ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: «Ηλεκτρονική Τραπεζική : Ηλεκτρονικές Πληρωμές-Ηλεκτρονικό Χρήμα» (Τεχνολογία και Νομικό Πλαίσιο στην Ελλάδα) ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΕΜ :58 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2006-ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2007 ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ Ν.ΙΝΤΖΕΣΙΛΟΓΛΟΥ Α. ΜΗΛΙΟΥ Π. ΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΔΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...1 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΙΙ. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ (Ε-Banking)...6 IΙI. ΑΛΛΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ...8 1.ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ (E-Business)...9 2. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (E-Commerce)...11 ΙV. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ...12 1. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ...13 1.1. ΔΙΑΤΡΑΠΕΖΙΚΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ...14 1.2. ΜΙΚΡΟΠΛΗΡΩΜΕΣ (MICROPAYMENTS)...15 2. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ...16 2.1. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ...17 2.2. ΔΟΜΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ...17 2.3. ΔΙΑΤΡΑΠΕΖΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ...19 2.3.1. ΣΥΣΤΗΜΑ Δ.Ι.Α.Σ...19 2.4. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΛΗΡΩΜΩΝ ΜΕ ΚΑΡΤΕΣ (ΧΡΕΩΣΤΙΚΕΣ- ΠΙΣΤΩΤΙΚΕΣ-ΠΡΟΠΛΗΡΩΜΕΝΕΣ-ΕΞΥΠΝΕΣ ΚΑΡΤΕΣ)...20 2.5. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ (Person to Person)...23 2.7. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΜΕΣΗΣ ΧΡΕΩΣΗΣ...23 V. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑ...24 1. ΟΡΙΣΜΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ...24 2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ...26 3. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ...29 3.1. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΟΡΤΟΦΟΛΙ ΨΗΦΙΑΚΟ ΧΡΗΜΑ...29 3.2. ΥΠΟΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟ - ΑΝΩΝΥΜΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑ...32 3.3. ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΟ - ΑΥΤΟΝΟΜΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑ...33 4. ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ...34 VI. ΑΣΦΑΛΕΙΑ...36 1. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ...37 1.1. ΠΡΟΤΥΠΗ ΔΟΜΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ..37 1.2. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ...38 2. ΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΙΑ...41 2.1. ΣΥΜΜΕΤΡΙΚΗ-ΑΣΥΜΜΕΤΡΗ ΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ...43 2.2. ΨΗΦΙΑΚΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ...45 3. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ...46 4. SHTTP και SSL...47 4.1. ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ SSL...49 VII. ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ (Ν.2472/97)...51 1. ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ...53 2. ΑΡΧΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...55 3. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ...56 4. ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗ ΑΡΧΕΙΩΝ...57 5. ΔΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΗ ΡΟΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...58 6. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...60 1

6.1. ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ...60 6.1. ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ...60 6.3 ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΝΤΙΡΡΗΣΗΣ...61 VIII. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ (Ν. 2251/94)...62 1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ...63 2. ΓΕΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ...64 2.1 ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑ...64 3. ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ...66 4. ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ...68 IX. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (Π.Δ. 131/2003)...70 1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ...72 2. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑΖΟΝΤΕΣ...75 2.1. ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ...77 Χ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ & ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ (Ν. 2076/92)...79 1. ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ...80 1.1 ΠΙΣΤΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ...81 1.2 ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ...82 1.3 ΤΡΑΠΕΖΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ...83 1.4 ΑΣΚΗΣΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣ/ΕΛΕΓΧΟΥ...87 1.5 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ...88 2. ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ (Ν. 2076/92 4Α-4Β, 20Α-20ΣΤ)...89 ΧΙ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ...95 ΧΙΙ. ΠΗΓΕΣ...96 1. ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ...96 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...97 2

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι οι τομείς εκείνοι του δικαίου που δημιουργήθηκαν εξαιτίας ή αφορούν κυρίως την πληροφορική. Ειδικότερα γίνεται αναφορά στον τρόπο με τον οποίο επηρεάστηκαν οι ανθρώπινες συναλλαγές για την παροχή προϊόντων και υπηρεσιών από την έλευση της πληροφορικής. Η ανάπτυξη της επιστήμης της πληροφορικής, σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, έκαναν εφικτή την πρόσβαση τουλάχιστον σε έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή κατά μέσο όρο για το μέσο πολίτη των δυτικών κοινωνιών. Κάτι τέτοιο δε θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη τη δομή και την οργάνωσή τους. Οι πολίτες έχουν πλέον τη δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες παρεχόμενες από τις επίσημες αρχές από το σπίτι, χωρίς να είναι απαραίτητη η φυσική τους παρουσία. Ο χρόνος εξυπηρέτησης μειώθηκε δραστικά, μειώνοντας παράλληλα τις καθυστερήσεις και το φόρτο εργασίας, ενώ αυξήθηκε ανάλογα ο ρυθμός παροχής και η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών. Αυτό δεν περιορίστηκε μόνο στις συναλλαγές του πολίτη με τις δημόσιες υπηρεσίες, αλλά αξιοποιήθηκε κυρίως και πρώτιστα από τους ιδιώτες, οι οποίοι είδαν να τους ανοίγονται νέοι επιχειρηματικοί ορίζοντες, να αποκτούν πρόσβαση σε αγορές που παλιότερα θεωρούνταν απαγορευτικές, ενώ έδωσε νέα ώθηση στο εμπόριο και την παγκόσμια οικονομία γενικότερα. Η ίδια η παγκοσμιοποίηση των αγορών και της οικονομίας στηρίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη χρήση της τεχνολογίας των υπολογιστών, αφού ηλεκτρονικές εντολές συναλλαγών αποστέλλονται ταυτόχρονα μέσω του διαδικτύου προς εκτέλεση από διαφορετικά σημεία της υφηλίου 1. Μια τέτοια εξέλιξη αύξησε παράλληλα τις απαιτήσεις των πολιτών, οι οποίοι δεν αρκούνται πλέον στην επιτυχή ολοκλήρωση της συναλλαγής τους, αλλά προσδοκούν ταχύτητα, ασφάλεια, διαφάνεια και ποιότητα υπηρεσιών ή/και προϊόντων ταυτόχρονα. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί τους ρόλους που 1 Βλ. Α. Μήλιου-Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», κεφ. 1, σελ. 15-30 3

δύναται να αναλάβει πλέον μία οικονομική μονάδα (άτομο ή επιχείρηση) κατά τη διάρκεια της ημέρας, ως καταναλωτής προϊόντων ή υπηρεσιών, ως υποκείμενο των δεδομένων ή νόμιμος χρήστης λογισμικού, με κάθε μία ιδιότητα ξεχωριστά ή με συνδυασμό δύο ή περισσοτέρων σε κάθε συναλλαγή με άλλα άτομα ή επιχειρήσεις 2. Προκειμένου να ικανοποιηθούν οι προαναφερόμενες απαιτήσεις των πολιτών αλλά και των επιχειρήσεων, ήταν απαραίτητη η υλοποίηση συστημάτων, τα οποία θα επέτρεπαν την πραγματοποίηση συναλλαγών μέσω ηλεκτρονικών δικτύων. Τα συστήματα αυτά, γνωστά σήμερα ως συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών (e-payment systems), εκμεταλλεύονται τις τεράστιες δυνατότητες της τεχνολογίας των υπολογιστών, προκειμένου να παρέχουν στα συναλλασσόμενα μέρη όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ασφάλεια, χωρίς να μειώνουν την ταχύτητα εκτέλεσης εντολών. Αντίθετα πολύ συχνά παρέχονται υπηρεσίες που δεν μπορούσαν να συνδυαστούν στα συμβατικά δίκτυα πληρωμών. Έχει επομένως ξεκινήσει μία διαδικασία ψηφιοποίησης ολόκληρου του περιβάλλοντος των οικονομικών δραστηριοτήτων 3, αποϋλοποιώντας όχι μόνο τα δίκτυα συναλλαγών, αλλά και τα προϊόντα που διακινούνται στα δίκτυα αυτά. Πιο συγκεκριμένα αποτέλεσμα της διαδικασίας ψηφιοποίησης είναι και η εμφάνιση και χρήση ψηφιακού χρήματος, του λεγόμενου ηλεκτρονικού χρήματος (e-money). Η μορφή αυτή χρήματος ήρθε να αντικαταστήσει το πραγματικό χαρτονόμισμα στις συναλλαγές των καταναλωτών στις αγορές των δυτικών κυρίως οικονομιών, όπως στην ελληνική αγορά. Η είσοδος και εξάπλωση των συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών είναι το αντικείμενο του πρώτου μέρους της εργασίας, τονίζοντας κυρίως το ρόλο των τραπεζών στη νέα, ψηφιακή αγορά, ενώ ακολουθεί αναφορά και ανάλυση της εμφάνισης του ηλεκτρονικού χρήματος. Κυρίως δίνεται έμφαση στις τεχνολογικές λύσεις που έχουν προταθεί μέχρι στιγμής για τη διακίνηση του ηλεκτρονικού χρήματος και την υλοποίηση των αντίστοιχων συστημάτων. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι δεν υπάρχει ακόμη ένας γενικά αποδεκτός ορισμός σχετικά με το τι είναι ηλεκτρονικό χρήμα, κάτι 2 Βλ. Ε. Παπακωνσταντίνου, «Νομικά Θέματα Πληροφορικής», Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2006, Προλογικό Σημείωμα 3 Βλ. Α. Μήλιου-Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», Εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, Πρόλογος 4

