Μέρος Τρίτο: Τα πολιτεύματα

Μέρος Τρίτο: Τα πολιτεύματα Ο όρος πολίτευμα συχνά συναντάται ως συνώνυμο των όρων κυβερνητικό σύστημα και πολιτικό σύστημα. Η έννοια του πολιτεύματος συνδέεται με την απάντηση στο ερώτημα «ποιά είναι η πηγή της κρατικής εξουσίας;» Η αρχαία ελληνική σκέψη κατέταξε τα πολιτεύματα, με κριτήριο την πηγή (ή αλλιώς: φορέα) της εξουσίας, σε μοναρχικά, ολιγαρχικά και δημοκρατικά. Ως παραφθορές των πολιτευμάτων αυτών, ο Αριστοτέλης θεωρεί αντιστοίχως την τυραννίδα, την αριστοκρατία και την οχλοκρατία. Οι διακρίσεις αυτές έχουν μεταλλαχθεί σε βαθμό που δεν μας βοηθούν ιδιαίτερα να αντιληφθούμε τα βασικά πολιτεύματα σήμερα. Το σημαντικότερο στοιχείο που διαφοροποιεί την αντίληψη του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αρχαία Ελλάδα και στις νεωτερικές πολιτείες της Ευρώπης είναι η διάκριση του δημόσιου από το ιδιωτικό, η κατοχύρωση ατομικών ελευθεριών και κράτους δικαίου στην Δύση, αλλά και η επικράτηση της έμμεσης δημοκρατίας. Ως πολίτευμα εννοείται η συγκεκριμένη διάρθρωση μιας μορφής κυβέρνησης που ανταποκρίνεται σε έναν προσδιορισμένο τύπο κράτους (είτε ενιαίου, είτε ομοσπονδιακού). Ι. Η μοναρχία Αποτελεί την πρώτη ιστορική μορφή πολιτεύματος, όπου ανώτατο όργανο του κράτους είναι ένα συγκεκριμένο φυσικό πρόσωπο ο μονάρχης, που αναλαμβάνει την εξουσία κληρονομικά. Είδη μοναρχίας είναι: Η απόλυτη μοναρχία: η εξουσία του μονάρχη δεν δεσμεύεται από κανόνες δικαίου, παρά μόνον όσους θέτει ο ίδιος και δεν υποχρεούται να τους εφαρμόζει Η περιορισμένη ή συνταγματική μοναρχία: η εξουσία του μονάρχη δεσμεύεται από ένα Σύνταγμα που δεν μπορεί μόνος του να καταργήσει. Ισχύει το τεκμήριο αρμοδιότητας υπέρ του μονάρχη, δηλ. αυτός ασκεί όλες τις αρμοδιότητες που του παρέχει το Σύνταγμα και επιπλέον όλες εκείνες για τις οποίες δεν προβλέπεται ρητά αρμοδιότητα άλλου οργάνου. Η κοινοβουλευτική μοναρχία: διαφέρει από την συνταγματική μοναρχία στο ότι ο μονάρχης διορίζει και παύει τους υπουργούς, χρειάζονται όμως την εμπιστοσύνη της Βουλής. ΙΙ. Η δημοκρατία Φιλελεύθερη δημοκρατία (ή αστική δημοκρατία) ονομάζεται μία αντιπροσωπευτική δημοκρατία η οποία στηρίζεται πολιτικά στις αρχές του φιλελευθερισμού. Πρόκειται για τον επικρατούντα τύπο δημοκρατίας μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και διαμορφώθηκε κυρίως κατά τον 19ο αιώνα. Θεμέλιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ένα σύνταγμα το οποίο προβλέπει διάκριση των 44

εξουσιών σε ανεξάρτητα όργανα και εγγύηση ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων για τους πολίτες της, με στόχο κυρίως τον περιορισμό των δυνατοτήτων παρέμβασης του κράτους στον βίο τους. Οι κλασικές φιλελεύθερες δημοκρατίες συνήθως αντιπαρατίθενται με τις λαϊκές δημοκρατίες, τη συμμετοχική δημοκρατία και την άμεση δημοκρατία, ενώ ιστορικά αποτελούν εξέλιξη της συνταγματικής μοναρχίας. Εν μέσω του Διαφωτισμού, πρώτα με την Αμερικανική και στη συνέχεια με τη Γαλλική Επανάσταση, τέθηκε σε φιλελεύθερο πλαίσιο το αίτημα της κατάργησης της μοναρχίας και της διακυβέρνησης από πολιτικούς αντιπροσώπους, εκλεγμένους από μία μερίδα του λαού με δικαίωμα ψήφου. Οι εν λόγω αντιπρόσωποι θα μπορούσαν να εκφράζουν ανταγωνιζόμενα συμφέροντα και αντιλήψεις στο εσωτερικό της