Κρυφό Σχολειό Πρόκειται για έναν άκρο διαδεδοµένο και ανθεκτικό ελληνικό εθνικό µύθο. Όπως και ο µύθος της Αγίας Λαύρας, ξεκίνησε όχι από Έλληνα αλλά από το γερµανό φιλέλληνα Κάρολο Ίκεν (Karl Iken). Ο τελευταίος, στο έργο του Leucothea παραθέτει µία πληροφορία για την κατάσταση της παιδείας κατά τη διάρκεια της οθωµανικής περιόδου. Εκεί υπογραµµίζει ότι «οι Τούρκοι εµπόδιζαν τα σχολεία µε µεγαλύτερη αυστηρότητα από εκείνη που εµπόδιζαν και τις εκκλησίες». Η σχετική πληροφορία δόθηκε στον Ίκεν, το 1822, από έναν ένθερµο πατριώτη, το λόγιο Στέφανο Κανέλλο, ο οποίος επιχειρούσε, τρόπον τινά, να δικαιολογήσει στο γερµανό φιλέλληνα γιατί ο ελληνικός λαός είχε αποκοπεί από την πολιτισµένη Ευρώπη και είχε παρακµάσει πνευµατικά. Ωστόσο, στις πηγές της περιόδου δεν υπάρχει καµία πληροφορία που να υποστηρίζει την παραπάνω θέση. Αυτή η άποψη αρχίζει να εµφανίζεται µετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και να εµφιλοχωρεί στα εγχειρίδια της ιστορίας αλλά και σε πολλές ιστορικές µελέτες ως πραγµατικό γεγονός. Και αυτός ο µύθος όπως και εκείνος της Αγίας Λαύρας, θα απεικονιστεί, όχι µόνον µία φορά, σε πίνακες και γκραβούρες µε σηµαντικότερο παράδειγµα τον οµώνυµο πίνακα του ζωγράφου Νικολάου Γύζη (1886) και θα αποτελέσει θέµα, διηγηµάτων και ποιηµάτων. Ο πυρήνας του µύθου είναι ο εξής: οι Οθωµανοί -τώρα πλέον ονοµάζονται Τούρκοι- ως γενικώς βάρβαροι και απολίτιστοι, αρνούνται στους χριστιανούς τώρα πλέον ονοµάζονται Έλληνες τη γνώση. Οι τελευταίοι, όµως που έχουν µέσα τους τη φλόγα της φιλοµάθειας κάνουν τα πάντα για να µορφωθούν. Έτσι, σε όλες τις επαρχίες της οθωµανικής αυτοκρατορίας που ζουν Έλληνες δηµιουργούνται κρυφά σχολεία σε εκκλησίες και µοναστήρια, χωρίς καµία προηγουµένη συνεννόηση, απλώς µε πρωτοβουλία ταπεινών ιερέων. Εκεί, τη νύχτα, τα µικρά ελληνόπουλα των χωριών µαθαίνουν ανάγνωση και γραφή και την ένδοξη αρχαία καταγωγή τους. Μάλιστα, σε διάφορα µοναστήρια του ελλαδικού χώρου (κατά µία περίεργη γεωγραφική σύµπτωση, κρυφά σχολεία βρέθηκαν µόνον στις οθωµανικές επαρχίες που στη συνέχεια εντάχθηκαν στο ελληνικό κράτος) οι καλόγεροι δείχνουν, µε υπερηφάνεια, κρύπτες και υπόγειες αίθουσες όπου υποτίθεται ότι λειτουργούσαν κρυφά σχολεία. Κάποιοι άλλοι, περισσότερο οργανωµένοι και ευφάνταστοι, προχώρησαν σε αναπαλαιώσεις των συγκεκριµένων χώρων και τους γέµισαν µε αντικείµενα που, κατά τη γνώµη τους, χρησιµοποιούνταν για τη διδασκαλία. Για να δώσουν δε µεγαλύτερη ζωντάνια, τοποθέτησαν στο χώρο οµοιώµατα του δάσκαλου-καλόγερου και των µικρών µαθητώναγροτόπαιδων, ενδεδυµένων µε στολές µεταγενέστερων µαθητικών παρελάσεων, σε εθνικές επετείους Πρόκειται για έναν κυρίαρχο µύθο, ο οποίος εξακολουθεί να κατέχει περίοπτο χώρο στα σχολικά εγχειρίδια. Ο µύθος όµως του κρυφού σχολείου δεν εµποδίσε συγγραφείς των σχολικών εγχειριδίων να καταγράφουν µε υπερηφάνεια σε άλλο, κοντινό, σηµείο του βιβλίου τα θαυµαστά επιτεύγµατα των Ελλήνων κατά την "Τουρκοκρατία" και µεταξύ αυτών τις πολυάριθµες πλούσιες, νόµιµες (δηλαδή φανερές), και διασπασµένες σε όλες τις επαρχίες ακόµη και στην ίδια την πρωτεύουσα του σουλτάνου, σχολές που