αναμενόμενο για μια τεχνολογία η οποία βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα. Επομένως όσο αναπτύσσεται και διευρύνεται η χρήση της, τόσο θα ανακύπτουν προβλήματα και περιορισμοί. Η ανάγκη για επίλυση ή υπερπήδηση τέτοιων εμποδίων, καθώς και η εφαρμογή των τεχνολογιών αυτών σε νέους τομείς της οικονομίας θα εμπλουτίζουν και θα διαμορφώνουν συνεχώς εκ νέου τον ορισμό και την αξία του ηλεκτρονικού χρήματος, μαζί με την ανακάλυψη νέων αδυναμιών. Το τελευταίο μέρος της εργασίας ασχολείται με αυτούς ακριβώς τους περιορισμούς. Η χρήση νέων μέσων συναλλαγών και η διοχέτευσή τους μέσω νέων δικτύων, τα οποία δεν υπόκεινται σε χρονικούς ή χωρικούς περιορισμούς, αυτόματα εισάγει και νέους προβληματισμούς. Η δομή της σύγχρονης κοινωνίας έχει σαν αποτέλεσμα την επίδραση μίας αλλαγής σε όλους ή τουλάχιστον σε πολλούς άλλους τομείς της καθημερινής ανθρώπινης δραστηριότητας. Η πιο σημαντική επίδραση που μελετάται εδώ είναι η αναδιαμόρφωση του δικαίου που διέπει τις οικονομικές συναλλαγές. Η χρήση της τεχνολογίας των υπολογιστών ίσως αρχικά να συμβάλλει στην επίλυση κάποιων προβλημάτων των συμβατικών δικτύων συναλλαγών. Για παράδειγμα συμβάλλει στην προστασία των προσωπικών δεδομένων των συναλλασσόμενων μερών, καθώς ο χώρος του Διαδικτύου είναι πραγματικά χαώδης, εξασφαλίζοντας την ανωνυμία του πολίτη που χρησιμοποιεί ηλεκτρονικό χρήμα και την προστασία του από κακόβουλες επιθέσεις, μέσα στο πλήθος των δραστηριοποιούμενων οντοτήτων στο Διαδίκτυο. Ωστόσο στην πραγματικότητα αυξάνεται η πολυπλοκότητα των συναλλαγών και του δικαιακού συστήματος που προστατεύει παρόμοιες δραστηριότητες. Η φύση των νέων τεχνολογιών άρει περιορισμούς όχι μόνο στον εντοπισμό κάποιου πολίτη στο Διαδίκτυο, αλλά και στη δυνατότητα κάποιου να επέμβει στο σημείο πώλησης ή παροχής δεδομένων από και προς τον πληρωτή, υποκλέπτοντας πληροφορίες με αθέμιτο τρόπο. Οι κυριότεροι τομείς που μελετώνται είναι η Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, οι Ηλεκτρονικές Συμβάσεις, η Προστασία του Καταναλωτή, το πλαίσιο λειτουργίας των Ιδρυμάτων Ηλεκτρονικού Χρήματος και όλα αυτά στα πλαίσια της Ηλεκτρονικής Τραπεζικής. 5

ΙΙ. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΙΚΗ (Ε-Banking) Πρωτού γίνει οποιοσδήποτε λόγος για πληρωμές με ηλεκτρονικά μέσα, είναι απαραίτητη η αναφορά στο γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν τα συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη χρήση παρόμοιων συστημάτων έχουν οι τράπεζες, οι οποίες αναζητούν συνεχώς νέους τρόπους προσέγγισης και αύξησης των πελατών τους, ενώ προσπαθούν να προωθήσουν τα προϊόντα τους. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι η ανάπτυξη της Ηλεκτρονικής Τραπεζικής. Γενικά ως Ηλεκτρονική Τραπεζική ορίζεται το σύνολο των τραπεζικών εργασιών, παραδοσιακών και νεώτερων, η πραγματοποίηση των οποίων γίνεται εξ αποστάσεως και απαραίτητα με χρήση ενός ηλεκτρονικού μέσου 4. Ένας άλλος ορισμός που δίνεται είναι η «υλοποίηση τραπεζικών συναλλαγών από απόσταση με χρήση εναλλακτικών καναλιών επικοινωνίας μεταξύ τράπεζας και πελάτη, που βασίζονται στη σύγχρονη τεχνολογία» 5. Κάποιοι από τους ορισμούς της Ηλεκτρονικής Τραπεζικής που συναντώνται στη βιβλιογραφία είναι παρεμφερείς, κάποιοι άλλοι διαφέρουν, ανάλογα με τα στοιχεία τα οποία ο κάθε ορισμός θεωρεί πιο σημαντικά. Η Ελληνική Ένωση Τραπεζών ορίζει ως Ηλεκτρονική Τραπεζική το σύνολο των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ τραπεζών και των πελατών τους με τη χρήση ηλεκτρονικών δικτύων, οι οποίες βοηθούν στην προώθηση τραπεζικών προϊόντων (ή υπηρεσιών) 6. Τέλος η δημοφιλής μηχανή αναζήτησης Google δίνει τον εξής ορισμό: ο ηλεκτρονικός χειρισμός οποιασδήποτε τραπεζικής εργασίας, κυρίως μέσω του Διαδικτύου, ονομάζεται Ηλεκτρονική Τραπεζική 7. Η Ηλεκτρονική Τραπεζική θεωρείται ένα υποσύνολο της Τραπεζικής από απόσταση (remote-banking) 8. Σύμφωνα με τους Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση Τραπεζική από απόσταση θεωρείται το σύνολο των συναλλαγών που 4 Χ.Γκόρτσος & Κ. Τασάκος, «Το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο για την Ηλεκτρονική Τραπεζική», σελ. 1 5 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», Εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 2, σελ. 41 6 Α.Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι.Δ.Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», σελ. 140 & Ένωση Ελληνικών Τραπεζών, e-banking, ειδική έκδοση, 2000 7 www.google.com όπου συγκεκριμένα τον ορισμό δίνει η ιστοσελίδα: www2.automation.siemens.com/ebusiness/html 76/glossar e.htm 8 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», Εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 2, σελ. 41 6

διεξάγονται χωρίς την άμεση επαφή πελάτη-τράπεζας, αλλά με τη χρήση ενός μέσου 9. Άλλοι τομείς της Τραπεζικής από απόσταση είναι η Τραπεζική μέσω τηλεφώνου (telephone-banking), η Τραπεζική μέσω υπολογιστή (PC-banking), η Τραπεζική μέσω Διαδικτύου (internet-banking) και η Τραπεζική μέσω κινητού τηλεφώνου (mobile-banking ή m-banking) 10. Η ελληνική τουλάχιστον βιβλιογραφία μπορεί συχνά να δημιουργήσει σύγχυση στην αποσαφήνιση των παραπάνω όρων, καθώς κάποιες υποκατηγορίες, όπως η Τραπεζική μέσω Διαδικτύου και η Τραπεζική μέσω υπολογιστή δεν έχουν σαφή όρια. Η συχνή χρήση του υπολογιστή για πρόσβαση στο Διαδίκτυο και επομένως στις ιστοσελίδες των τραπεζών τείνει να ταυτοποιήσει τους δύο όρους. Ιδιαίτερα ο χαρακτήρας της ελληνικής αγοράς, με χαμηλό βαθμό διείσδυσης των νέων τεχνολογιών, συμβάλλει σε κάτι τέτοιο, καθώς η πρόσβαση σε τραπεζικές υπηρεσίες μέσω κινητών ή υπολογιστών με χρήση τεχνολογίας πρωτοκόλλων WAP 11 είναι ουσιαστικά αδύνατη ή τουλάχιστον πολύ περιορισμένη. Τέλος η φύση του Διαδικτύου, ένα σύνολο διασυνδεδεμένων μεταξύ τους δικτύων, μπορεί να οδηγήσει τελικά στη συγχώνευση κάποιων κατηγοριών ή στο διαχωρισμό κάποιας από αυτές σε περισσότερες 12. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι σύμφωνα έρευνα της Deutsche Bank η είσοδος στην αγορά κινητών τηλεφώνων τρίτης και τέταρτης γενιάς μπορεί να δώσει νέα ώθηση στη χρήση νέων τεχνολογιών για παροχή τραπεζικών υπηρεσιών και προϊόντων 13. Γενικά έρευνες δείχνουν ότι οι Ευρωπαίοι 9 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π. σελ. 44. Ο ορισμός της Ηλεκτρονικής Τραπεζικής τονίζει την απαραίτητη χρήση ηλεκτρονικού μέσου για την εκτέλεση μιας συναλλαγής. 10 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π. Κατά τους συγγραφείς υποσύνολο της Τραπεζικής από απόσταση αποτελεί η Τραπεζική μέσω ΑΤΜs, διαδραστικών (real-time επικοινωνία πελάτη-υπαλλήλου) και συμβατικών. Ωστόσο η χρήση ΑΤΜ συχνά απαιτεί τη φυσική παρουσία του πελάτη στο χώρο μέσα ή γύρω από κάποιο κατάστημα, άρα στις περιπτώσεις αυτές ο ορισμός μπορεί να θεωρηθεί πιο αδύναμος. 11 I.Iglezakis, «Legal Aspects of Electronic Banking», κεφ. 2, παρ. 1Α & Α. Μήλιου-Α. Πομπόρτσης, ό.π. σελ. 45 12 Για παράδειγμα τα πρωτόκολλα των δικτύων των κινητών τηλεφώνων καθορίζουν ένα χώρο ξεχωριστό από το Διαδίκτυο, ωστόσο τα κινητά νέας γενιάς έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο με χρήση φυλλομετρητών (browsers) που χρησιμοποιούνται από τους υπολογιστές. Έτσι η Τραπεζική μέσω κινητού τηλεφώνου (ως όρος) μπορεί ουσιαστικά να καταργηθεί, αφού ο τρόπος πρόσβασης σε τραπεζικές υπηρεσίες μέσω κινητού θα είναι ίδιος με αυτόν μέσω υπολογιστή. 13 International Telecommunications Society, «E-Payment Systems: Chance only in the medium Term», Βερολίνο, Σεπτέμβριος 2004 7

