ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ Πτυχιακή Εργασία με θέμα: Αποτύπωση της Αποτελεσματικότητας του Εσωτερικού Ελέγχου Ιωάννα Νικολέττου Άννα Καλαϊτζίδου ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δρ. Δρογαλάς Γεώργιος Σέρρες, Οκτώβριος, 2011

Copyright Νικολέττου, Ι. και Καλαιτζίδου, Α. 2011 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. 2

Αφιερώνεται σε όλους όσους μας στήριξαν όλη την διάρκεια των σπουδών μας 3

Ευχαριστίες Μέσα από τις επόμενες γραμμές θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ειλικρινείς ευχαριστίες μας στον επιβλέπων καθηγητή κύριο Δρογαλά Γεώργιο για την πολύτιμη βοήθεια του και συμβολή του στην επιτυχή ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Θα θέλαμε λοιπόν να ευχαριστήσουμε το εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό του ΤΕΙ Σερρών για τις γνώσεις και τις πλούσιες εμπειρίες που αποκομίσαμε τα τέσσερα χρόνια της φοιτητικής μας δραστηριότητας. Πάνω από όλους θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στις οικογένειες μας, για την ενθάρρυνση, ηθική συμπαράσταση και οικονομική υποστήριξη που μας προσέφεραν όλα τα χρόνια των σπουδών μας. 4

Περίληψη Οι αλλαγές της πληροφοριακής τεχνολογίας, η διόγκωση των επιχειρηματικών κινδύνων και η ρευστότητα των οικονομικών συναλλαγών αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης παγκόσμιας οικονομίας. Σε αυτές τις συνθήκες, η δημιουργία και διατήρηση συστημάτων εσωτερικού ελέγχου από πλευράς των οικονομικών μονάδων αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση και αδήριτη ανάγκη για την επιβίωση και ανάπτυξης της σύγχρονης επιχειρηματικής οντότητας. Υπό αυτό το πρίσμα, η παρούσα εργασία πραγματεύεται την αποτελεσματικότητα του εσωτερικού ελέγχου της σύγχρονης ελληνικής οικονομικής μονάδας. Ειδικότερα, στα πλαίσια της εν λόγω πτυχιακής εργασίας, πέρα από την βιβλιογραφική επισκόπηση, πραγματοποιήθηκε εμπειρική έρευνα, με σκοπό τη πληρέστερη αποτύπωση της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Η συλλογή των πρωτογενών δεδομένων πραγματοποιήθηκε μέσω αποστολής ερωτηματολογίου σε διακόσιες είκοσι εισηγμένες επιχειρήσεις από τις οποίες τελικά αποκρίθηκαν οι 38. Τα αποτελέσματα της έρευνας υπογραμμίζουν την εξέχουσα σημαντικότητα των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου για την οικονομική ανάπτυξη της επιχειρηματικής οντότητας, εντούτοις παρατηρούνται αδύνατα σημεία όπου χρίζουν περιθώρια βελτίωσης. 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 6 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ... 7 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 9 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 1.2 ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 12 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 12 2.2 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 12 2.3 ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΙΔΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 13 2.4 ΣΚΟΠΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 15 2.5 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 17 2.6 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ... 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΈΡΕΥΝΑΣ... 24 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 24 3.2 ΓΕΝΙΚΑ... 24 3.3 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΈΡΕΥΝΑΣ... 24 3.4 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ... 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 28 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 28 4.2 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ... 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ... 46 5.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 46 5.2 ΕΞΑΓΩΓΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ... 46 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 49 ΕΛΛΗΝΙΚΗ... 49 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ... 51 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 54 6

Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 1: Αποτελέσματα για την 1η ερώτηση... 29 Πίνακας 2: Αποτελέσματα για την 2η ερώτηση... 30 Πίνακας 3: Αποτελέσματα για την 3η ερώτηση... 31 Πίνακας 4: Αποτελέσματα για την 4η ερώτηση... 32 Πίνακας 5: Αποτελέσματα για την 5η ερώτηση... 33 Πίνακας 6: Αποτελέσματα για την 6η ερώτηση... 34 Πίνακας 7: Αποτελέσματα για την 7η ερώτηση... 35 Πίνακας 8: Αποτελέσματα για την 8η ερώτηση... 36 Πίνακας 9: Αποτελέσματα για την 9η ερώτηση... 37 Πίνακας 10: Αποτελέσματα για την 10η ερώτηση... 38 Πίνακας 11: Αποτελέσματα για την 11η ερώτηση... 39 Πίνακας 12: Αποτελέσματα για την 12η ερώτηση... 40 Πίνακας 13: Αποτελέσματα για την 13η ερώτηση... 41 Πίνακας 14: Αποτελέσματα για την 14η ερώτηση... 42 Πίνακας 15: Αποτελέσματα για την 15η ερώτηση... 43 Πίνακας 16: Συγκεντρωτικά Αποτελέσματα... 44 7

Ευρετήριο Γραφημάτων Εικόνα 1: Bar Chart για την 1η ερώτηση... 29 Εικόνα 2: Bar Chart για την 2η ερώτηση... 30 Εικόνα 3: Bar Chart για την 3η ερώτηση... 31 Εικόνα 4: Bar Chart για την 4η ερώτηση... 32 Εικόνα 5: Bar Chart για την 5η ερώτηση... 33 Εικόνα 6: Bar Chart για την 6η ερώτηση... 34 Εικόνα 7: Bar Chart για την 7η ερώτηση... 35 Εικόνα 8: Bar Chart για την 8η ερώτηση... 36 Εικόνα 9: Bar Chart για την 9η ερώτηση... 37 Εικόνα 10: Bar Chart για την 10η ερώτηση... 38 Εικόνα 11: Bar Chart για την 11η ερώτηση... 39 Εικόνα 12: Bar Chart για την 12η ερώτηση... 40 Εικόνα 13: Bar Chart για την 13η ερώτηση... 41 Εικόνα 14: Bar Chart για την 14η ερώτηση... 42 Εικόνα 15: Bar Chart για την 15η ερώτηση... 43 8

Κεφάλαιο 1: Αντικείμενο και Αναγκαιότητα Εργασίας 1.1 Εισαγωγή Οι νέες τεχνολογίες, οι νέες προκλήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο και οι ασταθείς οικονομικές συνθήκες, αποτελούν μια πολύπλοκη πραγματικότητα, γεγονός που φέρνει τις διοικήσεις των επιχειρήσεων αντιμέτωπες άμεσα σε παγκόσμιο επίπεδο αναζητώντας λύσεις, μέσω νέων τρόπων άσκησης της διοίκησης (Βαρβατσουλάκης, 2002). Μια από τις βασικές λειτουργίες της διοίκησης στην οργάνωση, τον προγραμματισμό, την επικοινωνία, την στελέχωση αλλά και σε άλλους τομείς είναι ο εσωτερικός έλεγχος (Pantelidis, 2009). Αρχικά ο εσωτερικός έλεγχος ασχολούνταν αποκλειστικά με την εύρεση των λογιστικών ατασθαλιών. Αντίθετα, σήμερα, ο εσωτερικός έλεγχος, αποσκοπεί όχι μόνο στη πρόληψη των ενδοεπιχειρησιακών παραλήψεων, λαθών και ατασθαλιών, αλλά καθίσταται καθοριστικός στην αποτελεσματική ελαχιστοποίηση των επιχειρησιακών κινδύνων, στην υιοθέτηση των αρχών της εταιρικής διακυβέρνησης και στη βελτίωση της στρατηγικής της σύγχρονης επιχείρησης (Δρογαλάς, 2010). Υπό της πρίσμα της ανωτέρω προσέγγισης πλήθος ερευνητών και επιστημόνων ασχολείται με την εννοιολογική προσέγγιση και εννοιολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του εσωτερικού ελέγχου, θεωρώντας τον εσωτερικό έλεγχο ως την αναγκαία συνθήκη για την επιβίωση και ανάπτυξη των οικονομικών μονάδων (Baker et al., 2011; Karagiorgos et al., 2011). Εντούτοις μέχρι σήμερα σπασμωδικές ερευνητικές προσπάθειες έχουν διενεργηθεί, οι οποίες να αποτυπώνουν την αποτελεσματικότητα του εσωτερικού ελέγχου τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και με εμπειρικά δεδομένα. Υπό αυτό το πρίσμα σκοπός της εν λόγω πτυχιακής εργασίας είναι αφενός η εννοιολογική οριοθέτηση, αφετέρου η εμπειρική αποτύπωση της αποτελεσματικότητας του εσωτερικού ελέγχου μέσω ποσοτικών δεδομένων στην σύγχρονη ελληνική επιχείρηση. 9

