόμησης, της αυθαίρετης δόμησης, των σημειακών μεγάλων επενδύσεων, της κρατικής παρανομίας, των πελατειακών πολιτικών κυκλωμάτων, των καθ υπαγόρευση μεγάλων και μικρών έργων και του λαδώματος. Ο χειρισμός της κρίσης διαμορφώνει μια νέα κατάσταση Στην Ελλάδα η κρίση είναι κατά ένα μέρος τεχνητή οικονομική κρίση, που σχεδιάστηκε για να καταστήσει την Ελλάδα πειραματόζωο στους διεθνείς οικονομικούς σχεδιασμούς και να χτυπηθεί η Ευρώπη. Αντί για τη σύνταξη ενός αναπτυξιακού σχεδίου που να βάζει σε άλλες βάσεις την αναπτυξιακή πορεία της χώρας και να υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, προδιαγράφεται ένα νέο, ακόμη πιο επιθετικό πολιτικό και νομοθετικό πλαίσιο καταστρατήγησης της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος, γενικού ξεπουλήματος της δημόσιας περιουσίας, παράκαμψης της συνταγματικής τάξης και της έννομης τάξης. Με αφορμή την κρίση δανεισμού σήμερα, είναι ενεργό ένα νομοθετικό μπαράζ που προωθεί τα ιδιωτικά συμφέροντα σε όλες τις πλευρές του δημόσιου βίου: Στην άλωση όλων των δημόσιων εκτάσεων, των μεγάλων και μικρών λιμανιών και αεροδρομίων, στα στερεά απόβλητα, στην επιβολή τεράστιων ενεργειακών σχεδίων, στην περιουσία των ΔΕΚΟ και των κληροδοτημάτων, στους εθνικούς δρόμους με τις συμβάσεις παραχώρησης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ΟΣΕ είναι ο τρίτος μεγαλύτερος ιδιοκτήτης γης

και ακινήτων στην Ελλάδα, μετά το δημόσιο και την εκκλησία και η επίθεση στον ΟΣΕ αποβλέπει κυρίως στην ιδιωτικοποίηση αυτής της αμύθητης περιουσίας. Οι αγώνες του ΣΕΜΠΟ και της Cosco στον Πειραιά, της Κερατέας σήμερα, όπως προηγούμενα ο αγώνας του Καπανδριτίου και της Λευκίμμης στην Κέρκυρα, της τραγελαφικής περίπτωσης του Αστακού με το Ντουμπάι, του Ελληνικού με το Κατάρ έχουν ιδιαίτερο ρόλο να παίξουν, καθώς μας «εισάγουν» σε αυτή τη νέα φάση. Η σημερινή ημερίδα ασχολείται με ένα από τα κεντρικά ζητήματα αυτής της νέας φάσης, αυτού του πολιτικού και νομοθετικού μπαράζ. «Οι δημόσιοι χώροι ως κοινωνικό αγαθό σε κρίση». Με άλλα λόγια, πώς η οικονομική κρίση και η τρόϊκα, και το ΔΝΤ και η κυβέρνηση λειτουργούν ενάντια στα κοινωνικά-δημόσια αγαθά. Δηλαδή, για παράδειγμα πώς μεθοδεύουν το γενικό ξεπούλημα του Ελληνικού ή την επιβολή του Mall του Βωβού στον Ελαιώνα. Πρέπει να συμφωνήσουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα κατάσταση. Όσο γρηγορότερα την αναλύσουμε, όσο γρηγορότερα βρούμε το κοινό νήμα που συνδέει την επίθεση ενάντια στο δημόσιο/ελεύθερο/κοινόχρηστο χώρο και την επίθεση στα ΜΜΜ, στον ΟΣΕ, στις περικοπές των κατακτήσεων, στη διαχείριση των απορριμμάτων και στερεών αποβλήτων, στην προώθηση της ιδιωτικοποίησης μέσω της πράσινης ή καφέ ή γκρίζας ανάπτυξης, όσο γρηγορότερα βρούμε το κοινό νήμα τόσο το καλύτερο και για το δημόσιο χώρο και την υπεράσπισή του. Πρέπει να