κοινωνίας, μέσω της υποστήριξης διαφορετικών πολιτικών κομμάτων. Πλάθοντας το σύστημα αυτό, οι θεμελιωτές του κράτους των ΗΠΑ απέρριψαν ρητά την άμεση δημοκρατία ως επιλογή, πιστεύοντας ότι θα οδηγούσε στην υπερίσχυση των πολυπληθέστερων κατώτερων κοινωνικών τάξεων ή σε χαοτική αταξία, και διαμόρφωσαν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία ονομάζοντας το νέο πολίτευμα «ρεπουμπλικανικό» και όχι «δημοκρατικό», ώστε να παραπέμπει στο ρωμαϊκό κράτος της ελληνιστικής περιόδου. Καθώς παράλληλα εξαπλωνόταν και ο εθνικισμός, στη Γαλλική Επανάσταση η επίσης αντιπροσωπευτικού χαρακτήρα Εθνοσυνέλευση προβλήθηκε ως ενσάρκωση της βούλησης του έθνους. Στη συνέχεια, καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, υπό την πίεση εθνικιστικών, σοσιαλιστικών, φεμινιστικών και άλλων κινημάτων, το δικαίωμα ψήφου για ανάδειξη αντιπροσώπων επεκτάθηκε σταδιακά σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού μίας χώρας, με κατάργηση περιορισμών κατώτατου ορίου εισοδήματος, φύλου, καταγωγής κλπ. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η αντιπροσωπευτική σύνθεση που επικράτησε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα στον δυτικό κόσμο και καλείται σήμερα φιλελεύθερη δημοκρατία. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα όπου πηγή εξουσίας είναι ο λαός που ταυτίζεται με τους πολίτες που διαθέτουν την ιθαγένεια του κράτους (εκλογικό σώμα) και έχουν το εκλογικό δικαίωμα, και τελικώς με όσους ασκούν το εκλογικό δικαίωμα. Ως δημοκρατικό πολίτευμα, σήμερα, νοείται η έμμεση δημοκρατία, όπου συχνά προβλέπονται στοιχεία αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας (όπως π.χ. το δημοψήφισμα). Απαραίτητο στοιχείο της Δημοκρατίας είναι ο πλουραλισμός, δηλ. η ελευθερία των μελών της κοινωνίας να επιλέγουν τον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις που τους εκφράζουν χωρίς περιορισμούς, πέραν αυτών που θέτει το δίκαιο. Η ελευθερία γνώμης περιλαμβάνει και την διατύπωση απόψεων αντισυμβατικών, ενοχλητικών ή αντιπαθητικών στην κοινή γνώμη. είναι: Τα ελάχιστα κοινά στοιχεία όλων των μορφών δημοκρατικών πολιτευμάτων 45

1. Η διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών σε τακτά χρονικά διαστήματα για την συγκρότηση των αντιπροσωπευτικών σωμάτων (της Βουλής και ενδεχομένως ενός δεύτερου νομοθετικού σώματος κυρίως στα ομοσπονδιακά κράτη). 2. Η διάκριση των λειτουργιών, κατά τρόπο που να διασφαλίζεται η λειτουργική απομόνωση της δικαστικής εξουσίας από την νομοθετική και την εκτελεστική. Η νομοθετική και εκτελεστική εξουσία πάντα διασυνδέονται. Ο βαθμός διασύνδεσης εξαρτάται αν το πολίτευμα είναι κοινοβουλευτικό (ισχυρή διασύνδεση) ή προεδρικό (ελάχιστη διασύνδεση). 3. Κατοχύρωση ατομικών ελευθεριών και πολιτικών δικαιωμάτων. 