Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τεύχος 37 Ιούνης 2010 ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Αφιέρωμα στον Μάνθο Αθηναίο Ένας χρόνος από το θάνατό του Έναρξη 9:00 μ.μ. Δευτέρα 28 Ιούνη Άθως Δανέλλης Ο Καραγκιόζης υπηρέτης Τρίτη 29 Ιούνη Τάσος Γεωργίου Ο Καραγκιόζης προφήτης & ο Κων/νος Ντούμπας (ερασιτέχνης) Τα κολλητήρια Τετάρτη 30 Ιούνη Ηλίας Καρελλάς Τα 82 εντάλματα του Καραγκιόζη Οργάνωση: Σύλλογος Εξαρχείων Νεάπολης «Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ» & Πανελληνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών» Πέμπτη 1 Ιούλη\ Αργύρης Αθανασίου Ο Γάμος του Διονύσιου Παρασκευή 2 Ιούλη Χάρης Μπιλλίνης Ο Καραγκιόζης στη φωλιά του γορίλα
2 Τιμή στον Ευγένιο Σπαθάρη από τον Δήμο Αμαρουσίου Έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του μεγάλου δασκάλου του Θεάτρου Σκιών από τον Δήμαρχο Αμαρουσίου κ. Γ. Πατούλη. Με αφορμή τη συμπλήρωση ενός έτους από τον θάνατο του μεγάλου δασκάλου του Θεάτρου Σκιών Ευγένιου Σπαθάρη, έγιναν την Κυριακή 9 Μαΐου, τα αποκαλυπτήρια της προτομής του, στον εξωτερικό χώρο του Σπαθάρειου Μουσείου Θεάτρου Σκιών Δήμου Αμαρουσίου. Τα αποκαλυπτήρια της προτομής έκανε ο Δήμαρχος Αμαρουσίου κ. Γ. Πατούλης μαζί με την κόρη του μεγάλου δασκάλου κ. Μένια Σπαθάρη. Ο κ. Πατούλης αναφερόμενος στον Ευγένιο Σπαθάρη, τόνισε την πολύτιμη προσφορά του στα πολιτιστικά δρώμενα του Αμαρουσίου, αλλά και την Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΜΑΣ Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τζωρτζ 6 Αθήνα 106 77 Τεύχος 37 Ιούνης 2010 Εξώφυλλο: 14ο Φεστιβάλ λόφου Στρέφη (Πάνος Καπετανίδης) ΕΚΔΟΤΗΣ \Πάνος Β. Καπετανίδης 210 46 16 664 e-mail: panoskap@mycosmos.gr www.karagkiozis.com παρακαταθήκη που άφησε πίσω του. Επεσήμανε δε για μια ακόμη φορά την πρόθεση της Δημοτικής Αρχής να δημιουργήσει Σχολή Θεάτρου Σκιών στο διατηρητέο οίκημα κληροδοτήματος Λουμίδη, ιδιοκτησίας του Δήμου Αμαρουσίου, στην Πλατεία Ηρώων, το οποίο κατόπιν ομόφωνης απόφασης του Δημοτικού Συμβουλίου της πόλης θα ονομαστεί «Μουσείο Ευγένιου Σπαθάρη». Όπως τόνισε ο κ. Πατούλης, «έχουν γίνει οι απαραίτητες ενέργειες από πλευράς του Δήμου Αμαρουσίου προς το Υπουργείο Πολιτισμού, και αναμένουμε να συμβάλει κι αυτό στο να δημιουργηθεί μόνιμη στέγη του Σπαθάρειου Μουσείου Θεάτρου Σκιών Δήμου Αμαρουσίου και αντίστοιχη Σχολή. Γιατί ο Σπαθάρης δεν ανήκει μόνο στο Μαρούσι, αλλά σε όλη την Ελλάδα». Για τον δάσκαλο-πατέρα μίλησε επίσης η κόρη του Μένια Σπαθάρη, Διευθύντρια του Σπαθάρειου Μουσείου θεάτρου Σκιών Δήμου Αμαρουσίου, η οποία ευχαρίστησε με θερμά λόγια τον κ. Πατούλη που είχε την ιδέα της δημιουργίας της προτομής, λέγοντας:
«Κύριε Δήμαρχε, η οικογένειά μου και εγώ σας ευχαριστούμε ολόψυχα για όσα έχετε κάνει για μας αλλά πιο πολύ σας ευχαριστούμε για την εκτίμηση που τρέφετε απέναντι στην τέχνη και τον πολιτισμό της πόλης μας. Από σήμερα και κάθε μέρα θα βλέπω τον πατέρα μου έξω από το Μουσείο να με καλημερίζει και να με καθοδηγεί. Το ωραιότατο πρόσωπό του, που απέδωσε με ιδιαίτερη ευαισθησία και επιτυχία η κυρία Βασιλική Γρουσοπούλου θα είναι η παρηγοριά μου και η παρηγοριά ολόκληρης της οικογένειάς μου». Την