διαλέξουμε: Το πράσινο θα μειωθεί και άλλο ή θα αυξηθεί; Πρώτο βασικό συμπέρασμα για το μέλλον είναι ότι έτσι όπως διαχειρίζεται το σύστημα την κρίση οι δημόσιοι χώροι, οι ελεύθεροι χώροι και το πράσινο θα μειώνεται σε όλες τις πόλεις της χώρας. Δεν πρέπει να πάει όμως πιο κάτω από τα 2,55 τετρ. μέτρα ανά κάτοικο, που είναι στην Αθήνα. Αντίθετα, η διεκδίκηση πρέπει να είναι η απόκτηση και νέων ελεύθερων χώρων, η αύξηση του πράσινου, η δημιουργία κατάλληλων χρηματοδοτικών μέσων, η ενιαία διαχείριση του πράσινου, η δημιουργία πράσινων διαδρόμων και πράσινου δικτύου. Η διεκδίκηση της καταγραφής των ελεύθερων χώρων του Λεκανοπεδίου Είναι τραγικό, αλλά σήμερα, σε αυτό το Λεκανοπέδιο που ζούμε κανείς επίσημος φορέας δεν ξέρει πόση έκταση καταλαμβάνει το πράσινο στο Λεκανοπέδιο, ούτε καν ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας και το ΥΠΕΚΑ. Και αυτό γίνεται επί χρόνια σκόπιμα. Από εκεί πρέπει να ξεκινήσει κανείς σήμερα: Από τη διεκδίκηση της καταγραφής του πράσινου και των ελεύθερων και αδόμητων χώρων που έχουν απομείνει. Η διεκδίκηση της προστασίας των ελεύθερων/κοινόχρηστων χώρων Μια καταγραφή που οδηγεί βέβαια και στο επόμενο βήμα: Την προστασία. Απαιτείται προστασία των υπαρχόντων ελεύθερων χώρων. Ούτε συζήτηση βέβαια δεν πρέπει να γίνεται σήμερα για μελλοντικό χτίσιμο ελεύθερων χώρων όπως μέρους του Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού ή των εγκαταλειμμένων στρατοπέδων. Ας πάρουμε το παράδειγμα των στρατοπέδων. Κάποτε δόθηκαν δημόσιες εκτάσεις ή έγιναν απαλλοτριώσεις για να γίνουν στρατόπεδα μέσα στην πόλη. Σήμερα, τα εγκαταλειμμένα στρατόπεδα πρέπει να αποδοθούν ασυζητητί στην πόλη για πράσινο και όχι μόνο αφού χτιστεί ένα μέρος τους, όπως απαιτεί το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, που σκέφτεται και αυτό με τη λογική του κτηματομεσίτη. Μιλάμε για ζωτικές εκτάσεις, όπως το Στρατόπεδο Αγ. Αναργύρων, το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου, το Στρατόπεδο Βαρύτη και το Πάρκο Στρατού στου Γουδή, και πολλά άλλα. Χρειάζεται συντονισμός των διαφόρων κινημάτων πόλης για αυτό το στόχο.

Άλλο παράδειγμα: Πρέπει να γίνει διεκδίκηση το να καθοριστεί που βρίσκονται τα 3000 στρ πρασίνου του Ελαιώνα αντί να γίνεται σταδιακό χτίσιμο και εκεί και να «κάθονται» η μία μετά την άλλη οι ιδιωτικές επενδύσεις στον Ελαιώνα αφαιρώντας δημόσιο χώρο. Ο μηχανισμός που αλώνεται ο Ελαιώνας είναι ευκρινής και τον διαπιστώνουμε καθημερινά στη σταδιακή άλωση του Μητροπολιτικού Πάρκου Γουδή. Διεκδίκηση είναι επίσης να ανοίξουν οι αρχαιολογικοί χώροι και να συνδεθούν με το πράσινο σε ένα δίκτυο δημόσιων, ελεύθερων χώρων και πρασίνου. Να γίνει δηλαδή αυτό που έγινε, με μεγάλη επιτυχία, στη Ρώμη. Αν δούμε έτσι το Λύκειο του Αριστοτέλους, τους στήλους του Ολυμπείου Διός που περιφράχθηκαν με την