ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: Α. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Θ ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Π. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΛΕΝΗ- ΜΑΡΙΑ ΑΜ: 13402010000261 EMAIL papageorgmar@gmail.com 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 4 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ... 4 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ... 6 ΣΧΕΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ... 6 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ... 7 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;... 9 ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ;... 12 Ι) ΘΕΣΜΟΙ ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ... 12 Α) ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ; ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ- ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ;... 14 Β) ΛΑΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ... 15 Γ) ΑΝΑΚΛΗΣΗ... 16 ΙΙ) ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ( άρθρο 5Α του Σ)... 17 ΙΙΙ) Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ- ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ... 19 ΙV) ΕΚΛΟΓΕΣ- ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΨΗΦΟΣ... 20 V) ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ... 23 ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 27 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 28 ΒΑΣΙΚΑ ΛΗΜΜΑΤΑ... 28 SUMMARY... 29 IMPORTANT WORDS... 29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 30 ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ... 30 ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ... 31 ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ... 31 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια ήταν ομολογουμένως ραγδαία. Η τεχνολογία μεταμόρφωσε τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου και άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι θεσμοί και οι ανθρώπινες σχέσεις. Φυσικά αλλάζοντας το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούνται τα άτομα όπου σύμφωνα με το άρθρο 5 του Συντάγματος αναπτύσσουν ελεύθερα την προσωπικότητά τους, μεταβλήθηκε και ο τρόπος δράσης τους. Ποια είναι λοιπόν η επίδραση αυτής της εξέλιξης της τεχνολογίας στα συνταγματικώς καθιερωμένα δικαιώματα; Το διαδίκτυο έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης καθημερινότητας αναθεωρώντας ό,τι γνωρίζουμε για την πραγματικότητα στην οποία ζούμε. Η μεταβολή αυτή είναι κάτι το οποίο αφορά το δίκαιο αφ ενός καθώς η πραγματικότητα παράγει δίκαιο (οι ανάγκες της πραγματικότητας δημιουργούν κανόνες δικαίου για να ρυθμίσουν τις νέες ανθρώπινες σχέσεις), αφ ετέρου επειδή το δίκαιο εφαρμόζεται μέσα στην πραγματικότητα ( η πραγματικότητα της εφαρμογής του δικαίου). Έτσι βλέπουμε την υπεροχή της αντικειμενικής σχολής του δικαίου. Το διαδίκτυο ως νέα μορφή πραγματικότητας παράγει νέες συνταγματικές ρυθμίσεις και νέα συνταγματικά δικαιώματα ενώ αναμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο ασκούνται τα παλιά. Πρόκειται για τα λεγόμενα ηλεκτρονικά δικαιώματα όπως είναι το 5Α του Συντάγματος για την κοινωνία της Πληροφορίας ή το 9Α για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Έτσι άλλαξε ο χάρτης των προστατευόμενων συνταγματικών δικαιωμάτων και κυρίως ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την άμεση δημοκρατία. Με τη δημιουργία νέων δικαιωμάτων και την αναμόρφωση του περιεχομένου των ήδη υπαρχόντων δικαιωμάτων το αντιπροσωπευτικό σύστημα τίθεται σιγά σιγά εκποδών και στη θέση του έχει εισέλθει η άμεση δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτής της εργασίας θα ανακαλύψουμε τις βασικές έννοιες του διαδικτύου και της δημοκρατίας και πώς αυτά συνδυάζονται, ακόμα κατά πόσο αυτό έχει δημιουργήσει νέα συνταγματικά δικαιώματα και έχει εισαγάγει νέους τρόπους άσκησης των ατομικών δικαιωμάτων. Στη συνέχεια θα δούμε πώς το διαδίκτυο μπορεί να αναμορφώσει τους θεσμούς άμεσης δημοκρατίας και ειδικά το ηλεκτρονικό δημοψήφισμα. Άλλωστε δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι πλέον στο άρθρο 5Α του Συντάγματος κατοχυρώνεται η πρόσβαση στον ιστό για όλους τους πολίτες, επομένως το κράτος πρέπει να διασφαλίσει ίση πρόσβαση για όλους και να προστασία από τους κινδύνους. Στην Ελλάδα ο νόμος για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση με το πρόγραμμα Δι@ύγεια έχει αρχίσει να κάνει βήματα προς την υλοποίηση θεσμών άμεσης δημοκρατίας. Επιπλέον η ηλεκτρονική ψηφοφορία το λεγόμενο evoting έχει εισαχθεί σε πολλές χώρες και ίσως βοηθήσει στην εξάλειψη της αποχής. Έτσι μόνο το εκλογικό σώμα θα νοιώσει ότι συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Μόνο με τη σωστή χρήση του διαδικτύου θα οδηγηθούμε στην κοινωνία πολιτών, στην άμεση δημοκρατία. 3

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Το Διαδίκτυο (αγγλ. Internet interconnected networks) είναι παγκόσμιο σύστημα διασυνδεδεμένων δικτύων υπολογιστών, οι οποίοι χρησιμοποιούν καθιερωμένη ομάδα πρωτοκόλλων, η οποία συχνά αποκαλείται "TCP/IP" (αν και αυτή δεν χρησιμοποιείται από όλες τις υπηρεσίες του Διαδικτύου) για να εξυπηρετεί εκατομμύρια χρηστών καθημερινά σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι διασυνδεδεμένοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ανά τον κόσμο, οι οποίοι βρίσκονται σε ένα κοινό δίκτυο επικοινωνίας, ανταλλάσσουν μηνύματα (πακέτα) με τη χρήση διαφόρων πρωτοκόλλων(τυποποιημένοι κανόνες επικοινωνίας), τα οποία υλοποιούνται σε επίπεδο υλικού και λογισμικού. Το κοινό αυτό δίκτυο καλείται Διαδίκτυο. 1 Για τα επιμέρους αυτά δίκτυα υπεύθυνοι είναι εκείνοι που τα διαχειρίζονται, π.χ. κυβερνήσεις, οργανισμοί, εταιρείες, ιδιώτες. Το πλεονέκτημά του είναι πως αν ένα τμήμα καταργηθεί το συνολικό δίκτυο δεν καταστρέφεται αφού οι πληροφορίες θα βρουν άλλο δρόμο και θα παρακάμψουν το κατεστραμμένο τμήμα. Όλοι οι υπολογιστές που είναι συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο συνεργάζονται και μεταφέρουν πληροφορίες. Όταν αποστέλλεται μία πληροφορία αυτή χωρίζεται σε κομμάτια «packets». Κάθε πακέτο ταξιδεύει μόνο του στον ιστό και μπορεί να ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο από τα άλλα πακέτα για να φτάσει στον προορισμό του. Όταν η πληροφορία φτάσει στον προορισμό της τα πακέτα ξαναενώνονται μέσω του TCP /IP Transmission Control Protocol/ Internet Protocol, το οποίο είναι η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι υπολογιστές για να επικοινωνούν μεταξύ τους. Την κυκλοφορία μέσω του διαδικτύου διευθύνει ένας ειδικός υπολογιστής ο «router». Μια πληροφορία μπορεί να περάσει από πολλούς «routers» πριν φτάσει στον προορισμό της. Τα πιο σημαντικά δίκτυα στον κόσμο συνδέονται μέσα από τη σπονδυλική στήλη του «backbone» που είναι μια ομάδα από γραμμές μεγάλης ταχύτητας. Η σύνδεση στο διαδίκτυο γίνεται με τη χρήση εξοπλισμού «modem» και με προγράμματα του υπολογιστή. 2 Ο χρήστης μπορεί να συνδεθεί μέσω των δικτύων κάποιας εταιρείας- παρόχου ( πλέον τα παλιά ενσύρματα δίκτυα έχουν δώσει τη θέση τους στα ταχύτατα ασύρματα δίκτυα) η οποία συνήθως χρεώνει τα έξοδα σύνδεσης του υπολογιστή με το διαδίκτυο και κάποια μηνιαία συνδρομή του χρήστη. Σήμερα στην Ελλάδα χρησιμοποιείται από τις περισσότερες εταιρίες παρόχους διαδικτύου η υπηρεσία Asymmetric Digital Subscriber Line (Ασύμμετρη Ψηφιακή Συνδρομητική Γραμμή) ή ADSL η οποία είναι μια μορφή DSL, δηλαδή μια τεχνολογία μετάδοσης δεδομένων που λειτουργεί πάνω σε παραδοσιακή τηλεφωνική γραμμή αλλά πετυχαίνει υψηλότερους ρυθμούς μεταφοράς από τα παραδοσιακά «modem». Η ανώτερη ταχύτητα που προσφέρεται είναι 24 Mbps. 3 1 http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%94%ce%b9%ce%b1%ce%b4%ce%af%ce%ba%cf%84% CF%85%CE%BF 2 Δίκαιο και Ιντερνετ Κράκωστας Ι β έκδοση 3 http://el.wikipedia.org/wiki/asymmetric_digital_subscriber_line 4

