ΡΑΣΗ: ΤΙΤΛΟΣ: 3 Παράµετροι Αποτελεσµατικότητας των ιαφόρων Εργαλείων ιαχείρισης της Ενεργού Γήρανσης ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: «Μελέτη, Αποτύπωση και εκτίµηση της σηµασίας των διαφορετικών παραµέτρων που προσδιορίζουν την αποτελεσµατικότητα των εργαλείων- οδηγών- διαδικασιών στον πρωτογενή τοµέα» Γενική Συνοµοσπονδία Αγροτικών Συλλόγων Ελλάδας (ΓΕΣΑΣΕ) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΑΒΙΛΛΑΣ ΑΝ ΡΕΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΑΒΙΛΛΑΣ ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: Ιούλιος 2006 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. Εισαγωγή.. 3 Β. Αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης- καταγραφή προβληµάτων. 4 Β1. Βασικά στοιχεία από τη µελέτη της υφιστάµενης κατάστασης στον πρωτογενή τοµέα 4 Β2. Επιπτώσεις της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) στην απασχόληση. 8 Β3. Ιδιαίτερη σηµασία του πρωτογενή τοµέα.... 9 Β4. Συµπεράσµατα 9 Γ. υνατότητες & Προοπτικές της χρήσης διαφόρων εργαλείων διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. Η σηµασία τους για τους απασχολούµενους στον πρωτογενή τοµέα 11 Γ1. Μέτρα, πολιτικές για την ενίσχυση της απασχόλησης των ατόµων ηλικίας 55-64 ετών 11 Γ2. Ιδιαιτερότητες του πρωτογενή τοµέα και εργαλεία που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την παραµονή των ηλικιών 55-64 στην απασχόληση.. 12. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 15 2
Α. Εισαγωγή Το ποσοστό των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρώπη αποτελεί θέµα προτεραιότητας για τη στρατηγική της ΕΕ που έχει ως στόχο την ενίσχυση της οικονοµικής ανάπτυξης των φορολογικών εσόδων και των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. Η ΕΕ έθεσε σαν στόχους κατά τη Σύνοδο Κορυφής στη Λισαβόνα την αύξηση της απασχόλησης έως το έτος 2010 στο υψηλότερο δυνατό ποσοστό που θα πλησιάζει το 70% και την αύξηση των γυναικών στο 60%. Η Σύνοδος Κορυφής της Στοκχόλµης, το επόµενο έτος, έθεσε ως µια από τις προϋποθέσεις επίτευξης των παραπάνω την αύξηση των απασχολούµενων ηλικίας 55-64 ετών σε ποσοστό 50%. Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό απασχόλησης των ατόµων ηλικίας µεταξύ 55-64 ετών έχει παρουσιάσει άνοδο. Το ποσοστό αυτό της αύξησης δεν καλύπτει τη στόχευση της ΕΕ για τη βελτίωση της οικονοµικής ανάπτυξης των φορολογικών εσόδων και των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. Στα πλαίσια αυτά, τα κράτη- µέλη κινούνται στην κατεύθυνση λήψης µέτρων για παραµονή στην εργασία των εργαζόµενων µεγαλύτερης ηλικίας. Τα στοιχεία που προσδιορίζουν την απασχόληση των ηλικιών 55-64 σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τοµέα διαφέρουν από τοµέα σε τοµέα λόγω των διαρθρωτικών προβληµάτων των προτάσεων που παρουσιάζουν καθένας από αυτούς. Είναι αναγκαίο κάθε µέτρο που θα αποφασιστεί να έχει προσαρµοστεί στον