Ολυμπιάδα, τον Κεραμεικό, την Ακαδημία Πλάτωνα και τόσους άλλους αρχαιολογικούς χώρους, η Αθήνα θα έχει κερδίσει ένα σημαντικό βήμα. Άλλες σημαντικότατες διεκδικήσεις ως δημόσιοι χώροι πρέπει να είναι το παραλιακό μέτωπο του Σαρωνικού, οι εκτάσεις των ολυμπιακών εγκαταστάσεων και τα Τουρκοβούνια. Επομένως, η καταγραφή και προστασία των υπαρχόντων ελεύθερων χώρων είναι πρώτης προτεραιότητας. Η διεκδίκηση της απόκτησης και νέων ελεύθερων χώρων, η αύξηση του πράσινου Οι πολίτες, αν είναι παρατηρητικοί, ακόμη και μέσα στον αστικό ιστό, στην μικροκλίμακα της κάθε γειτονιάς μπορούν να βρουν χώρους για πάρκα και πράσινο. Από μια καταγραφή κτηριακού αποθέματος που έγινε από μια μικρή κίνηση κατοίκων του 6 ου Διαμερίσματος 5 στην βαριά κτισμένη περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα προέκυψε ότι στην περιοχή υπάρχουν 376 κτήρια που δεν είναι μεταπολεμικές πολυκατοικίες εκ των οποίων το 30% είναι κενά και σε κακή ή μέτρια κατάσταση. Η συντριπτική πλειοψηφία τους δεν είναι διατηρητέα. Θα μπορούσαν να αποκτηθούν εύκολα και φθηνά και να μετατραπούν σε μικρά πάρκα και παιδικές χαρές, αντί να γίνεται θέμα η μία και μοναδική παιδική χαρά του Αγίου Παντελεήμονα, που τελικά έκλεισε και αυτή από το Δήμο Αθηναίων. Επίσης, άλλο ένα 30% περίπου των κτηρίων μπορούν να στεγάσουν απαραίτητες δημόσιες λειτουργίες που λείπουν από το κέντρο, όπως παιδικούς σταθμούς, ξενώνες, ΚΑΠΗ, Λέσχες φιλίας και άλλες δημόσιες λειτουργίες. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την περίπτωση της μελέτης της περιοχής του Αγίου Παντελεήμονα είναι: 1. Θα πρέπει να μη χτιστεί τίποτε άλλο. 2. Υπάρχουν αρκετά κτήρια για κοινωφελείς χρήσεις. Αυτά θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν στο μέγιστο. 3. Όσα κτήρια είναι κατεδαφιστέα ή απαξιωμένα να γίνουν κοινόχρηστοι χώροι (μικρά πάρκα και παιδικές χαρές). Και χώροι λοιπόν υπάρχουν διάσπαρτοι σε όλη την Αθήνα. Τα κινήματα πόλης πρέπει να στρέψουν την προσοχή τους και σε αυτή την κατεύθυνση. Τα μικρά οικόπεδα του κέντρου-οι αδόμητοι χώροι 5 Η καταγραφή έγινε από την Κίνηση Κατοίκων του 6 ου Διαμερίσματος για την περιοχή μεταξύ Ιουλιανού- Πατησίων-Αγ. Μελετίου-Λιοσίων, και παρουσιάστηκε σε ανοιχτή συζήτηση στις 13/6/2010 στην εκδήλωση ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΠΛΗΡΗ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ-Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑ, στο taf, Νορμανού 5, Μοναστηράκι. Εισηγητές ήταν οι Ηλίας Γιαννίρης, Ελένη Πορτάλιου, Χρήστος Ρουμπάνης και Σταύρος Σταυρίδης και συντονιστής ο Γιάννης Βλαχάκης. Ακολούθησε ειδική έκθεση το Δεκέμβρη 2010 στον ίδιο χώρο, όπου ειδική ομάδα αρχιτεκτόνων επεξεργάστηκε και παρουσίασε τη μακέτα της περιοχής και επεξηγηματικούς χάρτες για τη θέση και την κατάσταση του κτηριακού αποθέματος της περιοχής.