Οι υπηρεσίες που παρέχει το διαδίκτυο στους χρήστες του είναι οι εξής: Α) παγκόσμιος ιστός: Η πληροφορία παρουσιάζεται στο χρήστη με τη μορφή ιστοσελίδων (web pages), οι οποίες προσφέρονται από έναν εξυπηρετητή (web server) και γίνονται ορατές μέσα από ένα πρόγραμμα φυλλομετρητή (webbrowser) του πελάτη (client), όπως ο Internet Explorer της Microsoft ή ο Navigator, της εταιρείας Netscape. Β) Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (E-mail) είναι η πιο διαδεδομένη υπηρεσία του διαδικτύου και αποτελεί έναν ταχύτατο, φθηνό και τρόπο επικοινωνίας μεταξύ χρηστών του Internet σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι μια μορφή επικοινωνίας η οποία επιτρέπει στους χρήστες του διαδικτύου να στείλουν ένα μήνυμα σε άλλους χρήστες, που έχουν ηλεκτρονική διεύθυνση (e-mail address) με τρόπο που μοιάζει με αυτόν του κλασικού ταχυδρομείου. Γ) Η υπηρεσία Μεταφοράς αρχείων :Τα αρχεία στο Internet μπορούν να διακινούνται από τον ένα υπολογιστή στον άλλο, επικοινωνώντας με μια κοινή γλώσσα (πρωτόκολλο) που ονομάζεται File Transfer Protocol (FTP). Στο Διαδίκτυο υπάρχει πλήθος από τοποθεσίες FTP (FTP sites) από τα οποία καθίσταται εφικτό το κατέβασμα (Download)των αρχείων, δηλαδή, η μεταβίβασή τους από τον απομακρυσμένο υπολογιστή στον υπολογιστή μας ή το ανέβασμα αρχείων, δηλαδή η αποστολή στον απομακρυσμένο υπολογιστή. Δ) Εκτέλεση προγραμμάτων σε άλλους υπολογιστές: To Telnet είναι η υπηρεσία του Internet που επιτρέπει τη σύνδεση με έναν απομακρυσμένο υπολογιστή ώστε οι δύο υπολογιστές να αλληλεπιδρούν και να γίνεται δυνατή η χρησιμοποίηση των προγράμματά του απομακρυσμένου υπολογιστή. Ο υπολογιστής του χρήστη, μετατρέπεται σε τερματικό του απομακρυσμένου υπολογιστή ο οποίος ανταποκρίνεται στις εντολές του. Ε) Η υπηρεσία συζητήσεων (Usenet news ή Newsgroups) δίνει τη δυνατότητα σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο, να συμμετέχουν σε ανοιχτές συζητήσεις πάνω σε θέματα που τους ενδιαφέρουν. Οι συζητήσεις αυτές πραγματοποιούνται σε χώρους, που λειτουργούν σαν πίνακες ανακοινώσεων. Κάθε χρήστης μπορεί να στείλει το μήνυμά του (άρθρο) και οι άλλοι χρήστες μπορούν να διαβάσουν το άρθρο του και, αν επιθυμούν, να απαντήσουν σε αυτό. Οι απαντήσεις στέλνονται και αυτές στον ίδιο χώρο, ώστε να μπορούν και αυτές με τη σειρά τους να διαβαστούν από όλους τους υπόλοιπους χρήστες. Αυτή η χρήση του διαδικτύου είναι και η πιο πρόσφορη για τη λεγόμενη ηλεκτρονική διακυβέρνηση και την απαρχή της άμεσης δημοκρατίας στο σύγχρονο κόσμο. Στ) Υπηρεσία Αναζήτησης πληροφοριών : Η μηχανή αναζήτησης είναι μια υπηρεσία που διαθέτει μια βάση δεδομένων με καταγεγραμμένα στοιχεία για τις πληροφορίες που υπάρχουν στο διαδίκτυο. Ο χρήστης αναζητά αυτό που θέλει με βάση κάποια συγκεκριμένα κριτήρια - λέξεις κλειδιά (keywords) και η μηχανή αναζήτησης του παρουσιάζει τις διευθύνσεις εκείνες στις οποίες έχουν βρεθεί οι λέξεις κλειδιά. 4 4 http://7gym-glyfad.att.sch.gr/ergasies/ipirinter.htm 5

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Τα συνταγματικά δικαιώματα είναι τα δικαιώματα (δηλαδή οι εξουσίες με σκοπό την εξυπηρέτηση ιδιωτικών συμφερόντων) τα οποία η έννομη τάξη θεωρεί τόσο σπουδαία για την ύπαρξή της που τα θεμελιώνει και στο Σύνταγμα. Τα συνταγματικά δικαιώματα αποτελούν εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, που είναι μητρικό δικαίωμα και καταστατική αρχή της έννομης τάξης. Βέβαια πλέον με την αντικειμενικοποίηση της θεωρίας των δικαιωμάτων δεν προστατεύονται μόνο δικαιώματα αλλά και θεσμοί. Έτσι η άλλοτε δυαδιστική έννομη τάξη έγινε ενιαία προσφέροντας ασφάλεια δικαίου σε όλες τις περιοχές της. Η αντικειμενική θεωρία κατέστησε αναγκαίο να μεταβάλλονται τα δικαιώματα μέσα στο θεσμικό νομικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Έτσι τα δικαιώματα δεν πρέπει να ερμηνεύονται στενά αλλά υπό το πρίσμα των νέων συνθηκών, αλλιώς θα κινδύνευαν να καταστούν γρήγορα χωρίς αντικείμενο. Άλλωστε αυτό επιβάλλεται από την τυπικότητα του Συντάγματός μας και τη δυσκολία αναθεώρησής του. Πρόκειται στην ουσία για αναθεώρηση χωρίς αναθεώρηση όπως συνηθίζεται να λέγεται. 5 ΣΧΕΣΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ Τα συνταγματικά δικαιώματα και το διαδίκτυο, όπως και κάθε επίτευγμα της τεχνολογίας συνδέεται με μία εσωτερική σχέση σκοπού και μέσου. Το συνταγματικό δικαίωμα και η υλοποίησή του αποτελεί τον προσδιοριζόμενο σκοπό ενώ το διαδίκτυο το μέσο. Σκοπός του νομοθέτη είναι πάντα ο άνθρωπος, η ανθρώπινη αξία, που εκτός από μητρικό δικαίωμα είναι και καταστατική αρχή της έννομης τάξης κάτι που σημαίνει ότι όλα τα συνταγματικά δικαιώματα αποτελούν μορφές εξειδίκευσης της ανθρώπινης αξίας. Η σχέση συνταγματικών δικαιωμάτων και διαδικτύου είναι καθαρά ιεραρχική. Η ανθρώπινη αξία είναι συνταγματικά λοιπόν το υπέρτατο έννομο αγαθό, έτσι ο νομοθέτης θέτει το μέσο στην υπηρεσία του ανθρώπου ποτέ το αντίστροφο. Ανάμεσα σε αυτό και στα συνταγματικά δικαιώματα υπάρχει και μια εγγενής πραγματική σχέση που προκύπτει από την ίδια την ανθρώπινη δράση. Ο άνθρωπος σε μεγάλο μέρος της δράσης του, η οποία συνιστά και άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων το χρησιμοποιεί. Η χρήση λοιπόν εν γένει των τεχνολογικών μέσων και κυρίως του διαδικτύου διευκολύνει την άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων, καθώς καθιστά πιο εύκολη την υλοποίησή τους. έτσι παρέχονται νέοι τρόποι στην άσκηση ανθρώπινης δραστηριότητας και κατά συνέπεια στην άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων. Εκείνος που ξέρει να το χρησιμοποιεί καθίσταται πιο ελεύθερος. Θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι η ελευθερία του ανθρώπου, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του μέχρις ενός σημείου και η χρήση του συμβαδίζουν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πραγματική άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων συνδέεται με τη χρήση του. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για ελευθερία μέσω του διαδικτύου. Όποιος έχει περισσότερες δυνατότητες πρόσβασης έχει περισσότερες δυνατότητες ελευθερίας και απόλαυσης των συνταγματικών δικαιωμάτων, όποιος δεν έχει τις ίδιες δυνατότητες όμως βρίσκεται σε μειονεκτική θέση. Άρα η ελευθερία αυτή δεν είναι ελευθερία για όλους. 5 Δημητρόπυλος Α. Γενική συνταγματική θεωρία Α. Σάκκουλας 2004 6