4. Αρχή της ισότητας και μηχανισμοί προστασίας των δικαιωμάτων Η δημοκρατική αρχή εν ευρεία εννοία περιλαμβάνει α) την αρχή της πλειοψηφίας για την οργάνωση της κρατικής εξουσίας [σημεία 1 και 2] και β) την αρχή του κράτους δικαίου [σημεία 3 και 4]. Το σημαντικότερο στοιχείο του κράτους δικαίου είναι ότι ο νόμος εφαρμόζεται επί πάντων. Καίριο, επιπλέον, είναι το στοιχείο της διαφορετικής αντιμετώπισης των οργάνων του κράτους και του δημόσιου τομέα αφ ενός, από τον ιδιώτη αφ ετέρου. Για τα άτομα (τα υποκείμενα των δικαιωμάτων) ισχύει η αρχή in dubio pro libertate (=εν αμφιβολία ισχύει η ερμηνευτική εκδοχή υπέρ της ελευθερίας του ατόμου) δηλαδή ό,τι δεν απαγορεύεται από τον νόμο, του επιτρέπεται. Συνεπώς, ο ιδιώτης επιτρέπεται να πράττει οτιδήποτε δεν του απαγορεύεται. Αντιθέτως, για τα κρατικά όργανα και τη Διοίκηση ισχύει το αντίθετο: Οι αρμοδιότητές τους καθορίζονται συγκεκριμένα και περιοριστικά από τον νόμο. Δηλ. στο κράτος απαγορεύεται οτιδήποτε δεν προβλέπεται από κανόνα δικαίου. Προϋπόθεση για το κράτος δικαίου είναι η διάκριση του δημόσιου από το ιδιωτικό, διάκριση που συνιστά το θεμέλιο της αστικής δημοκρατίας. Αυτή η διάκριση, σε βάρος των κρατικών οργάνων, αποτελεί τη βάση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και έρχεται να εξισορροπήσει την υπερέχουσα βούληση του κράτους και το μονοπώλιο του έννομου καταναγκασμού που ασκεί. Θεμέλιο αυτών των προβλέψεων είναι ότι το κράτος αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα διακινδύνευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ατόμων, κυρίως των ατομικών ελευθεριών. Για τον λόγο τούτο δικαιολογείται η αυστηρότερη ρύθμιση ως προς τον τρόπο δράσης του, ώστε να διασφαλίζεται η νομιμότητα της δράσης του. Αυτή η αρχή θα έμενε χωρίς περιεχόμενο, δηλ. δεν θα εφαρμοζόταν, εάν το Σύνταγμα δεν προέβλεπε ανεξάρτητο δικαστικό όργανο αρμόδιο να ελέγχει και να ακυρώνει τις παράνομες πράξεις της Διοίκησης, είτε αυτές είναι ατομικές διοικητικές πράξεις, είτε κανονιστικές διοικητικές πράξεις 7 (κυρίως υπουργικές αποφάσεις και 7 υπενθυμίζεται ότι μόνο οι κανονιστικές διοικητικές πράξεις είναι κανόνες δικαίου 46

προεδρικά διατάγματα, αλλά και αποφάσεις νομάρχη, δημάρχου κ.λπ.). Στην Ελλάδα το δικαστήριο αυτό είναι το Συμβούλιο της Επικρατείας. Σχετικό προς το κράτος δικαίου είναι το δημοκρατικό κράτος, αλλά οι έννοιες δεν ταυτίζονται. Για την έννοια του κράτους δικαίου κρίσιμα είναι τα συνταγματικά δικαιώματα και οι μηχανισμοί προστασίας τους. Για το δημοκρατικό κράτος, κρίσιμα στοιχεία είναι η εφαρμογή της αρχής της πλειοψηφίας για την σύνθεση του Κοινοβουλίου καθώς και η διεξαγωγή περιοδικών ελεύθερων εκλογών. Υπάρχουν κράτη που είναι δημοκρατικά ως προς την αντιπροσώπευση, αλλά πάσχουν ως προς την αρχή του κράτους δικαίου, δηλ. ως προς την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων. Κλασικό παράδειγμα είναι κράτη που δεν κατοχυρώνουν την δικαστική ανεξαρτησία, συνεπώς πάσχουν ως προς τον κύριο μηχανισμό προστασίας των δικαιωμάτων των ατόμων. Για μεγάλο διάστημα αυτό ίσχυε και στην Ελλάδα. Για την κατανόηση του κράτους δικαίου είναι σημαντική η ανάλυση της έννοιας και των διακρίσεων των συνταγματικών (ή θεμελιωδών) δικαιωμάτων. Δικαίωμα είναι η εξουσία που παρέχει κάθε σύστημα του Δικαίου σε πρόσωπο ή κατηγορία προσώπων ή ένωση προσώπων για την ικανοποίηση ενός συμφέροντος στο οποίο έτσι δίνει νομική υπόσταση. Εξουσία σημαίνει έννομη αξίωση, άρα ικανότητα δικαστικής διεκδίκησης. Τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν κατηγορία των "δημοσίων δικαιωμάτων". Είναι δικαιώματα που συστηματοποιούν τη σχέση των ατόμων ή της κοινωνικής ομάδας με την (κρατική) εξουσία και ρυθμίζονται από το δημόσιο δίκαιο. Είναι