ROBOT ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΑΛΩ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΖΟΜΕΝΑ ROBOT Ομάρ Εζάτ Αλέξανδρος Μαθητής Γ2 Γυμνασίου, Ελληνικό Κολλέγιο Θεσσαλονίκης Επιβλέπων Καθηγητής: Κωνσταντίνος Παρασκευόπουλος Καθηγητής Πληροφορικής Ελληνικού Κολλεγίου Θεσσαλονίκης Περίληψη Η ρομποτική είναι μία από τις πιο σύγχρονες επιστήμες. Κι αυτό,γιατί δεν θα μπορούσε να αναπτυχθεί χωρίς την ύπαρξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της υψηλής τεχνολογίας. Παρόλα αυτά, η ιδέα ενός μηχανήματος που θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον άνθρωπο σε διάφορες εργασίες είναι πιο παλιά από ό,τι φαντάζεστε. Οι ρίζες της βρίσκονται στα βάθη των αρχαίων χρόνων! Η επιστήμη της ρομποτικής είναι μία νέα επιστήμη, που αναπτύσσεται όμως με ραγδαίους ρυθμούς. Έτσι, τα πρώτα σύγχρονα ρομπότ, που φτιάχτηκαν κάπου στα 1950, δεν έχουν καμία σχέση με τα ρομπότ που χρησιμοποιούμε στις μέρες μας και σίγουρα, ούτε με αυτά που θα έχουμε στο μέλλον! Μην πιστεύετε όμως, ότι από τη μία μέρα στην άλλη τα ανθρωπόμορφα ρομπότ της επιστημονικής φαντασίας θα γίνουν πραγματικότητα. Όσο κι αν έχει προχωρήσει η ρομποτική, οι επιστήμονες συναντούν εμπόδια, τα οποία δεν ξέρουν αν θα ξεπεράσουν ποτέ. 1) Μηχανική συσκευή 2) Ανθρωποειδή 3) Τεχνητή νοημοσύνη Η τεχνολογική ενότητα στην οποία ανήκουν τα ρομπότ. Ρομπότ σταθερής βάσης: Πρόκειται για την απλούστερη μορφή ρομπότ, που δεν κινούνται σχεδόν καθόλου. Χρησιμοποιούνται συνήθως σε εργοστάσια, για να κάνουν
απλές εργασίες, όπως, για παράδειγμα, να τοποθετούν ένα συγκεκριμένο εξάρτημα σε ένα προϊόν που παράγεται. Κινούμενα ρομπότ: Κινούμενα θεωρούνται τα ρομπότ που μπορούν να κινήσουν όλα τα σημεία του μηχανισμού τους. Κάποια από αυτά έχουν τροχούς, ενώ άλλα έχουν μηχανικά πόδια! Μάλιστα, τα συγκεκριμένα έχουν τη δυνατότητα να σκαρφαλώνουν σε ανώμαλες επιφάνειες. Στην κατηγορία των κινούμενων ρομπότ ανήκουν και τα υποβρύχια, τα οποία μπορούν να φτάσουν σε μεγάλα βάθη και να μας δώσουν πολύτιμες πληροφορίες για τους ωκεανούς. Επίσης υπάρχουν τα εναέρια ρομπότ, αυτά δηλαδή που πετούν όπως τα αεροπλάνα ή τα ελικόπτερα, τα οποία χρησιμοποιεί κυρίως ο στρατός. Κάθε μέρα που περνά, οι επιστήμονες σκέφτονται τρόπους για να βελτιώσουν τα ρομπότ. Έτσι, το μόνο σίγουρο είναι ότι πολύ σύντομα θα δούμε πανέξυπνες μηχανές, με δυνατότητες που εμείς δεν μπορούμε ακόμα ούτε καν να φανταστούμε! Στο πιο βασικό επίπεδο, τα ανθρώπινα όντα όπως και τα ρομπότ, που αποτελούνται από τα ίδια μέρη, δομούνται από πέντε βασικές συνιστώσες: 1)Μια δομή αμαξώματος. 2)Ένα μυϊκό σύστημα για να μετακινεί τη δομή του σώματος. 3)Ένα αισθητήριο σύστημα που λαμβάνει πληροφορίες σχετικά με τον οργανισμόμηχανή και το περιβάλλον. 4)Μια πηγή ενέργειας για να ενεργοποιήσει τους μυς και τους αισθητήρες. 5)Ένα σύστημα εγκεφάλου που επεξεργάζεται αισθητηριακές πληροφορίες και λέει στους μυς τι να κάνουν. Φυσικά, έχουμε και κάποιες άυλα χαρακτηριστικά, όπως η νοημοσύνη και η ηθική, αλλά από την πλευρά καθαρού φυσικού επιπέδου, η παραπάνω λίστα τα καλύπτει περίπου.