Όμως αν κρίνουμε από το γεγονός ότι το διαδίκτυο διαδίδεται ταχύτατα και ευρύτατα σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού μπορούμε να μιλήσουμε για μια μορφή ελευθερίας για πολλούς. Μπορούμε δηλαδή να πούμε ότι η ελευθερία συναντά την ισότητα. Δεν είναι όλος ο πληθυσμός ακόμα εξοικειωμένος με το μέσο όμως η διαδοχή των γενεών θα ελαχιστοποιήσει τη διαφορά των ηλεκτρονικά αναλφάβητων από τους ηλεκτρονικά μορφωμένους. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι είναι προσιτό στο ευρύ κοινό και η χρήση του έχει γενικευθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στο χώρο του είναι δυνατή η άσκηση πολλών συνταγματικών δικαιωμάτων. Μέσα σε αυτό γεννιούνται νέα- ηλεκτρονικά δικαιώματα, αλλά ασκούνται ηλεκτρονικά και τα παραδοσιακά- προϋπάρχοντα δικαιώματα. Αυτή η ηλεκτρονική άσκηση των δικαιωμάτων είναι μερικές φορές πιο αποτελεσματική από την παραδοσιακή. Η χρήση του έχει μια θετική και μία αρνητική πλευρά. Εμφανίζεται με τις δύο όψεις του Ιανού. Το ζήτημα δεν αφορά το διαδίκτυο αυτό καθ αυτό αλλά τη χρήση του. Έτσι ο άνθρωπος μπορεί να το χρησιμοποιήσει για τη μία κατεύθυνση, τη στήριξη και τη διευκόλυνση των δικαιωμάτων ή την άλλη κατεύθυνση, την παρεμπόδιση των δικαιωμάτων. Δημιουργούνται όμως πολλές φορές και νέοι κίνδυνοι, που απειλούν τον ίδιο τον άνθρωπο και τα συνταγματικά δικαιώματα γενικότερα. Έτσι το διαδίκτυο μπορεί να προσφέρει στο μεγάλο αντίπαλο των συνταγματικών δικαιωμάτων το κράτος (αλλά και στην ιδιωτική βούληση) τη δύναμη είτε να ενισχύσει τα συνταγματικά δικαιώματα είτε να τα απειλήσει πολύ περισσότερο απ ότι στο παρελθόν. Γι αυτό όπως έχει λεχθεί ότι ενίοτε ενισχύει την ελευθερία και κατ επέκταση τη δημοκρατία στα κράτη και ενίοτε όχι. 6 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Το διαδίκτυο απειλεί ή ενισχύει τα συνταγματικά δικαιώματα. Όμως συνταγματικά δικαιώματα με την πλήρη έννοια του όρου νοούνται μέσα σε ένα δημοκρατικό περιβάλλον. Εφόσον λοιπόν τα συνταγματικά δικαιώματα επηρεάζουν την ανθρώπινη ελευθερία θα επιδρούν και στο κατά πόσο το πολίτευμά των χωρών παραμένει δημοκρατικό. Έχει ειπωθεί ότι «το διαδίκτυο μπορεί να αποτρέψει την τυραννία γιατί αυτή πλέον εκτίθεται πιο εύκολα» 7 Καθιστά δύσκολη τη διατήρηση κλειστών καθεστώτων και τη χειραγώγηση των μαζών. Έχει δημιουργήσει μία έκρηξη ατομικής ελευθερίας των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Αραβική Άνοιξη, η επανάσταση στον αραβικό κόσμο, η οποία ξεκίνησε μέσα από το διαδίκτυο και κυρίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα άτομα ενημερώνονται και αναπτύσσουν οξυμένη κρίση, οπότε διεκδικούν δημοκρατικά πολιτεύματα, επαναστατούν σε περιπτώσεις καταπάτησης των δικαιωμάτων τους και επιδιώκουν να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη τους από τους κυβερνώντες. Λόγω του πλούτου των γνώσεων που προσφέρει αυξάνει το μορφωτικό επίπεδο των λαών οι οποίοι μπορούν να έχουν πρόσβαση στη γνώση, να δουν πώς ζουν άλλοι λαοί και να κάνουν γόνιμες συγκρίσεις, χαλυβδώνει τις προσωπικότητες των ατόμων, τα οποία έχουν μια γενική εποπτεία του κόσμου γύρω τους καθώς μπορούν να ενημερώνονται για ό,τι συμβαίνει 6 Δημητρόπουλος Ανδρέας Η επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας στα συνταγματικά δικαιώματα, Επιθεώρηση Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου 2004 7 Γουέμπστερ από Μαρίνος Αναστάσιος Το διαδίκτυο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και σε πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών. 7

στην υφήλιο ανά πάσα ώρα και στιγμή. Γι αυτό το λόγο μπορεί να συντελέσει στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας ως βασικού πολιτεύματος. Η δύναμη του στην ενίσχυση της δημοκρατίας φαίνεται και από το γεγονός ότι πολλά καθεστώτα προσπαθούν να διακόψουν την πρόσβαση στο διαδίκτυο στους χρήστες του, ώστε οι τελευταίοι να μην ενημερώνονται και να μη διεκδικούν περισσότερες ευκαιρίες για συμμετοχή στα κοινά και άρα πιο εκδημοκρατισμένα στην ουσία τους πολιτεύματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Τουρκία μετά τις εξεγέρσεις του πάρκου Γκεζί το 2013, όπου η κυβέρνηση διέκοψε πολλές φορές την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ενώ πιο πρόσφατο συμβάν ήταν η απαγόρευση της πρόσβασης στο twitter που επιβλήθηκε η τουρκική κυβέρνηση στις 21 Μαρτίου 2014 σε μία προσπάθεια εκρίζωσης του. Επίσης μία άλλη περίπτωση που αποδεικνύει πόσο επικίνδυνο θεωρείται το διαδίκτυο από τις σύγχρονες κυβερνήσεις είναι το νομοσχέδιο που εισήγαγε το 2010 αμερικανός γερουσιαστής ο Τζο Λίμπερμαν το οποίο θα εγκαθιστούσε γενικό διακόπτη του διαδικτύου. Με το διακόπτη αυτό ο αμερικανός πρόεδρος θα μπορούσε μονομερώς να διακόψει μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου τη λειτουργία του συνόλου του παγκόσμιου ιστού. Παρότι το νομοσχέδιο καταψηφίστηκε σε ψηφοφορία της ολομέλειας του οργάνου ο τηλεπικοινωνιακός νόμος του 1934 δίνει τη δυνατότητα στον πρόεδρο να διακόπτει τη λειτουργία κάθε τηλεπικοινωνιακού δικτύου που απειλεί την εθνική ασφάλεια. Ακόμα και σήμερα το υπουργείο εσωτερικής ασφαλείας των ΗΠΑ διατηρεί στα συρτάρια του «το σχέδιο 303» με στόχο την παύση λειτουργίας και την επανεκκίνηση εμπορικών και ιδιωτικών ασυρμάτων δικτύων σε στιγμές εθνικών κρίσεων. Την αγανάκτηση για το μέσο αυτό μοιράζονται όλοι οι ηγέτες απολυταρχικών καθεστώτων στον κόσμο. Στο προοίμιο του μανιφέστου «διακήρυξη ανεξαρτησίας του διαδικτύου» του Τζον Πέρι Μπάρλοου από το 1966 ο συγγραφέας προβλέπει την πτώση των δικτατοριών μέσα από την απελευθέρωση της πληροφορίας. Από την άλλη πλευρά η ίδια η φύση των νέων μέσων μπορεί να αποδειχτεί ιδανική για τις επιδιώξεις των πολέμιων της δημοκρατίας καθώς τα μέσα μπορούν αν είναι χειραγωγημένα να αποδειχθούν καίριας σημασίας για την καλλιέργεια λατρείας της προσωπικότητας ή για τη διασπορά ψευδών φημών. 8 Από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι το βλάπτει ανεπανόρθωτα τη δημοκρατία όπως η χαρακτηριστική περίπτωση των υποκλοπών από την αμερικανική εταιρεία παρακολουθήσεων NSA. Αν δεν έχουμε ελευθερία σε αυτό, τότε το ηλεκτρονικό κράτος εμφανίζεται ως μεγαλύτερη απειλή για τα συνταγματικά δικαιώματα απ ό,τι στο παρελθόν, καθώς όπως προσφέρονται στους πολίτες απεριόριστες χρήσεις παρέχεται και στο κράτος απεριόριστες δυνατότητες συλλογής επεξεργασίας και καταχώρισης πληροφοριών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εναντίον κάθε πολίτη. Δημιουργούνται νέα μέτρα αστυνόμευσης πολύ πιο αποτελεσματικά από το παρελθόν. Η επεξεργασία των στοιχείων αυτών δίνει στις αρχές δυνατότητα να εξασφαλίζουν με το πάτημα ενός κουμπιού το ιστορικό κάθε πολίτη από τη γέννησή του και κάθε χρήσιμη πληροφορία για αυτόν. Το ηλεκτρονικό κράτος είναι μία πολύ καλά οργανωμένη και ιδιαίτερη ισχυρή απειλή για τα συνταγματικά δικαιώματα και κυρίως για την ελευθερία των ανθρώπων. Επανέρχεται έτσι το μοντέλο του κράτους το οποίο είναι αντίπαλος των δικαιωμάτων και εμφανίζεται έτσι η αμυντική ενέργεια των δικαιωμάτων. Φυσικά ο κίνδυνος αυτός 8 Καθημερινή αριθμός φύλλου 28614 Πέμπτη 3 Απριλίου 2014 σελ 8 από πρακτορείο Reuters 8