ορειχάλκινη προτομή φιλοτέχνησε η γλύπτρια Βασιλική Γρουσοπούλου - Μαρκούση. Έχει ύψος 70 εκ. και είναι τοποθετημένη σε μαρμάρινη βάση, στη οποία απεικονίζονται οι ορειχάλκινες φιγούρες του Καραγκιόζη, του Κολλητήρη και του Μπαρμπαγιώργου. Η κ. Γρουσοπούλου ευχαρίστησε τον Δήμαρχο Αμαρουσίου κ. Πατούλη, τον Πρόεδρο του Κέντρου Τέχνης & Πολιτισμού κ. Ν. Πέππα, το Δημ. Συμβούλιο του Δήμου και την οικογένεια του Ευγένιου Σπαθάρη, για την εμπιστοσύνη που της έδειξαν και την άριστη συνεργασία που είχαν. «Τα έργα τέχνης στους Δημόσιους χώρους, γεννιούνται από δύο βασικούς συντελεστές: από την πολιτική βούληση και το όραμα των Δημοσίων Αρχόντων, που τα παραγγέλνουν, και τη γνώση, την ευαισθησία και τον οραματισμό των δημιουργών που τα υλοποιούν. Φιλοτέχνησα την προτομή του μεγάλου Ευγένιου Σπαθάρη με όση ψυχοπνευματική συμμετοχή και οδύνη χρειάστηκε, για να βγει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, να ζωντανέψει η ύλη, αποδίδοντας την εσωτερική ένταση μέσα από την κατανόηση και απόδοση των βασικών και αναλλοίωτων χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του», ανέφερε η κ. Γρουσοπούλου. Στην εκδήλωση έδωσαν το «παρών» ο πρώην πρόεδρος της Βουλής και βουλευτής της Β Αθηνών του ΠΑΣΟΚ κ. Απ. Κακλαμάνης, ο πρώην αντιπρόεδρος της Βουλής και βουλευτής της Β Αθηνών του ΠΑΣΟΚ κ. Κ. Γείτονας, ο πρώην βουλευτής του ΚΚΕ κ. Σ. Κόρακας, και πολλά μέλη του Σωματείου μας με επικεφαλής τον Πρόεδρο Πάνο Καπετανίδη. Πριν την τελετή των αποκαλυπτηρίων της προτομής, προηγήθηκε επιμνημόσυνη δέηση στον Ιερό Καθεδρικό Ναού της Κοιμήσεως Θεοτόκου, παρουσία της οικογένειας του μεγάλου δασκάλου, της Δημοτικής Αρχής και πλήθους κόσμου. Θα πληρωθεί η «Δημόσια δαπάνη» Ανησυχία και ερωτηματικά δημιούργησε πρωτοσέλιδο άρθρο αθηναϊκής εφημερίδας σχετικά με την μη κάλυψη της δαπάνης από το Υπουργείο Πολιτισμού της κηδείας του Ε. Σπαθάρη, η οποία δαπάνη ας σημειωθεί ότι δεν πληρώθηκε όπως είχε υποσχεθεί ο τότε Υπουργός της Ν. Δημοκρατίας και νυν αρχηγός της Αντώνης Σαμαράς. Σε απάντηση του δημοσιεύματος το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού εξέδωσε την παρακάτω ανακοίνωση: Αθήνα, 20 Μαΐου 2010. Ανακοίνωση του ΥΠ.ΠΟ.Τ. σχετικά με τις δεσμεύσεις για την κάλυψη δαπανών κηδειών. Με αφορμή δημοσιεύματα σε σχέση με την κάλυψη των δαπανών που αφορούν στην κηδεία του Ευγένιου Σπαθάρη θα θέλαμε να αποσαφηνίσουμε τα εξής: Η πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού μετά την 4η Οκτωβρίου 2009 βρήκε, μεταξύ άλλων εκκρεμοτήτων, και αρκετές δεσμεύσεις των προηγουμένων πολιτικών ηγεσιών σχετικά με την κάλυψη δαπανών της κηδείας σημαντικών καλλιτεχνών, που δεν είχαν υλοποιηθεί. 3
Το γεγονός αυτό - που δεν τιμά το ελληνικό δημόσιο και την κοινωνία μας που τόσα οφείλει σε ανθρώπους που προσέφεραν στον πολιτισμό και τη χώρα μας- αντιμετωπίζεται ήδη, με εντολή που έχει δοθεί από τον Υπουργό Πολιτισμού και Τουρισμού κο Παύλο Γερουλάνο για την εξόφληση - μέσω των παγίως ακολουθούμενων από το Υπουργείο διαδικασιών - των τιμολογίων για τις κηδείες, για τα οποία υπήρξε δέσμευση για την κάλυψη της δαπάνης τους. Στο πλαίσιο αυτό ήδη εγκρίθηκε η επιχορήγηση για την κάλυψη των δαπανών