Ένα ρομπότ αποτελείται από τα ίδια συστατικά. Ένα τυπικό ρομπότ έχει μία κινητή φυσική δομή, έναν κινητήρα κάποιου είδους, ένα σύστημα αισθητήρα, ένα τροφοδοτικό και έναν υπολογιστή «εγκέφαλος» που ελέγχει όλα αυτά τα στοιχεία. Ουσιαστικά, τα ρομπότ είναι τεχνητές εκδοχές της ζωής των ζώων - ότι είναι μηχανές που αντιγράφουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και των ζώων. Τα ρομπότ εφευρέθηκαν έτσι ώστε να μπορούν να βοηθήσουν στην απόδοση μιας ποικιλίας καθηκόντων. Ένα ρομπότ είναι μια αυτόματη συσκευή που εκτελεί τις λειτουργίες που αποδίδονται συνήθως στον άνθρωπο ή σε μια μηχανή υπό τη μορφή ενός ανθρώπου. Περιγραφή των χαρακτηριστικών των ρομπότ Η συντριπτική πλειοψηφία των ρομπότ έχει πολλές ιδιότητες από κοινού. Πρώτα από όλα, σχεδόν όλα τα ρομπότ έχουν ένα κινητό σώμα. Μερικά έχουν μόνο μηχανοκίνητα τροχούς, και άλλα έχουν δεκάδες κινητά τμήματα, συνήθως κατασκευασμένα από μέταλλο ή πλαστικό. Όπως και τα οστά στο σώμα του ανθρώπου, τα επιμέρους τμήματα συνδέονται μεταξύ τους με τις αρθρώσεις. Τα Ρομπότ γυρνάνε τους τροχούς και τον άξονα συνένωσης τμημάτων με κάποιο είδος ενεργοποιητή. Μερικά ρομπότ χρησιμοποιούν ηλεκτρικούς κινητήρες και πηνία ως ενεργοποιητές, άλλα χρησιμοποιούν ένα υδραυλικό σύστημα και ορισμένα χρησιμοποιούν ένα πνευματικό σύστημα ( ένα σύστημα που κινείται με πεπιεσμένο αέρια ). Τα ρομπότ μπορούν να χρησιμοποιήσουν όλα αυτά τα είδη ενεργοποιητή. Ένα ρομπότ χρειάζεται μια πηγή ενέργειας για την κίνηση των ενεργοποιητές. Τα περισσότερα ρομπότ έχουν μια μπαταρία ή είναι συνδεμένα σε κάποια πηγή ενέργειας π.χ. πρίζα. Τα υδραυλικά ρομπότ πρέπει να έχουν επίσης μια αντλία για τη συμπίεση του υδραυλικού υγρού και τα ρομπότ πεπιεσμένου αέρα χρειάζονται ένα συμπιεστή αέρα ή δεξαμενές πεπιεσμένου αέρα.