ίδρυσαν οι Έλληνες. Τώρα για ποιο λόγο παράλληλα µε αυτές τις σχολές λειτουργούσαν και κρυφά σχολεία είναι ένα άλλο, κάπως προφανές ερώτηµα. Ποιήµατα Τὸ κρυφὸ σχολειό [Ιωάννης Πολέµης] Ἀπ ἔξω µαυροφόρ ἀπελπισιά, πικρῆς σκλαβιᾶς χειροπιαστὸ σκοτάδι, καὶ µέσα στὴ θολόκτιστη ἐκκλησιά, στὴν ἐκκλησιά, ποὺ παίρνει κάθε βράδυ τὴν ὄψη τοῦ σχολειοῦ, τὸ φοβισµένο φῶς τοῦ καντηλιοῦ τρεµάµενο τὰ ὀνείρατα ἀναδεύει, καὶ γύρω τὰ σκλαβόπουλα µαζεύει. Ἐκεῖ καταδιωγµένη κατοικεῖ τοῦ σκλάβου ἡ ἁλυσόδετη πατρίδα, βραχνὰ ὁ παπάς, ὁ δάσκαλος ἐκεῖ θεριεύει τὴν ἀποσταµένη ἐλπίδα µὲ λόγια µαγικά, ἐκεῖ ἡ ψυχὴ πικρότερο ἀγροικὰ τὸν πόνο τῆς σκλαβιᾶς της, ἐκεῖ βλέπει τί ἔχασε, τί ἔχει, τί τῆς πρέπει. Κι ἀπ τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ ψηλά, ποῦ ἐβούβανε τὰ στόµατα τῶν πλάνων, καὶ ρίχνει καὶ συντρίβει καὶ κυλᾶ στὴν ἄβυσσο τοὺς θρόνους τῶν τυράννων, κι ἀπὸ τὴ σιγαλιά, ποῦ δένει στὸ λαιµὸ πνιγµοῦ θηλιά, κι ἀπ τῶν προγόνων τ ἄφθαρτα βιβλία, ποῦ δείχνουν τὰ πανάρχαια µεγαλεῖα, ἕνας ψαλµὸς ἀκούγεται βαθὺς σὰ µελῳδίες ἑνὸς κόσµου ἄλλου, κι ἀνατριχιάζει ἀκούοντας καθεὶς προφητικὰ τὰ λόγια του δασκάλου µὲ µία φωνὴ βαριά. "Μὴ σκιάζεστε στὰ σκότη! Ἡ λευτεριὰ σὰν τῆς αὐγῆς τὸ φεγγοβόλο ἀστέρι τῆς νύχτας τὸ ξηµέρωµα θὰ φέρει". Φεγγαράκι µου λαµπρό φέγγε µου να περπατώ να πηγαίνω στο σκολειό να µαθαίνω γράµµατα του Θεού τα πράµατα, Βιβλιογραφία Άλκης Αγγέλου, Το κρυφό Σχολείο. Χρονικό ενός µύθου, [Εστία]
Εικονογραφία Αθήνα 1999. Αντώνης Αναστασόπουλος, "Προσεγγίζοντας το ζήτηµα της ανάγνωσης των πηγών: µια µαρτυρία περί οικοδιδασκαλίας τον 17ο αιώνα και το Κρυφό Σχολειό", Τα Ιστορικά, 53 (Δεκέµβριος 2010), σσ. 349-364. Τ.Α. Γριτσόπουλος, "Το Κρυφό Σχολειό", Παρνασσός Δ (1962), 66-90. Φάνης Ι. Κακριδής, Φάνης, "Μύθος ή θρύλος το Κρυφό σχολειό;" Εφηµερίδα Το Βήµα, φ. 22/02/1998. Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείµενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, [ΙΑΕΝ], Αθήνα 1988, passim.` Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος..., [Παπαζήσης] Αθήνα 20005, σσ. 112-114. Παναγιώτης Στάθης, "Το κρυφό σχολειό: διαδροµές του µύθου, διαδροµές της ιστορίας" Πρακτικά συνεδρίου Η ιστορία ως διακύβευµα, Μορφές σύγχρονης ιστορικής κουλτούρας» Historein 4 (2003-2004) Νικόλαος Γκύζης, Ελαιογραφία 1886
"Τα παιδιά γλιστρούσαν σαν φαντάσµατα από γωνιά σε γωνιά και εχώνονταν στις εκκλησίες και τα µοναστήρια"
Συντάκτης Στέφανος Παπαγεωργίου