των κηδειών των Βέρας Ζαβιτσάνου, Σταύρου Παράβα, Σταύρου Ξενίδη και Σπεράντζας Βρανά, που βρίσκονταν σε εκκρεμότητα, ενώ έχει 4 δρομολογηθεί η διαδικασία για την υλοποίηση των αντίστοιχων δεσμεύσεων για τις κηδείες των Λεωνίδα Ντεπιάν και Ευγενίου Σπαθάρη. Συνεπώς, αναφορές περί προθέσεως του Υπουργείου να αθετήσει τις δεσμεύσεις της προηγούμενης πολιτικής ηγεσίας για την κάλυψη των δαπανών της κηδείας του σπουδαίου λαϊκού καλλιτέχνη Ευγενίου Σπαθάρη, ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματικότητα και αποσκοπούν στη δημιουργία στρεβλών εντυπώσεων και σε εξυπηρέτηση άλλων σκοπών και μόνο. ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΟΥΡΗΣ Γράφτηκε το 1902...λές και γράφτηκε σήμερα Ποιος είδε κράτος λιγοστό σ όλη τη γη μοναδικό, εκατό να εξοδεύει και πενήντα να μαζεύει; Να τρέφει όλους τους αργούς, να χει επτά Πρωθυπουργούς, ταμείο δίχως χρήματα και δόξης τόσα μνήματα; Νά χει κλητήρες για φρουρά και να σε κλέβουν φανερά, κι ενώ αυτοί σε κλέβουνε τον κλέφτη να γυρεύουνε; ******* Κλέφτες φτωχοί και άρχοντες με άμαξες και άτια, κλέφτες χωρίς μια πήχυ γη και κλέφτες με παλάτια, ο ένας κλέβει όρνιθες και σκάφες για ψωμί, ο άλλος το έθνος σύσσωμο για πλούτη και τιμή.
******* Όλα σ αυτή τη γη μασκαρευτήκαν ονείρατα, ελπίδες και σκοποί, οι μούρες μας μουτσούνες εγινήκαν δεν ξέρομε τι λέγεται ντροπή. ******* Ο Έλληνας δυο δίκαια ασκεί πανελευθέρως, συνέρχεσθαί τε και ουρείν εις όποιο θέλει μέρος. ******* Χαρά στους χασομέρηδες! Χαρά στους αρλεκίνους! Σκλάβος ξανάσκυψε ο Ρωμιός και δασκαλοκρατιέται. ******* Γι αυτό το κράτος, που τιμά τα ξέστρωτα γαϊδούρια, σικτίρ στα χρόνια τα παλιά, σικτίρ και στα καινούργια! ******* Και των σοφών οι λόγοι θαρρώ πως είναι ψώρα, πιστός εις ό,τι λέγει κανένας δεν εφάνη... αυτός ο πλάνος κόσμος και πάντοτε και τώρα, δεν κάνει ό,τι λέγει, δεν λέγει ό,τι κάνει. ******* Σουλούπι, μπόι, μικρομεσαίο, ύφος του γόη, ψευτομοιραίο. Λίγο κατσούφης, λίγο γκρινιάρης, λίγο μαγκούφης, λίγο μουρντάρης. Σπαθί αντίληψη, μυαλό ξεφτέρι, κάτι μισόμαθε κι όλα τα ξέρει. Κι από προσπάππου κι από παππού συγχρόνως μπούφος και αλεπού. Και ψωμοτύρι και για καφέ το «δε βαριέσαι» κι «ωχ αδερφέ». Ωσάν πολίτης, σκυφτός ραγιάς σαν πιάσει πόστο: Δερβέναγας. Θέλει ακόμα -κι αυτό είναι ωραίονα παριστάνει τον Ευρωπαίο. Στα δυο φορώντας τα πόδια που χει στο να λουστρίνι, στ αλλο τσαρούχι. Το 10 ο φεστιβάλ Καραγκιόζη στην Ν. Σμύρνη και ο Πολιτιστικός οργανισμός Το Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών είναι ένα από τα πιο παλιά Σωματεία. Αρχικά συνδικαλιστικό, σήμερα περισσότερο πολιτιστικό, περιλαμβάνει στις τάξεις του τους καραγκιοζοπαίχτες της Ελλάδας και της Κύπρου. Το τελευταίο παραδοσιακό μαντράκι (του Μάνθου Αθηναίου) έσβησε πέρσι μαζί με τον ίδιο. Ωστόσο, ο Δήμος Νέας Σμύρνης έδειξε ότι στήριζε και τον Μάνθο και τον Καραγκιόζη, κυρίως με την έκδοση βιβλίου από το υλικό του Μάνθου Αθηναίου, αλλά και με την δημιουργία θεσμού παραστάσεων με την μορφή «φεστιβάλ». Με γνώμονα την ποιοτική αναβάθμιση αυτού του 5
θεσμού, κάναμε φέτος την πρόταση στον Πολιτιστικό Οργανισμό Δήμου Νέας Σμύρνης, να αναλάβουμε ως Σωματείο, την διοργάνωση του 10ου Φεστιβάλ Καραγκιόζη, με την αριθμ. Πρωτ. 42 της 17/2/2010, περιλαμβάνοντας μάλιστα και την αντίστοιχη οικονομική προσφορά. Από τον τύπο πληροφορηθήκαμε ότι το 10ο φεστιβάλ πραγματοποιήθηκε και την ανάληψη της διοργάνωσης είχε και πάλι ο «Σύλλογος φίλων του Καραγκιόζη» που είχε ιδρύσει ο αείμνηστος Μάνθος αλλά που τα τελευταία χρόνια ήταν υπό διάλυση. Δεν είχαμε βέβαια την απαίτηση βέβαια, επειδή είμαστε ο μοναδικός επαγγελματικός Πανελλήνιος φορέας του θεάματος, να ανατεθεί αναγκαστικά στο Σωματείο μας η ανάληψη της διοργάνωσης του παραπάνω Φεστιβάλ, αν και στην αίτηση συμπεριλαμβάναμε αναφορά για την εκτέλεση πολύ πιο δύσκολων διοργανώσεων, όπως: τηλεοπτικές παραγωγές, συνέδρια, εκθέσεις, σεμινάρια της Ε.Ε. και άλλα. Είχαμε όμως την απαίτηση από την διοίκηση ενός Δημοτικού Οργανισμού και ιδιαίτερα από τον Πρόεδρο Ευάγγελο Χατζατουριάν, να έχουμε μια γραπτή απάντηση για τους λόγους της απόρριψης της πρότασής μας. Μη παραιτούμενοι από την απαίτηση μας αυτή, και με δεδομένη την γενική απαίτηση του Ελληνικού λαού για ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ απ όλους τους τομείς της Δημόσιας Διοίκησης, ΑΠΑΙΤΟΥΜΕ και θα διεκδικήσουμε με κάθε νόμιμο τρόπο να υποχρεωθούν όσοι απαξιούν, να απαντούν στον κάθε πολίτη και ιδιαίτερα στους οργανωμένους φορείς των πολιτών. Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ «ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ» ΜΕ ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΓΕΛΙΟ (I) του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη- Εκπαιδευτικού Στην εμπεριστατωμένη μελέτη του Στάθη Βαλούκου για το κωμικό φαινόμενο με τον τίτλο «Η Κωμωδία» (εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 2001), εντοπίζουμε και την ενότητα: «Από τον Καραγκιόζη στην Ηθογραφία». Η ενότητα αυτή εντάσσεται στο σύντομο Επίλογο 6
του βιβλίου που είναι αφιερωμένος αποκλειστικά στο «Ελληνικό Χιούμορ» των δύο τελευταίων αιώνων, έτσι όπως αυτό αναπτύχθηκε στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Ο ίδιος ο συγγραφέας πάντως σχολιάζει πως «σύντομη ματιά, όχι γιατί η ελληνική σάτιρα, από τα χρόνια του Εμμανουήλ Ροΐδη και των πρώτων ευθυμογράφων και επιθεωρησιογράφων μέχρι τις μέρες μας, είναι αμελητέα και δεν αξίζει μιας περισσότερο ενδελεχούς μελέτης, αλλά γιατί μια διεξοδική περιπλάνηση στις σελίδες και τα έργα της, θ αποτελούσε όχι έναν επίλογο στο βιβλίο μας για το έντεχνο γέλιο, αλλά ένα τελείως ξεχωριστό και αυθύπαρκτο έργο» (σ. 515). Με βάση λοιπόν αυτήν την πρώτη σύντομη αναφορά του Στάθη Βαλούκου στη νεοελληνική κωμωδία, θα παραθέσουμε αρχικώς τις τρεις παραγράφους που αφιερώνονται στην τέχνη του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών (σ. 519-520), προχωρώντας σε μια σύντομη κριτική θεώρησή τους: «Το όνομα Καραγκιόζης προέρχεται από τις τούρκικες λέξεις καρά (μαύρος) και γκιοζ (μάτι) και στην κυριολεξία σημαίνει Μαυρομάτης. Κατά μία άποψη ήταν υπαρκτό πρόσωπο, το οποίο θανατώθηκε από τον Σουλτάνο, στα χρόνια της ακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι ένας φίλος του, ο Χατζη- Αϊβάτ, δημιούργησε προς τιμή του το λαϊκό θέατρο σκιών. Πάντως, οι ρίζες της καταγωγής του θεάτρου σκιών