τοµέα απασχόλησης που αναφέρεται. Ιδιαίτερα για το πρωτογενή τοµέα θα πρέπει πάντα να λαµβάνονται υπόψη τα ειδικά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της χώρας, που διαφέρουν από το µέσο όρο της ΕΕ. Ασφαλώς και η αποτελεσµατικότητα των µέτρων εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την προσαρµοστικότητά τους στο συγκεκριµένο τοµέα και στη συγκεκριµένη οµάδα αναφοράς. Στην παρούσα µελέτη καταβάλλεται προσπάθεια για τον προσδιορισµό και την καταγραφή των παραµέτρων που επηρεάζουν την αποτελεσµατικότητα των εργαλείων διαχείρισης της ενεργού γήρανσης στον πρωτογενή τοµέα. Η προσέγγιση των προτάσεων για την προσδιορισµό παραµέτρων εργαλείων, οδηγών, διαδικασιών για τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης στον πρωτογενή τοµέα προϋποθέτει την ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης του τοµέα και τον προσδιορισµό των αιτιών αποχώρησης των ηλικιών 55-64 από την ενεργό δραστηριότητα. 3
Β. Αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης- καταγραφή προβληµάτων Β1. Βασικά στοιχεία από τη µελέτη της υφιστάµενης κατάστασης στον πρωτογενή τοµέα Από τη µεταπολεµική περίοδο µέχρι σήµερα έχουµε αισθητή µείωση του αγροτικού πληθυσµού. Η τάση περιορίζεται στη δεκαετία του 80, ενώ την επόµενη δεκαετία παρατηρείται για πρώτη φορά ανάκαµψη σε απόλυτα µεγέθη. Πίνακας I.1 : Ποσοστιαία κατανοµή πληθυσµού µε βάση τον τόπο διαµονής: 1951 2000 Αστικές περιοχές Αγροτικές περιοχές Ηµιαστικές περιοχές 1951 47,5 14,8 37,7 1961 43,8 12,9 43,3 1971 35,2 11,6 53,2 1981 30,3 11,6 58,1 1991 28,4 12,8 58,8 2001 27,2 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφές Πληθυσµού, Επεξεργασία στοιχείων. Ότι απώλειες είχαν οι αγροτικές και ηµιαγροτικές περιοχές προστίθενται στις αστικές. Η εµφάνιση και εδραίωση εξωγεωργικών µορφών απασχόλησης από τα µέσα της δεκαετίας του 80 οδήγησε στη σταθεροποίηση και τελικά στην ανάκαµψη των αγροτικών περιοχών. Το πρόβληµα του αγροτικού χώρου δεν παίρνει τη µορφή µιας χαµηλότερης γεννητικότητας σε σύγκριση µε τις άλλες περιοχές αλλά µιας δηµογραφικής γήρανσης των αγροτικών περιοχών, σε σύγκριση µε τους αντίστοιχους των ηµιαστικών και αστικών κέντρων δείχνουν την ενίσχυση ενός διαρθρωτικού χαρακτηριστικού της υπαίθρου. ηλαδή τη µεγέθυνση του ειδικού βάρους της πληθυσµιακής οµάδας 65 ετών και άνω, σε σύγκριση µε την οµάδα 0-14 ετών. 4
Το φαινόµενο ότι η σχέση αυτή στην ύπαιθρο έχει πλέον υπερβεί τη µια µονάδα, υποδηλώνει ότι ο πληθυσµός άνω των 65 ετών είναι πλέον µεγαλύτερος από των 0-14. Πίνακας I.2: είκτες πληθυσµιακής γήρανσης και εξάρτησης και βαθµό αστικότητας 1971 2001 είκτης Σύνολο Αγροτικές Ηµιαστικές Αστικές Γήρανσης χώρας Περιοχές Περιοχές Περιοχές 1971 0,43 0,47 0,40 0,41 1981 0,54 0,75 0,49 0,44 1991 0,71 1,0 0,63 0,60 2001 1,1 Στον πίνακα Ι.3 παρουσιάζεται η απασχόληση στη γεωργία σε απόλυτα µεγέθη και ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης. Λόγω των στατιστικών αδυναµιών πρέπει να θεωρηθεί ότι τα στοιχεία που παρατίθενται προσδιορίζουν τάσεις και όχι την ακριβή εικόνα της απασχόλησης. ΠΙΝΑΚΑΣ Ι.3 : Αριθµός απασχολουµένων στη Γεωργία και ποσοστιαία συµµετοχή τους στη συνολική απασχόληση : 1951-2000 Αριθµός απασχολούµενων (χιλιάδες ) Ποσοστιαία συµµετοχή (%) 1951 1961 1971 1981 1991 2000 1367 1960 1313 972 671 686 48 54 41 27 18 17 Πηγή : ΕΣΥΕ : Απογραφές πληθυσµού, επεξεργασία στοιχείων Την περίοδο 1961-2000 οι απασχολούµενοι στη γεωργία, τουλάχιστον όπως καταγράφονται από τις απογραφές πληθυσµού µειώθηκαν κατά 2/3 5
και η ποσοστιαία συµµετοχή τους ως προς τη συνολική απασχόληση µειώθηκε από 54% σε 17%. Στον πίνακα Ι.4 αποτυπώνεται η καταλυτική σηµασία της γεωργίας στην Ελλάδα. Το έτος 2000 1,43 εκατοµµύρια απασχολήθηκαν αποκλειστικά κυρίως δευτερευόντως στις οικογενειακές αγροτικές τους εκµεταλλεύσεις. Επιπλέον 1,36 εκατοµµύρια απασχολήθηκαν ως µισθωτοί, στη µεγάλη τους πλειοψηφία εποχιακοί. Άλλοι 230 χιλιάδες χωρίς αµοιβή, στη βάση της αλληλοβοήθειας ενώ τέλος και 424 χιλιάδες εκµεταλλεύσεις χρησιµοποίησαν εργασίες κατ αποκοπή. ΠΙΝΑΚΑΣ Ι.4: Αριθµός απασχολούµενων στο σύνολο των εκµεταλλεύσεων κατά κατηγορία και φύλλο ( χιλιάδες) 1991 Κάτοχοι και µέλη των νοικοκυριών που εργάσθηκαν στην ατοµική εκµετάλλευση Σύνολο Απασχολούµενων Αποκλειστική Απασχόληση Κύρια Απασχόληση ευτερεύουσα Απασχόληση Απασχολού- µενοι Μόνιµοι εργάτες Απασχολούµενοι Εποχικοί εργάτες Απασχο λούµενοι βάση Αλληλο βοήθειας Αριθµός αγροτικών εκµεταλ λεύσεων µε κατ αποκοπή εργασία Σύνολο 1570,53 1233 64,7 275,6 6,2 1202,3 Χώρας Αρρενες 90,5 633,7 51,4 225,3 5,3 670,1 Θήλεις 660,1 599,6 13,3 43,2 0,9 532,3 2000 Κάτοχοι και µέλη των νοικοκυριών που εργάσθηκαν στην ατοµική εκµετάλλευση Σύνολο Απασχο λούµενων Αποκλει στική Απασχό ληση Κύρια Απασχο ληση ευτερεύ ουσα Απασχόληση Απασχολού µενοι Μόνι µοι εργάτες Απασχο λούµενοι Εποχικοί εργάτες Απασχο λούµενοι βάση Αλληλο βοήθειας Αριθµός Αγροτικών εκµεταλ λεύσεων µε κατ αποκοπή εργασία Σύνολο 1434,5 1099,6 27,2 307,6 10,5 1355,1 230,6 424,5 Χώρας Αρρενες 836,4 569,1 22,3 244,9 9,6 1030,1 135,9 Θήλεις 598,1 530,5 4,9 62,7 0,8 325,1 94,7 Πηγή : ΕΣΥΕ, Απογραφές Γεωργίας - Κτηνοτροφίας 6
Όπως φαίνεται στον πίνακα Ι.5 περισσότεροι από τον ένα στους δύο αρχηγούς εκµεταλλεύσεων απασχολούνται στις αγροτικές τους εργασίες µόνο έως 74 µέρες το έτος, ένας στους 5 απασχολείται από 74 έως 149 και οι υπόλοιποι 3 στους 10, 150-300 και άνω ηµεροµίσθια. Πίνακας I.5 Εκµεταλλεύσεις που ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα κατά τάξεις ηλικιών και κατόχων και κατά τάξεις µεγέθους του αριθµού ηµερών απασχόλησης αυτών: 2000 Αριθµός Συνολικός Ηλικία Αρχηγού Ηµεροµισθίων Αριθµός Εκµεταλλεύσεων 45-54 55-64 65+ 0-74 417,5 76,8 92,5 164,9 75-149 144,3 29,6 38,5 42,9 150-224 117,5 25,8 33,3 26,4 225-299 44,2 10,4 12,3 6,9 