έννομες αξιώσεις του ατόμου ή της κοινωνικής ομάδας έναντι της (κρατικής) εξουσίας. Συνταγματικά ή Θεμελιώδη δικαιώματα είναι κατά σειρά ιστορικής εξέλιξης: Ατομικές ελευθερίες (freedoms), ή ατομικά δικαιώματα: έννομες αξιώσεις για αποχή της κρατικής εξουσίας από κάθε ενέργεια παρέμβασης στο βιοτικό και κοινωνικό χώρο που καθορίζεται από το δικαίωμα. Πολιτικά δικαιώματα (rights): έννομες αξιώσεις για συμμετοχή στην άσκηση της κρατικής εξουσίας (στις διαδικασίες παραγωγής και διαμόρφωσης της πολιτειακής βούλησης). Κοινωνικά δικαιώματα (rights): δικαιώματα για παρέμβαση της κρατικής εξουσίας, παρέμβαση που συνίσταται σε υλικές παροχές, σε παροχή υπηρεσιών, σε θεσμικές ρυθμίσεις. Τα κοινωνικά δικαιώματα διαφέρουν από τις άλλες δύο κατηγορίες, διότι ισχύουν μόνο όταν προβλέπονται από τον νόμο, και εφ όσον το κράτος διαθέτει την οικονομική 47

δυνατότητα για την ικανοποίησή τους. Συνεπώς, δεν συνιστούν αξιώσεις, με μόνη την αναγραφή τους στο Σύνταγμα (βλ. κατωτέρω στο Κοινωνικό κράτος) Αυτή η κλασική διάκριση σε τρεις κατηγορίες είναι περισσότερο μεθοδολογική, αλλά δεν αποτυπώνει την εφαρμογή των δικαιωμάτων στην πράξη. Στην πραγματικότητα κάθε κατηγορία δικαιωμάτων αποτελεί προϋπόθεση για την πραγμάτωση της άλλης. Πρόκειται για τη σύνθετη (Δ. Τσάτσος), ή παραπληρωματική (Αρ. Μάνεσης), ή συναγωνιστική (Γ. Παπαδημητρίου), προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αυτό σημαίνει ότι τα περισσότερα δικαιώματα έχουν μικτή φύση. Π.χ. το δικαίωμα του συνέρχεσθαι είναι και ατομικό και πολιτικό. Το δικαίωμα στην παιδεία είναι και ατομικό και κοινωνικό. Ο όρος «Ανθρώπινα Δικαιώματα» ή «Δικαιώματα του Ανθρώπου» αφορά δικαιώματα που θεσπίζονται στο πεδίο του διεθνούς δικαίου, π.χ. μέσω συμβάσεων, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η έννοια του κράτους δικαίου εκφράζεται στο αγγλικό δίκαιο με τον όρο Rule of Law και στο γερμανικό δίκαιο με τον όρο Rechtsstaat. Και οι δύο όροι αποδίδουν παρεμφερείς πολιτικο-νομικές αξιολογήσεις που χαρακτηρίζουν τα σύγχρονα δυτικά κράτη υπό την μορφή της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Οι δύο αυτοί όροι, όμως, υπό την συγκεκριμένη νομική τους διαμόρφωση, δηλαδή τον τρόπο που αποτυπώνονται σε κανόνες δικαίου σε κάθε εθνική έννομη τάξη, διαφοροποιούνται αρκετά μεταξύ τους. Rule of Law Αποτελεί προϊόν της ιστορικής εξέλιξης της Αγγλίας και για τον λόγο αυτό δύσκολα διατυπώνεται υπό την μορφή κανόνα δικαίου ή γενικής αρχής. Γνωστές είναι οι εξής τρεις αρχές για τον προσδιορισμό (19 ος αιώ.), με δεδομένη την αρχή της κυριαρχίας του Κοινοβουλίου στην Αγγλία: 1. Ουδείς υποβάλλεται σε ποινή ούτε οφείλει να ανεχθεί ζημία στα προσωπικά και περιουσιακά του αγαθά, εάν δεν έχει προβεί σε σαφή παραβίαση του δικαίου, η οποία να έχει διαπιστωθεί κατά νόμο από τακτικό δικαστήριο. Η πρώτη αυτή αρχή υποδηλώνει ότι ο πολίτης έχει το δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας υπό τρεις σωρευτικές αρνητικές προϋποθέσεις: α. ότι δεν έχει παραβιάσει το δίκαιο, β. ότι μία τέτοια παραβίαση δεν έχει διαπιστωθεί στο πλαίσιο δικαστικής διαδικασίας, γ. ότι η παραβίαση δεν έχει διαπιστωθεί από τακτικό δικαστήριο. 2. Κανένας άνθρωπος δεν βρίσκεται υπεράνω του δικαίου και ο καθένας υπόκειται, ανεξάρτητα από την τάξη ή θέση του, στο δίκαιο του κράτους και στη νομολογία των τακτικών δικαστηρίων. Εδώ τονίζεται ότι το δίκαιο ισχύει όχι μόνο για τους ιδιώτες αλλά και για το κράτος, δηλαδή τους δημοσίους υπαλλήλους. Οι διαφορές μεταξύ ιδιωτών και δημοσίων υπαλλήλων επιλύονται από τα ίδια δικαστήρια και όχι από διοικητικά δικαστήρια. 48