πρέπει ν αναζητηθούν στην Κίνα, απ όπου μέσω της Περσίας, ταξίδευσε προς την Τουρκία, όπου και ρίζωσε για τα καλά. Στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, το θέατρο σκιών μεταφυτεύτηκε μ επιτυχία στη χώρα μας και εδραιώθηκε ως η σημαντικότερη έντεχνη ψυχαγωγία του ελληνικού λαού. Οι χαρακτήρες εξελληνίστηκαν, προστέθηκαν καινούργιοι τύποι με ελληνικά χαρακτηριστικά, ενώ πολλά έργα του εμπνεύστηκαν από ηρωικές σελίδες της ιστορίας μας, όπως ο Μεγαλέξανδρος, ο χορός του Ζαλόγγου, ο Αθανάσιος Διάκος κτλ. Αναμφίβολα, το λαϊκό θέατρο σκιών δημιούργησε κάποια παράδοση και εμφάνισε σημαντικούς καλλιτέχνες. Ωστόσο, κατά τη δική μας γνώμη, πολύ λίγο συντέλεσε στη διαμόρφωση του πνεύματος του σύγχρονου ελληνικού χιούμορ και οι εκτιμήσεις, που ανάγουν τον Καραγκιόζη περίπου ως τον πατέρα της σύγχρονης ελληνικής σάτιρας, είναι κάπως υπερβολικές. Το θέατρο σκιών, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, είχε απήχηση σε λαϊκά στρώματα του πληθυσμού, καλύπτοντας με τον τρόπο του την παντελή έλλειψη θεάτρων και άλλων λαϊκών θεαμάτων (π.χ., τσίρκο, όπερα, βαριετέ, κτλ.). Πιστεύουμε όμως πως συντέλεσε ελάχιστα στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής συνείδησης των σημαντικών συγγραφέων και λογοτεχνών. Δε βλέπουμε ορατές αναλογίες ανάμεσα στους χαρακτήρες και το χιούμορ του Καραγκιόζη με το έργο του Εμμανουήλ Ροΐδη, λόγου χάρη, ή του Γεώργιου Σουρή. Μάλιστα, τα δύο ποιητικά δημιουργήματα του τελευταίου, ο Φασουλής και ο Περικλέτος, εμφανώς 7
ανήκουν στην αριστοφανική και ευρωπαϊκή έντεχνη παράδοση, οι ρίζες τους δηλαδή, πρέπει να αναζητηθούν μάλλον στην αρχαία κωμωδία και τις ξυλιές του κουκλοθέατρου, και όχι στην τουρκοκεντρική παράδοση του Καραγκιόζη. Το ελληνικό φιλοθεάμον κοινό, που ερχόταν από αιώνες βαριάς δουλείας και πνευματικής καταπίεσης, αγνοούσε τις ευρωπαϊκές αστικές διασκεδάσεις της όπερας, της οπερέτας, και του θεάτρου μπουλβάρ. Αυτές, εξάλλου, απαιτούσαν και σοβαρή οικονομική επένδυση εκ μέρους κάποιου επιχειρηματία, με φυσικό παρεπόμενο και το ακριβό, για τα μέτρα της εποχής, εισιτήριο. Και ασφαλώς, αφού δεν είχε στη διάθεσή του άλλη μορφή ψυχαγωγίας, κατανάλωνε υποχρεωτικά της πάμφτηνες παραστάσεις του Καραγκιόζη, το εισιτήριο του οποίου ήταν πολλές φορές ένα αβγό ή ένα κομμάτι τυρί. Είχε όμως συνείδηση της καταγωγής του και πάντα διψούσε για κάτι περισσότερο από τη φιλοσοφία της σφαλιάρας, της μιζέριας, της λιγούρας και της κλοτσιάς που του πρόσφερε το θέατρο σκιών. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από τις εμφανίσεις των πρώτων οργανωμένων θιάσων στην Αθήνα του περασμένου αιώνα». Ξεκινώντας από την προαναφερθείσα πρώτη παράγραφο, αξίζει να τονίσουμε ότι η ιστορική θεώρηση του συγγραφέα λαμβάνει υπόψη της τις θεωρίες αφενός του Καραγκιόζη ως υπαρκτό πρόσωπο και αφετέρου της κινέζικης καταγωγής της τέχνης του Θεάτρου Σκιών. Πρόκειται όμως για δύο απόψεις που ασφαλώς έχουν τον επιστημονικό αντίλογό τους, αφενός με τη θεωρία του Reich για την καταγωγή του Καραγκιόζη από τους ελληνιστικούς και τους βυζαντινούς μίμους και αφετέρου για τη βυζαντινή και κατ επέκταση αρχαιοελληνική καταγωγή της τέχνης του Θεάτρου Σκιών. Ο