Οι ενεργοποιητές όλα ενσύρματο σε ένα ηλεκτρικό κύκλωμα. Οι εξουσίες του κυκλώματος ηλεκτρικών κινητήρων και σωληνοειδή άμεσα, και ενεργοποιεί το υδραυλικό σύστημα με το χειρισμό ηλεκτρικών βαλβίδων. Οι βαλβίδες καθορίζουν διαδρομή του πεπιεσμένου ρευστού μέσω της μηχανής. Να κινηθεί ένα υδραυλικό πόδι, για παράδειγμα, ο ελεγκτής του ρομπότ θα ανοίξει τη βαλβίδα που οδηγεί από την αντλία ρευστού σε ένα κύλινδρο εμβόλου επισυνάπτεται στην εν λόγω πόδι. Το υγρό υπό πίεση θα επεκτείνει το έμβολο, γυρίζοντας το πόδι προς τα εμπρός. Τυπικά, προκειμένου να κινηθούν τα τμήματα τους σε δύο κατευθύνσεις, τα ρομπότ χρησιμοποιούν έμβολα που μπορεί να ωθήσει τους δύο τρόπους. Ο υπολογιστής του ρομπότ ελέγχει τα πάντα που συνδέονται με το κύκλωμα. Για να μετακινηθεί το ρομπότ, ο υπολογιστής μεταβαίνει σε όλες τις απαραίτητες κινητήρες και βαλβίδες. Τα περισσότερα ρομπότ είναι αναπρογραμματιζόμενα - για να αλλάξει κάποιος τη συμπεριφορά του ρομπότ, μπορεί απλά να γράψει ένα νέο πρόγραμμα στον υπολογιστή του. Δεν έχουν όλα τα ρομπότ αισθητήρια συστήματα, και λίγα έχουν την δυνατότητα να δουν, να ακούσουν, να γευτούν, να μυρίσουν. Η πιο κοινή ρομποτική έννοια είναι η αίσθηση της κίνησης - η ικανότητα του ρομπότ να ελέγχει την κίνησή του αυτεπαγγέλτως. Ένα πρότυπο σχέδιο χρησιμοποιεί τρυπημένους τροχούς που συνδέονται με τις αρθρώσεις του ρομπότ. Ένα LED στη μία πλευρά του τροχού λάμπει μια ακτίνα φωτός μέσω των σχισμών με ένα αισθητήρα φωτός από την άλλη πλευρά του τροχού. Όταν το ρομπότ κινείται σε συγκεκριμένο κοινό, η τρύπια τροχός γυρίζει. Οι σχισμές σπάνε την ακτίνα φωτός καθώς ο τροχός γυρίζει. Ο αισθητήρας φωτός διαβάζει το μοτίβο του φωτός που αναβοσβήνει και μεταδίδει τα δεδομένα στον υπολογιστή. Ο υπολογιστής μπορεί να πει ακριβώς πόσο μακριά το κοινό έχει στραφεί με βάση αυτό το μοτίβο. Αυτό είναι το ίδιο βασικό σύστημα χρησιμοποιείται σε ποντίκια υπολογιστών.
Αυτές είναι οι βασικές αρχές της ρομποτικής. Η Ρομποτική μπορεί να συνδυάσει αυτά τα στοιχεία σε έναν άπειρο αριθμό τρόπων για τη δημιουργία ρομπότ απεριόριστης πολυπλοκότητας Τα πιο συνηθισμένα ρομπότ έχουν πέντε κύρια μέρη : 1)Βραχίονας Ο βραχίονας του ρομπότ είναι ένα σημαντικό μέρος του ρομποτικού αρχιτεκτονικής. Τοποθετεί την απόληξη και τους αισθητήρες που το ρομπότ θα χρειαστεί. Οι περισσότεροι βραχίονες μοιάζουν με το ανθρώπινο σκέλος, το χέρι. Μερικοί από αυτούς τους βραχίονες έχουν πολλά σύνθετα μέρη, συμπεριλαμβανομένων δάχτυλα, τους καρπούς και τους αγκώνες. Αυτό δίνει στο ρομπότ διαφορετικές μεθόδους κίνησης. 2)Ελεγκτής Ο ελεγκτής λειτουργεί ως " εγκέφαλος " του ρομπότ. Μπορεί επίσης να δικτυωθεί με άλλα συστήματα, έτσι ώστε το ρομπότ να μπορεί να λειτουργήσει μαζί με άλλα ρομπότ ή μηχανές. Ένας ελεγκτής μπορεί να γίνει πολύ περίπλοκος. Υπάρχουν πολλοί που βασίζονται σε