3. Στην Αγγλία το συνταγματικό δίκαιο δεν αποτελεί την πηγή αλλά την συνέπεια των ατομικών δικαιωμάτων, όπως αυτά προσδιορίζονται και εφαρμόζονται από τα δικαστήρια. Με την τρίτη αυτή αρχή, υπογραμμίζεται ότι οι ελευθερίες των πολιτών δεν προστατεύονται από κάποιες γενικές συνταγματικές αρχές οι οποίες διατυπώνονται σε κάποιο συνταγματικό κείμενο, αλλά από τα συγκεκριμένα δικαιώματα, όπως αυτά διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια μακράς ιστορικής εξέλιξης. Για παράδειγμα, η προσωπική ελευθερία, η ελευθερία του λόγου και των συγκεντρώσεων δεν χρειάσθηκε να αποτυπωθούν σε κάποια διακήρυξη. Τούτο διότι δεν είχαν απαγορευθεί από τι δίκαιο. Συνεπώς ισχύει η κλασική φιλελεύθερη αρχή: ό,τι δεν απαγορεύεται επιτρέπεται. Επειδή όμως στην περίοδο των Stuarts η προσωπική ελευθερία καταργήθηκε, το Κοινοβούλιο δημιούργησε τα μέσα για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων. Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίζονται ως δικαιώματα του common law (= κοινό δίκαιο). Rechtsstaat Ο όρος αυτός δημιουργήθηκε στην Γερμανία τον 18ο και τον 19ο αιώνα ως έννοια αντιθετική του Polizeistaat (= αστυνομικό κράτος). Το Σύνταγμα της Βαϊμάρης (1919) δεν περιλάμβανε ρητή αναφορά στο κράτος δικαίου, όπως το σημερινό γερμανικό σύνταγμα, ούτε και ρητή θεσμοθέτηση της διάκρισης των εξουσιών. Ως γερμανικό κράτος δικαίου, τότε, θεωρείτο η έννομη τάξη, η οποία βασίζεται στην ιδιοκτησία και προσωπική ελευθερία και θεωρεί το κράτος ως τον ένοπλο εγγυητή της τάξης, ησυχίας και ασφάλειας. Κατά μία άλλη άποψη, το κράτος ταυτίζεται με την έννομη τάξη, άρα με το δίκαιο. Τα στοιχεία της γερμανικής έννοιας του κράτους δικαίου είναι: 1. Το δίκαιο ως παράγων τάξης και η αρχή του Primat (= της πρωτοκαθεδρίας) του δικαίου. Η υπεροχή του δικαίου εκφράζεται στη δέσμευση του νομοθέτη να τηρεί τους ορισμούς του Συντάγματος. Απαγορεύεται να θίγεται ο πυρήνας των συνταγματικών δικαιωμάτων, η νομοθεσία υπόκειται στις συνταγματικές δεσμεύσεις, ενώ η εκτελεστική και δικαστική εξουσία υπόκεινται στον νόμο. 2. Το κράτος δικαίου εγγυάται την ελευθερία, μέσω της συγκεκριμένης διαμόρφωσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων. 3. Το κράτος δικαίου εγγυάται την αρχή της ισότητας των πολιτών μέσω της διαμόρφωσης της αρχής σε θεμελιώδες δικαίωμα. 4. Τέλος, η αρχή του κράτους δικαίου διαμορφώνεται μέσω σειράς άλλων αρχών όπως π.χ. της ανεξαρτησίας των δικαστών, της απαγόρευσης εκτάκτων δικαστηρίων, του νόμιμου δικαστή, κ.λπ. Στο ελληνικό Σύνταγμα η αρχή του κράτους δικαίου πραγματώνεται, κυρίως, με τις εξής ειδικότερες διατάξεις: 1. Μη αναθεώρηση της δικαιοκρατικής αρχής (άρθρο 110 παρ.1) 8 8 Η μη αναθεώρηση ισχύει για όλες τις θεμελιώδεις αρχές. 49