300+ 93,2 22,4 24,7 12,3 ΣΥΝΟΛΟ 813,70 165 201,3 253,4 Πηγή: ΕΣΥΕ, Απογραφή Γεωργίας Κτηνοτροφίας έτους 1999/2000 Από τις συγκρίσεις των ετών 1991-2000 προκύπτει ότι η ηλικιακή οµάδα που εξετάσαµε αυξήθηκε συνολικά κατά 5%. Στην εσωτερική της δοµή ωστόσο έλαβαν χώρα ουσιώδεις µεταβολές. Ο αριθµός των κατόχων των µεγαλύτερων εκµεταλλεύσεων άνω των 200 στρεµµάτων, όπως επίσης και των µικρότερων εκµεταλλεύσεων που καλλιεργούν έως 20 στρέµµατα ενισχύθηκε. Αντίθετα, µειώθηκε το ειδικό βάρος των εκµεταλλεύσεων όλων των ενδιάµεσων τάξεων µεγέθους. Στον Πίνακα Ι.6 αποτυπώνονται οι απασχολούµενοι ηλικίας 55-64 ετών στη γεωργία και στο σύνολο της οικονοµίας. Πίνακας : I.6: Απασχολούµενοι (σε χιλιάδες), ηλικίας 55-64 ετών στη Γεωργία και το σύνολο της Οικονοµίας µε βάση τις Έρευνες Εργατικού υναµικού 1998-2004 Έτος Σύνολο Γεωργία,Κτηνοτρ. Ποσοστιαία συµµετοχή άση, Θήρα, Αλιεία αγροτών(%) 7
1988 542,1 276,5 51,0 1989 534,1 266,7 49,9 1990 541,6 258,0 47,6 1991 525,0 234,5 44,7 1992 540,5 249,3 46,1 1993 519,3 236,0 45,4 1994 535,1 237,9 44,5 1995 546,3 245,8 45,0 1996 543,3 235,0 43,3 1997 538,9 231,4 42,9 1998 469,5 203,3 43,3 1999 460,6 188,2 40,9 2000 465,2 189,6 40,8 2001 449,8 170,6 37,9 2002 463,9 163,1 35,1 2003 492,5 171,1 34,7 2004 473,7 133,7 28,2 Πηγή: ΕΣΥΕ Επεξεργασία στοιχείων Ερευνών Εργατικού υναµικού. Η απασχόληση στη γεωργία φθίνει σηµαντικά έτσι ο αριθµός των απασχολούµενων µεταξύ 1988-2004 µειώθηκε στο ενάµιση. Β2. Επιπτώσεις της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) στην απασχόληση. Με την εφαρµογή της νέας ΚΑΠ που αποφασίστηκε το 2003-2004 ασφαλώς και αναµένουµε διαφοροποιήσεις στα µεγέθη της απασχόλησης στον πρωτογενή τοµέα. Ιδιαίτερα στους τοµείς του καπνού και της ζάχαρης οι επιπτώσεις για τους απασχολούµενους αλλά και τους εργαζόµενους στην πρώτη µεταποίηση των προϊόντων θα είναι αρνητικές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποτιµώντας και τις επιπτώσεις από τις διαπραγµατεύσεις στον ΠΟΕ και αστάθµητους παράγοντες, όπως η νόσος των πτηνών εκτιµά ότι θα έχουµε πτώση της αγροτικής απασχόλησης στα 15 Κµ κατά 16,8 ποσοστιαίες µονάδες κατά την περίοδο 2004-2012. Οι αναµενόµενες επιπτώσεις αφορούν: 8
- τη µείωση του όγκου παραγωγής - τη µείωση του εισοδήµατος των αγροτών - τη µείωση της απασχόλησης στη βιοµηχανία τροφίµων - τη µείωση του κύκλου εργασιών στις εισροές και τις υπηρεσίες του τοµέα. Β3. Ιδιαίτερη σηµασία του πρωτογενή τοµέα Η ελληνική γεωργία και η ύπαιθρος γενικότερα έχουν τεράστια οικονοµική, κοινωνική και πολιτισµική αξία. Στην ύπαιθρο ζει ο µισός περίπου πληθυσµός της χώρας, ενώ στην ύπαιθρο ανήκει περισσότερο από το 85% της γεωγραφικής έκτασης της χώρας. Η γεωργική δραστηριότητα υπήρξε ανέκαθεν ατµοµηχανή της οικονοµίας της υπαίθρου, αν και τα τελευταία χρόνια η γεωργική οικονοµία έχει παραχωρήσει την πρωτοκαθεδρία της στον τριτογενή τοµέα των υπηρεσιών σε