μπορεί να αποσοβηθεί μόνο στα πλαίσια της δημοκρατικοποίησης των πολιτευμάτων των κρατών ώστε να μην καταπατώνται τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσω του διαδικτύου. Αλλά και από την άλλη πλευρά πρέπει και μέσα στις δημοκρατίες να υπάρχει διάθεση για να εξασφαλιστούν τα ατομικά δικαιώματα, η ελευθερία και η ίδια η δημοκρατία στο διαδίκτυο. Κάτι που δε διαφαίνεται από τις κυβερνήσεις οι οποίες θεωρούν( οπότε στην περίπτωση των παρακολουθήσεων από την αμερικανική nsa) ότι ο παγκόσμιος ιστός είναι ένας χώρος όπου δραστηριοποιούνται εταιρείες και είναι δυνατή η παρακολούθηση των πολιτών όπως και σε κάθε χώρο συναλλαγών. Όμως το ίντερνετ έχει παρέλθει προ πολλού αυτό το στάδιο: είναι απλά μία δεύτερη πραγματικότητα στην οποία κινούνται τα άτομα και έχουν ανάγκη ελευθερίας αλλά και προστασίας μέσα στα νόμιμα συνταγματικά πλαίσια. Έτσι υπάρχει ανάγκη περισσότερης δημοκρατικοποίησης για τον αποτελεσματικότερο έλεγχό του. Άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι αποτελεί απειλή και για την ιδιωτική βούληση και μάλιστα μεγαλύτερη απ ότι το κράτος. Η ηλεκτρονική ιδιωτική εξουσία είναι τεράστια απειλή για τα συνταγματικά δικαιώματα και τη δημοκρατία, γι αυτό και η συνταγματική προστασία η λεγόμενη τριτενέργεια των δικαιωμάτων είναι πιο επιβεβλημένη από ποτέ. 9 Γι αυτό πρέπει να υπάρχει ενισχυμένη προστασία. Η ελευθερία του ίντερνετ δε σημαίνει την απαλλαγή του από κάθε κανόνα, την ανομία καθώς το δημοκρατικό πολίτευμα δεν μπορεί να ζήσει χωρίς θεσμούς, χωρίς εξουσίες που να ελέγχονται από άλλες εξουσίες. Έτσι θα πρέπει να υπάρχει δημοκρατία μέσα στο διαδίκτυο και συνταγματική προστασία για τους χρήστες ώστε αυτό να καταστεί το μέσο που θα προωθήσει την άμεση δημοκρατία δηλαδή τη συμμετοχή όλων των πολιτών στη διακυβέρνηση των κρατών. Μόνο με τη δημοκρατική οργάνωση του μπορεί να επιτευχθεί η e-democracy η νέα μορφή άμεσης δημοκρατίας που θα καταστήσει τους πολίτες πραγματικά ενεργούς και πλέον θα νοιώθουν ότι συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων, θα υπάρχει δηλαδή ταυτότητα κυβερνώντων και κυβερνωμένων. 10 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ; Η άμεση δημοκρατία αποτελεί έναν τύπο δημοκρατίας και θεωρίας πολιτικών δικαιωμάτων όπου η εξουσία εδράζεται στη συνέλευση όλων των πολιτών που συμμετέχουν σε αυτήν. Σήμερα καθ ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένας τόπος συνάθροισης εκατομμυρίων ατόμων η άμεση δημοκρατία έχει αντικατασταθεί από την έμμεση δημοκρατία ή σύστημα εκλεγμένων αντιπροσώπων, που αποτελεί ήπια μορφή του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Δηλαδή οι πολίτες μέσω της διαδικασίας των εκλογών επιλέγουν τους αντιπροσώπους τους οι οποίοι κυβερνούν. Ο λαός μπορεί ανά τακτά χρονικά διαστήματα να διαλέγει πρόεδρο, βουλευτές, πρωθυπουργό και να καθορίζει έτσι και τη μορφή του πολιτεύματος. Οι αντιπρόσωποι ασκούν είτε την εκτελεστική είτε τη νομοθετική εξουσία. Οι εκλογές ανάδειξης των αντιπροσώπων αποτελούν συνήθως την κύρια μέθοδο συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Έτσι λοιπόν έχει επικρατήσει αυτός ο χωρισμός σε άμεση, έμμεση και μεικτή δημοκρατία, ο οποίος είναι φαινομενικός, αφού ως δημοκρατία κατά την 9 Α Δημητρόπουλος Η επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας στα συνταγματικά δικαιώματα, Επιθεώρηση Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου 2004 10 Μαρίνος Αναστάσιος, Το διαδίκτυο στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και σε πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών, σελ 94 επ. 9

κυριολεξία του όρου νοείται μόνο η άμεση δημοκρατία. Η έμμεση δημοκρατία ανήκει σε μία άλλη μορφή πολιτεύματος που καλείται αντιπροσωπευτικό σύστημα, η οποία αναγνωρίζει μια ατελή μορφή αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Δεν κυβερνά ο λαός αλλά οι αντιπρόσωποί του, η θέλησή τους ταυτίζεται με τη θέληση του λαού. Άλλωστε δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο ο λαός παίρνει ο ίδιος τις βασικές πολιτικές αποφάσεις. Αυτός ο ορισμός μας φανερώνει τα βασικά στοιχεία της δημοκρατίας, δηλαδή ότι είναι πολίτευμα, δηλαδή σύστημα οργάνωσης και άσκησης της εξουσίας, είναι πολίτευμα στο οποίο δήμος εστί ο κραττών, δηλαδή στο οποίο τη δύναμη την έχει ο λαός,( η ίδια η λέξη δημοκρατία αυτό σημαίνει άλλωστε το κράτος του δήμου), ο λαός παίρνει ο ίδιος τις βασικές πολιτικές αποφάσεις. Στη δημοκρατία υπάρχει η αρχή ότι ο λαός αυτοκυβερνάται, υπάρχει ταυτότητα μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνώμενων. Η διάκριση κυβερνώντων και κυβερνωμένων από νομική άποψη δεν υπάρχει εφόσον οι κυβερνώμενοι αποφασίζουν για τους εαυτούς τους. άμεση δημοκρατία είναι το πολίτευμα εκείνο στο οποίο ο λαός ασκεί ο ίδιος την κρατική εξουσία στις κυριότερες εκδηλώσεις της. Βασικό και ανώτατο όργανο της άμεσης δημοκρατίας είναι η λαϊκή συνέλευση η οποία συνέρχεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα προκειμένου να νομοθετήσει, να εκλέξει άλλα όργανα και να απονείμει δικαιοσύνη. Τόσο η άμεση δημοκρατία όσο και το δημοψήφισμα βασίζονται στην αρχή της αμεσότητας στην άμεση δηλαδή λήψη των αποφάσεων από το λαό, στη συγκρότηση του λαού σε κρατικό όργανο. Η άμεση δημοκρατία έχει τις καταβολές της στην αρχαία Ελλάδα και είναι η αρχαιότερη μορφή δημοκρατίας στο οποίο σύμφωνα με τον Αριστοτέλη «δήμος εστίν ο κραττών». Στην Αθήνα του 5ου αιώνα ο κάθε πολίτης συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή με τη συνεχή διαβούλευση. Στην αγορά της αρχαίας Αθήνας ή στην Πνύκα οι πολίτες συναθροίζονταν για να λάβουν τις αποφάσεις τους δια βοής. Το κύριο πολιτειακό όργανο στην αρχαία Αθήνα ήταν η εκκλησία του δήμου, η λαϊκή συνέλευση. Υπήρχαν δύο είδη εκκλησιών οι τακτικές και οι έκτακτες. Το δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία είχαν απεριόριστα όλοι οι ελεύθεροι άνδρες πάνω από 18 χρονών και συμπεριλαμβανομένων των ασθενέστερων τάξεων από την εποχή του Σόλωνα. Υπήρχε περιορισμός για τους ανήλικους και όσους είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Η εκκλησία ήταν αρμόδια για κάθε ζήτημα που αφορούσε το κοινό συμφέρον ανεξάρτητα αν αυτό ήταν νομοθετικό, διοικητικό ή δικαστικό, αρκεί το ζήτημα αυτό να μην ανήκε ρητά στην αρμοδιότητα της βουλής ή των λοιπών αρχών. Στην αρχαία Αθήνα «δήμος εστίν ο κραττών» και αυτός διοικείται με ψηφίσματα και δικαστικές αποφάσεις. Η συμμετοχή του πολίτη είναι άμεση και καθημερινή γι αυτό καθίσταται μόριο του πολιτεύματος όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, δηλαδή συστατικό και λειτουργικό στοιχείο της πόλης-κράτους. Κύρια αρμοδιότητα της εκκλησίας του δήμου ήταν η ψήφιση των νόμων και των ψηφισμάτων. Κάθε Αθηναίος πολίτης είχε δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας και μπορούσε να υποβάλει πρόταση τροποποίησης των νόμων κατά την ενδέκατη μέρα της πρώτης πρυτανείας και με πλειοψηφία των μετεχόντων. Για ορισμένα διοικητικά ζητήματα όπως την εκλογή των υπαλλήλων, καθώς και για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων, την παροχή άδειας και τον οστρακισμό ακολουθείτο ειδική διαδικασία. Η δικαστική αρμοδιότητα της εκκλησίας ήταν περιορισμένη. Αλλά και στη Σπάρτη η άμεση δημοκρατία είχε εισαχθεί πολύ πριν τη Χίο ή την Αθήνα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Σπάρτης είναι ότι δε διέθετε γραπτό αλλά άγραφο, εθιμικό δίκαιο. οι κυριότεροι παράγοντες του πολιτεύματος ήταν η βασιλεία, η Γερουσία και η λαϊκή συνέλευση, η Απέλλα και αργότερα οι έφοροι. Ο θεσμός της βασιλείας ήταν στη Σπάρτη αποδυναμωμένος. Διατηρούσε κυρίως θρησκευτικά 10

προνόμια και ήταν αρχηγός του στρατού σε καιρό πολέμου. Η Γερουσία αποτελεί ένα είδος συμβουλίου του κράτους, το οποίο αποφασίζει μαζί με το βασιλιά και τους εφόρους για τα σημαντικότερα θέματα της πόλης προτού τεθούν σε συζήτηση στην Απέλλα. Οι κυριότερες αρμοδιότητές της ήταν δικαστικές. Προετοίμαζε τα θέματα τα οποία θα εισάγονταν στη λαϊκή συνέλευση για συζήτηση. Η Απέλλα ήταν αρμόδια για την εκλογή γερόντων και εφόρων. Στην Απέλλα συζητούνταν και λαμβάνονταν αποφάσεις για διάφορα θέματα όπως για την κήρυξη πολέμου ή τη σύναψη ειρήνης ή συμμαχίας. Στις αρμοδιότητές της άνηκε επίσης ο κανονισμός τρόπου ενέργειας κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις, ο διορισμός και η ανάκληση στρατηγού, η λύση διαφωνιών ως προς τη διαδοχή θρόνου, η απελευθέρωση των ειλώτων, η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, η ψήφιση των ελάχιστων εισαγόμενων προτάσεων νόμου κλπ. Στην Απέλλα συμμετείχαν οι σπαρτιάτες πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 30 ο έτος της ηλικίας τους και δεν είχαν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Δεν συμμετείχαν οι περίοικοι και οι είλωτες. Εκτός από την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας θεμελιωμένη ήταν και η αρχή της ισότητας με έμπρακτη εφαρμογή της στο γενικότερο τρόπο ζωής, στο θεσμό των συσσιτίων, στην πειθαρχία. Όσοι δε συνεισέφεραν στα κοινά συσσίτια στερούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα. Στη Σπάρτη η ισότητα είχε οικονομικό υπόβαθρο. Κάθε σπαρτιάτης διάθετε τον ίδιο κλήρο γης. Ο σπαρτιατικός λαός λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις για βασικά θέματα, που απασχολούν το κοινωνικό σύνολο. Το δημοψήφισμα με την ουσιαστική έννοια του όρου εμφανίζεται στην αρχαία Σπάρτη και μάλιστα νωρίτερα προτού εμφανιστεί στην Αθήνα. Όπως όμως και στην Αθήνα για τη λήψη ουσιαστικών αποφάσεων δεν χρησιμοποιείται γραπτή, αλλά προφορική διαδικασία. Με το τέλος της ελληνικής αρχαιότητας η άμεση δημοκρατία εξαφανίστηκε. 11 Άλλωστε τα εκατομμύρια των πολιτών που απαρτίζουν τα σύγχρονα κράτη δεν μπορούν να δημιουργήσουν σύγχρονες συνελεύσεις πολιτών σε κρατικό επίπεδο καθώς δεν υπάρχει χώρος στον οποίο θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν και δεν υπάρχει περίπτωση για συμφωνία στα τόσα ζητήματα που ανακύπτουν στα σύγχρονα κράτη. Η μόνη χώρα η οποία βρίσκεται πιο κοντά στο μοντέλο της άμεσης δημοκρατίας στην Ευρώπη είναι η Ελβετία. Οι Ελβετοί ψηφίζουν μέσω δημοψηφισμάτων για όλα τα καίρια ζητήματα που αφορούν την κοινωνία τους. Αρχικά ψηφίζουν για ζητήματα που αφορούν το ομοσπονδιακό κράτος αλλά και για θέματα που αφορούν το καντόνι τους και το δήμο τους. Τα δημοψηφίσματα χωρίζονται σε υποχρεωτικά, δηλαδή τα θέματα για τα οποία η κυβέρνηση πρέπει να κηρύξει δημοψήφισμα ανεξάρτητα με το αν οι πολίτες έχουν συλλέξει υπογραφές και στα μη υποχρεωτικά δημοψηφίσματα. Τα υποχρεωτικά δημοψηφίσματα στην ουσία ελέγχουν άμεσα κάποιες πράξεις του κοινοβουλίου όπως είναι η συμμετοχή της Ελβετίας σε οποιαδήποτε υπερεθνική οντότητα (ΝΑΤΟ, ΕΕ, κ.α.),οι έκτακτες κυβερνητικές πράξεις και οι αναθεωρήσεις του συντάγματος (άρθρο 140 του ελβετικού συντάγματος) 12. Στα δημοψηφίσματα αυτά πρέπει να επιτευχθεί διπλή πλειοψηφία, και πολιτών και καντονιών. Αυτό γίνεται έτσι ώστε να μην μπορούν τα πολυπληθή καντόνια (όπως αυτό της Ζυρίχης με 1,3 εκατομμύρια κατοίκους) να επιβάλουν την άποψη τους στα λιγότερο πυκνοκατοικημένα (το Appenzell Innerrhoden έχει μόλις 15.000 κατοίκους). Τα μη υποχρεωτικά δημοψηφίσματα είναι τα δημοψηφίσματα εκείνα τα οποία για να 11 Γενική Συνταγματική θεωρία Α Δημητρόπουλος Αντ. Ν. Σάκκουλας σελ.432-439 12 http://www.admin.ch/ch/e/rs/1/101.en.pdf 11

κηρυχθούν χρειάζεται απαραιτήτως οι πολίτες να μαζέψουν υπογραφές (αυτή είναι και η κύρια διαφορά τους με τα υποχρεωτικά όπου οι πολιτικοί συνήθως προβαίνουν από μόνοι τους στην κήρυξη δημοψηφίσματος αφού το επιτάσσει το ίδιο το Σύνταγμα). Μέσα σε 100 μέρες από την επίσημη δημοσίευση ενός νόμου οι πολίτες πρέπει να συλλέξουν 50000 υπογραφές προκειμένου να θέσουν το νόμο σε δημοψήφισμα (άρθρο 141 ελβετικού συντάγματος). Ακόμα και αν το δημοψήφισμα δεν έχει τα αποτελέσματα που ήλπιζαν οι πολίτες θα ρίξει σίγουρα τα φώτα της δημοσιότητας πάνω στο θέμα που πραγματεύεται ο νόμος. Άρα οι πολιτικοί είναι πάντα πολύ προσεκτικοί έτσι ώστε οι νόμοι που θέτουν προς ψήφιση να είναι σύμφωνοι με το μεγαλύτερο μέρος της κοινής γνώμης. Ο νόμος πρέπει να εγκριθεί από την πλειοψηφία των πολιτών στο δημοψήφισμα για να τεθεί σε εφαρμογή. Εκτός από τα δημοψηφίσματα οι πολίτες έχουν και το δικαίωμα να προβούν σε πρωτοβουλία συνταγματικής αναθεώρησης. Δηλαδή μπορούν να δημιουργήσουν με δική τους πρωτοβουλία ένα σχέδιο συνταγματικής αναθεώρησης αν καταφέρουν αυτό να υπογραφεί από 100000 άτομα, που έχουν εκλογικά δικαιώματα, τότε το κοινοβούλιο είναι υποχρεωμένο να το θέσει σε δημοψήφισμα. Βέβαια το κοινοβούλιο μπορεί να προτείνει ένα δικό του σχέδιο για συνταγματική αναθεώρηση και να θέσει τα δύο σχέδια μαζί σε δημοψήφισμα ώστε οι πολίτες να επιλέξουν τη μία ή την άλλη εκδοχή (άρθρο 138 του ελβετικού συντάγματος). Οι συνταγματικές αναθεωρήσεις είτε προτείνονται από πολίτες είτε από το κοινοβούλιο πρέπει να έχουν την πλειοψηφία του εθνικού εκλογικού σώματος και των καντονιών. Βλέπουμε δηλαδή ότι το ελβετικό ομοσπονδιακό σύνταγμα του 1848 καθιερώνει μια μορφή άμεσης δημοκρατίας, εφόσον οι πολίτες έχουν αρκετές πρωτοβουλίες για να συμμετάσχουν στην άσκηση της εξουσίας. Το ίδιο και το ιταλικό σύνταγμα πιο περιορισμένα βέβαια το οποίο προβλέπει στο άρθρο 75 εδ. α την ολική ή μερική κατάργηση νόμου ή πράξεων με τυπική ισχύ νόμου αν το ζητήσουν 500000 εκλογείς. Υπάρχουν δηλαδή ακόμα συντάγματα τα οποία προβλέπουν ιδιαίτερα έντονα τα δημοψηφίσματα και κυρίως τη δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτών, θεσμούς της άμεσης δημοκρατίας. ΑΜΕΣΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ; Ι) ΘΕΣΜΟΙ ΑΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Στη σημερινή εποχή προσπαθούμε ολοένα και περισσότερο να εισαγάγουμε θεσμούς άμεσης δημοκρατίας στα πολιτεύματά μας. Άλλωστε γίνεται φανερό ότι το σύγχρονο αντιπροσωπευτικό σύστημα αποκλείει τη συμμετοχή του λαού από την άσκηση της εξουσίας. Η λήψη των πολιτικών αποφάσεων από τον ίδιο το λαό δεν προβάλλει πλέον ως μέσο για την υπέρβαση της κρίσης του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας εμφανίστηκαν παράλληλα προς την εγκαθίδρυση του αντιπροσωπευτικού συστήματος και για το μετριασμό των άτοπων αποτελεσμάτων του. Το ίδιο το αντιπροσωπευτικό σύστημα οδήγησε στην εμφάνιση των θεσμών της άμεσης δημοκρατίας. Οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας είναι οι νομικοί μηχανισμοί που εξασφαλίζουν την άσκηση της εξουσίας από το λαό. Αυτή η έννοια ανάγεται στη διάκριση άμεσης και έμμεσης άσκησης της εξουσίας. Για άμεση άσκηση μιλάμε όταν 12