1.2 Διάρθρωση της Πτυχιακής Εργασίας Με γνώμονα την πληρέστερη επίτευξη του σκοπού της, η παρούσα εργασία αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί την εισαγωγή της εργασίας όπου παρουσιάζεται η σπουδαιότητα και η αναγκαιότητα πραγματοποίησης της εν λόγω πτυχιακής εργασίας. Ειδικότερα μέσα από την ανάλυση των χαρακτηριστικών της σημερινής παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, προβάλλεται η έλλειψη διενέργειας ερευνητικών εργασιών αναφορικά με το μείζον θέμα της αποτελεσματικότητας του εσωτερικού ελέγχου. Το εν λόγω κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την διάρθρωση της πτυχιακής εργασίας, όπου αναλύεται η δομή και το περιεχόμενο του κάθε κεφαλαίου. Στην συνέχεια, στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εννοιολογική προσέγγιση του εσωτερικού ελέγχου μέσω παράθεσης των σημαντικότερων εννοιολογικών χαρακτηριστικών του. Πιο συγκεκριμένα, παρατίθεται οι διακρίσεις είδη του εσωτερικού ελέγχου και αναλύεται ο βασικός σκοπός και οι επιμέρους στόχοι του εσωτερικού ελέγχου. Στην συνέχεια το κεφαλαίου εξετάζονται οι βασικότερες αρχές του εσωτερικού ελέγχου. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παράθεση των βασικών χαρακτηριστικών σύμφωνα με την επιτροπή COSO που διακρίνουν ένα αποτελεσματικό σύστημα εσωτερικού ελέγχου. Η εμπειρική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσας έρευνας παρουσιάζεται στο τρίτο κεφάλαιο. Ειδικότερα αρχικά αναλύεται το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου της έρευνας καθώς επίσης και η μεθοδολογία στατιστικής ανάλυσής του. Το παρόν κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παροχή πληροφοριών αναφορικά με την αποστολή και το δείγμα που χρειάστηκε για την πληρέστερη επίτευξη του ερευνητικού σκοπού της εργασίας. Τα βασικά και επιμέρους συμπεράσματα της έρευνας παρουσιάζεται στο τέταρτο κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των δεκαπέντε ερωτήσεων, όπως αυτά προέκυψαν από το σύνολο των ερωτηματολογίων που επεστράφησαν, μετά από στατιστική ανάλυση με το λογισμικό πακέτο SPSS 17.0. Για 10

την ουσιαστικότερη κατανόηση των πορισμάτων της έρευνας, η απόδοση των αποτελεσμάτων πραγματώνεται τόσο περιγραφικά όσο και σχηματικά. Τέλος, η παρούσα πτυχιακή εργασία ολοκληρώνεται με το πέμπτο κεφάλαιο όπου παρουσιάζονται συνοπτικά τα συμπεράσματα της πτυχιακής εργασίας, όπως προκύπτουν από την ανάλυση των απαντήσεων του ερωτηματολογίου. Περιορισμοί της εν λόγω έρευνας και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα αναφορικά με την αποτελεσματικότητα των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου των ελληνικών επιχειρήσεων αποτελούν το «εν κατακλείδι» της παρούσας πτυχιακής εργασίας. 11

Κεφάλαιο 2: Θεωρητική Διερεύνηση Εσωτερικού Ελέγχου 2.1 Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται οι εννοιολογικές προσεγγίσεις αναφορικά με τον εσωτερικό έλεγχο. Πιο συγκεκριμένα αναλύονται οι διακρίσεις είδη του εσωτερικού ελέγχου και παρουσιάζεται ο βασικός σκοπός και οι επιμέρους στόχοι του εσωτερικού ελέγχου. Στην συνέχεια του κεφαλαίου παρατίθενται οι βασικότερες αρχές του εσωτερικού ελέγχου. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την εκτεταμένη ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών σύμφωνα με την επιτροπή COSO που διακρίνουν ένα αποτελεσματικό σύστημα εσωτερικού ελέγχου. 2.2 Εννοιολογική Προσέγγιση Εσωτερικού Ελέγχου Ο εσωτερικός έλεγχος (Internal Audit) προσφέρει εύρος υψηλού επιπέδου υπηρεσιών στους οργανισμούς (Παπαδάτου, 2001). Η άγνοια όμως των ελεγκτών και των διοικούντων των επιχειρήσεων αδικεί την αποδιδόμενη σημασία του (Karagiorgos, 2006). Για την πληρέστερη κατανόηση της έννοιας του εσωτερικού ελέγχου παρατίθενται οι παρακάτω εννοιολογικές προσεγγίσεις, οι οποίες συλλέχθηκαν μέσα από ενδελεχή αναζήτηση της ελληνικής και διεθνούς αρθρογραφίας με σκοπό την πληρέστερη απεικόνισή του διαχρονικά. Αρχικά, σύμφωνα με την ASOBAC (Committee on Basic Auditing Concepts, 1973), ο εσωτερικός έλεγχος είναι μια συστηματική διαδικασία αντικειμενικής αξιολόγησης στοιχείων για την εξακρίβωση του βαθμού συσχέτισης μεταξύ εκείνων των ισχυρισμών και καθιερωμένων κριτηρίων με τα πραγματικά αποτελέσματα της επιχείρησης Ωστόσο, ο εσωτερικός έλεγχος είναι αποτέλεσμα της σύγχρονης κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης (Cai, 1997). Ένας από τους πρώτους χρονικά ολοκληρωμένος ορισμός του εσωτερικού ελέγχου ήταν ο ορισμός από το ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Εσωτερικών Ελεγκτών (IIA, 1991; Taylor and Glezen, 1991; Konrath, 1996) σύμφωνα με τον οποίο ο εσωτερικός έλεγχος είναι «μία ανεξάρτητη διαδικασία που λειτουργεί μέσα στον οργανισμό για να εξετάσει και να εκτιμήσει τις διαδικασίες παρέχοντας σημαντική υπηρεσία σε αυτόν». 12

Γενικότερα μπορεί να λεχθεί ότι ο εσωτερικός έλεγχος αποτελείται από όλα τα μέτρα, τις διαδικασίες και τις πολιτικές οι οποίες (Καραμανής, 2008): 1. Προωθούν την ακρίβεια και την αξιοπιστία των λογιστικών και επιχειρηματικών δεδομένων. 2. Εξασφαλίζουν την περιουσία της επιχείρησης έναντι καταδολιεύσεως, απάτης, σπατάλης και μη αποτελεσματικής χρήσεως. 3. Μετρούν την συμμόρφωση των επιχειρησιακών δραστηριοτήτων των υπηρεσιών της επιχειρήσεως προς την πολιτική αυτής. 4. Αξιολογούν την αποτελεσματικότητα των επιχειρηματικών λειτουργιών. Ακόμα πιο πρόσφατα, στην Ελλάδα, το Ελληνικό Ινστιτούτο Εσωτερικών Ελεγκτών (Δικτυακός Τόπος Ελληνικό Ινστιτούτο Εσωτερικών Ελεγκτών, 2010) όρισε τον εσωτερικό έλεγχο ως «μία ανεξάρτητη, αντικειμενική, διαβεβαιωτική και συμβουλευτική δραστηριότητα, επαρκώς σχεδιασμένη και οργανωμένη, που μέσω των τεχνικών και επιστημονικών προσεγγίσεων, αξιολογεί την επάρκεια λειτουργίας του συστήματος εσωτερικού ελέγχου (λειτουργίες-εφαρμογή διαδικασιών)». Από όλες τις ανωτέρω εννοιολογικές προσεγγίσεις καθίσταται σαφές, ότι ο εσωτερικός έλεγχος δεν είναι ένα μονοδιάστατο εργαλείο ελέγχου της ορθότητας των καταστάσεων (Ταχυνάκης και Ζαφειράκου, 2007), αλλά αποτελεί συστατικό στοιχείο της εταιρικής διακυβέρνησης (Hermanson et al., 2008), διαδραματίζει κομβικό ρόλο στην αξιοπιστία των εκθέσεων - αναφορών των οικονομικών επιτελείων (Zakaria et al., 2006) και παρέχει μοναδική υπηρεσία αποτελώντας προστιθέμενη αξία για την οικονομική μονάδα προς την επίτευξη των δεικτών αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητά της (Goodwin, 2004). 2.3 Διακρίσεις Είδη Εσωτερικού Ελέγχου Ύστερα από εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα ο εσωτερικός έλεγχος διακρίνεται στις παρακάτω κατηγορίες (Κάντζος και Χονδράκη, 2006): Έλεγχοι Παραγωγής (Production Audits), Οικονομικοί Λογιστικοί έλεγχοι (Financial Audits), Διοικητικοί έλεγχοι (Management Audits ) και Λειτουργικοί έλεγχοι (Operational Audits). 13