συγγραφέας δεν έχει μεν σκοπό να εμβαθύνει στα θέματα της καταγωγής της τέχνης του Καραγκιόζη, αλλά η έλλειψη μιας σωστής ιστορικής θεώρησης για το Θέατρο Σκιών τον οδηγεί, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σε νέες λανθασμένες απόψεις για την προσέγγιση της σχέσης του Καραγκιόζη με τη νεοελληνική κωμωδία. Προβληματικός είναι επίσης και ο χαρακτηρισμός του Θεάτρου Σκιών ως η πιο σημαντική μορφή «έντεχνης» ψυχαγωγίας των Ελλήνων, με τον όρο «έντεχνη» να αποδίδει άστοχα το περιεχόμενο της αμιγώς προφορικής και καθαρά λαϊκής τέχνης του παραδοσιακού «Καραγκιόζη». Οι δύο ανωτέρω προβληματικοί (ιστορικοί & εννοιολογικοί) προσδιορισμοί του Θεάτρου Σκιών οδηγούν λοιπόν στις εξίσου προβληματικές απόψεις των επόμενων παραγράφων, τις οποίες θα αναλύσουμε στο επόμενο τεύχος. Συνεχίζεται 8
«ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ ΜΕ ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΕΙΔΗ ΘΕΑΤΡΟΥ - Η περίοδος του Μεσοπολέμου» του Μ. Σειραγάκη (Β μέρος) Οι δαιμόνιοι έλληνες θιασάρχες κατάλαβαν αμέσως ότι είχε σημάνει η ώρα να πάρουν την εκδίκησή τους από τους θιάσους αυτούς για την παλιότερη εξορία τους και να αντεπιτεθούν, όχι πια με το Κωμειδύλλιο που είχε κλείσει το 1897 ένα κύκλο μεγάλης ακμής, αλλά με τα όπλα των ίδιων των αντιπάλων τους, με οπερέττα και μάλιστα γαλλική αρχικά. Δεν είναι τυχαίο ότι στην κούρσα για το ποιος θα ανεβάσει πρώτος τη δημοφιλέστατη Εύθυμη Χήρα νικητής αναδεικνύεται ο πατριάρχης του κωμειδυλλίου Ευάγγελος Παντόπουλος. Οι ελληνικοί θίασοι παίρνουν τη σκυτάλη της φαντασμαγορίας από τους ξένους και λίγα χρόνια μετά -το 1916 του Ξιφίρ φαλέρ θεωρείται δίκαια από πολλούς ένας σημαντικός σταθμός στην πορεία αυτή - θα εφαρμόσουν την ελληνική φαντασμαγορική εκδοχή που στο ελαφρό μουσικό θέατρο τουλάχιστον θα μείνει σε ισχύ για 50 περίπου χρόνια. Κατανοώ τη δυσκολία να γίνει αποδεκτός ο συλλογισμός ότι το Θέατρο Σκιών γνώρισε έστω έμμεσες επιδράσεις από τους πρώτους γαλλικούς οπερεττικούς θιάσους και φοβάμαι ότι τα πράγματα θα γίνουν πολύ δυσκολότερα στη συνέχεια που θα συζητηθούν οι άφθονες οπερεττικές επιδράσεις στη μουσική των παραστάσεων Καραγκιόζη. Όταν ο Τζούλιο Καΐμη παραδεχόταν με μια γενναιότητα πλήθος τέτοιες επιδράσεις στα χρόνια του Μεσοπολέμου -όπως η ανάμιξη οργάνων της τζαζ και της στρατιωτικής μπάντας σε ορχήστρες Καραγκιόζη, η εκτέλεση τραγουδιών του από χορωδία, η υιοθέτηση από τους καραγκιοζοπαίκτες της εκτέλεσης ρομάντζας, ενός ανεξάρτητου από την υπόθεση του έργου τραγουδιού που άκμαζε στην Επιθεώρηση και μάλιστα με απόλυτο σταμάτημα της δράσης και τη σκηνή κενή- τις θεωρούσε φθορά του είδους (7). Θα χρειαστεί ιδιαίτερη νηφαλιότητα για να παραδεχτούμε ότι η ύπαρξη της πόλκας, της καντρίλιας, του κανκάν, αργότερα του τσάρλεστον και όλων των υπόλοιπων δυτικών χορών δεν μπορεί να αποτελεί σημάδι φθοράς του Καραγκιόζη, αφού έχει νομιμοποιηθεί από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής του. Ας θυμηθούμε τη μαρτυρία ότι ήδη σε παράσταση του 1852 σε καφενείο στην Πλάκα είχαμε βοηθό του καραγκιοζοπαίκτη «.να παίζει με το κύμβαλον ανατολίτικους σκοπούς» (8). Η μίξη ανατολίτικών και δυτικών στοιχείων στην εκτέλεση της μουσικής του Καραγκιόζη ήταν κανόνας και όχι φθορά, ήταν στοιχείο της γοητείας του. Οι αναφορές σε ένα μουσικό σχήμα όπου συγκερασμένα ή μη δυτικά όργανα 9