υπολογιστές και πολλές γλώσσες ρομπότ, όπως Prolog. 3)Μετάδοση Ο δίσκος είναι ο κινητήρας του ρομπότ. Επιτρέπει την κινητικότητα και τις μετακινήσεις μεταξύ των αρθρώσεων του βραχίονα. Μπορεί να τροφοδοτείται από αέρα, ηλεκτρικό ρεύμα ή και νερού. 4)Απόληξη Η απόληξη είναι το χέρι που συνδέεται με το μπράτσο. Στους ανθρώπους, η απόληξη είναι το χέρι. Ωστόσο, στα ρομπότ, η απόληξη μπορεί να είναι πολλά διαφορετικά πράγματα. Θα μπορεί να κυμαίνεται από ένα ον ένα τσιμπιδάκι, ένα καμινέτο. 5)Αισθητήρες Αισθητήρες παρέχουν το ρομπότ με ανατροφοδότηση, έτσι ώστε να μπορεί να "καταλάβει" το περιβάλλον του -έτσι κι αλλιώς ένα ρομπότ δεν είναι μόνο τυφλό, αλλά και κουφό στο περιβάλλον του. Μερικά κοινά είδη αισθητήρων αναφέρονται παρακάτω Κάμερες - Οι φωτογραφικές μηχανές είναι φθηνές και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για πολλά είδη εφαρμογών απεικόνισης. Επιτρέπουν σε ένα ρομπότ να επεξεργαστεί το περιβάλλον του, έτσι ώστε να μπορεί να κινηθεί ελεύθερα, χωρίς να συγκρουστεί με κάτι. Συσκευές εντοπισμού εύρους - Υπάρχουν τέσσερις βασικές τεχνικές για τη μέτρηση αποστάσεων με τη χρήση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Πρόκειται για μέθοδο Doppler, συμβολομετρία, σύγκριση φάσεων και το χρονοδιάγραμμα παλμού. Αισθητήρες sonar - Αυτά τα είδη των αισθητήρων λειτουργούν με τη μέτρηση του χρόνου που χρειάζεται για έναν ακουστικό παλμό να διαδοθεί μέσω του αέρα ή του νερού, αντικατοπτρίζουν από το περιβάλλον, και, τέλος, να επιστρέφει σε έναν ανιχνευτή, που είναι ανάλογος στην απόσταση του εν λόγω αντικειμένου.
Η ιστορία των ρομπότ Η ρομποτική είναι μία από τις πιο σύγχρονες επιστήμες. Κι αυτό, γιατί δεν θα μπορούσε να αναπτυχθεί χωρίς την ύπαρξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της υψηλής τεχνολογίας. Παρόλα αυτά, η ιδέα ενός μηχανήματος που θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον άνθρωπο σε διάφορες εργασίες είναι πιο παλιά από ό,τι φαντάζεστε. Οι ρίζες της βρίσκονται στα βάθη των αρχαίων χρόνων! Το πρώτο ρομπότ το συναντούμε στην ελληνική μυθολογία και συγκεκριμένα στην Κρήτη. Ο μύθος έλεγε ότι ο θεός Ήφαιστος δημιούργησε ένα τεράστιο χάλκινο ανθρωπόμορφο ον και το έκανε δώρο στο βασιλιά Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη. Ο Τάλως είχε καθήκον να επισκέπτεται τα χωριά του νησιού και να φροντίζει να εφαρμόζουν τους νόμους. Επίσης, είχε αναλάβει να κάνει καθημερινά το γύρο του νησιού και να εκσφενδονίζει πέτρες στα εχθρικά πλοία που ήθελαν να καταλάβουν την Κρήτη. Είναι πολύ πιθανό, αυτός ο μύθος να αποτέλεσε την έμπνευση για πολλούς μηχανικούς της αρχαιότητας, που προσπάθησαν να κατασκευάσουν «έξυπνες» μηχανές, που θα έλυναν τα χέρια των ανθρώπων της εποχής. Μία από τις πρώτες τέτοιες μηχανές θεωρείται η πετομηχανή, ένα ιπτάμενο αντικείμενο -στο οποίο βέβαια δεν έμπαιναν άνθρωποι- που μπορούσε να διανύσει μέχρι και απόσταση 200 μέτρων. Η εφεύρεση αυτή μπορεί να μην σας εντυπωσιάζει, μια και τα αεροπλάνα είναι μέρος της ζωής μας εδώ και χρόνια. Μήπως όμως θα εντυπωσιαστείτε αν σας πούμε ότι αυτή τη μηχανή τη δημιούργησε ο Αρχύτας ο Ταραντίνος γύρω στο 400 π.χ.; Η επιστήμη της ρομποτικής είναι μία νέα επιστήμη, που αναπτύσσεται όμως με ραγδαίους ρυθμούς. Έτσι, τα πρώτα σύγχρονα ρομπότ, που φτιάχτηκαν κάπου στα 1950, δεν έχουν καμία σχέση με τα ρομπότ που χρησιμοποιούμε στις μέρες μας και σίγουρα, ούτε με αυτά που θα έχουμε στο μέλλον! Αξίζει όμως να γνωρίσουμε τα ρομπότ των προηγούμενων δεκαετιών. Κάθε ένα από αυτά ήταν η έμπνευση αλλά και μία πολύτιμη πηγή πληροφοριών, ώστε να κατασκευαστούν ακόμα πιο εξελιγμένα μοντέλα που θα μπορούσαν να πραγματοποιήσουν ακόμα πιο πολύπλοκες εργασίες.