Στις παρακάτω παραγράφους αναλύονται τα εννοιολογικά χαρακτηριστικά και γνωρίσματα των ανωτέρω ειδών του εσωτερικού ελέγχου. Ειδικότερα, ο Λογιστικός ή οικονομικός έλεγχος πιστοποιεί την ορθότητα και την ακρίβεια των λογιστικών καταστάσεων (Κεσίση, 2009). Με άλλα λόγια ο λογιστικός έλεγχος περιλαμβάνει τις δραστηριότητες εκείνες που σχετίζονται με τη χρηματοδότηση της επιχείρησης, δηλαδή με τα κεφάλαια (ίδια ή ξένα) που είναι απαραίτητα για την ομαλή λειτουργία της. Ο κίνδυνος χαμένων κεφαλαίων και ο πιστωτικός κίνδυνος προβάλλονται ως καθοριστική για τη βιωσιμότητα της. Στα πλαίσια της μείωσης του κινδύνου και της σωστής κατάρτισης οικονομικών καταστάσεων, διενεργούνται: Έλεγχοι εξουσιοδοτήσεων και διαδικασιών, όπου διαπιστώνεται αν οι επενδύσεις είναι πάντα σύμφωνα με την εγκεκριμένη επενδυτική πολιτική. Έλεγχοι αξιολογήσεων και διαδικασιών όπου κυρίως συγκρίνεται το κόστος των επενδύσεων με τις τρέχουσες αξίες και γίνεται συμφωνία των υπολοίπων βασικών λογαριασμών, δηλαδή του «ταμείου», των «καταθέσεων» και των «δανείων». Έλεγχοι διαθέσιμων, συμμετοχών, καταθέσεων σε τράπεζες και δανείων, όπου διαπιστώνεται η ενημέρωση αυτών και η επιβεβαίωση των υπολοίπων της. Αντίθετα, ο Διοικητικός έλεγχος περιέχει κανόνες που θεσπίζει η διοίκηση (Παπαστάθης, 2003), στοχεύοντας την επιτυχία με την μεγιστοποίηση των κερδών της και την σωστή λειτουργία της αποδοτικότητας υποβάλλοντας λογιστικές καταστάσεις και στοιχεία της πορείας της που ελέγχονται από τον εσωτερικό ελεγκτή. Στόχος τους είναι η σωστή διοίκηση των τμημάτων. Εξετάζουν την ευρύτητα των λειτουργιών και αξιολογούν την αποτελεσματικότητα για την επίτευξη των στόχων και γενικά όλες τις δραστηριότητες του φορέα ως προς την διοίκηση. Επίσης εξετάζουν τη συμμόρφωση των εργαζομένων προς τα σχέδια και αποφάσεις της πολιτικής διοίκησης της εταιρίας. Γενικότερα αξιολογούν και αξιοποιούν το ανθρώπινο δυναμικό προσπαθώντας να καλυτερέψουν το εργασιακό περιβάλλον και να είναι ενήμερο για τους στόχους της στην υλοποίηση αυτών, με στόχο το ελάχιστο δυνατό κόστος και το μεγαλύτερο όφελος. Τέλος, σε στενή σχέση και συνάρτηση με τα ανωτέρω, οι Λειτουργικοί έλεγχοι αποβλέπουν στο αν λειτουργεί σωστά και αποτελεσματικά ένα τμήμα και αν 14

εφαρμόζονται οι προβλεπόμενες διαδικασίες (Τσακλάγκανος, 2005). Οι λειτουργικοί έλεγχοι που γίνονται διαπιστώνουν κατά πόσο οι διαδικασίες στον τρόπο λειτουργίας του συστήματος διοίκησης, είναι αποτελεσματικές κατά την υλοποίηση των αποφάσεων. 2.4 Σκοπός Εσωτερικού Ελέγχου Σκοπός του εσωτερικού ελέγχου είναι η παροχή υψηλού επιπέδου υπηρεσιών προς τη Διοίκηση, μέσω επιστημονικών αναλύσεων, με σκοπό την αξιολόγηση του συστήματος της και τον περιορισμό των επιχειρησιακών κινδύνων (Καραγιώργος και συν.,2007; Karagiorgos et al., 2009). Ωστόσο, ο αντικειμενικός σκοπός του εσωτερικού ελέγχου είναι η παροχή εξειδικευμένου και υψηλού επιπέδου υπηρεσιών προς τη διοίκηση, μέσω αξιολόγησης του συστήματος εσωτερικού ελέγχου, η προσφορά βοήθειας στα μέλη του οργανισμού, γενικότερα, ώστε να ασκούν αποτελεσματικά τα καθήκοντά τους, μέσω επιστημονικών αναλύσεων και αξιολογήσεων καθώς και η παροχή σχετικών συμβουλών με το ελάχιστο δυνατό κόστος. Υπό το πρίσμα της ανωτέρω προσέγγισης, αναλυτικά, οι βασικές λειτουργίες του εσωτερικού ελέγχου, μεταξύ άλλων, είναι: (Dittenhofer, 2001). Ρύθμιση σχέσεων και συναλλαγών με τρίτα πρόσωπα. Αποτίμηση της απόδοσης της διοίκησης όλων των τμημάτων που εμπλέκονται με την παραγωγική διαδικασία. Συστηματική παρακολούθηση του επιχειρηματικού κινδύνου. Αναγνώριση των επικερδών και ζημιογόνων λειτουργιών και προσπάθεια μεταβολής αυτών που επιδέχονται βελτίωση. Αξιολόγηση της απόδοσης των επενδύσεων. Μέτρηση του λειτουργικού κόστους των επιμέρους τμημάτων. Καταπολέμηση της ανθρώπινης απάτης, κλοπής ή παραπλάνησης. Εξακρίβωση της επαρκούς στελέχωσης των τμημάτων και της κατάλληλης αξιοποίησης του προσωπικού. Εξασφάλιση της αξιοπιστίας των οικονομικών καταστάσεων και βιβλίων. Παρακολούθηση της παραγωγικής αλυσίδας, της διαδικασίας αγορών και των όρων πωλήσεων και αγορών. 15

Εξασφάλιση της πληρότητας των χρηματοοικονομικών και λειτουργικών πληροφοριών και αναφορών. Εξακρίβωση ότι η επιχείρηση συμμορφώνεται με τους νόμους, τις συνθήκες, τις πολιτικές, τις διαδικασίες και τα χρηματοοικονομικά όργανα. Γενικότερα, μπορεί να λεχθεί ότι ο εσωτερικός έλεγχος σκοπεύει όχι μόνο στη συμμόρφωση με κανόνες και ρυθμίσεις αλλά στην δημιουργία αρχών, προτύπων και αξιών στα άτομα της επιχείρησης με αποτέλεσμα τη δημιουργία ασφάλειας τόσο στους ιδιοκτήτες της οικονομικής μονάδας όσο και στο ευρύτερο επιχειρησιακό περιβάλλον (Λουμιώτης, 2006). Στα πλαίσια της ανωτέρω προσέγγισης, επιμέρους στόχοι του εσωτερικού ελέγχου δύναται να θεωρηθούν: η λειτουργία των λογιστικών τμημάτων της μονάδας σύμφωνα με την ορθή πολιτική της Διοίκησης. το ικανοποιητικό αποτέλεσμα της εσωτερικής οργάνωσης, η εκτίμηση του αποτελέσματος και η επάρκεια των συστημάτων οργάνωσης και Διοίκησης της μονάδας. η ανίχνευση τυχόν κινδύνων από κλοπές και απάτες στην οργάνωση η εισήγηση μέτρων βελτίωσης και διόρθωσης και γενικότερα η προώθηση της αποτελεσματικής λειτουργίας της οικονομικής μονάδας (Karagιorgos et al., 2009). Εν κατακλείδι, αντικειμενικός σκοπός του εσωτερικού ελέγχου είναι αφενός η παροχή εξειδικευμένου και υψηλού επιπέδου υπηρεσιών προς τη διοίκηση, και αφετέρου μέσω αξιολόγησης του συστήματος εσωτερικού ελέγχου, η παροχή βοήθειας στα μέλη του οργανισμού, για την αποτελεσματικότερη άσκηση των καθηκόντων τους, κυρίως μέσω της παροχής σχετικών συμβουλών με ελάχιστο δυνατό κόστος (Bounton and Kell, 1996). Τα συστήματα εσωτερικού ελέγχου εφαρμόζονται σε οργανισμούς και επιχειρήσεις ως εργαλεία που προσθέτουν αξία στην επιχείρηση. Επιτυγχάνεται με αυτόν τον τρόπο η συστηματική προσέγγιση της αποτελεσματικότερης λειτουργίας του οργανισμού, ως σύνολο. 16