καλούνται να εκτελέσουν και τον αμανέ και την πόλκα είναι τόσο συχνές που δεν μπορούν να μας εκπλήξουν. Πρακτικά ο Καραγκιόζης προσπαθούσε ν αφήσει όλους τους πελάτες ικανοποιημένους διαλέγοντας ν ακουστούν όλα τα είδη μουσικής που ήταν της μόδας. Και στο Μεσοπόλεμο όπου επικρατούσε στη θεατρική και μουσική σκηνή η τζαζ, ο Καραγκιόζης δε δίστασε να την υιοθετήσει (9). Δεν υπήρχε καμιά συναίσθηση ότι το είδος των οργάνων, ή το πλήθος τους αλλοίωναν τη γνησιότητα του θεάματος, τη λαϊκότητά του, το ύφος ή το χρώμα του: στους μεσοπολεμικούς θιάσους Καραγκιόζη η παρουσία χάλκινων πνευστών ήταν πολύ συχνότερη από εκείνη του σαντουριού για παράδειγμα όπως μαρτυρούν πλήθος πηγές (10), ενώ ο Σωτήρης Σπαθάρης αισθανόταν πολύ τυχερός που στο στρατό του δόθηκε η ευκαιρία να παίξει με συνοδεία 40 οργάνων (11). Μπορούμε να καταλήξουμε ότι υπήρχε μια συνύπαρξη ρυθμών, σκοπών, ειδών, οργάνων, τρόπων και ότι είναι μάλλον φανερό από ποια θεατρικά είδη κι από ποιες μουσικές τάσεις επηρεάστηκε για τη σύνθεσή της η ορχήστρα του θεάτρου Σκιών. Το πεδίο όμως στο οποίο είναι αδύνατο να διαπιστωθεί με ακρίβεια και να οριστεί η πηγή των δανείων είναι η τυπολογία. Μετά τις προσθήκες των τύπων του Μπάρμπα Γιώργου (Ρούλιας), του Μορφονιού (Μόλλας) του Κρητικού (Ξανθάκης) και των Μπιριγκόκου και Κοπρίτη, των παιδιών του Καραγκιόζη (Μανωλόπουλος) (12), στα χρόνια του Μεσοπολέμου η τυπολογία αυτή φαίνεται να έχει παγιωθεί. Αν παραδεχτούμε την υπόθεση της παγιωμένης τυπολογίας θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν χτυπητές ομοιότητες των τύπων του Θεάτρου Σκιών με αντίστοιχους μιας κοινής κωμικής τυπολογίας στο θέατρο της ίδιας περιόδου. Έτσι η Αγλαΐα ταιριάζει απόλυτα με την Μαντίνα των Παναθηναίων, τη σύζυγο του κομπέρ Τζανέτου, ο Τζανέτος με τον σιορ Διονύσιο, οι μάγκες με χαρακτηριστικότερο το Σταύρακα με τον Καρκαλέτσο από την οπερέττα Απάχηδες των Αθηνών, ο Δερβέναγας με το Χωροφύλακα αργότερα Ενωμοτάρχη της Επιθεώρησης, ο Μπαρμπα-Γιώργος με τους Μενιδιάτες, ο Μορφονιός με τους νεόπλουτους νέους τύπου Φίφτυ Του. Για τον τελευταίο αυτό τύπο δεν είναι δύσκολο να εικάσουμε ότι ο Μόλλας τον φέρνει στο μπερντέ κατευθείαν από τη σκηνή όπου είχε γνωρίσει τεράστια επιτυχία τόσο στην Επιθεώρηση όσο και κυρίως στην Οπερέττα. Η όψιμη εισαγωγή του στο μπερντέ μας δείχνει ότι πρότυπό του δεν ήταν ο τερατόμορφος και διανοητικά καθυστερημένος νάνος Μπεμπερουχί 10
του τουρκικού θεάτρου σκιών αλλά άλλες πιο απτές μορφές από το ελληνικό θέατρο ή την ελληνική κοινωνική πραγματικότητα. Στη δεκαετία του 1910 με τις συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις γέμιζε αγανάκτηση τους πολίτες των λαϊκότερων τάξεων ο τρόπος με τον οποίο οι γόνοι των ισχυρότερων οικονομικά ή πολιτικά οικογενειών διεκδικούσαν και τελικά πετύχαιναν την απαλλαγή τους από τη στρατιωτική θητεία. Η αγανάκτηση για την απαράδεκτη αυτή διάκριση βρήκε διέξοδο -πριν οδηγηθεί σε εκρηκτική κοινωνική διαμαρτυρία στη διακωμώδηση των ανθρώπων αυτών, στην ένταξή τους