UNIMATE 1961 («Γιούνιμεϊτ»): Πρόκειται για το πρώτο ρομπότ που χρησιμοποιήθηκε στη βιομηχανία και συγκεκριμένα, στην κατασκευή αυτοκινήτων. To Unimate μετέφερε σιδερένια εξαρτήματα στο σκελετό του αυτοκινήτου που κατασκευαζόταν. Ήταν μία εργασία πολύ επικίνδυνη για τους ανθρώπους, καθώς εισέπνεαν τοξικά αέρια, ενώ μπορεί να τραυματίζονταν αν δεν ήταν αρκετά προσεκτικοί. Εύκολα, λοιπόν, καταλαβαίνει κανείς πόσο σημαντική ήταν αυτή η εφεύρεση για χιλιάδες εργάτες στις αυτοκινητοβιομηχανίες! RANCHO ARM 1963 («Ράντσο αρμ»): Το συγκεκριμένο ρομπότ είναι μία από τις πρώτες προσπάθειες των επιστημόνων του νοσοκομείου Λος Αμίγκος στην Καλιφόρνια να δημιουργήσουν τεχνητά μέλη για άτομα με ειδικές ανάγκες. Και τα κατάφεραν. Το Rancho Arm, χάρη στις 6 αρθρώσεις του, είχε ευελιξία όμοια με αυτή του ανθρώπινου χεριού και οι κινήσεις του ελέγχονταν μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. SHAKEY 1970 («Σέικι»): Το Shakey είναι το πρώτο κινούμενο ρομπότ που μπορούσε να πραγματοποιεί λογικές διεργασίες. Δημιουργήθηκε από τους επιστήμονες του τεχνολογικού ινστιτούτου SRI (Stanford Research Institute) στις ΗΠΑ. Μπορούσε να μετακινείται στο χώρο και να αναγνωρίζει για ποιο λόγο κάνει μία ενέργεια. Η αποστολή του ήταν να ανοίγει και να κλείνει διακόπτες και πόρτες, και κυρίως να ξέρει πότε πρέπει να το κάνει και γιατί! Επίσης χρησιμοποιήθηκε και σαν τηλεοπτική κάμερα, αλλά και σαν αισθητήρας ακτίνων lazer. DANTE I («Δάντης»): Είναι το ρομπότ που επέτρεψε στον άνθρωπο να μελετήσει για πρώτη φορά από πολύ κοντά τον κρατήρα ενός ενεργού ηφαιστείου.