2. Διάκριση των λειτουργιών (άρθρο 26) 3. Η ελεύθερη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων (άρθρο 29) 4. Αρχή της νομιμότητας της διοικητικής δράσης - Έλεγχος και ακύρωση των εκτελεστών πράξεων των διοικητικών αρχών από το Συμβούλιο της Επικρατείας (άρθρο 95) 5. Απονομή της δικαιοσύνης σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους 6. Έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων από τα δικαστήρια (άρθρο 93 παρ.4) 7. Υποχρέωση των κρατικών οργάνων να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη άσκηση των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών (άρθρο 25 παρ.1) 8. Το δικαίωμα παροχής δικαστικής προστασίας και το δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης (άρθρο 20) Τα δημοκρατικά πολιτεύματα σήμερα προϋποθέτουν την ύπαρξη Συνταγμάτων που έχουν χαρακτήρα: α) φιλελεύθερο (δηλ. προβλέπουν ατομικές ελευθερίες για τα άτομα όχι μόνο για τους πολίτες τους- και διασφαλίζουν την διάκριση του δημόσιου από το ιδιωτικό) β) δημοκρατικό (δηλ. προβλέπουν πολιτικά δικαιώματα για τους πολίτες τους προκειμένου αυτοί να συμμετέχουν στην άσκηση εξουσίας) γ) κοινωνικό (δηλ. προβλέπουν κοινωνικά δικαιώματα ως διακηρύξεις, που υλοποιούνται αναλόγως των οικονομικών δυνατοτήτων του κράτους) Βάσει των ανωτέρω οι μορφές των δημοκρατικών πολιτευμάτων είναι οι εξής: Α. Κοινοβουλευτική δημοκρατία: α. Βασιλευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία β. Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία Β. Προεδρική δημοκρατία Γ. Ημιπροεδρική δημοκρατία Δ. Κυβερνώσα Βουλή Ειδικότερα: Α. Κοινοβουλευτική δημοκρατία (Βασιλευόμενη ή Προεδρευόμενη) Και στους δύο τύπους το κοινοβούλιο έχει τη νομοθετική και, εμμέσως, την εκτελεστική (πρωθυπουργός, κυβέρνηση) εξουσία. Η διαφορά τους είναι ότι ο αρχηγός του κράτους στη βασιλευόμενη είναι κληρονομικός, ενώ στην προεδρευόμενη είναι αιρετός. Και στους δύο τύπους ο αρχηγός του κράτους έχει ελάχιστες αρμοδιότητες. Κύριο χαρακτηριστικό του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος είναι η εξάρτηση της κυβέρνησης από την Βουλή και η πολιτική ευθύνη της Κυβέρνησης (μέσω της ψήφου εμπιστοσύνης και της ψήφου δυσπιστίας). 50

Η Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι τύπος κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όπου η εκλεγμένη από τον λαό κυβέρνηση παίρνει τις πολιτικές αποφάσεις. Αρχηγός του κράτους είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο οποίος είναι αιρετός και δεν έχει ουσιαστικές πολιτικές αρμοδιότητες. Τη νομοθετική εξουσία ασκεί το κοινοβούλιο, την εκτελεστική η κυβέρνηση. Η τελευταία πρέπει πάντοτε να απολαμβάνει της εμπιστοσύνης του κοινοβουλίου. Ιστορικά είναι συνέχεια της βασιλευόμενης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και της συνταγματικής μοναρχίας, αφού η μόνη διαφορά τους είναι ότι στη μεν βασιλευόμενη ο αρχηγός του κράτους είναι κληρονομικός, στη δε προεδρευόμενη είναι αιρετός. Σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για παράδειγμα αντιπροσωπευτικής και φιλελεύθερηςδημοκρατίας. Το πολίτευμα της προεδρευόμενης συναντάται συνήθως σε χώρες που κατάργησαν τον θεσμό της βασιλείας, είτε είχαν δική τους μοναρχία (π.χ. Αυστρία), είτε είχαν μοναρχία σε πλαίσιο κοινοπολιτείας (π.