πελάτες τραπεζών έχουν υιοθετήσει τη χρήση παρόμοιων καναλιών Τραπεζικής, όπως δείχνει και ο παρακάτω πίνακας 14. Πρόσβαση Πελατών Καταστήματα ΑΤΜ PC PDA WAP GSM TV Τηλέφωνο/ Φαξ Εκατομμύρια 0,16 0,4 200 10 130 240 120 1.000 IΙI. ΑΛΛΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Μπορεί η Ηλεκτρονική Τραπεζική να είναι ένα από τα κύρια πεδία εφαρμογής και χρήσης των ηλεκτρονικών πληρωμών, ως τμήμα τουλάχιστον των δραστηριοτήτων που προσφέρονται, ωστόσο δεν είναι το μοναδικό. Η γενικότερη εξάπλωση των υπολογιστών και των άλλων ηλεκτρονικών μέσων απαιτεί από όλες τις επιχειρήσεις να αναδιαμορφώσουν και να προσαρμόσουν τις εσωτερικές τους διαδικασίες, ώστε να μπορέσουν να δραστηριοποιηθούν στη σύγχρονη αγορά 15. Δεν είναι παράλογο αν η σύγχρονη οικονομία χαρακτηριστεί «ηλεκτρονική». Παντού τα ηλεκτρονικά μέσα και κυρίως οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές χρησιμοποιούνται προκειμένου τα αγαθά, προϊόντα και υπηρεσίες, να προβληθούν και να προωθηθούν στους καταναλωτές. Η εκδήλωση ενδιαφέροντος, η τελική συμφωνία, η παράδοση των υπηρεσιών αλλά και η απόδοση της συμφωνημένης αμοιβής γίνονται εν πολλοίς ηλεκτρονικά, χωρίς τη μεσολάβηση του ανθρώπινου παράγοντα. Το σύνολο αυτών των δραστηριοτήτων οδηγεί στην ανάπτυξη του Ηλεκτρονικού Εμπορίου και του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν γενικότερα 16. 14 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 2, σελ. 45 & Warburg Dillon Read, «European e-finance», Απρίλιος 2000 15 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π., κεφ. 3, σελ. 91-93 16 Π. Καρεκλής, «Επιπτώσεις του Internet στη Λειτουργία και Κερδοφορία των Επιχειρήσεων», σελ 41. 8

1.ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ (E-Business) Η διαφορά ανάμεσα σε αυτούς τους δύο όρους δεν είναι πολύ μεγάλη. Και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποιούνται συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών, μέσα από τα οποία διακινούνται ποσότητες ηλεκτρονικού χρήματος. Γενικά η έννοια του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν θεωρείται ευρύτερη από αυτήν του Ηλεκτρονικού Εμπορίου, καθώς αναφέρεται σε ένα ευρύτερο σύνολο δραστηριοτήτων 17. Πιο συγκεκριμένα το Ηλεκτρονικό Επιχειρείν χρησιμοποιεί : ασφαλή δίκτυα περιορισμένης εξωτερικής πρόσβασης (secure extranets) δίκτυα εσωτερικής, ενδοεταιρικής επικοινωνίας (intranets), μη προσβάσιμα από εξωτερικές πηγές και το ανοικτό σε όλους Διαδίκτυο (Internet). Ένας πιο συγκεκριμένος ορισμός του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο μία εταιρεία προσαρμόζει και γενικά μετασχηματίζει τις εσωτερικές της διαδικασίες, ενσωματώνοντας υπηρεσίες και τεχνολογίες του Διαδικτύου 18. Οι λόγοι για τους οποίους μια εταιρεία προβαίνει σε ένα τέτοιο μετασχηματισμό είναι η βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών στους πελάτες της, αλλά και η ταχύτερη και ομαλότερη εσωτερική λειτουργία της, με σκοπό την αύξηση των κερδών της και την αύξηση του μεριδίου της στην αγορά. Αυτός ο διπλός άξονας εφαρμογής του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν αποτελεί και ένα κριτήριο για τον καθορισμό υποκατηγοριών, κάτι που ταυτόχρονα διαχωρίζει και τις ηλεκτρονικές πληρωμές σε αντίστοιχες κατηγορίες, ανάλογα με το σκοπό για τον οποίο χρησιμοποιούνται. 19 Έτσι υπάρχει το Ηλεκτρονικό Επιχειρείν μεταξύ επιχειρήσεων (Β2Β), μεταξύ 17 Βλ. Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 3, σελ. 91 18 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ο.π., σελ 93. Με άλλα λόγια οι εσωτερικές διαδικασίες δεν καταργούνται, αλλά εκσυγχρονίζονται. 19 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π., σελ. 93-95 9

επιχείρησης και καταναλωτή (Β2C) και το ενδοεταιρικό Επιχειρείν (βασισμένο στα ενδοεταιρικά δίκτυα-intranets) 20. Στην πρώτη περίπτωση το Ηλεκτρονικό Επιχειρείν αφορά συναλλαγές και επικοινωνία μεταξύ εταίρων ή εταιρειών με σχέση εμπόρου-πελάτη. Όσον αφορά τις ηλεκτρονικές πληρωμές, αυτές χρησιμοποιούνται για τις μεταφορές κεφαλαίων μεταξύ των εταίρων ενός ομίλου εταιρειών ή την αποπληρωμή προμηθευτών και τροφοδοτών. Επομένως οι διαδικασίες για την ολοκλήρωση αυτών των συναλλαγών πρέπει να αναδιαμορφωθούν, στα πλαίσια της ένταξης των εταιρειών στο Ηλεκτρονικό Επιχειρείν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο δικτυακός τόπος chemicals.com, όπου επιχειρήσεις ανταλλάσσουν αγαθά, υπηρεσίες και πληροφορίες 21. Όταν μια επιχείρηση συναλλάσσεται απευθείας με τους καταναλωτές και αναμένει την πληρωμή της από αυτούς με ένα γρήγορο και οικονομικό όσο και ασφαλή τρόπο, αναπτύσσει το B2C μοντέλο. Στην περίπτωση αυτή το Διαδίκτυο χρησιμοποιείται για την προσφορά προϊόντων στους καταναλωτές και την αποπληρωμή τους χωρίς την παρεμβολή κάποιου ενδιάμεσου. Αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση οι πελάτες είναι άτομα και ως εκ τούτου χρησιμοποιούν διαφορετικά συστήματα στις μεταξύ τους συναλλαγές. Επομένως υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για συμβατότητα των συστημάτων αυτών, αλλά η μειωμένη πολυπλοκότητα οδηγεί σε μειωμένα μέτρα ασφάλειας 22. Τέλος τα ενδοεταιρικά δίκτυα χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας επιχείρησης και ως μέσα καλύτερης και ομαλότερης συνεργασίας των στελεχών και των υπαλλήλων μεταξύ τους. Οι παροχές προς τους εργαζόμενους, η τακτοποίηση των οικονομικών εκρεμμοτήτων μεταξύ των διαφορετικών υπηρεσιών και τμημάτων μιας εταιρείας και η μετάδοση της εταιρικής κουλτούρας είναι μερικές από τις εφαρμογές των ενδοεταιρικών δικτύων. Τα δίκτυα αυτά είναι πολύτιμα εργαλεία για την υλοποίηση του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν («Ενδοεπιχειρείν» κατά μία έννοια) και φυσικά για τη σωστή και πλήρη λειτουργία τους πρέπει να ενσωματώνουν 20 Μια υποκατηγορία του Β2Β μπορεί να θεωρηθεί το B2G, όπου οι επιχειρήσεις συναλλάσσονται με τις κρατικές υπηρεσίες. 21 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 3, σελ. 97-101 22 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, ό.π., σελ. 101-103 10

και συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών, με τον κατάλληλο βαθμό ασφάλειας και λειτουργικότητας 23. 2. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (E-Commerce) Ένας άλλος τομέας της οικονομίας όπου βρίσκουν εφαρμογή συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών είναι το Ηλεκτρονικό Εμπόριο (e-commerce). Γενικά το Ηλεκτρονικό Εμπόριο θεωρείται ως ένα υποσύνολο του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν 24. Στην πραγματικότητα αυτό που διαφοροποιεί τις δύο έννοιες, είναι ότι οι επιχειρήσεις επιδίδονται στο Ηλεκτρονικό Εμπόριο χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα κανάλια επικοινωνίας, τα οποία αναφέρθηκαν παραπάνω. Η ένταξη των δραστηριοτήτων αυτών σε ένα σαφέστερο πλαίσιο λόγω και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών (απαιτήσεις, πολυπλοκότητα και πλαίσιο λειτουργίας) των επιχειρήσεων σε σχέση με τα απλά άτομα, είναι αυτό που καθορίζει εν ολίγοις τα όρια και τα χαρακτηριστικά του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν 25. Πιο συγκεκριμένος ορισμός για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο δίνεται και πάλι από τους Α. Μήλιου και Α. Πομπόρτση, σύμφωνα με τους οποίους Ηλεκτρονικό Εμπόριο εννοείται το σύνολο των εμπορικών δραστηριοτήτων και συναλλαγών, το οποίο πραγματοποιείται με τη χρήση αποκλειστικά ηλεκτρονικών μέσων και κυρίως του Διαδικτύου 26. Έναν παρεμφερή ορισμό δίνει και η Α. Σινανιώτη, σύμφωνα με την οποία «Ως Ηλεκτρονικό Εμπόριο ορίζεται το εμπόριο, η άσκηση του οποίου πραγματοποιείται με ηλεκτρονικά μέσα», ενώ οι συναλλαγές γίνονται μέσω «τηλεπικοινωνιακών δικτύων και ιδίως μέσω του Διαδικτύου» 27. Ο διαχωρισμός των συναλλαγών του Ηλεκτρονικού Εμπορίου σε κατηγορίες ακολουθεί το συνήθη κανόνα, δηλαδή βασίζεται στο χαρακτήρα 23 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, ό.π., σελ. 104-105 24 Βλ. Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 3, σελ. 91. 25 Οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν ειδικά δίκτυα και συνεργάζονται με ιδιαίτερους όρους με τους πελάτες και/ή τους συνεργάτες τους με σκοπό το Ηλεκτρονικό Εμπόριο να τους αποφέρει μεγαλύτερο κέρδος. Η διαδικασία για να συμβεί αυτό στην ουσία ονομάζεται Ηλεκτρονικό Επιχειρείν. Βλ. & υποσημείωση 1. 26 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π., κεφ. 4, σελ 149. 27 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, κεφ. 2, σελ. 76. 11

των συναλλασσομένων. Έτσι υπάρχει το Ηλεκτρονικό Εμπόριο B2B, B2C, B2G και C2G, όπου εμπλέκονται οι καταναλωτές (C), οι επειχειρήσεις (B) και οι δημόσιες αρχές (G) 28. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Ηλεκτρονικού Εμπορίου, όπως ο τύπος των χρησιμοποιούμενων δικτύων, η δομή τους και οι τεχνολογίες που υλοποιούν όχι μόνο τα ίδια τα δίκτυα, αλλά και τα συστήματα ασφαλείας θα αναλυθούν σε επόμενο κεφάλαιο. Αυτό που αξίζει να αναφερθεί εδώ είναι οι τρόποι πληρωμής, κάποιοι από τους οποίους θα αναλυθούν επίσης αργότερα. Οι κυριότερες μέθοδοι 29 είναι: Το Ηλεκτρονικό Χρήμα (e-cash), μία νέα μορφή χρήματος. Οι Ηλεκτρονικές Επιταγές (e-checks), οι οποίες στην ουσία αποτελούν την ηλεκτρονική μορφή των κοινών επιταγών. Εκδίδονται από ειδικά εξουσιοδοτημένα ιδρύματα και εξαργυρώνονται από έναν οργανισμό εκκαθάρισης των επιταγών (clearing house). Οι Πιστωτικές Κάρτες (credit cards), ο πιο συχνά χρησιμοποιούμενος τρόπος πληρωμών μέσω Διαδικτύου. Οι Μικροσυναλλαγές (micropayments), ένας τρόπος πληρωμών που βρίσκεται σε στενή συνάφεια με τις ηλεκτρονικές πληρωμές και ειδικότερα το ηλεκτρονικό χρήμα 30. ΙV. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ Ο όρος Ηλεκτρονικές Πληρωμές περιλαμβάνει το σύνολο εκείνο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, το οποίο ως σκοπό έχει τη μεταφορά χρηματικών ποσών για την κάλυψη χρεών με ηλεκτρονικό τρόπο. Με πιο απλά λόγια, οι πληρωμές με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων (υπολογιστών, κινητών) και κατάλληλων δικτύων (Διαδίκτυο, δίκτυα κινητής τηλεφωνίας) ονομάζονται Ηλεκτρονικές Πληρωμές 31. Ωστόσο ο αρχικός αυτός ορισμός δεν 28 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, ό.π., σελ. 77-78 29 Βλ. Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 4, σελ. 158-164. 30 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, ό.π. 31 Βλ. Σ.Συρμακέζης, «Όλα Όσα Θέλατε να Μάθετε για τις Ηλεκτρονικές Πληρωμές και Εισπράξεις», σελ 3. 12

αποκλείει κάποιες περιπτώσεις, οι οποίες δεν μπορούν να θεωρηθούν ηλεκτρονικές πληρωμές. Έτσι αποκλείονται οι συναλλαγές στα ταμεία των τραπεζών, όπου γίνεται μεν χρήση ηλεκτρονικών μέσων και δικτύων, όμως ο πελάτης έχει φυσική παρουσία στο χώρο πληρωμών. Αντίθετα οι ηλεκτρονικές πληρωμές, έτσι όπως τις αξιοποιούν οι επιχειρήσεις και οι πολίτες, προϋποθέτουν την «εξ αποστάσεως» πληρωμή οφειλών. Το στοιχείο αυτό είναι ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα των συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών, καθώς άρει τους χωρικούς και χρονικούς περιορισμούς προσδίδοντας ευελιξία στην όλη διαδικασία 32. Μία ερμηνεία για το τι είναι ηλεκτρονικές πληρωμές δίνει ο Nils Behling, σύμφωνα με την οποία ηλεκτρονικές πληρωμές είναι τα συστήματα πληρωμών που χρησιμοποιούνται για την εξόφληση χρεών που προκύπτουν από τον Κυβερνοχώρο, με την ηλεκτρονική μεταφορά κεφαλαίων. Ο ορισμός αυτός αναφέρεται βασικά στις συναλλαγές που πηγάζουν από δραστηριότητες στο Διαδίκτυο, ωστόσο μπορεί να περιλάβει και υποχρεώσεις που προκύπτουν από συναλλαγές του πραγματικού κόσμου 33. 1. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ Οι ηλεκτρονικές πληρωμές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με βάση διαφορετικά κριτήρια, ωστόσο ο πιο δόκιμος τρόπος είναι με βάση τα χαρακτηριστικά των συναλλασσόμενων μερών. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ανάγκες και οι απαιτήσεις κάθε ατόμου που χρησιμοποιεί ένα ανάλογο σύστημα είναι διαφορετικές από αυτές μιας επιχείρησης, μιας δημόσιας υπηρεσίας ή μιας τράπεζας. Είναι απομένως απόλυτα κατανοητό το ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας ακολούθησε τα κριτήρια αυτά, δημιουργώντας διαφορετικά συστήματα για διαφορετικούς χρήστες 34. 32 Βλ. Σ.Συρμακέζης, «Όλα Όσα Θέλατε να Μάθετε για τις Ηλεκτρονικές Πληρωμές και Εισπράξεις», σελ.2. Το στοιχείο της απόστασης είναι ουσιώδες στις συναλλαγές, καθώς η χρήση ηλεκτρονικών μέσων δε θα προσέφερε τίποτε το ιδιαίτερο, εφόσον απαιτούνταν και πάλι η φυσική παρουσία του πελάτη, ο οποίος με τον τρόπο αυτό δε θα απέφευγε τις ουρές και τις πολύωρες καθυστερήσεις. 33 www.jurpc.de 34 Βλ. α) Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτση, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 2 β) Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2005 κεφ. 5, 8 & 9 γ) Σ.Συρμακέζης, «Όλα Όσα Θέλατε να Μάθετε για τις Ηλεκτρονικές Πληρωμές και Εισπράξεις» δ) www.ftc.gov ε) Knud Bohle, Michael 13