Δημιουργήθηκε από την επιστημονική ομάδα του πανεπιστημίου Κάρνεγκι Μέλον στις ΗΠΑ. Αν και η πρώτη του αποστολή απέτυχε (στόχος ήταν η εξερεύνηση του ηφαιστείου στο βουνό Έρεβος στην Ανταρκτική), η δεύτερη στέφθηκε με επιτυχία. Ο Δάντης κατάφερε να μπει στον κρατήρα του ηφαιστείου του βουνού Σπουρ στην Αλάσκα και να συγκεντρώσει πολύτιμα ευρήματα. Στη μορφή θύμιζε αράχνη, ώστε να μπορεί να σκαρφαλώνει στις δύσβατες επιφάνειες ενός κρατήρα. Ο Dante ήταν εξοπλισμένος με αισθητήρες και υπερσύγχρονες κάμερες και μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για ένα περιβάλλον, που ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να επισκεφθεί ποτέ, εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών και των δύσκολων συνθηκών. Τα θετικά και αρνητικά των ρομπότ Όπως και με κάθε επιχειρηματική απόφαση, υπάρχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για την ενσωμάτωση αυτοματοποιημένων ρομποτικών συστημάτων στο χώρο εργασίας σας. Τα πλεονεκτήματα των βιομηχανικών ρομπότ Ποιότητα: Τα βιομηχανικά αυτοματοποιημένα ρομπότ έχουν την ικανότητα να βελτιώσουν δραματικά την ποιότητα του προϊόντος. Οι εφαρμογές εκτελούνται με ακρίβεια και υψηλή επαναληψιμότητα κάθε φορά. Αυτό το επίπεδο της συνέπειας μπορεί να είναι δύσκολο να επιτευχθεί με άλλο τρόπο. Παραγωγή :
Με τα ρομπότ, η ταχύτητα διακίνησης αυξάνεται, η οποία επηρεάζει άμεσα την παραγωγή. Επειδή ένα αυτοματοποιημένο ρομπότ έχει τη δυνατότητα να εργάζεται σε μια σταθερή ταχύτητα χωρίς να σταματάει για διάλειμμα, ύπνο,διακοπές θα έχει τη δυνατότητα να παράγει περισσότερα από έναν ανθρώπινο εργαζόμενο. Ασφάλεια : Τα Ρομπότ έχουν αυξήσει την ασφάλεια στο χώρο εργασίας. Οι εργαζόμενοι μετακινούνται σε εποπτικό ρόλο, όπου δεν χρειάζεται πλέον να εκτελούν επικίνδυνες εφαρμογές σε επικίνδυνες ρυθμίσεις. Ταμιευτήριο : Βελτιωμένη ασφάλεια των εργαζομένων οδηγεί σε εξοικονόμηση πόρων. Υπάρχουν λιγότερες ανησυχίες της υγειονομικής περίθαλψης και της ασφάλισης για τους εργοδότες. Τα Ρομπότ προσφέρουν επίσης ακούραστη απόδοση που εξοικονομεί πολύτιμο χρόνο. Οι κινήσεις τους είναι πάντα ακριβής, ελαχιστοποιώντας τα απόβλητα υλικά. Τα μειονεκτήματα των βιομηχανικών ρομπότ Δαπάνη : Η αρχική επένδυση για την ολοκληρωμένη αυτοματοποιημένη ρομποτική στην επιχείρησή σας είναι σημαντική, ειδικά για τους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων που περιορίζουν τις αγορές τους σε νέο ρομποτικό εξοπλισμό. Το κόστος του ρομποτικού αυτοματισμού θα πρέπει να υπολογίζεται υπό το πρίσμα μιας επιχείρησης μεγαλύτερου οικονομικού προϋπολογισμού. Τακτικές ανάγκες συντήρησης μπορεί να έχουν οικονομική απαίτηση. Καθώς και ενσωματώνοντας βιομηχανικά ρομπότ δεν εγγυάται αποτελέσματα. Χωρίς σχεδιασμό, οι εταιρείες μπορεί να έχουν δυσκολία στην επίτευξη των στόχων τους. Γνωστικό αντικείμενο:
Οι εργαζόμενοι θα απαιτούν πρόγραμμα κατάρτισης και να αλληλεπιδρούν με το νέο ρομποτικό εξοπλισμό. Αυτό συνήθως παίρνει χρόνο και οικονομική απόδοση. Ασφάλεια : Τα ρομπότ μπορεί να προστατεύουν τους εργαζόμενους από ορισμένους κινδύνου, αλλά εν τω μεταξύ, η ίδια η παρουσία τους μπορεί να δημιουργήσει άλλα προβλήματα ασφαλείας. Πηγές:http://science.howstuffworks.com,http://library.thinkquest.org, http://www.oikade.gr, http://en.wikipedia.org, http://www.robots.com