πολλές περιοχές της υπαίθρου. Στην αποτίµηση της σηµασίας του αγροτικού τοµέα στη διαµόρφωση του εθνικού πλούτου θα πρέπει να λαµβάνουµε υπόψη µας ένα σηµαντικό ποσοστό του ενεργού πληθυσµού που συνδέεται άµεσα ή άµεσα µε την αγροτική παραγωγή. Το ποσοστό αυτό αφορά τους απασχολούµενους στη βιοµηχανία τροφίµων, καπνού κλπ στο εµπόριο, τις µεταφορές και την παροχή υπηρεσιών δηµοσίου και ιδιωτικού χαρακτήρα. Στη χώρα µας η βιοµηχανία τροφίµων αποτελεί την κινητήρια δύναµη της µεταποίησης. Β4. Συµπεράσµατα Από τα βασικά διαρθρωτικά προβλήµατα του πρωτογενούς τοµέα της χώρας µας αποτελεί το γεγονός ότι σχεδόν το 55% είναι ηλικίας 55 ετών και άνω. Σηµαντικό κοµµάτι αυτού του τµήµατος δεν επιθυµεί να εγκαταλείψει τη γεωργική απασχόληση γιατί αποτελεί την κύρια πηγή του εισοδήµατός του. Επιπλέον η αδυναµία εύρεσης νεότερου διαδόχου λόγω της µη ελκυστικότητας του επαγγέλµατος (χαµηλή κερδοφορία, σκληρές συνθήκες εργασίας, υψηλό κόστος αγοράς γης, επηρεασµός της παραγωγής από αστάθµητους παράγοντες). Τα µέτρα και οι πολιτικές που εφαρµόστηκαν µέχρι σήµερα δεν απέδωσαν στο βαθµό που αναµένετο (πρόωρη συνταξιοδότηση- νέοι αγρότες). 9
Η εφαρµογή της νέας ΚΑΠ αναµένεται να επιφέρει µείωση του όγκου παραγωγής και των εισοδηµάτων των αγροτών. Μείωση του κύκλου εργασιών και της απασχόλησης στη βιοµηχανία διατροφής της πρώτης µεταποίησης µε σοβαρές επιπτώσεις στις δυνατότητες εξεύρεσης εξωγεωργικής απασχόλησης από τους αγρότες. Μείωση του κύκλου εργασιών όλων των κλάδων που τροφοδοτούν τη γεωργία µε εισροές ή παρέχουν υπηρεσίες. Τα παραπάνω θα ενταθούν µε τις συµφωνίες στον ΠΟΕ, τη διεύρυνση της ΕΕ και συνεχιζόµενο άνοιγµα των αγορών. 10
Γ. υνατότητες & Προοπτικές της χρήσης διαφόρων εργαλείων διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. Η σηµασία τους για τους απασχολούµενους στον πρωτογενή τοµέα Γ1. Μέτρα, πολιτικές για την ενίσχυση της απασχόλησης των ατόµων ηλικίας 55-64 ετών Συνολικά µέχρι σήµερα τα µέτρα πολιτικής για το συγκεκριµένο πρόβληµα και για όλους τους τοµείς στην ΕΕ αφορούσαν τη δια βίου κατάρτιση και εκπαίδευση, µε στόχο την αφοµοίωση των νέων τεχνολογιών των αλλαγών στην αγορά και το εµπόριο. Μέτρα που αφορούν την οικονοµική ενίσχυση κυρίως ανέργων µεγαλύτερης ηλικίας που βοηθούν στην αντιµετώπιση της ανεργίας, αλλά δεν απαντούν ουσιαστικά στο ζήτηµα της παραµονής αυτών στην εργασία. Σε άλλα κράτη- µέλη υπάρχουν ακόµη µέτρα για τη µείωση των εργοδοτικών εισροών για τα άτοµα ηλικίας 55-64 ετών. Στον πρωτογενή τοµέα η µοναδική µέχρι σήµερα πολιτική αφορούσε στην αντίστροφη κατεύθυνση, της πρόωρης συνταξιοδότησης, µε τη θέσπιση του πρώτου κανονιστικού πλαισίου εφαρµογής, µε την εφαρµογή του Καν. 1096/88 για την ενθάρρυνση της παύσης της γεωργικής δραστηριότητας. Με τον τρόπο αυτό θεωρήθηκε ότι θα βοηθηθεί η προσαρµογή της ευρωπαϊκής γεωργίας στα ισχύοντα δεδοµένα, θα περιοριστούν οι πλεονασµατικές