2.5 Βασικές Αρχές ενός Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου Με μια σειρά βασικών αρχών του συστήματος εσωτερικού ελέγχου έχει ως σκοπό να μυήσει τους εσωτερικούς ελεγκτές στη φιλοσοφία και τη δομή των λειτουργιών του ίδιου του συστήματος, ώστε να αποκτήσουν τις κατάλληλες εκείνες γνώσεις και ικανότητες, για την καλύτερη αξιολόγηση των λειτουργιών και των διαδικασιών αυτού. Ως βασικές αρχές ενός Σ.Ε.Ε., ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε (Παπαστάθης, 2003): α. Διαχωρισμό της διοίκησης Σε όλα τα επίπεδα της πυραμίδας πρέπει να υπάρχει σαφής διαχωρισμός καθηκόντων κ ευθυνών. Ειδικά σε θέματα που άπτονται της ζωτικότητας τη επιχείρησης, όπως τα διαθέσιμα, τα ζωτικά σημασίας τμήματα παραγωγής, τα περιουσιακά στοιχεία, το χαρτοφυλάκιο, τα καθήκοντα και οι ευθύνες πρέπει να είναι αυστηρά προσδιορισμένα. Επιπλέον, κανένα άτομο, παραγωγική μονάδα και τμήμα δεν πρέπει να έχει την αποκλειστική γνώση και εξουσία για οποιαδήποτε σημαντική λειτουργία ή συναλλαγή. Δεν επιτρέπεται να ολοκληρώνονται αυτές οι εργασίες από έναν και μόνον υπάλληλο, αλλά να συμπληρώνεται από την εργασία τουλάχιστον ενός άλλου και να ελέγχεται από κάποιον τρίτο, λόγω της σημαντικότητας τους. β. Διασφάλιση των συναλλαγών Λόγω της επιχειρηματικής δραστηριότητας κάθε συναλλαγή θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της διοίκησης και τις υπάρχουσες πολιτικές και διαδικασίες έτσι ώστε: Να απεικονίζονται όλες οι συναλλαγές σε καλά σχεδιασμένα και οργανωμένα έντυπα, ώστε να δίνουν ανά πάσα στιγμή τη σωστή πληροφόρηση. Να διευκολύνεται η διαδικασία ανάλυσης κάθε οικονομικού γεγονότος και η παροχή πληροφόρησης αυτού στη διοίκηση γι λήψη αποφάσεων. Να καθορίζονται σαφώς οι ευθύνες για εγκρίσεις. Να ελαχιστοποιείται σε κάθε συναλλακτική δραστηριότητα ή πιθανότητα λάθους 17

Να υποβοηθείται η σωστή καταχώρηση και λογιστική απεικόνιση κάθε λογιστικού γεγονότος. Να καθορίζονται σαφώς οι διαδικασίες για τον προληπτικό έλεγχο πριν από κάθε συναλλαγή. γ. Έγκαιρη και τακτική ενημέρωση Πορίσματα μελετών συμπεράσματα συσκέψεων και συνεδρίων, πληροφοριακό υλικό, στοιχεία εκθέσεων, που προέρχονται από το εξωτερικό και το ενδοεπιχειρισιακό περιβάλλον και που αποτελούν μέρος βελτίωσης και αξιολόγησης της απόδοσης των δραστηριοτήτων, πρέπει να ετοιμάζονται οργανωμένα και κατάλληλα και να διανέμονται έγκαιρα, τακτικά και προγραμματισμένα σε όλα τα επίπεδα διοίκησης, για ενημέρωση και λήψη διορθωτικών μέτρων. δ. Κατάλληλη στελέχωση Η σωστή αξιολόγηση και αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού από τα στελέχη μέχρι και τον απλό ανειδίκευτο εργαζόμενο πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα Επίσης, ανάλογη προσοχή πρέπει να δοθεί στη στελέχωση από εξειδικευμένο στελεχιακό δυναμικό, και ο ανάλογος αριθμός αυτού σε μια σύγχρονη επιχείρηση και ειδικά σε μια περίοδο με τάσεις διεθνοποιούμενης αγοράς που δεν επιδέχεται πειραματισμούς για κακή επιλογή στελεχιακού δυναμικού.. Η σωστή λοιπόν αξιολόγηση και αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού είναι ένας από τους κύριους συντελεστές επιτυχίας κάθε κρατικού ή ιδιωτικού φορέα. ε. Θέσπιση τμήματος Εσωτερικού Ελέγχου Για άμεση, σωστή και αντικειμενική πληροφόρηση της διοίκησης από μια διαφορετική οπτική γωνία, σε ένα οργανωμένο φορέα, προϋποθέτει τη θέσπιση ενός ανεξάρτητου τμήματος Εσωτερικού Ελέγχου (Κάντζος και Χονδράκη, 2006). Η ανεξαρτησία του, ως κύριο χαρακτηριστικό, καθώς και η εποπτεία του από τη διοίκηση, του δίδει τη δυνατότητα να αξιολογεί και να εκτιμά τις διαδικασίες σε όλο το εύρος, καθώς επίσης και το βαθμό υλοποίησης των αποφάσεων, ανεπηρέαστα και αντικειμενικά. Η πλήρης υποστήριξη τότε εσωτερικού ελέγχου από τη διοίκηση του παρέχει τη δυνατότητα για αντικειμενικότερη και ανεξάρτητη αξιολόγηση των λειτουργιών, στοιχείο απαραίτητο, προκειμένου να παρέχει στη διοίκηση να έχει την 18

πληροφόρηση εκείνη, που θα τη βοηθήσει να διαχειριστεί αποτελεσματικότερα τον επιχειρηματικό κίνδυνο για τον οποίο είναι και υπεύθυνη. στ. Παροχή εξουσιοδοτήσεων Απαιτείται εξουσιοδότηση από το διοικητικό συμβούλιο για συναλλαγές και εκπροσώπηση της εταιρείας έναντι τρίτων. Οι δοσοληψίες αυτές προϋποθέτουν κατ ανάγκη ειδικές εξουσιοδοτήσεις, εν αντιθέσει με αυτές που ρυθμίζονται μέσω των καθιερωμένων λειτουργικών κανόνων και διαδικασιών, στα πλαίσια των οποίων η επιχείρηση κατ ανάγκη πρέπει να κινείται. ζ. Έκταση ελέγχων ανάλογα με τον κίνδυνο Ο σχεδιασμός του ελέγχου από τα ίδια τμήματα, καθώς και η έκταση αυτού πρέπει να ανταποκρίνεται στο μέγεθος, στη φύση των δραστηριοτήτων του φορέα, στην οργάνωση αυτού και ανάλογα με τον κίνδυνο που είναι εκτεθειμένο το κάθε τμήμα. Κατά συνέπεια το κόστος του ελέγχου δεν πρέπει να είναι υπέρμετρο. Ειδικά για το τμήμα Εσωτερικού Ελέγχου, κατά το σχεδιασμό των ελέγχων θα πρέπει να εκτιμάται αν είναι εφικτό, το κόστος και η ωφέλεια που προκύπτει από κάθε έλεγχο (Karagiorgos et al., 2009). η. Αποκέντρωση της διοίκησης Η Διοίκηση καθώς και κάθε τμήμα της επιχείρησης, λαμβάνοντας υπόψη το βαθμό της οργάνωσης και της σχετικής στελέχωσης, θα πρέπει ανάλογα να μεριμνούν ώστε: 1) Να λαμβάνονται μέτρα για την εκχώρηση όσο το δυνατόν περισσότερων αρμοδιοτήτων σε όλα τα ιεραρχικά επίπεδα. 2) Να γίνεται αξιολόγηση των ενεργειών και μέτρηση του αποτελέσματος τόσο των διοικητικών οργάνων όσο και των αρμοδίων τμημάτων και αναλόγως να λαμβάνονται μέτρα. 3) Το κάθε τμήμα στην περιοχή του να ασκεί όσο το δυνατόν περισσότερες εξουσίες και να έχει και περισσότερες ευθύνες. Να είναι απολύτως υπεύθυνο για το αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων τόσο σε επίπεδο τμήματος όσο και σε επίπεδο ατόμων. 19