Τα τελευταία δυο χρόνια στην Κυψέλη, γύρω από τη Φωκίωνος Νέγρη μετρήθηκαν 7 αντιπαροχές! Στην Κυψέλη, μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του κόσμου! Οι εργολάβοι συνεχίζουν να βρίσκουν αδόμητα οικόπεδα και παλιά κτήρια ακόμη και στο κέντρο της πόλης. Και επιτρέπεται ακόμη από την πολιτεία να χτίζονται αυτά τα εναπομείναντα οικόπεδα στο κέντρο της πόλης. Οι Δήμαρχοί μας, οι Νομάρχες, οι Περιφερειάρχες και οι Υπουργοί μας γιατί δεν μπορούν να τα βρουν αυτά τα πολύτιμα οικόπεδα που βρίσκουν οι εργολάβοι; Τελικά η έννοια της βιώσιμης πόλης φαίνεται να αφορά πρωτίστως τους ίδιους τους πολίτες, τους μόνους που μπορούν να απαιτήσουν και να επιβάλουν τους όρους μιας αξιοβίωτης αστικής ζωής. Είναι σημαντική διεκδίκηση να θεσμοθετηθεί η μη δόμηση των αδόμητων χώρων του κέντρου. η ενιαία διαχείριση του πράσινου Απουσία πολιτικής για το πράσινο σημαίνει, δυστυχώς και απουσία αποτελεσματικής διαχείρισης. Είναι φανερό σε όλους, αλλά δυστυχώς ακόμη δεν έχει γίνει, ότι το πράσινο και οι ελεύθεροι χώροι απαιτούν ενιαία μητροπολιτική διαχείριση. Η κατεύθυνση θα πρέπει να είναι έξω από το πλαίσιο του κυβερνητισμού, σε μια πορεία αστικής διακυβέρνησης (governance 6 ). η δημιουργία πράσινων διαδρόμων και πράσινου δικτύου Οι μεγάλοι ελεύθεροι χώροι, οι μικρότεροι ελεύθεροι χώροι, ο Κηφισός ποταμός, η υπογειοποίηση του Προαστιακού πρέπει να αποτελούν ένα δίκτυο πρασίνου. Οι πολιτικές πρέπει να φροντίσουν τη σύνδεση των διαφόρων ελεύθερων χώρων με Εικόνα 2 Σχέδιο για τον Κηφισό του Φορέα Διαχείρισης του Κ ύ ύ Εικόνες 3 και 4 Για το έγκλημα του επίγειου προαστιακού υπάρχει ΟΜΕΡΤΑ. Εκατοντάδες δέντρα, μερικά με διάμετρο κορμού πάνω από 2 μέτρα κόβονται, γιατί το real estate μέχρι τον Πειραιά εξυπηρετείται καλύτερα. Οι γειτονιές θα αποκοπούν ακόμη περισσότερο μεταξύ τους. Κάτω: Το τείχος του Προαστιακού που κατασκευάζεται στο 4 ο Διαμέρισμα ειδικές πολιτικές για την δημιουργία πράσινων διαδρόμων σε πυκνοδομημένες περιοχές, μέσω ειδικών φυτεύσεων στα πεζοδρόμια, προώθησης του κατακόρυφου πράσινου σε προσόψεις και πράσινες ταράτσες 7. Η πόλη μπορεί να γίνει φιλικότερη γιατί το απαιτούμενο δίκτυο πράσινου συνδυάζεται με την εναλλακτική μετακίνηση και τα απαιτούμενα δίκτυα των ποδηλατών και των πεζών αλλά και την οικολογική σημασία του πράσινου στην πόλη. Τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς πρέπει να καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο των δρόμων σε βάρος του ΙΧ. Και πρέπει να συνδυάζονται με τα άλλα δίκτυα που προαναφέρθηκαν. 6 Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση-Μια λευκή βίβλος, COM (2001), 428, τελικό, Βρυξέλλες 25-7-2001 7 Πρόταση που υποστηρίχθηκε από τον γράφοντα στην εισήγησή του στην Ημερίδα για το πράσινο και τους ελεύθερους χώρους στην πόλη, Ινστιτούτο Γκαίτε Αθήνας (Ομήρου 14-16), 11/2/2010, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία.