παραγωγές, θα δηµιουργηθούν βιώσιµες εκµεταλλεύσεις σταθερής απασχόλησης ικανές να ανταποκριθούν στο διεθνή ανταγωνισµό και πιέσεις. Η εφαρµογή του κανονισµού στην Ελλάδα είχε άµεση απήχηση. Εντάχθηκαν σε πρώτη φάση 71.114 δικαιούχοι. Λόγω των χαµηλών αποζηµιώσεων, το ένατο έτος εφαρµογής υπολείπονται των συντάξεων του ΟΓΑ το πρόγραµµα σταµάτησε. Οδηγηθήκαµε στην αλλαγή του πλαισίου µε τον Κανονισµό 2079/92. Το νέο πρόγραµµα είχε σηµαντικές αλλαγές. Κάλυπτε περίοδο 15 ετών αφορούσε τις ηλικίες 55-64 και ταυτόχρονη εγκατάσταση ενός νέου στο αγροτικό επάγγελµα και τη διαδοχή. Παρά το γεγονός ότι η ύπαρξη διαδόχου γεωργού αποτελεί τροχοπέδη, είχαµε την ένταξη 57.351 αγροτών. Τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν ότι ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό αγροτικό εκµεταλλεύσεων έχουν επηρεαστεί από το µέτρο της Πρόωρης Συνταξιοδότησης και αποτελούν µια βασική αιτία της φθίνουσας πορείας των απασχολούµενων ηλικίας 55-64 ετών από τα τέλη της δεκαετίας του 80. 11
Γ2. Ιδιαιτερότητες του πρωτογενή τοµέα και εργαλεία που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την παραµονή των ηλικιών 55-64 στην απασχόληση Ο πρωτογενής τοµέας διαφέρει αρνητικά από τις δοµές λειτουργίας και τις συνθήκες εργασίας από το δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. Ιδιαίτερα στη χώρα µας τα δοµικά χαρακτηριστικά του παρουσιάζουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις από το µέσο όρο της ΕΕ. Στον πρωτογενή τοµέα δεν έχουµε µικρές, µεσαίες ή µεγάλες επιχειρήσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία αφορά οικογενειακές εκµεταλλεύσεις ατοµικής µορφής. Ο αγροτικός τοµέας στη χώρα µας παρουσιάζει σταθερές τάσεις διατήρησης της κατοχής της αγροτικής εκµετάλλευσης στην οικογένεια. Ποσοστό περίπου 50% έχει κεντρική επιλογή την πολυαπασχόληση. Η δυνατότητα εξωγεωργικής δραστηριότητας ενισχύει τη συνοχή του αγροτικού νοικοκυριού. Η δυνατότητα εργασίας ή άντλησης εισοδήµατος από τη γεωργία ενισχύει τη συνοχή και βελτίωση της θέσπισης µη αγροτικών νοικοκυριών. Η ηλικιακή οµάδα 55-64 µειώνεται µε ταχύτατους ρυθµούς από τη συνολική απασχόληση στη γεωργία. Το ποσοστό των πιο ηλικιωµένων απασχολούµενων παραµένει σηµαντικό. Το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο των απασχολούµενων στον τοµέα. Ποσοστό 69,5% είναι απόφοιτοι δηµοτικού, 14,3% έχει τελειώσει µερικές τάξεις του δηµοτικού ή δεν έχει καµία εκπαίδευση, 15% είναι απόφοιτοι µέσης εκπαίδευσης ή των τριών τάξεων µέσης εκπαίδευσης και µόλις το 1,2% είναι απόφοιτοι ΑΕΙ ή ΤΕΙ. Χαµηλό ποσοστό εκπαίδευσης και κατάρτισης, το οποίο κυµαίνεται για το 2000 στο 2,9%. Η δια βίου µάθηση ανέρχεται για το 2004 στο 2,1% για τις ηλικίες 25-64 ετών. Το έτος 2000 στην Ευρώπη των 15 οι απασχολούµενοι άνω των 55 ετών ήταν στο 52,5% του αγροτικού πληθυσµού. Στην Ελλάδα το ποσοστό έφτανε στο 55,7%. Η εφαρµογή των πολιτικών της Πρόωρης Συνταξιοδότησης οδήγησε στην εγκατάλειψη της γεωργίας περίπου 140.000 αρχηγούς γεωργικών εκµεταλλεύσεων. Η υλοποίηση των αποφάσεων της νέας ΚΑΠ αναµένεται να οδηγήσει σε περαιτέρω συρρίκνωση του τοµέα, µείωση του εισοδήµατος και σε έξοδο από την απασχόληση, ιδιαίτερα σε προϊόντα όπως ο καπνός και η ζάχαρη. Εξετάζοντας την επίδραση των παραµέτρων στην αποτελεσµατικότητα εφαρµογής τεσσάρων εργαλείων: 12