θ. Επιτήρηση και επιθεώρηση της εργασίας Η συστηματική επιτήρηση και επιθεώρηση της εργασίας των στελεχών και εργαζομένων κατά το στάδιο εκτέλεσης αυτής δίνει τη δυνατότητα για άμεση διαρθρωτική παρέμβαση, όπου απαιτείται για την τήρηση και κατανόηση των διαδικασιών για την εξασφάλιση και τη διασφάλιση της ποιότητας των υπηρεσιών και προϊόντων. 2.6 Αξιολόγηση της Αποτελεσματικότητας του Εσωτερικού Ελέγχου O αποτελεσματικός εσωτερικός έλεγχος δεν είναι μια στατική διαδικασία (Rittenberg, 2006), αλλά αποτελείται από στοιχεία που αλληλεπιδρούν και αλληλοεξαρτώνται. Συστατικά στοιχεία του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου (Rezaee, 1995; Rezaee et al., 2001) που συνθέτουν τις πολιτικές, τις ενέργειες, τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς, βοηθώντας στην αρμονικότερη υιοθέτηση και αποδοτικότερη λειτουργία του είναι (COSO, 1992): το Περιβάλλον Ελέγχου (Control Environment), η Αξιολόγηση Κινδύνων (Risk Assessment), οι Δραστηριότητες Ελέγχου (Control activities), η Πληροφόρηση και Επικοινωνία (Information and Communication) και η Παρακολούθηση (Monitoring). Τα παραπάνω συστατικά στοιχεία περιλαμβάνονται στο Δ.Ε.Π. 315 το οποίο υιοθετεί πλήρως τα συμπεράσματα της έκθεσης COSO (1992), καθορίζοντας το κατώτερο αποδεκτό επίπεδο ποιότητας του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου και παρέχοντας τη βάση σύμφωνα με την οποία θα αξιολογηθεί το Σ.Ε.Ε. της οικονομικής μονάδας (Δρογαλάς, 2010). Πιο συγκεκριμένα, το «Περιβάλλον Ελέγχου» σχετίζεται με τη γενικότερη λειτουργία της Διοίκησης και της Εταιρικής Διακυβέρνησης. Με άλλα λόγια, το «Περιβάλλον Ελέγχου» αντικατοπτρίζει τη στάση και τις ενέργειες του Διοικητικού Συμβουλίου και των στελεχών αναφορικά με τη σημαντικότητα του ελέγχου μέσα στην οικονομική μονάδα. Υπό αυτό το πρίσμα, το «Περιβάλλον Ελέγχου» αναφέρεται σε θέματα λειτουργίας της επιχείρησης, κανόνων συμπεριφοράς, ηθικής ακεραιότητας, δεοντολογίας και αξιοκρατίας καθώς και στην επίγνωση από την πλευρά της 20

Διοίκησης και του προσωπικού της σημασίας αυτών των παραμέτρων. Το εν λόγω συστατικό μέρος του Σ.Ε.Ε., από τη μία πλευρά επηρεάζεται από την ιστορία και την κουλτούρα της οικονομικής μονάδας, ενώ από την άλλη επηρεάζει τον τρόπο σκέψης του προσωπικού και καθορίζει το βαθμό αναγνώρισης της σημασίας του Σ.Ε.Ε., δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο συνθήκες πειθαρχίας για όλο το προσωπικό, σε κάθε ιεραρχική βαθμίδα. Οι παράγοντες - συστατικά - που συνθέτουν το «Περιβάλλον Ελέγχου» δύναται να ομαδοποιηθούν στις παρακάτω επτά ενότητες (Roth and Espersen, 2002): Ακεραιότητα και Ηθικές Αξίες, Πολιτική Διαχείρισης Ανθρώπινων Πόρων, Οργανωτική Δομή, Φιλοσοφία και Μοντέλο Λειτουργίας της Διοίκησης, Ανάθεση Αρμοδιοτήτων και Ευθυνών, Συμμετοχή Διοικητικού Συμβούλιου και Επιτροπής Ελέγχου, Προσήλωση στις Απαιτούμενες Δεξιότητες ή στην Αρχή της Ικανότητας. Όλες οι οικονομικές μονάδες, ανεξαρτήτως μεγέθους, νομικής φύσεως, δομής ή κλάδου αντιμετωπίζουν μία σειρά από κινδύνους, οι οποίοι μπορεί να αποτελέσουν απειλή για τη βιωσιμότητά τους. Οι εν λόγω κίνδυνοι μπορεί να έχουν επιπτώσεις στη δυνατότητα κάθε οικονομικής μονάδας να ανταγωνιστεί επιτυχώς μέσα στον κλάδο, να ενισχύσει την οικονομική της δύναμη καθώς επίσης και να διατηρήσει την ποιότητα των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχει. Όπως είναι γνωστό, δεν υπάρχει κανένας πρακτικός τρόπος μείωσης του κινδύνου στο μηδέν. Ωστόσο οι Διοικήσεις των οικονομικών οργανισμών οφείλουν να διεξάγουν εμπεριστατωμένες μελέτες και αξιολογήσεις των επιχειρηματικών κινδύνων. Σημείο εκκίνησης της διαδικασίας μελέτης των κινδύνων αποτελεί ο καθορισμός των επιχειρηματικών στόχων. Με βάση τα παραπάνω, η «Αξιολόγησης Κινδύνου» δύναται να αξιολογηθεί με βάση τους ακόλουθους παράγοντες (Δρογαλάς, 2010): Ευρύτεροι επιχειρηματικοί στόχοι, Στρατηγική, Επιχειρηματικά σχέδια κα προϋπολογισμοί, Στόχοι σε επίπεδο επιχειρηματικής δραστηριότητας. 21

«Δραστηριότητες Ελέγχου» ή «Μηχανισμοί Ελέγχου» είναι οι πολιτικές, οι διαδικασίες και οι μηχανισμοί που ενισχύουν την καθοδήγηση της Διοίκησης και βοηθούν στην εξασφάλιση ότι οι στόχοι της οικονομικής μονάδας ακολουθούνται πιστά (Hevesi, 2005). Οι «Δραστηριότητες Ελέγχου» είναι ένα αναπόσπαστο τμήμα του προγραμματισμού και της επίτευξης των αποτελεσμάτων της οικονομικής μονάδας. Εμφανίζονται σε όλα τα επίπεδα και τις λειτουργίες της επιχείρησης, περιλαμβάνοντας ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Στα εν λόγω πλαίσια οι «Δραστηριότητες Ελέγχου» μπορούν να εφαρμόζονται μέσω αυτοματοποιημένων πληροφοριακών συστημάτων ή μέσω χειρωνακτικών διαδικασιών και δύναται να αξιολογηθούν με βάση τους ακόλουθους παράγοντες: Πολιτικές και Διαδικασίες, Εφαρμοζόμενες Ελεγκτικές Δραστηριότητες. Μια οικονομική μονάδα για να μπορέσει να εφαρμόσει και να ελέγξει σωστά τις διαδικασίες της, πρέπει να λαμβάνει αξιόπιστες και έγκαιρες πληροφορίες από το εξωτερικό περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιείται. Μέσω αυτών η βιωσιμότητα και η επίτευξη των επιχειρησιακών στόχων της οικονομικής μονάδας καθίσταται ευκολότερη. Υπό αυτές τις συνθήκες κρίνεται επιβεβλημένη η ύπαρξη ενός συστήματος ροής πληροφοριών, το οποίο θα «φιλτράρει» τις εισερχόμενες πληροφορίες και θα χρησιμοποιεί μόνο τις αξιόπιστες για τη λήψη των επιχειρηματικών αποφάσεων. Εκτός όμως από τη συλλογή, την επεξεργασία και τη μετάδοση των πληροφοριών, ένα πληροφοριακό σύστημα συνεισφέρει και στη λειτουργία της «Επικοινωνίας». Η «Επικοινωνία» είναι μία ευρύτερη έννοια, η οποία αναφέρεται κυρίως στην ύπαρξη αισθήματος υπευθυνότητας και λογοδοσίας τόσο για τη Διοίκηση όσο και για το προσωπικό, σχετικά με τη γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης. Στις σύγχρονες επιχειρήσεις παράγοντες για την εκτίμηση τόσο της «Πληροφόρησης» όσο και της «Επικοινωνίας» είναι: Ποιότητα των Πληροφοριών και Αποτελεσματικότητα της Επικοινωνίας. Τέλος, είναι κοινώς αποδεκτό ότι τα Συστήματα Εσωτερικού Ελέγχου πρέπει να επιβλέπονται με σκοπό την αξιολόγηση της απόδοσής τους με την πάροδο του χρόνου. Μέσω της «Παρακολούθησης» εξακριβώνεται η λειτουργία του Σ.Ε.Ε. (με βάση το 22