Ο κανόνας κατηγοριοποίησης των ηλεκτρονικών πληρωμών ακολουθεί τον κανόνα κατηγοριοποίησης του Ηλεκτρονικού Εμπορίου και του Ηλεκτρονικού Εμπορίου που αναφέρθηκαν πιο πριν. Έτσι υπάρχουν οι πληρωμές P2P, B2B, B2C και P2G ή B2G (συνολικά x2g). Οι κατηγορίες αυτές ορίζουν τις πληρωμές από άτομα (P) ή επιχειρήσεις (B) προς άλλα άτομα, άλλες επιχειρήσεις ή το δημόσιο (G) 35. Η πρώτη περίπτωση έχει να κάνει με συναλλαγές μεταξύ φυσικών προσώπων (όχι επιχειρήσεων), ενώ η δεύτερη με συναλλαγές μεταξύ εταιρειών, όπως προμηθευτές με τους πελάτες τους. Στην τρίτη περίπτωση οι πελάτες εξοφλούν συνήθως χρέη για αγορές μέσω Διαδικτύου (π.χ. παραγγελίες από ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία) ενώ οι συναλλαγές με το δημόσιο αφορούν κυρίως εξοφλήσεις χρεών προς δημόσιες υπηρεσίες όπως φόροι, λογαριασμοί ΔΕΚΟ, οφειλές προς τελωνεία κ.τ.λ 36. 1.1. ΔΙΑΤΡΑΠΕΖΙΚΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ Η κατηγοριοποίηση των διατραπεζικών ηλεκτρονικών πληρωμών γίνεται με βάση τη φύση του συναλλασσόμενου που παίρνει την πρωτοβουλία (οφειλέτης ή δανειστής), τη διάρκεια των πληρωμών ή το βαθμό αποϋλοποίησης των διαδικασιών εκτέλεσης της εντολής πληρωμής. Έτσι διακρίνονται οι εξής κατηγορίες: Πιστωτικές-Χρεωστικές, ανάλογα με το αν η πληρωμή γίνεται από τον οφειλέτη, με σκοπό την αποπληρωμή χρέους προς το δανειστή ή τη διαδικασία εκκινεί ο δανειστής, ώστε να χρεώσει το λογαριασμό του οφειλέτη και να καλυφθεί το χρέος. Μεμονωμένες-Διαρκείς, με βάση τη μορφή αποπληρωμής μιας οφειλής. Αν γίνεται με διαδοχικές δόσεις, όπως η πληρωμή ασφαλίστρων, τότε ονομάζεται διαρκής, ενώ στην περίπτωση που γίνεται εφάπαξ εξόφληση αποκαλείται μεμονωμένη πληρωμή. Rader, Ulrich Riehm, «Electronic Payment Systems in European Countries Country Synthesis Report», Final Report, Forschungszentrum Karlsruhe GmbH, Karlsruhe 1999 35 Βλ. Σ.Συρμακέζης, «Όλα Όσα Θέλατε να Μάθετε για τις Ηλεκτρονικές Πληρωμές και Εισπράξεις», σελ.2-3. 36 Βλ. Σ.Συρμακέζης, ό.π. 14

Εμπορικές-Καταναλωτικές. Εμπορική λέγεται μια πληρωμή, όταν γίνεται μεταξύ δύο επιχειρήσεων, όπως δύο τράπεζες για οφειλή που προκύπτει από τις μεταξύ τους εμπορικές σχέσεις. Αν όμως τουλάχιστον ένας από τους οφειλέτες μπορεί να χαρακτηριστεί καταναλωτής, η πληρωμή ονομάζεται καταναλωτική (όπως στην περίπτωση χρήσης πιστωτικής). Άλλη κατηγοριοποίηση είναι η διατραπεζική ή ενδοτραπεζική εντολή, ανάλογα αν η πληρωμή απαιτεί μεταφορά κεφαλαίων μεταξύ λογαριασμών της ίδιας τράπεζας ή μεταξύ διαφορετικών τραπεζών. Τέλος υπάρχει και η αποϋλοποιημένη ή έγγραφη πληρωμή, εφόσον όλα τα στάδια γίνονται με χρήση ηλεκτρονικών δικτύων ή απαιτείται και η χρήση υλικών εγγράφων 37. 1.2. ΜΙΚΡΟΠΛΗΡΩΜΕΣ (MICROPAYMENTS) Οι μικροπληρωμές ή μικροσυναλλαγές είναι μία μέθοδος ηλεκτρονικών πληρωμών με ευρεία χρήση μέσω του Διαδικτύου, σε περιπτώσεις προϊόντων μικρής αξίας. Είναι πολύ χρήσιμες για τη μεταφορά μικροποσών (small money transfers) 38. Ο όρος δηλώνει συναλλαγές, κατά τις οποίες το ύψος των ποσών που μεταφέρονται για την αγορά προϊόντων καθιστά τις παραδοσιακές μεθόδους πληρωμών (π.χ. πιστωτικές κάρτες) ασύμφορες. Τα ποσά αυτά φτάνουν συνήθως τα λίγα ευρώ και αφορούν τις λεγόμενες μικροϋπηρεσίες πληροφοριών (information mini-services), όπως η χρέωση για πρόσβαση σε άρθρα στο Διαδίκτυο. Τα πάγια για τη χρήση μίας πιστωτικής κάρτας μπορούν να είναι πολλαπλάσια της καθαρής αξίας του προϊόντος, επομένως προτιμάται η χρήση ηλεκτρονικού χρήματος 39. Το ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Τεχνολογικών Σπουδών (Institute for Prospective Studies) σε συνεργασία με το Παρατηρητήριο Συστημάτων Ηλεκτρονικών Πληρωμών καθόρισαν το όριο των μικροσυναλλαγών αρχικά στα 25 ευρώ, για να το περιορίσουν αργότερα στα 5 ευρώ. Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, τις μικροσυναλλαγές υποστηρίζουν εκτός από τα ειδικά 37 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2005 κεφ. 8, σελ. 249-253. 38 www.eeei.gr/interbiz/answers/smtrans.html 39 Βλ. Σημείωση 38 & www.eeei.gr/interbiz/articles/mpay.htm 15

συστήματα μικροσυναλλαγών, τα συστήματα που χρησιμοποιούν ηλεκτρονικό χρήμα, ειδικοί προπληρωμένοι λογαριασμοί, συστήματα πληρωμών μέσω κινητού τηλεφώνου και ειδικά συστήματα εικονικών λογαριασμών / εικονικών πορτοφολιών (VACs), όπως φαίνεται και στον παρακάτω πίνακα 40. Γενικά αυτή η μέθοδος ηλεκτρονικών πληρωμών και τα αντίστοιχα συστήματα που την υποστηρίζουν είναι κατάλληλα για αγορά άυλων προϊόντων μέσω Διαδικτύου και ως εκ τούτου χαρακτηρίζονται απαιτητικά από πλευράς ταχύτητας και κόστους επεξεργασίας πληρωμών. Όμως είναι αρκετά εύχρηστα και ασφαλή για να αποτελούν μία καλή λύση για μικρές αγορές μέσω Διαδικτύου 41. 2. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ Εκτός από την κατηγοριοποίηση με βάση τους συναλλασσόμενους, είναι εφικτός και ένας άλλος διαχωρισμός με βάση τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες συστημάτων. Κάποια λειτουργούν με τη βοήθεια υλικών μέσων πληρωμής, όπως πιστωτικές ή χρεωστικές κάρτες, ενώ άλλα συστήματα λειτουργούν με ειδικές «έξυπνες» κάρτες και γενικότερα ηλεκτρονικό χρήμα βασισμένο σε υλικό (hardware based). Επίσης χρησιμοποιούνται λύσεις βασισμένες σε λογισμικό, όπως εικονικοί λογαριασμοί, εικονικά πορτοφόλια και συστήματα αποθηκευμένης αξίας (stored-value). Τέλος, εφόσον από τις επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών δε θα μπορούσαν να λείπουν οι 40 http://epso.jrc.es το άρθρο του Gerard Carat, «epayment Systems Database, Trends and Analysis», Electronic Payment Systems Observatory, Μάρτιος 2002, σελ. 15. 41 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 4, σελ. 164. 16