χ. Ινδία, Μπαγκλαντές, Μαυρίκιος, Ιρλανδία), είτε ήταν τμήματα αυτοκρατοριών ή βασιλείων. Στις περισσότερες χώρες ο πρόεδρος της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας εκλέγεται από το κοινοβούλιο, αλλά σε λίγες εκλέγεται κατευθείαν από το εκλογικό σώμα (π.χ. Ιρλανδία, Βουλγαρία, Πορτογαλία). Η Βασιλευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία είναι μια μορφή αντιπροσωπευτικής Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας που αποτελεί τη σύγχρονη εξέλιξη της Απόλυτης Μοναρχίας. Στο πολίτευμα αυτό οι εξουσίες ασκούνται γενικά από το κοινοβούλιο και την κυβέρνηση, η οποία και φέρει την απόλυτη ευθύνη όλων των πράξεών της και εφόσον απολαύει της εμπιστοσύνης του Κοινοβουλίου. Στον Βασιλιά ανήκουν μόνο αντιπροσωπευτικές αρμοδιότητες και κυρίως οι επικυρώσεις νόμων και διαταγμάτων. Το πολίτευμα ιστορικά αποτελεί εξέλιξη της Απόλυτης Μοναρχίας. Οι μονάρχες μέσα στο πέρασμα των αιώνων, είτε ειρηνικά, είτε λόγω επαναστάσεων, παραχώρησαν σταδιακά τις εξουσίες τους στους αντιπροσώπους των υπηκόων τους. Έτσι τα Κοινοβούλια ως έκφραση της λαϊκής βούλησης έγιναν ο μοναδικός πόλος εξουσίας εγκαθιδρύοντας τη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία (ο λαός κυβερνά δια των αντιπροσώπων του). Έχουν υπάρξει περιπτώσεις Βασιλευόμενης Δημοκρατίας με χαρακτήρα φασιστικό, όπως συνέβη στην Ιταλία, Ιαπωνία και Ισπανία, ή και με στρατιωτικές δικτατορίες, όπως στην Ταϊλάνδη. Υπάρχουν κοινοβουλευτικές δημοκρατίες με ένα νομοθετικό σώμα (π.χ. Ελλάδα Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, Ισλανδία, Φιλανδία, Ουγγαρία, Πορτογαλία, Λουξεμβούργο, Ισραήλ, Νέα Ζηλανδία, Τουρκία, Σιγκαπούρη, Μπανγκλαντές) είτε με δύο νομοθετικά σώματα (Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Γερμανία, Αυστρία, Ισπανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Πολωνία, Αυστραλία, Καναδάς, Ινδία, Ιαπωνία, Πακιστάν, Ταϊλάνδη, Μαλαισία). 51

Β. Προεδρική δημοκρατία Προεδρική Δημοκρατία είναι ένας τύπος Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας στην οποία ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι όχι μόνο Αρχηγός του Κράτους αλλά και Αρχηγός της Κυβέρνησης. Υπάρχει Κοινοβούλιο που νομοθετεί αλλά δεν μπορεί να ανατρέψει συνήθως τον Πρόεδρο πριν λήξει η θητεία του. Η διαφορά με τις Κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες (Βασιλευόμενες ή Προεδρευόμενες) είναι ότι δεν υπάρχει η θέση του Πρωθυπουργού. Ο Πρόεδρος εκλέγεται είτε άμεσα από τον λαό (π.χ. Κύπρος), είτε από ειδικό σώμα εκλεκτόρων που εκλέγονται από τον λαό (π.χ. Η.Π.Α.) και έχει ουσιαστικές πολιτικές αρμοδιότητες. Στο προεδρικό πολίτευμα υπάρχει ελάχιστη διασύνδεση της νομοθετικής εξουσίας, στο μέτρο που οι Υπουργοί διορίζονται από τον Πρόεδρο, χωρίς να χρειάζονται την έγκριση των νομοθετικών σωμάτων, και είναι πολιτικά υπεύθυνοι απέναντί του. Στις ΗΠΑ, που είναι και ο μοντέλο του πρεδρικού πολιτεύματος, ο Πρόεδρος δεν παρεμβαίνει στο έργο του Κογκρέσου (Βουλή των Αντιπροσώπων και Γερουσία) παρά μόνο στην περίπτωση του αναβλητικού βέτο (αναπέμποντας ψηφισμένο σχέδιο νόμου). Αντιστοίχως, τα νομοθετικά σώματα έχουν την δυνατότητα του impeachment (άσκηση δίωξης κατά του Προέδρου). Γ. Ημιπροεδρική δημοκρατία Η Γαλλία διαθέτει ένα σύστημα ενδιάμεσο των δύο. Το μεικτό αυτό πολίτευμα προβλέπει την άμεση εκλογή του Προέδρου, με ουσιαστικές