σχεδιασμό του), η ύπαρξη αδύνατων σημείων και η προσαρμογή του στις τυχόν αλλαγές των συνθηκών λειτουργίας της οικονομικής μονάδας. Η «Παρακολούθηση» καθίσταται δυνατή μέσω δραστηριοτήτων ελέγχου που εκτελούνται είτε σε μόνιμη βάση, είτε μέσω χωριστών αξιολογήσεων, είτε μέσω ενός συνδυασμού και των δύο. Πιο συγκεκριμένα, η παρακολούθηση σε μόνιμη βάση είναι ενσωματωμένη στις λειτουργίες της οικονομικής μονάδας δίνοντας έγκαιρη ενημέρωση για τα υπάρχοντα προβλήματα, ενώ η αυτοτελής αξιολόγηση λειτουργεί εκ των υστέρων, χωρίς όμως αυτό να μειώνει την αξία της. Από όλα τα παραπάνω καθίσταται εμφανές ότι παράγοντες για την εκτίμηση της «Παρακολούθησης» είναι (Δραγαλάς, 2010): Παρακολούθηση σε μόνιμη βάση, Αυτοτελής Παρακολούθηση, Αναφορές Ελέγχων. 23

Κεφάλαιο 3: Προσέγγιση - Μεθοδολογία Έρευνας 3.1 Εισαγωγή Η εμπειρική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσας έρευνας παρουσιάζεται στο εν λόγω κεφάλαιο. Ειδικότερα αρχικά αναλύεται το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου της έρευνας καθώς επίσης και η μεθοδολογία της στατιστικής ανάλυσής του. Το παρόν κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παροχή πληροφοριών αναφορικά με την αποστολή και το δείγμα που χρειάστηκε για την πληρέστερη επίτευξη του ερευνητικού σκοπού της εργασίας. 3.2 Γενικά Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η αποτύπωση της συσχέτισης του εσωτερικού ελέγχου και της εταιρικής διακυβέρνησης στις ελληνικές επιχειρήσεις. Για το λόγο αυτό στάλθηκαν ερωτηματολόγια σε 220 Εισηγμένες εταιρείες στο ΧΑΑ, ενώ οι επιχειρήσεις που ανταποκρίθηκαν ήταν 38, δηλαδή ποσοστό της τάξης του 17,2% του συνόλου. Η αποστολή των ερωτηματολογίων έγινε μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (email) και fax. Θα πρέπει να σημειωθεί πως ελάχιστες ήταν οι επιχειρήσεις που ανταποκρίθηκαν χωρίς να προηγηθεί τηλεφωνική επικοινωνία με τα αρμόδια πρόσωπα. Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι μετά την πρώτη αποστολή των ερωτηματολογιών μέσω e-mail μόνο δύο απαντήσεις ελήφθησαν. 3.3 Ερωτηματολόγιο Έρευνας Στο ερωτηματολόγιο της έρευνας, χρησιμοποιήθηκαν ερωτήσεις με βάση τη βαθμολογική κλίμακα του Likert (πενταβάθμια κλίμακα), όπου ο ερωτώμενος καλείται να δηλώσει το βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας του με μια σειρά προτάσεων σχετικά με το αντικείμενο του εσωτερικού ελέγχου. Το ερωτηματολόγιο έχει σχεδιαστεί με τρόπο που να διευκολύνει την ταχεία συμπλήρωσή του. Το ερωτηματολόγιο ξεκινά με δύο ερωτήσεις (I-IΙ) οι οποίες αφορούν στοιχεία της εκάστοτε επιχείρησης και η συμπλήρωση των οποίων είναι προαιρετική, διασφαλίζοντας έτσι την τήρηση ανωνυμίας και εμπιστευτικότητας, 24

όπως ρητά αναφέρεται στο εισαγωγικό σημείωμα του ερωτηματολογίου. Τα στοιχεία αυτά είναι η Επωνυμία της Επιχείρησης και η επαγγελματική ιδιότητα του ατόμου που συμπληρώνει το ερωτηματολόγιο.. Σύμφωνα με την θεωρητική επισκόπηση, το μοντέλο που δημιουργήθηκε από την επιτροπή COSO αποτελεί ένα από τα καλύτερα εργαλεία διαχρονικά για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Όπως ελέγχθη σύμφωνα με το εν λόγω μοντέλο, συστατικά στοιχεία του Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου (Candreva, 2006) που βοηθά στην αποδοτικότερη λειτουργία του και αποτελεί τη βάση για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς του είναι τα ακόλουθα πέντε συστατικά στοιχεία: το Περιβάλλον Ελέγχου (Control Environment), η Αξιολόγηση Κινδύνων (Risk Assessment), οι Δραστηριότητες Ελέγχου (Control activities), η Πληροφόρηση και Επικοινωνία (Information and Communication) και η Παρακολούθηση (Monitoring). Υπό το πρίσμα της ανωτέρω προσέγγισης για κάθε ένα συστατικά στοιχείο με βάση τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα δημιουργήθηκαν τρεις ερωτήσεις. Ειδικότερα για το Περιβάλλον Ελέγχου εξετάζεται αρχικά ο βαθμός αναγνώρισης της σημασίας των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου από το προσωπικό της οικονομικής μονάδας. Ακολουθώντας την ίδια προσέγγιση για την βαθμονόμηση του εν λόγω συστατικού μέρους διερευνάται το επίπεδο αφενός τήρησης συγκεκριμένης πολιτικής για την διαχείριση των ανθρώπινων πόρων της οικονομικής μονάδας, αφετέρου τήρησης της ακεραιότητας και των ηθικών αξιών μέσα στην επιχείρηση. Αναφορικά με το συστατικό της Αξιολόγησης Κινδύνων διερευνάται αρχικά το επίπεδο υιοθέτησης συγκεκριμένης διαδικασίας μείωσης του επιχειρηματικού κινδύνου. Για το εν λόγω συστατικό στοιχείο επιπλέον εξετάζεται ο βαθμός σύνδεσης των επιχειρηματικών στόχων με την διαχείριση του εταιρικού κινδύνου και το επίπεδο χρησιμοποίησης εργαλείων προϋπολογισμών για την παρακολούθηση των επιχειρηματικών στόχων. 25