Δυστυχώς, οι πολιτικές είναι υπέρ του ΙΧ και των αυτοκινητοδρόμων, όπως π.χ. του Υμηττού. Μάλιστα, για τα ΙΧ η πολιτεία χρηματοδοτεί τους ιδιώτες επενδυτές με αρκετές χιλιάδες ευρώ για κάθε θέση υπόγειας στάθμευσης, δίνοντας μάλιστα πάρκα και πλατείες αντί να δίνει τον υπόγειο χώρο κάτω από λεωφόρους ή μεγάλους δρόμους 8. η δημιουργία κατάλληλων χρηματοδοτικών μέσων Πρέπει να γίνει ένα πράσινο ταμείο για το Λεκανοπέδιο. Το ίδιο και για τις άλλες πόλεις. Τα χρήματα υπάρχουν. Καθημερινά συλλέγονται τέλη και πρόστιμα με την αιτιολογία της ενοικίασης ή καταπάτησης του αστικού ελεύθερου χώρου. Τα τέλη για τραπεζοκαθίσματα είναι τα πιό χαρακτηριστικά. Επίσης τα τέλη για χρήση πεζοδρομίων από καταστήματα, περίπτερα κλπ. Τέλος, τα πρόστιμα για παράνομο παρκάρισμα στο πεζοδρόμιο, ή ακόμα και τα πρόστιμα των αυθαιρέτων. Αυτά τα χρήματα συλλέγονται με την αιτιολογία της αφαίρεσης ελεύθερων χώρων, δηλαδή με την αιτιολογία της χειροτέρευσης της ποιότητας ζωής στην πόλη, αλλά τελικά δεν αποδίδονται σε αυτή την ανάγκη. Κατευθύνονται στις μαύρες τρύπες των δημόσιων και δημοτικών εξόδων ενώ θα έπρεπε να πηγαίνουν για διατήρηση του πράσινου και για απόκτηση ακόμη περισσότερων ελεύθερων χώρων. Μόνο έτσι μπορεί όχι μόνο να συντηρηθεί αλλά και να αυξηθεί το αστικό πράσινο του Λεκανοπεδίου από 2,55 τετρ. μ. ανά κάτοικο σε 4 την επόμενη τετραετία για να φτάσουμε κάποτε το ελάχιστο απαιτούμενο των 7 και κατ άλλους 10 τ.μ/κάτοικο. Άρα, λεφτά για τους ελεύθερους χώρους και το πράσινο υπάρχουν και είναι θέμα εξορθολογισμού και χρηστής διοίκησης το που πάνε. Έτσι αποκτούν και αξία οι όποιες συζητήσεις γίνονται σήμερα για συμμετοχικό προϋπολογισμό, για την αξία της Σύμβασης του Άαρχους, η ακόμη και η θεσμοθετημένη επιτροπή διαβούλευσης που οφείλει να έχει ο κάθε δήμος με τον Καλλικράτη. Ανακεφαλαίωση Πρέπει να διαλέξουμε: Το πράσινο θα μειωθεί και άλλο ή θα αυξηθεί; Η διεκδίκηση της καταγραφής των ελεύθερων χώρων του Λεκανοπεδίου Η διεκδίκηση της προστασίας των ελεύθερων/κοινόχρηστων χώρων Η διεκδίκηση της απόκτησης και νέων ελεύθερων χώρων, η αύξηση του πράσινου Η Προστασία στα μικρά οικόπεδα του κέντρου και στους αδόμητους χώρους Η Ενιαία διαχείριση του πράσινου Η δημιουργία πράσινων διαδρόμων και πράσινου δικτύου Η δημιουργία κατάλληλων χρηματοδοτικών μέσων Επίλογος Μερικοί ίσως πουν ότι οι προτάσεις αυτές είναι διαχειριστικές ενώ το σύστημα χρειάζεται ανατροπή. Η απάντηση είναι, βέβαια, ναι. Χρειαζόμαστε ένα άλλο σύστημα. Όσο πιο γρήγορα όμως αντιληφθούμε ότι όλα τα σημερινά μεγάλα παγκόσμια προβλήματα ξεκίνησαν από μικρά και τοπικά, που συνέβαιναν γύρω μας όταν εμείς διαπιστώναμε και τότε ότι το σύστημα χρειάζεται ανατροπή τότε ίσως διαπιστώσουμε ότι χρειάζεται να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε αυτά τα μικρά και τοπικά που συμβαίνουν γύρω μας. Πόσω μάλλον όταν δεν χρειάζεται να ξεκινήσουμε από το μηδέν. Υπάρχουν γύρω μας πολίτες που επί χρόνια τα βλέπουν στη γειτονιά τους, και αγωνίζονται, συσπειρώνονται και συντονίζονται. Σας διαβεβαιώνω ότι οι «ελευθεροχωρίτες», από τους οποίους κατάγομαι, από το 1996 που δημιουργήθηκε η Συντονιστική Επιτροπή Συλλόγων και Κινήσεων για τους 8 Ημερίδα «Αθήνα: Ελεύθεροι Χώροι και Χώροι Στάθμευσης», 22-3-2009, ΕΜΠ, συνδιοργάνωση της Συντονιστικής Επιτροπής Συλλόγων και Κινήσεων για τους Ελεύθερους Χώρους και την Ποιότητα Ζωής στην Αθήνα και του Παρατηρητηρίου Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής.