αρμοδιότητες, και παράλληλα την ύπαρξη Κυβέρνησης και Πρωθυπουργού που εξαρτώνται από το Κοινοβούλιο. Δ. Σύστημα της κυβερνώσας Βουλής Ιδιαίτερη περίπτωση συνιστά το ελβετικό πολίτευμα, στο οποίο η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία ανήκουν στο νομοθετικό όργανο. Στην Ελβετία δεν υπάρχει θέση ούτε πρωθυπουργού, ούτε προέδρου. Υπάρχει ο Πρόεδρος της Ελβετικής Συνομοσπονδίας, ο οποίος ορίζεται ως πρώτος μεταξύ ίσων στο επταμελές Ελβετικό Ομοσπονδιακό Συμβούλιο. Το Συμβούλιο είναι ταυτόχρονα κυβέρνηση και αρχηγός του κράτους. ΙΙΙ. Οι χωλές δημοκρατίες Πολλά είναι τα πολιτεύματα χωρών που διακηρύσσουν μεν τον δημοκρατικό τους χαρακτήρα, αλλά πάσχουν σε πολλά σημεία ως προς τον ουσιαστική εφαρμογή της δημοκρατικής αρχής. Τα πολιτεύματα αυτά είναι μεν δημοκρατίες υπό την έννοια της ύπαρξης Κοινοβουλίου που εκπροσωπεί κατά κανόνα το εκλογικό σώμα, με αμφισβητήσεις όμως ως προς την ακώλυτη προεκλογική εκστρατεία της αντιπολίτευσης και την αδιάβλητη διεξαγωγή των εκλογών (π.χ. Ρωσία, Τουρκία). Το σημαντικότερο έλλειμμα όμως διαπιστώνεται στην εφαρμογή του κράτους δικαίου, με εντονότερο το πρόβλημα της στέρησης δικαιωμάτων, κυρίως του τύπου, της ελεύθερης έκφρασης και των δικονομικών δικαιωμάτων των καηγορουμένων. Συνεπώς στα πολιτεύματα αυτά 52

υπάρχει η δημοκρατία ως αρχή της πλειοψηφίας, ελλείπει όμως η προστασία ατομικών ελευθεριών και μηχανισμών προστασίας των δικαιωμάτων. Το βασικότερο κριτήριο για να διαπιστώσουμε την έλλειψη κράτους δικαίου είναι οι περιορισμοί στην ελευθερία του τύπου (φυλακίσεις δημοσιογράφων, κλείσιμο σταθμών) και ο κυβερνητικός έλεγχος των δικαστών και γενικότερα της λειτουργίας της δικαιοσύνης. IV. Τα αυταρχικά πολιτεύματα Αυταρχικά πολιτεύματα είναι οι δικτατορίες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Οι δικτατορίες είναι αντίθετες προς τα δημοκρατικά πολιτεύματα, ενώ τα ολοκληρωτικά πολιτεύματα είναι αντίθετα προς τον πλουραλισμό. Υπό την έννοια αυτή, οι δύο μορφές αυταρχικών καθεστώτων μπορεί να συμπίπτουν. Σε αυτά τα πολιτεύματα κατατάσσονται οι στρατιωτικές δικτατορίες, τα θεοκρατικά καθεστώτα, οι λαϊκές δημοκρατίες. Ως ολοκληρωτικό καθεστώς ορίζεται η ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος. Το καθεστώς αυτό ελέγχει και κατευθύνει άμεσα ή έμμεσα τις κοινωνικές δραστηριότητες των ατόμων. Η Χάνα Αρεντ, συγγραφέας του βιβλίου «Το Ολοκληρωτικό Σύστημα», ορίζει τον ολοκληρωτισμό ως ριζική καταστολή της πολιτικής και περιφρόνηση των ατομικών ελευθεριών εκ μέρους της εξουσίας. Συγκεκριμένα, καταργείται το Κοινοβούλιο, φιμώνεται ο τύπος και επιβάλλεται αυστηρή λογοκρισία. Το κράτος ρυθμίζει σχεδόν κάθε πτυχή της δημόσιας και ιδιωτικής συμπεριφοράς. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα κινητοποιούν μέρος του πληθυσμού υπέρ του κράτους και της ιδεολογίας που αυτό εκφράζει, και δεν ανέχονται δραστηριότητες από άτομα ή ομάδες όπως εργατικά συνδικάτα, εκκλησίες και πολιτικά κόμματα που δεν κατευθύνεται προς τους κρατικούς στόχους. Διατηρούνται στην εξουσία με τη βοήθεια της μυστικής αστυνομίας, της προπαγάνδας, με τον περιορισμό της ελεύθερης συζήτησης, του διαλόγου και της κριτικής. Είναι αμφίβολο εάν αυτά τα κράτη έχουν συντάγματα υπό την ουσιαστική έννοια του όρου. 53