Αναφορικά με το συστατικό στοιχείο Δραστηριότητες Μηχανισμοί ελέγχου ερευνάται το επίπεδο τήρησης συγκεκριμένων πολιτικών και διαδικασιών και εφαρμογής συγκεκριμένων ελεγκτικών δραστηριοτήτων. Τέλος για την αποτίμηση του εν λόγω χαρακτηριστικού γνωρίσματος εξετάζεται το επίπεδο παρακολούθησης των ελεγκτικών διαδικασιών μέσω ενός ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος Σε στενή σχέση και συνάρτηση με τα ανωτέρω για την παρακολούθηση του τέταρτου συστατικού μέρους το οποίο τιτλοφορείται Πληροφόρηση Επικοινωνία διερευνάται αρχικά ο βαθμός φιλτραρίσματος των πληροφοριών που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης. Στην συνέχεια για το εν λόγω χαρακτηριστικό εξετάζεται το επίπεδο ύπαρξης αισθήματος υπευθυνότητας από την πλευρά τόσο της διοίκησης όσο και των εργαζομένων για την γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης. Τέλος για την αξιολόγηση του τελευταίου συστατικού μέρους το οποίο τιτλοφορείται Παρακολούθηση εξετάζεται αρχικά ο βαθμός αξιολόγησης της γενικότερης λειτουργίας του συστήματος εσωτερικού ελέγχου της επιχείρησης. Επιπλέον διερευνάται το επίπεδο παρατήρησης αδύνατων σημείων και διατύπωσης προτάσεων βελτίωσης για την λειτουργία των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Τέλος για το εν λόγω χαρακτηριστικό εξετάζεται ο βαθμός διαφοροποίησης των ελεγκτικών μηχανισμών ανάλογα με τις συνθήκες λειτουργίας της οικονομικής μονάδας Μέσω των ανωτέρω ερωτήσεων (τρεις για κάθε χαρακτηριστικό γνώρισμα του εσωτερικού ελέγχου) επιδιώκεται η πληρέστερη απεικόνιση της αποτελεσματικότητας του συστήματος εσωτερικού ελέγχου με ποσοτικά - εμπειρικά - δεδομένα. 3.4 Μεθοδολογία Στατιστικής Ανάλυσης Ερωτηματολογίου Για τη στατιστική επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS Statistics 17.0, με τη βοήθεια του οποίου ερμηνεύονται τα αποτελέσματα που προκύπτουν από το σύνολο των ερωτηματολογίων που επεστράφησαν (Δημητριάδης, 2007). Τα ευρήματα της εμπειρικής έρευνας οδηγούν στην εξαγωγή συμπερασμάτων και κατευθύνσεων για τη βελτίωση του εσωτερικού ελέγχου, καθώς και την αύξηση της αποτελεσματικότητάς του κατά την εφαρμογή του 26

στις ελληνικές επιχειρήσεις. Τέλος μέσω της στατιστικής ανάλυσης που χρησιμοποιείται είναι δυνατή η εύρεση γνωρισμάτων όπου παρατηρούνται αδύνατα σημεία, οπότε και παρατίθενται προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 4.1 Εισαγωγή Την συλλογή, επεξεργασία και ανάλυση των απαντημένων ερωτηματολογίων, διαδέχεται η παρουσίαση των αποτελεσμάτων που προκύπτουν. Για την καλύτερη και ευκολότερη κατανόηση των αποτελεσμάτων, η απόδοσή τους γίνεται τόσο περιγραφικά όσο και σχηματικά. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των ερωτήσεων, όπως αυτά προέκυψαν από το σύνολο των ερωτηματολογίων που επεστράφησαν, μετά από στατιστική ανάλυση με το λογισμικό πακέτο SSPS. 4.2 Παρουσίαση Αποτελεσμάτων Ερωτηματολογίου Το ερωτηματολόγιο ξεκινά με τις ερωτήσεις που αναφέροντα στα προσωπικά στοιχεία των επιχειρήσεων που αποκρίθηκαν στην έρευνα. Ειδικότερα, όπως ελέχθη στάλθηκαν ερωτηματολόγια σε 220 Εισηγμένες εταιρείες στο ΧΑΑ, ενώ οι επιχειρήσεις που ανταποκρίθηκαν ήταν 38, δηλαδή ποσοστό της τάξης του 17,2% του συνόλου. Ως προς την ιδιότητα των ερωτηθέντων και την θέση τους στην εταιρεία, 24 από αυτούς δήλωσαν Εσωτερικοί Ελεγκτές (63,2%), 12 δήλωσαν Προϊστάμενοι Λογιστηρίου (31,6%) και 2 δήλωσαν Λογιστές (5,2%). Από την εν λόγω απάντηση φαίνεται ότι παρά την ολοένα και μεγαλύτερη σημασία που αποδίδεται στον εσωτερικό έλεγχο, δυστυχώς ακόμη και σήμερα αρκετά μεγάλο ποσοστό των θέσεων εργασίας εσωτερικού ελέγχου στις εισηγμένες επιχειρήσεις δεν καλύπτεται από προσωπικό με σπουδές στον εσωτερικό έλεγχο αλλά από λογιστές. Όπως ελέγχθη για την βαθμονόμηση του κάθε συστατικού μέρους του συστήματος εσωτερικού ελέγχου χρησιμοποιούνται τρεις ερωτήσεις. Ειδικότερα, για το Περιβάλλον Ελέγχου χρησιμοποιούνται οι ερωτήσεις 1 3. Πιο συγκεκριμένα τα αποτελέσματα για την ερώτηση 1 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. 28

Αναγνωρίζεται η σημασία των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου από το προσωπικό Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 1 2,6 2,6 2,6 Σε μεγάλη κλίμακα 4 10,5 10,5 13,2 Πάρα πολύ 33 86,8 86,8 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 1: Αποτελέσματα για την 1η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (86,8%) θεωρεί ότι ο αναγνωρίζεται «πάρα πολύ» η σημασία των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου από το προσωπικό. Μάλιστα το 97,4% των αποκρινόμενων στην έρευνα αναγνωρίζει σε «μεγάλη κλίμακα» ή «πάρα πολύ» την σημασία του εσωτερικού ελέγχου. Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 1: Bar Chart για την 1η ερώτηση 29

Στην επόμενη ερώτηση 2 εξετάζεται ο βαθμός τήρησης συγκεκριμένης πολιτικής διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 2 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Τηρείται συγκεκριμένη πολιτική διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μικρή κλίμακα 2 5,3 5,3 5,3 Σε μέτρια κλίμακα 4 10,5 10,5 15,8 Σε μεγάλη κλίμακα 17 44,7 44,7 60,5 Πάρα πολύ 15 39,5 39,5 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 2: Αποτελέσματα για την 2η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (44,7%) θεωρεί ότι τηρείται «σε μεγάλη κλίμακα» συγκεκριμένη πολιτικής διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων. Βέβαια αξίζει να σημειωθεί ότι ποσοστό 5,3% θεωρεί ότι η εν λόγω πολιτική τηρείται «σε μικρή κλίμακα». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά με την μορφή μπάρας: Εικόνα 2: Bar Chart για την 2η ερώτηση 30

Στην επόμενη ερώτηση 3 εξετάζεται το επίπεδο τήρησης ηθικών αξιών μέσα στην επιχείρηση. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 3 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Τηρούνται η ακεραιότητα και οι ηθικές αξίες μέσα στην επιχείρηση Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 4 10,5 10,5 10,5 Σε μεγάλη κλίμακα 5 13,2 13,2 23,7 Πάρα πολύ 29 76,3 76,3 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 3: Αποτελέσματα για την 3η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (76,3%) θεωρεί ότι τηρούνται «πάρα πολύ» οι ηθικές αξίες στις οικονομικές μονάδες. Στα ίδια πλαίσια το 100% θεωρεί ότι η τήρηση των εν λόγω αξιών είναι σε από «μέτρια κλίμακα» έως «πάρα πολύ» (εκλείπει η μικρή κλίμακα). Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 3: Bar Chart για την 3η ερώτηση Από το σύνολο των τριών ερωτήσεων συμπεραίνεται ότι το συστατικό «Περιβάλλον Ελέγχου» εφαρμόζεται σε πολύ ικανοποιητικά επίπεδα από τις ελληνικές επιχειρήσεις. 31

Στην επόμενη ερώτηση 4 ερευνάται το επίπεδο τήρησης συγκεκριμένων διαδικασιών για την μείωση του εταιρικού κινδύνου. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 4 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Τηρείται συγκεκριμένη διαδικασία μείωσης του εταιρικού κινδύνου Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Καθόλου 1 2,6 2,6 2,6 Σε μικρή κλίμακα 1 2,6 2,6 5,3 Σε μέτρια κλίμακα 5 13,2 13,2 18,4 Σε μεγάλη κλίμακα 13 34,2 34,2 52,6 Πάρα πολύ 18 47,4 47,4 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 4: Αποτελέσματα για την 4η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (47,4%) θεωρεί ότι τηρούνται «πάρα πολύ» συγκεκριμένες διαδικασίες μείωσης του εταιρικού κινδύνου. Εντούτοις 5,2% θεωρεί ότι η τήρηση των εν λόγω διαδικασιών είναι από «καθόλου» έως «σε μικρή κλίμακα». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 4: Bar Chart για την 4η ερώτηση 32