ο λαός ασκεί ο ίδιος την εξουσία χωρίς τη μεσολάβηση άλλων οργάνων. Άμεση και έμμεση είναι και η άσκηση της νομοθετικής εξουσίας. Άμεση νομοθεσία είναι η νομοθετική λειτουργία που ασκείται από τον ίδιο το λαό, η οποία χωρίζεται σε αμιγείς και ημιάμεσους θεσμούς. Αμιγής θεσμός είναι το δημοψήφισμα με πρωτοβουλία πολιτών, δηλαδή διαδικασίες στις οποίες το στοιχείο της αμεσότητας υπάρχει σε όλα τα στάδια της νομοθετικής διαδικασίας. Ημιάμεσος είναι ο θεσμός εφόσον υπάρχει συνδυασμός άμεσου και έμμεσου στοιχείου, όπως η κοινοβουλευτική πρωτοβουλία πολιτών. Οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας αποτελούν μέσα για την άσκηση της εξουσίας από τον ίδιο το λαό. Από τη φύση των πραγμάτων ο λαός δεν μπορεί αν συμμετάσχει ισόποσα και στις τρεις εξουσίες. Ο λαός μπορεί να αποφασίζει ως σύνολο για τις βασικές και όχι για όλες τις αποφάσεις, κυρίως στην εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία, δηλαδή να παράγει κανόνες δικαίου. Περιορισμένη πρέπει να είναι η συμμετοχή του στη δικαστική εξουσία. Οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας έλκουν την καταγωγή τους από τον ελληνικό χώρο και κυρίως από την ελληνική αρχαιότητα. Αν και οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί αναπτύχθηκαν κυρίως στην Αγγλία, οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας έλκουν την καταγωγή τους από την Ελλάδα, χωρίς να παραγνωρίζεται η συμβολή της Ελβετίας και κάποιων άλλων χωρών. Η ανάπτυξη των θεσμών αυτών ήταν διαφορετική σε κάθε χώρα, ανάλογα με την ιστορικοκοινωνική της εξέλιξη. Διαφαίνεται όμως μία τάση ενίσχυσης των θεσμών άμεσης δημοκρατίας κυρίως μέσω της εφαρμογής του βασικού θεσμού, του δημοψηφίσματος. Για θεσμούς άμεσης δημοκρατίας γίνεται λόγος σε τρεις περιπτώσεις: στην πρώτη ενεργεί ο λαός ως σύνολο, στη δεύτερη ενεργεί ένα τμήμα του λαού και στην τρίτη ο λαός ελέγχει την άσκηση της κρατικής εξουσίας από άλλα κρατικά όργανα. Πρόκειται για τρεις μορφές ενέργειας που διαφέρουν ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς το υποκείμενο, το δημοψήφισμα, τη νομοθετική πρωτοβουλία πολιτών και την ανάκληση. Α) Κατά κυριολεξία άμεση άσκησης της εξουσίας από το λαό υπάρχει όταν το σύνολο των δικαιούμενων ψήφου πολιτών ενεργεί ως ένα όργανο και μάλιστα αποφασιστικό. Ως κρατικό όργανο ενεργεί το εκλογικό σώμα όταν το ίδιο παίρνει αποφάσεις για συγκεκριμένα θέματα, όπως στα δημοψηφίσματα. Β) Εκτός όμως από τις περιπτώσεις στις οποίες το σύνολο των πολιτών παίρνει συγκεκριμένες ουσιαστικές αποφάσεις, υπάρχουν και οι περιπτώσεις που η άσκηση συγκεκριμένης αρμοδιότητας ανατίθεται όχι στο σύνολο αλλά σε ένα τμήμα του λαού. Η περίπτωση αυτή διαφέρει από την πρώτη καθόσον ο λαός δεν ενεργεί ως σύνολο αλλά σε ένα τμήμα του λαού. Εδώ ανήκει ο θεσμός της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας. Η διαφορά του από το δημοψήφισμα δεν περιορίζεται μόνο στο υποκείμενο αλλά και στο περιεχόμενο της αρμοδιότητας, η οποία είναι εισηγητικής και όχι αποφασιστικής φύσης. Γ) Η τρίτη περίπτωση αναφέρεται σε κατά κυριολεξία από φυσική άποψη corpore έμμεση άσκηση εξουσίας. Από νομική όμως άποψη πρόκειται για άμεση animo άσκηση της εξουσίας από το λαό. Εκ των πραγμάτων είναι απαραίτητη η άσκηση εξουσίας και από άλλα όργανα. Η από φυσική άποψη έμμεση άσκηση της εξουσίας είναι δυνατή κατά δύο τρόπους. Κατά τον πρώτο ο λαός εκλέγει τα πρόσωπα εκλέγει τα πρόσωπα και αναθέτει σε αυτά την άσκηση της κρατικής εξουσίας σύμφωνα με τις εντολές και τις υποδείξεις του(επιτακτική ή δεσμευτική εντολή). Κατά τη δεύτερη ο λαός εκλέγει και αναθέτει την άσκηση της εξουσίας κατά την κρίση των εκλεγομένων ( αντιπροσωπευτική ή ελεύθερη εντολή). Στην περίπτωση της επιτακτικής εντολής η εξουσία ασκείται corpore έμμεσα, animo όμως άμεσα, καθόσον υλοποιείται η ίδια η θέληση του λαού. Το στοιχείο της αμεσότητας είναι παρόν. Κατά συνέπεια οι θεσμοί, που εξασφαλίζουν την corpore έμμεσα animo άμεσα άσκηση της εξουσίας είναι και αυτοί θεσμοί άμεσης δημοκρατίας. στην κατηγορία αυτή ανήκει κυρίως οι ανάκληση 13

αλλά και οι εκλογές, εφόσον όμως συνδυάζονται με συγκεκριμένη δεσμευτικού χαρακτήρα εντολή. Στην περίπτωση δηλαδή αυτή υπάρχει το χαρακτηριστικό ότι ο λαός ενεργεί ως σύνολο. Η απόφασή του όμως συνδέεται με πρόσωπα. Ως κρατικό όργανο λειτουργεί το εκλογικό σώμα όταν εκλέγει ή ανακαλεί από το αξίωμά τους πρόσωπα, στα οποία αναθέτει την άσκηση κρατικής εξουσίας. Οι τρεις λοιπόν αυτοί θεσμοί αντιστοιχούν σε τρεις τρόπους άμεσης άσκησης της εξουσίας. Οι δύο πρώτοι, πρωτοβουλία και δημοψήφισμα αναφέρονται στη θέσπιση κανόνων δικαίου και ανάγονται στη νομοθετική διαδικασία. Η ανάκληση αποτελεί ελεγκτικό μέσο, θεσμό ελέγχου. Η πρωτοβουλία αποτελεί προπαρασκευαστικό μέσο για την ενεργοποίηση της διαδικασίας λήψης απόφασης του εκλογικού σώματος, προπαρασκευαστικό θεσμό και του δημοψηφίσματος και της ανάκλησης. Από τους θεσμούς άμεσης δημοκρατίας το δημοψήφισμα είναι το βασικό μέσο συμμετοχής, του λαού στην άσκηση της εξουσίας. Η πρωτοβουλία πολιτών με τη δημοψηφισματική της μορφή απορροφάται στο δημοψήφισμα. Ειδικές μορφές δημοψηφίσματος συνιστούν οι περιπτώσεις ανάκλησης. Ανάμεσα στην ανάκληση και το δημοψήφισμα υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές. Η ανάκληση αποτελεί απόφαση, που λαμβάνεται από το σύνολο του λαού. Με την έννοια αυτή, ως απόφαση δηλαδή του εκλογικού σώματος αποτελεί δημοψήφισμα. Εξωτερικά από διαδικαστική πλευρά επαναλαμβάνεται η εφαρμοζόμενη στο δημοψήφισμα διαδικασία. Διαφέρει σημαντικά ως προς το περιεχόμενο. Το περιεχόμενο της λαμβανόμενης στην ανακλητική διαδικασία απόφασης ανάγεται στον έλεγχο της εξουσίας που ασκήθηκε και έχει πάντοτε προσωπική αναφορά. Πρωτοβουλία πολιτών και δημοψήφισμα συνδέονται στενά. Η στενή αυτή σχέση προκύπτει από το ότι και οι δύο θεσμοί εντάσσονται και αποτελούν μερικότερες φάσεις της ίδιας νομοθετικής διαδικασίας. Η νομοθετική διαδικασία διακρίνεται σε κοινοβουλευτική και δημοψηφισματική. Στην πρώτη νομοθετικό όργανο είναι το κοινοβούλιο, στη δεύτερη το εκλογικό σώμα. Η νομοθετική διαδικασία περιλαμβάνει τρία στάδια: α) τη νομοθετική πρωτοβουλία, β) την επεξεργασία γ) τη συζήτηση και την ψήφιση. Η πρωτοβουλία πολιτών αποτελεί θεσμό συμμετοχής του λαού στο πρώτο στάδιο και το δημοψήφισμα θεσμό συμμετοχής στο τρίτο στάδιο της νομοθετικής λειτουργίας. 13 Στη σημερινή εποχή είναι δυνατόν να γίνουν ακόμα πιο έντονοι αυτοί οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας λόγω της λεγόμενης e-democracy της άμεσης δημοκρατίας μέσω διαδικτύου, εφόσον δημιουργηθεί ένα πλέγμα ασφάλειας και προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων μέσα σε αυτό. Ας δούμε λοιπόν τους θεσμούς της άμεσης δημοκρατίας και πώς μπορεί το διαδίκτυο να τους ενισχύσει. Α) ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ; ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ- ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ; Η σχέση άμεσης δημοκρατίας και δημοψηφίσματος είναι σε μεγάλο βαθμό αυτονόητη. Το δημοψήφισμα είναι μια απόφαση του λαού, μια συγκεκριμένη περίπτωση λήψης αποφάσεων. Η διαφορά τους είναι ποσοτική όχι ποιοτική. Ανάμεσα στο αντιπροσωπευτικό σύστημα και στο δημοψήφισμα υπάρχει έντονη αντίθεση. Ενώ στο αντιπροσωπευτικό σύστημα υπάρχουν οι αντιπρόσωποι που παίρνουν τις αποφάσεις, το δημοψήφισμα αποτελεί το ίδιο απόφαση του εκλογικού σώματος. Η 13 Α Δημητρόπουλος Γενική Συνταγματική θεωρία Αντ. Ν. Σάκκουλας σελ 489-497 14