εξατοµικευµένη συµβουλευτική και συµβουλευτική καριέρας εφαρµογή ευέλικτων µορφών οργάνωσης της εργασίας υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο εργασίας διαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων. Επισηµαίνουµε τα εξής: 1. Η εκπαίδευση, η µετεκπαίδευση και η συνεχής ενηµέρωση και κατάρτιση, η δια βίου µάθηση µπορούν να αποτελέσουν πρόσφορα εργαλεία για τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων, ώστε να µπορέσουν οι απασχολούµενοι στον πρωτογενή τοµέα να ανταποκριθούν στις νέες τεχνολογίες, τον ανταγωνισµό, τη συνεχή απελευθέρωση των αγορών, στις απαιτήσεις των καταναλωτών για ασφαλή και υγιή προϊόντα. Η απουσία µέχρι σήµερα εξειδικευµένων προγραµµάτων για την οµάδα- στόχο 55-64 ετών δεν διευκολύνει στην εφαρµογή ανάλογων πολιτικών. Απαιτείται ενθάρρυνση των αγροτών και η προώθηση της συµµετοχής σε προγράµµατα προσαρµοσµένα στο µορφωτικό τους επίπεδο. Η συµµετοχή των ιδίων των οργανώσεων των παραγωγών και η παρότρυνση τους προς τα µέλη τους θα µπορούσε να παίξει καταλυτικό ρόλο. Σηµαντικό ρόλο στην όλη προσπάθεια αναµένουµε να έχει η πρόσφατη αναθεώρηση της ΚΑΠ, µε την οποία αποδεσµεύεται η επιδότηση από την παραγωγή, διευκολύνοντας έτσι τη στροφή σε νέες παραγωγικές κατευθύνσεις, χωρίς το άγχος της επιδότησης. Θεωρούµε ως ισχυρά προαπαιτούµενα: την ύπαρξη ισχυρών κινήτρων για την εκπαίδευση από το κράτος συνεχή ενηµέρωση και ενθάρρυνση των αγροτών εύκολη πρόσβαση στα προγράµµατα απλούστευση των διαδικασιών πιστοποίησης αποκέντρωση των προγραµµάτων σε επίπεδο ηµοτικής Αυτοδιοίκησης ενίσχυση των κινήτρων για τους εκπαιδευµένους όσον αφορά στα προγράµµατα επενδύσεων. 2. Εξατοµικευµένη συµβουλευτική για τους αγρότες ηλικίας 55-64 ετών τελείως διαφορετική από τις γνωστές µορφές εφαρµογής τα στο δευτερογενή και τριτογενή τοµέα. Ουσιαστικά στοχεύουµε στην παρέµβαση µέσω του θεσµού του Αγροτικού Συµβούλου που προβλέπεται η εφαρµογή του στην Προγραµµατική Περίοδο. 13
ηλαδή, πέρα από τις υποχρεώσεις του Συµβούλου για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, την εφαρµογή των φιλοπεριβαλλοντικών πρακτικών κλπ θα πρέπει να είναι και στα καθήκοντα του και η ενθάρρυνση της παραµονής στο επάγγελµα. 