Στην επόμενη ερώτηση 5 εξετάζεται ο βαθμός σύνδεσης των επιχειρηματικών στόχων με την διαχείριση του εταιρικού κινδύνου. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 5 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Συνδέεται η επίτευξη των επιχειρηματικών στόχων με την διαχείριση του εταιρικού κινδύνου Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μικρή κλίμακα 2 5,3 5,3 5,3 Σε μέτρια κλίμακα 7 18,4 18,4 23,7 Σε μεγάλη κλίμακα 17 44,7 44,7 68,4 Πάρα πολύ 12 31,6 31,6 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 5: Αποτελέσματα για την 5η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (44,7%) θεωρεί ότι οι επιχειρηματικοί στόχοι συνδέονται «σε μεγάλη κλίμακα» με την διαχείριση του επιχειρηματικού κινδύνου. Εντούτοις αξιοσημείωτο ποσοστό 18,4% θεωρεί ότι η εν λόγω σύνδεση πραγματοποιείται «σε μέτρια κλίμακα». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 5: Bar Chart για την 5η ερώτηση 33

Στην επόμενη ερώτηση 6 εξετάζεται ο βαθμός χρησιμοποίησης εργαλείων προϋπολογισμών για την παρακολούθηση των επιχειρηματικών στόχων. αποτελέσματα για την ερώτηση 6 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Τα Χρησιμοποιούνται εργαλεία προϋπολογισμών για την παρακολούθηση των επιχειρηματικών στόχων Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 1 2,6 2,6 2,6 Σε μεγάλη κλίμακα 10 26,3 26,3 28,9 Πάρα πολύ 27 71,1 71,1 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 6: Αποτελέσματα για την 6η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (71,1%) θεωρεί ότι η χρησιμοποίηση εργαλείων προϋπολογισμών πραγματοποιείται πάρα πολύ. Στα ίδια πλαίσια το 100% θεωρεί ότι η εν λόγω χρήση των προϋπολογισμών γίνεται από «μέτρια κλίμακα» έως «πάρα πολύ». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 6: Bar Chart για την 6η ερώτηση Από το σύνολο των τριών ερωτήσεων συμπεραίνεται ότι το συστατικό «Αξιολόγηση Κινδύνων» πραγματοποιείται σε ικανοποιητικό βαθμό αλλά χρίζει περιθωρίων βελτίωσης. 34

Στην επόμενη ερώτηση 7 ερευνάται το επίπεδο τήρησης συγκεκριμένων πολιτικών και διαδικασιών. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 7 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Τηρούνται συγκεκριμένες πολιτικές και διαδικασίες Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μικρή κλίμακα 1 2,6 2,6 2,6 Σε μέτρια κλίμακα 2 5,3 5,3 7,9 Σε μεγάλη κλίμακα 11 28,9 28,9 36,8 Πάρα πολύ 24 63,2 63,2 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 7: Αποτελέσματα για την 7η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (63,2%) θεωρεί ότι τηρούνται «πάρα πολύ» συγκεκριμένες πολιτικές και διαδικασίες. Στα ίδια πλαίσια το 92,1% θεωρεί ότι η εν λόγω τήρηση πραγματοποιείται από «μεγάλη κλίμακα» έως «πάρα πολύ». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 7: Bar Chart για την 7η ερώτηση 35

Στην επόμενη ερώτηση 8 εξετάζεται ο βαθμός στον οποίο εφαρμόζονται συγκεκριμένες ελεγκτικές διαδικασίες. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 8 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Εφαρμόζονται συγκεκριμένες ελεγκτικές δραστηριότητες Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 1 2,6 2,6 2,6 Σε μεγάλη κλίμακα 10 26,3 26,3 28,9 Πάρα πολύ 27 71,1 71,1 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 8: Αποτελέσματα για την 8η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (71,1%) θεωρεί ότι η χρήση συγκεκριμένων ελεγκτικών διαδικασιών πραγματοποιείται «πάρα πολύ». Στα ίδια πλαίσια το 97,4% θεωρεί ότι η εν λόγω χρήση πραγματοποιείται «σε μεγάλη κλίμακα» ή «πάρα πολύ». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 8: Bar Chart για την 8η ερώτηση 36

Στην επόμενη ερώτηση 9 εξετάζεται το επίπεδο παρακολούθησης των ελεγκτικών διαδικασιών μέσω ενός ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 9 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Παρακολουθείται η τήρηση των ελεγκτικών διαδικασιών μέσω ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μικρή κλίμακα 1 2,6 2,6 2,6 Σε μέτρια κλίμακα 15 39,5 39,5 42,1 Σε μεγάλη κλίμακα 11 28,9 28,9 71,1 Πάρα πολύ 11 28,9 28,9 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 9: Αποτελέσματα για την 9η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (39,5%) θεωρεί ότι η παρακολούθηση των ελεγκτικών διαδικασιών μέσω ενός ολοκληρωμένου πληροφοριακού συστήματος πραγματοποιείται σε «μέτρια κλίμακα». Το εν λόγω πολύ υψηλό ποσοστό υπογραμμίζει την ανάγκη ουσιαστικότερης χρήσης πληροφοριακών συστημάτων για την παρακολούθηση των ελεγκτικών διαδικασιών. Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 9: Bar Chart για την 9η ερώτηση Από το σύνολο των τριών ερωτήσεων συμπεραίνεται ότι το συστατικό «Δραστηριότητες Μηχανισμοί Ελέγχου» εφαρμόζεται ικανοποιητικά αλλά χρίζει περιθωρίων βελτίωσης. 37

Στην επόμενη ερώτηση 10 διερευνάται ο βαθμός φιλτραρίσματος των πληροφοριών που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 10 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Φιλτράρεται η αξιοπιστία και εγκυρότητα των πληροφοριών που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 4 10,5 10,5 10,5 Σε μεγάλη κλίμακα 18 47,4 47,4 57,9 Πάρα πολύ 16 42,1 42,1 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 10: Αποτελέσματα για την 10η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (47,4%) θεωρεί ότι ο βαθμός φιλτραρίσματος των πληροφοριών πραγματοποιείται «σε μεγάλη κλίμακα». Εντούτοις σημαντικό ποσοστό θεωρεί ότι το εν λόγω φιλτράρισμα υφίσταται «σε μέτρια κλίμακα». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 10: Bar Chart για την 10η ερώτηση 38

Στην επόμενη ερώτηση 11 εξετάζεται το επίπεδο ύπαρξης αισθήματος υπευθυνότητας από την πλευρά της διοίκησης για την γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 11 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Υπάρχει αίσθημα υπευθυνότητας από την πλευρά της διοίκησης για την γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μεγάλη κλίμακα 13 34,2 34,2 34,2 Πάρα πολύ 25 65,8 65,8 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 11: Αποτελέσματα για την 11η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (65,8%) θεωρεί ότι υφίσταται «πάρα πολύ» το αίσθημα υπευθυνότητας από την πλευρά της Διοίκησης. Στα ίδια πλαίσια το 100% θεωρεί ότι η υπευθυνότητα της Διοίκησης είναι «σε μεγάλη κλίμακα» ή «πάρα πολύ». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 11: Bar Chart για την 11η ερώτηση 39

Στην επόμενη ερώτηση 12 εξετάζεται το επίπεδο ύπαρξης αισθήματος υπευθυνότητας από την πλευρά των εργαζομένων για την γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης. Τα αποτελέσματα για την ερώτηση 12 απεικονίζονται στον παρακάτω Πίνακα. Υπάρχει αίσθημα υπευθυνότητας από την πλευρά του προσωπικού για την γενικότερη λειτουργία της επιχείρησης Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent Valid Σε μέτρια κλίμακα 3 7,9 7,9 7,9 Σε μεγάλη κλίμακα 9 23,7 23,7 31,6 Πάρα πολύ 26 68,4 68,4 100,0 Total 38 100,0 100,0 Πίνακας 12: Αποτελέσματα για την 12η ερώτηση Από τα αποτελέσματα φανερώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (68,4%) θεωρεί ότι υφίσταται «πάρα πολύ» το αίσθημα υπευθυνότητας από την πλευρά των εργαζομένων. Στα ίδια πλαίσια το 100% θεωρεί ότι η υπευθυνότητα των εργαζομένων είναι «σε μεγάλη κλίμακα» ή «πάρα πολύ». Για την πληρέστερη περιγραφή των αποτελεσμάτων, τα αποτελέσματα της στατιστικής έρευνας παρουσιάζονται και διαγραμματικά: Εικόνα 12: Bar Chart για την 12η ερώτηση Από το σύνολο των τριών ερωτήσεων συμπεραίνεται ότι ο το συστατικό «Πληροφόρηση - Επικοινωνία» υφίσταται σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό στις ελληνικές επιχειρήσεις. 40