δικαιολογητική βάση του αντιπροσωπευτικού συστήματος είναι ότι ο λαός δεν είναι ικανός να ασκεί εξουσία και να παίρνει αποφάσεις γιατί δεν έχει τα προσόντα, τις ικανότητες και το χρόνο. Στο δημοψήφισμα ο λαός είναι πηγή και φορέας της κρατικής εξουσίας, παράγεται συγκεκριμένη εντολή την οποία οι αντιπρόσωποι δεν πρέπει να αγνοήσουν. Έτσι λοιπόν γίνεται φανερό ότι το δημοψήφισμα δεν συνάδει με το γενικότερο πλαίσιο του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Το ζήτημα της συμβατότητας δημοψηφίσματος και αντιπροσωπευτικού συστήματος τίθεται σε πολιτεύματα των οποίων τα συντάγματα επιτρέπουν τη χρήση του δημοψηφίσματος, αλλά και σε άλλα συντάγματα τα οποία αγνοούν το θεσμό. Το συμβουλευτικό δημοψήφισμα δεν εμφανίζει αντιθέσεις με το αντιπροσωπευτικό σύστημα και δεν εμποδίζει την εφαρμογή του. Στο ελληνικό σύνταγμα προβλέπεται η διενέργεια του αποφασιστικού δημοψηφίσματος, άρα δεν τίθεται ζήτημα συμβατότητας του αντιπροσωπευτικού συστήματος με την άμεση δημοκρατία. Το δημοψήφισμα προβλέπει την άσκηση της εξουσία από τον ίδιο το λαό. Αλλοιώνεται έτσι η μορφή του πολιτεύματος. Με την συνταγματική του πρόβλεψη, ο λαός είναι δεν είναι πλέον μόνο το όργανο από το οποίο πηγάζει αλλά και ασκείται η εξουσία. Το άρθρο 44 παρ. 2 του Συντάγματος επιτρέπει τη διεξαγωγή αποφασιστικού δημοψηφίσματος και αναγνωρίζει έτσι την άσκηση της εξουσίας από το λαό. Καθορίζει λοιπόν το πολίτευμα της χώρας, του οποίου θεμέλιο είναι η λαϊκή κυριαρχία. Εφόσον λοιπόν το δημοψήφισμα προβλέπεται ρητά από το σύνταγμά μας στις μέρες μας όπου γίνεται μια προσπάθεια ενίσχυσης της άμεσης δημοκρατίας, η διενέργεια περισσότερων δημοψηφισμάτων είναι δυνατή μέσω του διαδικτύου. Συγκεκριμένα μεταβάλλει τις συνθήκες πολιτικής ενημέρωσης και βοηθά στην ταχύτερη λήψη των αποφάσεων. Μπορεί λοιπόν να οδηγήσει στην κοινωνία των πολιτών; Αν κρίνουμε από τις μέχρι τώρα εξελίξεις μάλλον μπορεί. Είναι το μέσο το οποίο οι πολίτες μπορούν να μετάσχουν απρόσκοπτα στη λήψη των αποφάσεων. Αν ένα θέμα τίθεται σε δημοψήφισμα στο διαδίκτυο όλοι οι πολίτες μπορούν να έχουν πρόσβαση και με την κατάλληλη ενημέρωση μπορούν να ψηφίζουν πάνω σε αυτό, ταχύτατα. Έτσι όλα τα νομοθετικά κείμενα που πηγαίνουν προς ψήφιση στη Βουλή θα μπορούσαν να περνούν από διαδικτυακή δημοψηφισματική ψηφοφορία και ο λαός να συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Είναι ίσως το μέσο αυτό που θα παύσει τη σύγχρονη κρίση του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Είναι αυτό που αλλοιώνει τους θεσμούς του αντιπροσωπευτικού συστήματος και δημιουργεί τις συνθήκες συμμετοχής των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων δηλαδή τις συνθήκες άμεσης δημοκρατίας. Εξασφαλίζεται μέσω διαδικτύου η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων όπως ορίζεται από το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Β) ΛΑΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ Η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία είναι ο θεσμός κατά τον οποίο μετά από αίτηση αριθμού πολιτών κινείται η σχετική διαδικασία και προκαλείται απόφαση του κοινοβουλίου ή του εκλογικού σώματος για συγκεκριμένο ζήτημα. Οι πολίτες κινούν τη διαδικασία και αποφασίζουν το θέμα, τη θέσπιση, την κατάργηση ή τροποποίηση κανόνων δικαίου. Η πρωτοβουλία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: είναι θεσμός προπαρασκευαστικός, συνήθως ξεκινά από αριθμό πολιτών και όχι από το σύνολό τους, αντικείμενό της μπορεί να είναι οτιδήποτε μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο απόφασης του λαού, ενώ έχει εισηγητική και όχι αποφασιστική αρμοδιότητα. Η πρωτοβουλία εντάσσεται στη νομοθετική διαδικασία, η άμεση πρωτοβουλία από 15

αριθμό πολιτών είναι κατ εξοχήν θεσμός άμεσης δημοκρατίας, είτε απευθύνεται στο κοινοβούλιο και είναι κοινοβουλευτική πρωτοβουλία είτε στο εκλογικό σώμα και είναι δημοψηφισματική πρωτοβουλία είτε και στους δύο και λέγεται μεικτή δηλαδή αρχικά απευθύνεται στο κοινοβούλιο και σε άρνηση αυτού απευθύνεται στο εκλογικό σώμα και έτσι ο λαός κρίνει ως δευτεροβάθμιο όργανο. Το ελληνικό σύνταγμα δεν προβλέπει τη νομοθετική πρωτοβουλία από πολίτες παρά μόνο από τη βουλή και την κυβέρνηση. Πλέον όμως με τη χρήση του διαδικτύου είναι ιδιαίτερα εύκολη και χρήσιμη η ένταξη ενός τέτοιου θεσμού άμεσης δημοκρατίας στο Σύνταγμα. Η κοινοβουλευτική πρωτοβουλία όπως κατοχυρώνεται σε ξένα συντάγματα δίνει το δικαίωμα σε έναν αριθμό εκλογέων ανάλογα με τον πληθυσμό μιας χώρας να καταθέσουν μία πρόταση στο κοινοβούλιο και αυτό πλέον είναι υποχρεωμένο να επιληφθεί της πρότασης, να τη συζητήσει και να αποφασίσει επί αυτής. Στη σημερινή εποχή όπου οι πολίτες επικοινωνούν συνέχεια μέσω chat rooms και σελίδων όπου συζητούν και προβάλουν τις απόψεις τους η κοινοβουλευτική πρωτοβουλία πολιτών είναι κάτι πολύ απλό και γρήγορο. Στην Ελλάδα λόγω της μη συνταγματικής της κατοχύρωσης η πρωτοβουλία μπορεί να απευθυνθεί μόνο σε βουλευτές ή στην κυβέρνηση μέσω των σελίδων τους στους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ώστε να κινήσουν εκείνοι τη διαδικασία εκφράζοντας άμεσα τη βούληση του εκλογικού σώματος. Εμπλουτίζεται έτσι το νομοθετικό έργο και ο λαός συμμετέχει πιο ενεργά στις λήψη των αποφάσεων. Η δεύτερη μορφή πρωτοβουλίας η δημοψηφισματική, είναι το δικαίωμα που έχει ένας ελάχιστος αριθμός πολιτών, να θέτει σε συγκεκριμένο ερώτημα στην κρίση του λαού σε δημοψήφισμα. Δημιουργεί και αυτή κανόνα δικαίου συνταγματικής ή νομοθετικής φύσεως. Επειδή είναι μια «αίτηση από το λαό προς το λαό» μοιάζει με το δημοψήφισμα ενώ ο συνδυασμός τους είναι το τέλειο δημοψήφισμα. Το μεγάλο της πλεονέκτημα είναι ότι εξασφαλίζει την ενεργοποίηση του δημοψηφίσματος κάθε φορά που ένα ζήτημα απασχολεί σοβαρά τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, κάτι που δεν ισχύει για το δημοψήφισμα. Τη δημοψηφισματική πρωτοβουλία υιοθετούν τα συντάγματα της Ελβετίας και της Ιταλίας 14. Η δημοψηφισματική πρωτοβουλία πολιτών είναι ένας πολύ ισχυρός θεσμός άμεσης δημοκρατίας που θα έπρεπε να προβλέπεται και στο ελληνικό σύνταγμα, καθώς πλέον μέσω διαδικτύου είναι πολύ απλό οι πολίτες να προτείνουν ή να θέλουν να καταργήσουν κανόνες δικαίου που τους αφορούν άμεσα και κάνοντας μια ηλεκτρονική ψηφοφορία ως δημοψήφισμα να αποφασίσουν ταχύτατα για τα ζητήματα που τους αφορούν. Το σύστημα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης που έχει ήδη ξεκινήσει στη χώρα μας δίνει τέτοιες δυνατότητες τις οποίες δεν έχουμε αξιοποιήσει ακόμα για να ενισχύσουμε την άμεση δημοκρατία. Γ) ΑΝΑΚΛΗΣΗ Ο θεσμός της ανάκλησης ορίζει ότι ένας ορισμένος αριθμός πολιτών μπορεί να ζητήσει να αποφανθεί ο λαός για τη λήξη της θητείας των μελών της κυβέρνησης ή των βουλευτών. Κοινοβουλευτική ανάκληση πρόκειται εφόσον προβλέπεται συνταγματικά η διάλυση της βουλής μετά από σχετική απόφαση του εκλογικού σώματος. Η ανάκληση είναι ο θεσμός με τον οποίο ανακαλείται συγκεκριμένος φορέας αξιώματος σε περίπτωση σύγκρουσης του ίδιου και των εκλογέων του. Είναι ένας θεσμός που διασφαλίζει την άσκηση της εξουσίας σύμφωνα με την εκφρασθείσα 14 Α Δημητρόπουλος Γενική Συνταγματική θεωρία Αντ. Ν. Σάκκουλας σελ 502-515 16