3. Προγραµµατισµένη διαδοχή Ο προγραµµατισµός της διαδοχής είναι µια απαραίτητη διαδικασία, γιατί σε αυτήν βασίζεται το µέλλον της εκµετάλλευσης και της οικογένειας. Η δυσκολία ανεύρεσης διαδόχου λόγω της µη ελκυστικότητας του επαγγέλµατος δηµιουργεί κενό στην οµαλή διαδοχή, απαξίωση και σε πολλές περιπτώσεις εγκατάλειψη της εκµετάλλευσης, ιδιαίτερα σε ορεινές, µειονεκτικές και νησιωτικές περιοχές. Απαιτείται ο σχεδιασµός ειδικού προγράµµατος για την προετοιµασία- ενθάρρυνση και εκπαίδευση για τη µεταβίβαση της διαχείρισης της εκµετάλλευσης σε νεώτερο διάδοχο. Ασφαλώς το πρόγραµµα πρέπει να απευθύνεται και στις δυο πλευρές, και τον αρχηγό της εκµετάλλευσης και το µελλοντικό διάδοχο. 4. Πολυαπασχόληση Σηµαντικός αριθµός (περίπου το 50%) των απασχολούµενων στη γεωργία έχει κεντρική κατεύθυνση την πολυαπασχόληση. Παρεµβαίνοντας στην κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να ενισχυθούν τα κίνητρα για τη συµµετοχή τους σε τοµείς συµπληρωµατικούς µε την κύρια κατεύθυνση, επιδιώκοντας έτσι εµµέσως πλην σαφώς την αύξηση της περιόδου παραµονής στο επάγγελµα. Η αντικατάσταση αρνητικών παραγόντων του επαγγέλµατος (χαµηλό εισόδηµα, κακές συνθήκες εργασίας, ανύπαρκτη υγειονοµική κάλυψη, χαµηλή σύνταξη) από πολύ πιο βελτιωµένους µέσω της πολυαπασχόλησης µπορεί να αποτελέσει ισχυρό κίνητρο για την παραµονή τους στη γεωργία. 5. Τέλος, η σαφής διαφοροποίηση της υγιεινής στην εργασία, της ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και του ύψους της συνταξιοδότησης σε σχέση µε την προσφορά της πρόωρης συνταξιοδότησης αποτελεί ισχυρή παράµετρο εφαρµογής για την ενεργό γήρανση 14
. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύµφωνα µε τις αποφάσεις της ΕΕ το ποσοστό των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρώπη αποτελεί σηµαντική παράµετρο για τη στρατηγική που έχει στόχο την οικονοµική ανάπτυξη, τη βελτίωση των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας και των φορολογικών εσόδων. Η Σύνοδος Κορυφής της Λισσαβόνας έθεσε ως στόχο την αύξηση της απασχόλησης έως το 2010 στο υψηλότερο δυνατό ποσοστό, που θα πλησιάζει το 70% και την αύξηση των γυναικών στο 60%. Η Σύνοδος Κορυφής της Στοκχόλµης το επόµενο έτος έθεσε ως µία από τις βασικές προϋποθέσεις επίτευξης των παραπάνω την αύξηση των απασχολούµενων ηλικίας 55-64 ετών σε ποσοστό 50%. Κρίθηκε αναγκαία η χάραξη µιας νέας πολιτικής για την απασχόληση, που θα εξασφαλίζει την προώθηση της απασχολησιµότητας, την άρση των αντικινήτρων για την παραµονή στην εργασία και την ταυτόχρονη βελτίωση των συστηµάτων κοινωνικής πρόνοιας. Τα µέχρι σήµερα µέτρα πολιτικής στοχεύουν περισσότερο στη διαχείριση του θέµατος των ανέργων σε µεγάλη ηλικία, παρά στη συνέχιση της επαγγελµατικής δράσης, µε ταυτόχρονα σηµαντικό έλλειµµα στην παροχή προγραµµάτων κατάρτισης- εκπαίδευσης ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. Προβάλλει εποµένως αναγκαία η αναθεώρηση της µέχρι σήµερα στρατηγικής και ο επανακαθορισµός στόχων. Ιδιαίτερα για τον πρωτογενή τοµέα απαιτείται ο σχεδιασµός προγράµµατος που θα λαµβάνει υπόψη του τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις συνθήκες της ελληνικής υπαίθρου. 15