στην τρέχουσα κωμική τυπολογία, όπου πλάι στο παράπτωμα της ανυποταξίας τους φορτώθηκαν κι ένα σωρό άλλα χαρακτηριστικά τα οποία συνυπολογιζόμενα φωτογράφιζαν άτομα καταγόμενα από την ανερχόμενη αστική τάξη: ο Μορφονιός είναι απλά ο ντιστεγκέ ή ο Απαλλαγέντας ή Φίφτυτου της Επιθεώρησης: μιλάει γαλλικά, η ουρανική προφορά του ρω της γλώσσας αυτής έχει παραμείνει στην καθημερινή του ομιλία, είναι εξαιρετικά μορφωμένος σε σημείο που να μην τον καταλαβαίνει κανείς και που να μη μπορεί να λύσει τα απλούστερα των ζητημάτων, έχει στενή σχέση, που φτάνει μέχρι την εξάρτηση, με τη μαμά του, θέλει διακαώς να παντρευτεί αλλά έχει πλήρη άγνοια των ερωτικών ζητημάτων και πολλές φορές έχει μια εξεζητημένη λεπτότητα στους τρόπους που πλησιάζει τη θηλυπρέπεια. Το θέμα της στράτευσης και ο τρόμος μπροστά στο ενδεχόμενο ακόμη και μιας ολιγοήμερης στρατιωτικής άσκησης, κυρίαρχο στη δεκαετία του 1910 με τα συχνά γυμνάσια και τις συχνότερες μάχες, δίνει τη θέση του στην ερωτική ανικανότητα και στην εξάρτηση από τη μαμά στη δεκαετία του 1920 για να καταλήξουμε στον τύπο του «μαμάκια» που διέγραψε σημαντική τροχιά με εκπροσώπους όχι μόνο στο θέατρο (Παρασκευάς Οικονόμου, Μίχης Ιακωβίδης, Σπύρος Πατρίκιος) αλλά και στον μεταπολεμικό κινηματογράφο (Γιάννης Γκιωνάκης, Γιάννης Βογιατζής, Γιώργος Βρασιβανόπουλος). Ο Καραγκιόζης, χρησιμοποιεί εδώ σαν κύριο κωμικό μοτίβο την εμφάνισή του και αξιοποιώντας άριστα την προφίλ παρουσίαση των ηρώων, τον παρουσιάζει με μια τεράστια μύτη -στο θέατρο και τον κινηματογράφο συνήθως με τεράστια γυαλιά που φανερώνουν απίστευτη μυωπία. Υποσημειώσεις: 7 ΚΑΪΜΗ Τζούλιο, Καραγκιόζης, ή Η Αρχαία Κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου Σκιών, Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1990, σ 108-109. 8 ΠΟΥΧΝΕΡ Βάλτερ, Ο καραγκιόζης στα Βαλκάνια, η προϊστορία του ελληνικού θεάτρου σκιών, στον τόμο ΠΟΥΧΝΕΡ Βάλτερ, Βαλκανική Θεατρολογία, 10 μελετήματα για το θέατρο στην Ελλάδα και τις γειτονικές χώρες, Αθήνα, 1994, Καρδαμίτσας, σ., 253-288, εδώ σελ. 261. 9 Ο Σπαθάρης αξιολογεί ως καλύτερο τραγουδιστή του το Τουρκάκι, που ήταν δεινός αμανετζής και θυμάται μια από τις καλύτερες «ορχήστρες» του: «Είχα τραγουδιστή το Τουρκάκι και τζαζ τον κουλουρτζή»! ΣΠΑΘΑΡΗΣ Σ., όπ.πρ., σ. 126 10 Ανάμεσα σ αυτές και οι φωτογραφίες του σωματείου των καραγκιοζοπαικτών όπου πολλά μέλη φωτογραφίζονται με τρομπέτες, αλτικόρνα, σαξόφωνα κλπ. 11 ΣΠΑΘΑΡΗΣ Σ., όπ. πρ., σ. 61. 12 Η απόδοση πατρότητας των τύπων στους συγκεκριμένους καραγκιοζοπαίκτες είναι φυσικό να εγείρει πλήθος αντιρρήσεων. Ο χώρος δεν μας επιτρέπει περαιτέρω διαπραγμάτευσή τους. 11
Το πρόγραμμα Αφιέρωμα στον Μάνθο Αθηναίο Ένας χρόνος από το θάνατό του Δευτέρα 28 Ιούνη Άθως Δανέλλης Ο Καραγκιόζης υπηρέτης Τάσος Γεωργίου Ο Καραγκιόζης προφήτης Τρίτη 29 Ιούνη και ο Κων/νος Ντούμπας (ερασιτέχνης) Τα κολλητήρια Τετάρτη 30 Ιούνη Ηλίας Καρελλάς Τα 82 εντάλματα του Καραγκιόζη Πέμπτη 1 Ιούλη\ Αργύρης Αθανασίου Ο Γάμος του Διονύσιου Οργάνωση: Σύλλογος Εξαρχείων Νεάπολης «Η ΓΕΙΤΟΝΙΑ» & Πανελληνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών» Παρασκευή 2 Ιούλη Χάρης Μπιλλίνης Ο Καραγκιόζης στη φωλιά του γορίλα
13