τράπεζες, υπάρχουν ειδικά συστήματα για τη διεκπεραίωση διατραπεζικών ηλεκτρονικών πληρωμών, τα οποία θα αναλυθούν λίγο αργότερα 42. 2.1. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Όσον αφορά τις προδιαγραφές των συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών, πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, προκειμένου τα συστήματα αυτά να εξυπηρετούν τους χρήστες και να αποδίδουν το μέγιστο δυνατό όφελος. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά τους είναι οι δομές δεδομένων που επεξεργάζονται (αριθμοί, αλφαριθμητικά), οι λογικοί κανόνες για την εκτέλεση των εντολών πληρωμών, το απαιτούμενο δίκτυο για την υλοποίησή τους, η δυνατότητα επικοινωνίας με άλλα συστήματα αλλά και η συμβατότητα με προϋπάρχοντα εξοπλισμό. Αυτά αφορούν κυρίως το κομμάτι που δεν μπορεί να δει ο τελικός χρήστης, ωστόσο είναι αρκετά σημαντικά στην επιλογή του κατάλληλου συστήματος. Από εκεί και πέρα εξίσου σημαντική είναι η διαμόρφωση των οθονών που εμφανίζονται στο χρήστη, ώστε να του δίνει τη δυνατότητα να επιλέγει την κατάλληλη ενέργεια χωρίς να του προκαλεί σύγχυση ή πολύπλοκους υπολογισμούς 43. Δυστυχώς υπάρχει μία περιοριστική αρχή, σύμφωνα με την οποία όσο μειώνεται η πολυπλοκότητα, αυξάνεται η πιθανότητα ύπαρξης αδυναμιών στην ασφάλεια αυτών των συστημάτων. Με γνώμονα αυτή την αρχή αναζητείται από τους ειδικούς η χρυσή τομή. Το κλειδί στην όλη διαδικασία επιλογής του κατάλληλου συστήματος είναι κατά πόσο το κάθε ένα μπορεί να συνεργαστεί αρμονικά με άλλα παρόμοια συστήματα, τα οποία εκτελούν παρόμοιες εργασίες, αλλά με διαφορετική τεχνολογία, λογική σειρά ενεργειών ή με πρόσβαση σε διαφορετικές βάσεις δεδομένων 44. 2.2. ΔΟΜΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Η δομή των περισσότερων συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη και επομένως δύσκολο να προσεγγιστεί πλήρως. Μία 42 Βλ. σημείωση 34 α, β, γ και ε. 43 Terry Dirienzo, «An EPC Perspective on Standards & Regulatory Framework for e-payments in Europe», European Payments Council Conference «e-payments without frontiers», November 2004. 44 Βλ.www.investni.com/index/develop/ebusiness/ebusiness_epayments/ebusiness_epayments_faqs.htm 17

πιο απλή προσέγγιση επιτρέπει τη διάκριση των εξής κύριων συστατικών στοιχείων, χωρίς τα οποία δεν είναι δυνατή η λειτουργία ούτε των πιο απλών συστημάτων. Απαραίτητα πρέπει να υπάρχει: ένας λογαριασμός σε έναν πάροχο υπηρεσιών Διαδικτύου (Internet Service Provider), ένα κατοχυρωμένο όνομα χώρου (domain name), με σκοπό την εύκολη απομνημόνευση και άρα ευκολότερη πρόσβαση στο σύστημα ηλεκτρονικών πληρωμών, μία ιστοσελίδα στο Διαδίκτυο, από όπου θα δίνονται οι εντολές πληρωμών και η πρόσβαση σε προϊόντα και υπηρεσίες, ιδιόκτητη ή ενοικιασμένη από κάποιον τρίτο φορέα (consolidator) 45, μία βάση δεδομένων για την αποθήκευση απαραίτητων πληροφοριών, τις κατάλληλες φόρμες για την καθοδήγηση των πελατών και φυσικά ένα ασφαλές δίκτυο, με σύνδεση στους εξυπηρετητές (servers) του συνεργαζόμενου εμπόρου ή/και τράπεζας, η οποία αναλαμβάνει την κίνηση των λογαριασμών 46. Οι τελικοί χρήστες ενός τέτοιου συστήματος συνδέονται μέσω τερματικών με τους εξυπηρετητές (servers) του παρόχου του συστήματος. Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα μεσολαβεί μία σειρά συσκευών με διαφορετικές λειτουργίες. Οι συσκευές αυτές είναι διαμορφωτές-αποδιαμορφωτές σήματος (modems), για τη μετάδοση του σήματος μέσω των τηλεφωνικών γραμμών, κωδικοποιητές δεδομένων (encryptors) για μεγαλύτερη ασφάλεια κατά τη μεταφορά δεδομένων, πύλες πρόσβασης του/των κεντρικού υπολογιστή-ών και πολυπλέκτες 47. Οι τελευταίοι χρησιμοποιούνται για να αποφευχθεί η χρήση γραμμών αφιερωμένων (dedicated) σε ισάριθμους τερματικούς σταθμούς και άρα χρήστες. Με μία τέτοια συσκευή πολλά διαφορετικά τερματικά στέλνουν και λαμβάνουν δεδομένα μέσω μίας μόνο γραμμής, ενώ η κωδικοποίηση συμβάλλει ώστε να μην μπλέκονται τα δεδομένα διαφορετικών χρηστών. Ένας ακόμη πολυπλέκτης στην άλλη άκρη της γραμμής λειτουργεί 45 Βλ. Σ.Συρμακέζης, «Όλα Όσα Θέλατε να Μάθετε για τις Ηλεκτρονικές Πληρωμές και Εισπράξεις», σελ.5-6. 46 www.investni.com/index/develop/ebusiness/epayments/preparation.htm 47 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 2, σελ. 72-74. 18

αντίστροφα, ώστε να μοιράσει τα δεδομένα των διαφορετικών χρηστών σε πύλες και έτσι κάθε χρήστης να χρησιμοποιεί μία πύλη για την επικοινωνία με τον κεντρικό υπολογιστή. Φυσικά οι πολυπλέκτες συμβάλλουν και στην αποφυγή συμφόρησης στο δίκτυο σε περίπτωση κάποιας βλάβης μιας ενδιάμεσης συσκευής, αφού προσφέρουν εναλλακτικές διαδρομές για τη μεταφορά των δεδομένων 48. Τέλος όσο πιο μεγάλο είναι ένα δίκτυο, τόσο παρεμβάλλονται σε αυτό δρομολογητές (routers), για την καλύτερη ρύθμιση του φόρτου μεταφοράς δεδομένων στο δίκτυο. 2.3. ΔΙΑΤΡΑΠΕΖΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ Για τις συναλλαγές μεταξύ τραπεζών έχουν αναπτυχθεί ειδικά συστήματα, τα οποία έχουν αναλυθεί περαιτέρω σε πιο εξειδικευμένα υποσυστήματα. Τα κυριότερα είναι το σύστημα ΔΙΑΣ, το σύστημα ΕΡΜΗΣ, το σύστημα Άυλων Τίτλων και το Γραφείο Συμψηφισμού Αθηνών 49. Από αυτά το ΔΙΑΣ διαχειρίζεται η ΔΙΑΣ ΑΕ ενώ τα υπόλοιπα η Τράπεζα της Ελλάδος. 2.3.1. ΣΥΣΤΗΜΑ Δ.Ι.Α.Σ. Το πιο σημαντικό από τα συστήματα αυτά, αυτό που κερδίζει και το μεγαλύτερο έδαφος λόγω του πλήθους των εφαρμογών σε συνδυασμό με τη χρήση ηλεκτρονικών συστημάτων είναι το σύστημα ΔΙΑΣ. Το σύστημα αυτό αναλαμβάνει τη διεκπεραίωση συναλλαγών που αφορούν τη λεγόμενη λιανική τραπεζική, δηλαδή όλες τις τραπεζικές συναλλαγές εκτός από ειδικές περιπτώσεις, όπως συναλλαγές μεγάλων επιχειρήσεων. Αποτελείται από τα εξής υποσυστήματα 50 : DIASATM. Όπως δηλώνει το όνομά του, το σύστημα εξυπηρετεί συναλλαγές πελατών από μηχανήματα ATM άλλων τραπεζών-μελών του συστήματος. Έτσι είναι δυνατή η ανάληψη χρημάτων από μηχάνημα της τράπεζας Α με κάρτα της τράπεζας Β. 48 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, ό.π. 49 Βλ. σημείωση 36, σελ. 270. 50 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2005 κεφ. 8, σελ. 270. 19