ή τεκμαιρόμενη λαϊκή θέληση. Οι πολίτες κινητοποιούνται και πραγματοποιείται διαδικασία λήψης των αποφάσεων από το εκλογικό σώμα. Είναι ο αντίθετος θεσμός των εκλογών: στις εκλογές έχουμε την ανάδειξη των προσώπων στην ανάκληση έχουμε τον τερματισμό του αξιώματος του συγκεκριμένου προσώπου. Επίσης η ανάκληση έχει δημοψηφισματικό χαρακτήρα καθώς με την επιλογή των προσώπων ο λαός κρίνει το χειρισμό συγκεκριμένου θέματος και εκφράζει ακόμα πιο έντονα τη βούλησή του. Η πρόταση αυτή μομφής από το λαό δεν προβλέπεται στο ελληνικό σύνταγμα αν και τώρα πια με το διαδίκτυο θα ήταν ένας θεσμός ιδιαίτερα εύχρηστος και θα συνεπαγόταν τον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης από το λαό και όχι μόνο από το κοινοβούλιο. Μάλιστα με ηλεκτρονικές ψηφοφορίες που θα μπορούσαν να γίνουν θα ήταν μια διαδικασία πολύ σύντομη. Αρκεί να διασφαλιστεί η ασφάλεια του διαδικτύου, δηλαδή η δυνατότητα αδιάβλητου εκλογικού αποτελέσματος χωρίς τον κίνδυνο ιών ή «hacker» που θα μπορούσαν να το αλλάξουν για να ικανοποιήσουν συμφέροντα, εφόσον η ανάκληση μπορεί αν οδηγήσει σε καταστάσεις ακυβερνησίας και αναρχίας. 15 ΙΙ) ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ( άρθρο 5Α του Σ) Το άρθρο 5Α του Συντάγματος καθιερώνει την πρόσβαση των πολιτών στην κοινωνία της πληροφορίας. Αν και προστέθηκε μόλις με την αναθεώρηση του 2001 δεν πρόκειται για νέο δικαίωμα αλλά για δικαίωμα το οποίο προϋπήρχε βασιζόμενο στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και τη συμμετοχή στην κοινωνική, πολιτική οικονομική ζωή του τόπου που εύρισκε έρεισμα στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Η ελευθερία αναζήτησης, λήψης, μετάδοσης πληροφοριών κάθε είδους και με κάθε μέσο προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου στο άρθρο 10 παρ. 1, ενώ περιορισμοί στο δικαίωμα σύμφωνα με το Σύνταγμα μπορούν να τεθούν μόνο για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων ( κυρίως για προστασία του προσωπικού και οικογενειακού βίου, πληροφοριακή αυτοδιάθεση, καταπολέμηση του εγκλήματος π.χ. λήψη πληροφοριών για κατασκευή και χρήση χημικών όπλων). Ειδικά στην παράγραφο 2 του άρθρου 5Α τονίζεται η συμμετοχή στον κυβερνοχώρο. Το κράτος οφείλει να ανέχεται και να διευκολύνει την πρόσβαση στις ηλεκτρονικά διακινούμενης πληροφορίες, καθώς και την παραγωγή, διάδοση και ανταλλαγή τους. Το κράτος βέβαια θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικό και να παίρνει μέτρα τα οποία θα ενισχύουν τη χρήση του διαδικτύου από τους πολίτες. Για παράδειγμα θα ήταν πρέπον να εισαχθεί η πληροφορική στο σχολείο ώστε όλο και περισσότεροι άνθρωποι να μπορούν να γνωρίζουν τη χρήση του και τους κινδύνους και να εξαφανιστούν οι ηλεκτρονικά αναλφάβητοι. Επίσης πρέπει να αποτραπεί ο κοινωνικός αποκλεισμός όσων στερούνται γνώσεις και δυνατότητες για συμμετοχή στις υπηρεσίες της πληροφορικής. Μάλιστα το κράτος πρέπει αν φροντίσει να άρει τυχόν κωλύματα που θέτουν ιδιώτες στην πρόσβαση στο διαδίκτυο, ειδικά λόγω της υπερκοστολόγησης των υπηρεσιών πρόσβασης σε αυτό από τις εταιρίες παρόχους. Το άρθρο 5Α παρ. 2 του Συντάγματος ισχύει και έναντι των ιδιωτών αφού η διατύπωση είναι απόλυτη, μη 15 Α Δημητρόπουλος Γενική Συνταγματική θεωρία Αντ. Ν. Σάκκουλας σελ 516-517 17

περιοριζόμενη στην κρατική εξουσία. Άλλωστε οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι στο διαδίκτυο προέρχονται από ιδιώτες, δηλαδή από ιδιωτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, επιχειρήσεις, επιχειρήσεις πληροφορικής. 16 Χαρακτηριστικό ήταν πρόσφατα το παράδειγμα της αμερικανικής υπηρεσίας πληροφοριών (NSA) η οποία παρακολουθούσε εκατομμύρια χρήστες παγκοσμίως καθώς και τις κυβερνήσεις ξένων χωρών με τη βοήθεια και τη σύμπραξη των μεγάλων αμερικανικών κολοσσών της πληροφορικής. Βλέπουμε λοιπόν πώς και το κράτος και οι ιδιώτες από κοινού παραβίασαν το δικαίωμα πρόσβασης στην ηλεκτρονική πληροφορία, παραβίασαν κατάφωρα τα προσωπικά δεδομένα των ανθρώπων και επηρέασαν με άγνωστους τρόπους την κοινή γνώμη. Άλλωστε ας μην ξεχνάμε ότι η πρόσβαση στην πληροφορία σημαίνει και πρόσβαση στην πολιτική πληροφορία. Οι άνθρωποι ενημερώνονται μέσω διαδικτύου πλέον και σχηματίζουν από εκεί ολοκληρωμένη άποψη για τα καθώς κείμενα των χωρών τους. Είναι κατ εξοχήν μέσο επηρεασμού της κοινής γνώμης. Πρέπει λοιπόν το κράτος να διασφαλίζει την ελευθερία του τύπου μέσα από το διαδίκτυο ώστε να διασφαλίζεται ο πλουραλισμός. Δεν έχουν λοιπόν χώρο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ούτε τα μονοπώλια στους παρόχους του ίντερνετ ούτε τα εμπόδια στην πρόσβαση σε αυτό. Όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί: «Υπάρχει ο κίνδυνος νέας μορφής αποκλεισμού όσων δεν έχουν τεχνογνωσία ή στοιχειώδη υλική δυνατότητα να συμμετάσχουν σε αυτή τη σφαίρα, την κοινωνία της πληροφορίας. Η ενεργητική όψη του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο διεκδίκησης ακόμα και αγώγιμης για όσο το κράτος εξακολουθεί να διαδραματίζει καίριο ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας με τον κάθε μορφής έλεγχο όχι απαραίτητα την ιδιοκτησία των τηλεπικοινωνιών. Στην κοινωνία της πληροφορίας, η πληροφορία είναι ένα αγαθό με ποικιλία χρήσεων αντίθετα με την παραδοσιακή πληροφόρηση. Άλλωστε δεν είναι τυχαία η υπαγωγή της διάταξης αυτής στο άρθρο 5 του Συντάγματος που φανερώνει ότι η συμμετοχή των πολιτών στην κοινωνική, πολιτική, οικονομική ζωή της χώρας και στην κοινωνία της πληροφορίας έχει πολύ μεγάλη σημασία για τη δημοκρατία.» 17 Έτσι θα δημιουργηθεί μία κοινωνία πολιτών με τέτοιο μορφωτικό επίπεδο, λόγω της εύκολης και ίσης πρόσβασης στη γνώση, που θα έχει τα εφόδια και την αντικειμενική πλουραλιστική ενημέρωση, να συμμετάσχει σε δημοψηφίσματα που θα προκηρύσσονται μέσω διαδικτύου. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι αυτονόητο ότι το κράτος θα παράσχει δωρεάν πρόσβαση στο ίντερνετ σε όλα τα άτομα που απαρτίζουν το εκλογικό σώμα ώστε και οι αναξιοπαθούντες ή τα άτομα που δε γνωρίζουν να το χρησιμοποιούν για να μπορέσουν να ψηφίσουν, με την απαιτούμενη βοήθεια. Μπορούν να υπάρχουν σταθμοί δωρεάν πρόσβασης σε διάφορα σημεία όπως στα μέσα μαζικής μεταφοράς ή σε τηλεφωνικούς θαλάμους όπως έχει ήδη προταθεί σε χώρες σαν την Αγγλία. Το σημαντικό είναι να έχουν όλοι ίσες ευκαιρίες για πρόσβαση στο ίντερνετ. Ας μην παραλείψουμε όμως να σκεφτούμε ότι πρέπει το διαδίκτυο να είναι μια επικράτεια, η οποία είναι αδύνατο να ρυθμιστεί χωρίς βάναυση παραβίαση της αυτονομίας των χρηστών. Παρ όλα αυτά δεν μπορεί να υπάρξει και η λεγόμενη κυβερνοαναρχία δηλαδή η απεριόριστη, άνευ εμποδίων ελευθερία του χρήστη, ειδικά αν δεχτούμε ότι τα δημοψηφίσματα θα γίνονται μέσω αυτού του μέσου. Θέτει σε διακινδύνευση αξίες όπως η νεότητα, η ιδιωτικότητα, το απόρρητο των επικοινωνιών, η πνευματική ιδιοκτησία, η ελευθερία της έκφρασης, όλα αυτά έρχονται σε σύγκρουση με το δικαίωμα στη δημόσια επικοινωνία. Αν απολαμβάνει 16 Χρυσόγονος Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα 2002 σελ 208 17 Βιδάλη Νέα δικαιώματα στο Σύνταγμα ένας απολογισμός Πρακτικά συνεδρίου το νέο Σύνταγμα σελ 78 Αντ. Σάκκουλα 2001 18