Ελεύθερους Χώρους και την Ποιότητα Ζωής στην Αθήνα, μέχρι σήμερα έχουν κατακτήσει αξιοζήλευτα επίπεδα συναντίληψης, συντροφικότητας, αλληλεγγύης και κοινής διεκδίκησης, χωρίς πολλά-πολλά λόγια, και μάλιστα σήμερα μπορούν να συνδέουν το παρκάκι της γειτονιάς με την παγκόσμια κλιματική αλλαγή. Δεν θέλω να εξιδανικεύσω γιατί υπάρχουν προβλήματα και τα βλέπουμε και τα αντιμετωπίζουμε. Ο τρόπος με τον οποίο είναι οργανωμένη η Συντονιστική δεν επιτρέπει την άλωσή της από κανένα κομματικό χώρο και ας ανήκουν τα μέλη της Συντονιστικής Επιτροπής σε διάφορους πολιτικούς ή κομματικούς χώρους ο καθένας. Απλά βρίσκονται έξω από τις κυρίαρχες κομματικές λογικές, γιατί το τοπικό συμφέρον μπαίνει πάνω από οποιοδήποτε άλλο συμφέρον, ιδιοτελές ή κομματικό. Αυτός είναι ο λόγος που από το 1996 μέχρι σήμερα η Συντονιστική Επιτροπή ίσως είναι το μακροβιότερο σχήμα που συνενώνει πολίτες από όλους τους πολιτικούς χώρους. Και αυτός ο αγώνας θέλει εθελοντική προσφορά χρόνου και σκέψης, καλή διάθεση, και οικονομική συνεισφορά. Αν είναι έτσι, τότε γιατί δεν έχουν γίνει γνωστοί παντού; Για δυο λόγους: Πρώτον, κανένα κόμμα δεν ενδιαφέρεται για τέτοιας μορφής κινήματα πόλης, αφού δεν μπορεί να προσπορίσει κομματικά οφέλη. Δεύτερον, γιατί είμαστε στη μαύρη λίστα των πανίσχυρων ΜΜΕ. Σας καλώ όμως να ξαναδείτε τις προτάσεις που διατυπώθηκαν προηγουμένως. Και να τις υποστηρίξετε σθεναρά, για να υποστηρίξουμε όλοι μαζί και αποτελεσματικότερα τους δημόσιους χώρους ως κοινωνικό αγαθό. Και μάλιστα, ένα δημόσιο αγαθό που σήμερα βρίσκεται σε κρίση. Βιβλιογραφία: 1. Ηλίας Γιαννίρης, Προς αναζήτηση σαφών πολιτικών για τους ελεύθερους χώρους, 22 ο Συνέδριο ΠΑΝ.Δ.ΟΙΚ.Ο., Χανιά 3-4-5 Σεπτεμβρίου 2010 2. Διάφορες Συλλογικότητες,, Ημερίδα με θέμα Η ενσωμάτωση των αρχαιολογικών χώρων στη ζωή της πόλης, Αίθουσα ΟΤΟΕ, 17/5/2010. 3. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Ημερίδα για το πράσινο και τους ελεύθερους χώρους στην πόλη, Ινστιτούτο Γκαίτε Αθήνας (Ομήρου 14-16), 11/2/2010. 4. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση-Μια λευκή βίβλος, COM (2001), 428, τελικό, Βρυξέλλες 25-7-2001 5. EU Regional Policy, Perceptions of quality of life in 75 European Cities: a European survey, Corinne Hermant-de Callataÿ, DG REGIO OPEN DAYS 11 October 2007. 6. Κίνηση Κατοίκων του 6 ου Διαμερίσματος του Δ. Αθηναίων, Αρχιτεκτονική Ομάδα, εκδήλωση-έκθεση ΚΕΝΑ ΚΑΙ ΠΛΗΡΗ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ-Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑ, 13/6/2010. 7. Ν. 3342/2005 για την Μεταολυμπιακή χρήση των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων 8. Συνδιοργάνωση της Συντονιστικής Επιτροπής Συλλόγων και Κινήσεων για τους Ελεύθερους Χώρους και την Ποιότητα Ζωής στην Αθήνα και του Παρατηρητηρίου Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής, Ημερίδα «Αθήνα: Ελεύθεροι Χώροι και Χώροι Στάθμευσης», 22-3-2009, ΕΜΠ,.