DIASCHEQUE. Το σύστημα DIASCHEQUE άρχισε να λειτουργεί μόλις πρόσφατα στην Ελλάδα και σκοπό του έχει την ταχύτερη διακίνηση των επιταγών μεταξύ των τραπεζών-μελών. DIASTRANSFER. Στην περίπτωση μεταφοράς κεφαλαίων με τη μορφή τραπεζικών εντολών χρησιμοποιείται το DIASTRANSFER, το οποίο προσφέρει τυποποιημένο και ταχύτερο διακανονισμό των εντολών αυτών. Και αυτό το σύστημα ξεκίνησε τη λειτουργία του σχετικά πρόσφατα. Από τα τρία προαναφερθέντα συστήματα προκύπτουν αποτελέσματα, τα οποία εκκαθαρίζονται καθημερινά σε συγκεκριμένη ώρα από το σύστημα ΕΡΜΗΣ. DIASPAY. Το DIASPAY διαχειρίζεται τις πληρωμές μισθών και συντάξεων, πιστώνοντας τους κατάλληλους τραπεζικούς λογαριασμούς. DIASPOS. Το υποσύστημα του ΔΙΑΣ με τη μικρότερη χρήση είναι το DIASPOS, το οποίο αναλαμβάνει την εκκαθάριση των οφειλών των φορολογουμένων προς το Δημόσιο μέσω πιστωτικών ή χρεωστικών καρτών 51. 2.4. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΛΗΡΩΜΩΝ ΜΕ ΚΑΡΤΕΣ (ΧΡΕΩΣΤΙΚΕΣ-ΠΙΣΤΩΤΙΚΕΣ- ΠΡΟΠΛΗΡΩΜΕΝΕΣ-ΕΞΥΠΝΕΣ ΚΑΡΤΕΣ) Ο μεγαλύτερος όγκος συναλλαγών μέσω συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών γίνεται με τη χρήση καρτών, ενώ υπάρχουν και συστήματα που δε χρησιμοποιούν καθόλου υλικά μέσα. Το ποια μέθοδος χρησιμοποιείται περισσότερο έχει να κάνει κε την κουλτούρα κάθε χώρας. Έτσι οι Ισπανοί καταναλωτές προτιμούν τις πιστωτικές κάρτες, ενώ στη Γερμανία και τη Γαλλία προτιμούνται κυρίως οι μεταφορές κεφαλαίων και οι άμεσες χρεώσεις 52. Η ελληνική αγορά είναι γενικά μία ισορροπημένη αγορά, καθώς χρησιμοποιούνται τόσο χρεωστικές κάρτες όσο και πιστωτικές, ενώ στο 51 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, ό.π., σελ. 270-272. 52 Knud Bohle, Michael Rader, Ulrich Riehm, «Electronic Payment Systems in European Countries Country Synthesis Report», Final Report, Forschungszentrum Karlsruhe GmbH, Karlsruhe 1999 20

βαθμό που έχει διεισδύσει η λογική των άμεσων χρεώσεων, γίνεται αρκετά συχνά χρήση και αυτής της μεθόδου. Ειδικότερα για τις κάρτες ισχύει η εξής κατηγοριοποίηση. Οι πιο διαδεδομένες κάρτες είναι οι πιστωτικές, ενώ από κοντά ακολουθούν οι χρεωστικές. Η διαφορά τους έγκειται στο εξής. Η πιστωτική κάρτα εκδίδεται από τραπεζικό οργανισμό ή συμβεβλημένη με αυτόν επιχείρηση και επιτρέπει την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών με πίστωση. Στη λειτουργία της υπεισέρχονται χρονικοί και πιστωτικοί περιορισμοί, για λόγους ασφαλείας 53. Αντίθετα η χρεωστική κάρτα χρησιμοποιείται στις συναλλαγές μόνο με συνεργαζόμενες με την εκδότρια τράπεζα επιχειρήσεις, και επιτρέπει στους εμπόρους να χρεώσουν σχεδόν άμεσα το συνδεδεμένο τραπεζικό λογαριασμό. Μπορεί μία κάρτα να συνδυάζει και τις δύο ιδιότητες, ενώ είναι πολύ πιθανό μία χρεωστική κάρτα να είναι και κάρτα ανάληψης μετρητών (cash card) 54. Σε μια αγορά με πιστωτική κάρτα, ο καταναλωτής αφού επιλέξει το προϊόν που επιθυμεί, συμπληρώνει μία φόρμα που παρέχεται από τον έμπορο, στην οποία δηλώνει τον αριθμό της κάρτας, την ημερομηνία λήξης και κάποια προσωπικά του στοιχεία. Έπειτα γίνεται διασταύρωση των στοιχείων, λαμβάνεται εξουσιοδότηση από την εκδότρια τράπεζα προς τον έμπορο για την πίστωση του πελάτη του με το ποσό της αγοράς. Τελικά ο καταναλωτής ενημερώνεται για την έγκριση της συναλλαγής. Αυτό είναι το πρώτο μέρος της διαδικασίας. Στο δεύτερο μέρος ο έμπορος αποστέλλει τα κατάλληλα δικαιολογητικά στην τράπεζα για την είσπραξη του αντιτίμου του προϊόντος και χρεώνεται η πιστωτική κάρτα, ενώ στο τρίτο μέρος ενημερώνεται η πιστωτική κάρτα για τη μεταφορά του ποσού 55. Περνώντας από τις λύσεις αυτές σε λιγότερο διαδεδομένες στην Ελλάδα 56, συναντά κανείς τη χρήση συστημάτων προπληρωμένων μέσων πληρωμής, 53 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2005 κεφ. 5, σελ. 184-186. 54 www.ftc.gov, «A Consumer s Guide to E-PAYMENTS», Federal Trade Commission, Bureau of Consumer Protection, Office of Consumer and Business Education, Μάρτιος 2003 και Α. Σινανιώτη- Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, ό.π., σελ. 184 187. 55 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 4, σελ. 164. 56 Η αγορά με χρήση πιστωτικών καρτών δεν εντάσσεται πάντα στις ηλεκτρονικές συναλλαγές, αφού μπορεί να γίνει με φυσική παρουσία του κατόχου της κάρτας στο κατάστημα ή μέσω τηλεφώνου ή φαξ. Έτσι η πληρωμή δε γίνεται μέσω Διαδικτύου. 21

όπως οι προπληρωμένες κάρτες ή κάρτες αποθηκευμένης αξίας (storedvalue). Οι κάρτες αυτές χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο εξωτερικό στις δημόσιες συγκοινωνίες, τα πανεπιστήμια ή σε συναλλαγές με αυτόματα μηχανήματα πωλήσεων. Η ιδιαιτερότητά τους είναι ότι αποθηκεύουν ένα ορισμένο ποσό χρημάτων ή άλλων μονάδων συναλλαγής και το ποσό αυτό μειώνεται με κάθε αγορά ή άλλη χρήση. Μια τέτοια κάρτα μπορεί να επαναφορτιστεί, εφόσον αδειάσει το περιεχόμενό της 57. Τέτοια συστήματα πληρωμών είναι το ecash (το πρώην ολλανδικό πρόγραμμα DigiCash με τη συμμετοχή των Deutsche Bank, Mark Twain Bank), το Millicent της Compaq, το Micro Payments της IBM, το flooz.com και το beenz.com 58. Οι κάρτες αποθηκευμένης αξίας αποκαλούνται και «έξυπνες κάρτες» (smart-cards), εφόσον ενσωματωθεί σε αυτές ένα μικροτσιπ. Η διαφορά τους στον τρόπο λειτουργίας δε διαφέρει πολύ, ωστόσο η ενσωμάτωση ενός ολοκληρωμένου κυκλώματος αυξάνει τη χωρητικότητα κατά 80 φορές, επιτρέπει τη χρήση κρυπτογραφίας, αυξάνει την αυτονομία των καρτών και κάνει δυνατή την αποθήκευση επιπλέον δεδομένων, ώστε η κάρτα να λειτουργεί όχι μόνο ως μέσο πληρωμής, αλλά και για άλλους σκοπούς, όπως ως κλειδί σε κλειδαριές ασφαλείας. Συστήματα που χρησιμοποιούν τέτοιες κάρτες είναι το Mondex και η Γερμανική Geldkarte 59. Ειδικότερα το Mondex είναι ένα σύστημα αρκετά δημοφιλές, καθώς επιτρέπει και συναλλαγές «Person to Person» ή πληρωμές μέσω τηλεφώνου. Γενικά είναι ένα ισχυρό εργαλείο ηλεκτρονικού χρήματος, το οποίο επιτρέπει την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών με τη χρήση «επαναφορτιζόμενων» καρτών τόσο μέσω ηλεκτρονικών συστημάτων όσο και μέσω πιο συμβατικών δικτύων 60. 57 www.ftc.gov, «A Consumer s Guide to E-PAYMENTS», Federal Trade Commission, Bureau of Consumer Protection, Office of Consumer and Business Education, Μάρτιος 2003, σελ. 2. 58 Nils Behling, «Cyberpayments - Credit Cards are Here to Stay», www.jurpc.de/aufsatz/20010016.htm, 2001, σελ 11. 59 Nils Behling, ό.π., www.sparkasse.de/ecommerce/gk/gk.htm, www.mondex.com/faqs και Σημείωση 53 παραπάνω. 60 www.mondex.com/faqs 22

2.5. ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΠΛΗΡΩΜΩΝ (Person to Person) Μία ιδιαίτερη κατηγορία συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών είναι αυτά που επιτρέπουν συναλλαγές μεταξύ φυσικών προσώπων, τα οποία λειτουργούν χωρίς την ιδιότητα του εμπόρου. Τα συστήματα αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και c2c (Consumer-to-Consumer) συστήματα. Για την υλοποίηση παρόμοιων συστημάτων δεν είναι απαραίτητη η διαμεσολάβηση μιας μεγάλης επιχείρησης, όπως μία τράπεζα. Τέτοιο σύστημα είναι το FastPay για συναλλαγές μεταξύ φίλων, συγγενών ή συναδέλφων. Ακόμη υπάρχει το PayPal, το οποίο χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και κυβερνητικές οργανώσεις. Τα συστήματα αυτά προσφέρουν μεγάλη ευκολία στις πληρωμές και σε όσους επιθυμούν να αποφύγουν τις πολύπλοκες διατυπώσεις και τη σύναψη συμβάσεων και την αποδοχή περιορισμών που θέτουν οι τράπεζες και οι εμπορικές επιχειρήσεις 61. 2.7. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΑΜΕΣΗΣ ΧΡΕΩΣΗΣ Στο τέλος αυτού του κεφαλαίου αξίζει να αναφερθούν τα συστήματα, τα οποία βασίζονται σε λιγότερο δημοφιλείς λύσεις για την ηλεκτρονική πληρωμή προϊόντων και αγαθών. Εκτός από τη χρέωση κάποιου τραπεζικού λογαριασμού, μιας κάρτας ή ενός εικονικού πορτοφολιού, είναι δυνατή η χρέωση ενός λογαριασμού τηλεφώνου ή του λογαριασμού σε έναν πάροχο υπηρεσιών Διαδικτύου (Internet Service Provider) με τη βοήθεια ειδικού λογισμικού. Τέτοια συστήματα είναι το Echarge Phone, το οποίο χρησιμοποιεί την πρώτη μέθοδο και το ipin, που χρεώνει με τη δεύτερη μέθοδο 62. 61 Nils Behling, «Cyberpayments - Credit Cards are Here to Stay», www.jurpc.de/aufsatz/20010016.htm, 2001, σελ 5 και www.investni.com/index/develop/ebusiness/epayments/useful_websites.htm 62 www.jurpc.de/aufsatz/20010016.htm 23

Ακόμη υπάρχει η δυνατότητα άμεσης μεταφοράς χρημάτων για την ηλεκτρονική πληρωμή προϊόντων ή υπηρεσιών. Τέτοια συστήματα λειτουργούν στη Σουηδία και τη Φινλανδία, όπως το «electronic giro» 63. V. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΧΡΗΜΑ Το ηλεκτρονικό χρήμα είναι μία καινοτομική λύση για την πραγματοποίηση ηλεκτρονικών πληρωμών, καθώς διακινείται μέσω των συστημάτων ηλεκτρονικών πληρωμών διατηρώντας ωστόσο πολλά από τα χαρακτηριστικά του παραδοσιακού υλικού χρήματος. Έτσι συνδυάζει την ευελιξία και τα άλλα πλεονεκτήματα της σύγχρονης τεχνολογίας των υπολογιστών, ενώ ταυτόχρονα δεν απομακρύνεται από πιο παραδοσιακές μεθόδους πληρωμών, με τις οποίες οι καταναλωτές είναι εξοικειωμένοι. 1. ΟΡΙΣΜΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για την απόδοση ενός ακριβούς ορισμού του ηλεκτρονικού χρήματος. Όλες όμως οι προσπάθειες έχουν κινηθεί στα ίδια πλαίσια, παρουσιάζοντας αρκετές ομοιότητες και διαφοροποιούμενες σε επί μέρους λεπτομέρειες. Γενικά υπάρχουν επιμέρους πρωτοβουλίες σε πολλές χώρες, χωρίς να παρατηρείται μέχρι στιγμής μία ευρύτερη συντονισμένη προσπάθεια 64. Παγκοσμίως οι τάσεις για τον καθορισμό του ηλεκτρονικού χρήματος με ένα σαφή και περιεκτικό τρόπο δε συμβαδίζουν μεταξύ τους. Έχουν δημιουργηθεί δύο κύριες τάσεις, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τις διαφορές στις απόψεις των Αμερικανών και των Ευρωπαίων. Σύμφωνα με την αμερικανική άποψη, το ηλεκτρονικό χρήμα θεωρείται μία ακόμη μέθοδος για ηλεκτρονική μεταφορά κεφαλαίων, επεκτείνοντας τον ορισμό σε οποιαδήποτε περίπτωση συναλλαγής γίνεται χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Αυτό σημαίνει ότι ως ηλεκτρονικό χρήμα θεωρείται οποιαδήποτε νομισματική αξία μεταφέρεται 63 Knud Bohle, Michael Rader, Ulrich Riehm, «Electronic Payment Systems in European Countries Country Synthesis Report», Final Report, Forschungszentrum Karlsruhe GmbH, Karlsruhe 1999. 64 Stefan Ingves, «Electronic Money from a central bank respective Electronic trade the new conditions», Sveriges Riksbank, Stockholm 1998, σελ. 2. 24

ηλεκτρονικά. Σύμφωνα μάλιστα με αυτόν τον ορισμό, μπορεί όποιος διαθέτει τα κατάλληλα ηλεκτρονικά μέσα και την αντίστοιχη πρόσβαση, να παρακολουθήσει αντίστροφα την πορεία μιας μονάδας ηλεκτρονικού χρήματος μέχρι την πρώτη του χρήση σε μία συναλλαγή 65. Από την άλλη πλευρά οι Ευρωπαίοι ορίζουν το ηλεκτρονικό χρήμα περιοριστικά, θεωρώντας το ως μία νέα κατηγορία συσκευών αποθηκευμένης αξίας. Η ειδοποιός διαφορά σύμφωνα με την ευρωπαϊκή άποψη είναι το γεγονός ότι στις συναλλαγές με ηλεκτρονικό χρήμα δεν παρεμβάλλεται κάποια τράπεζα ή εταιρεία έκδοσης πιστωτικών ή χρεωστικών καρτών, με σκοπό να δώσει την εξουσιοδότηση για ολοκλήρωση των συναλλαγών αυτών. Το ηλεκτρονικό χρήμα διαφέρει από άλλα παρόμοια προϊόντα, όπως οι πιστωτικές κάρτες, κάτι το οποίο δε γίνεται ξεκάθαρο σύμφωνα με την αμερικανική άποψη. Είναι φυσικό λοιπόν το ηλεκτρονικό χρήμα να θεωρείται από τους Ευρωπαίους ως ηλεκτρονικό υποκατάστατο του υλικού χρήματος (των χαρτονομισμάτων και των κερμάτων), το οποίο αποθηκεύεται στη μνήμη ενός υπολογιστή ή στο ολοκληρωμένο κύκλωμα μίας πλαστικής κάρτας, με σκοπό την υλοποίηση των ηλεκτρονικών πληρωμών 66. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ορίζει ως ηλεκτρονικό χρήμα την ηλεκτρονική αποθήκευση νομισματικής αξίας σε τεχνικό μέσο ή συσκευή, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πληρωμές προς επιχειρήσεις, εκτός από τον εκδότη. Δεν εμπλέκονται αναγκαστικά τραπεζικοί λογαριασμοί, για το λόγο αυτό το ηλεκτρονικό χρήμα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα φορητό εργαλείο προπληρωμένης αξίας 67. Οι Α. Μήλιου και Α. Πομπόρτσης θεωρούν το ηλεκτρονικό χρήμα ένα ηλεκτρονικό ανάλογο του φυσικού χρήματος, το οποίο είναι ανεξάρτητο από οποιαδήποτε πλατφόρμα ή σύστημα 68. Ο αντιπρόεδρος της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Επιτροπής Κρατικού Αποθέματος (Federal Reserve Board) Alan Blinder ανέφερε ότι το ηλεκτρονικό χρήμα είναι ένα νέο χρηματικό εργαλείο, το κατονόμασε μάλιστα ως την ηλεκτρονική εκδοχή του χρήματος που εκδίδεται από ιδιώτες, ενώ ο Eugene Ludwig το χαρακτήρισε ως ένα εναλλακτικό μέσο συναλλαγών. Ένας 65 users.ox.ac.uk/~opina/, «Some Thoughts about Electronic Money» 66 users.ox.ac.uk/~opina/ ό.π. 67 Α. Σινανιώτη-Μαυρουδή & Ι. Φαρσαρώτας, «Ηλεκτρονική Τραπεζική», εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 2005 κεφ. 7, σελ. 231. 68 Α. Μήλιου & Α. Πομπόρτσης, «Υπηρεσίες Προστιθέμενης Αξίας στο Διαδίκτυο», εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2004, κεφ. 4, σελ. 159-160. 25