ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ Επιμέλεια Χλόη Μπάλλα e-book ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Ηράκλειο 2011

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Ηράκλειο Κρήτης, Τ.Θ. 1385, 711 10. Τηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085 Αθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Τηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Πανεπιστημιούπολη, Ρέθυμνο, 74100 Τηλ. 28310 77780, Fax: 28310 77782 e-mail: dean@phl.uoc.gr www.phl.uoc.gr ΣΕΙΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Διευθυντής σειράς: Γ. Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ Η ΕΚΔΟΣΗ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ & ΑΠΟ ΤΟ ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 2008 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης Επιμέλεια: Χλόη Μπάλλα Μετάφραση: Ηρώ Διαμαντούρου, Mάνια Μεζίτη, Χλόη Μπάλλα, Στασινός Σταυριανέας Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Εκτύπωση: ΑΛΦΑΒΗΤΟ Σχεδίαση εξωφύλλου: Ντίνα Γκαντή ISBN 978-960-524-270-1 978-960-89758-8-0

Στη μνήμη του Michael Frede

Περιεχόμενα Εισαγωγή Οι συγγραφείς του τόμου xi xxi Ηarvey Yunis Η προτρεπτική ρητορική στην Πολιτεία του Πλάτωνα 1 An d r É La k s Προοίμιο περί προοιμίων: Και πάλι από την αρχή σχετικά με τους Νόμους του Πλάτωνα 37 James Allen O Αριστοτέλης για τις επιστήμες των επιχειρημάτων: Ρητορική, διαλεκτική, αναλυτική. 63 Νiall Livingstone Γράφοντας την πολιτική: Η ρητορική της φιλοσοφίας στον Ισοκράτη 97 Ευαγγελος Αλεξιου Ρητορική, φιλοσοφία και πολιτική: Ο Ισοκράτης και η ὁμολογουμένη ἀρετή 127 Δημος Σπαθαρας Δόξα, γνώση και απάτη στον Γοργία 149 Χλοη Μπαλλα Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης για τον ρητορικό εμπειρισμό 173 Ryan K. Balot Η ανδρεία ως βάση της δικαιοσύνης 193 Eric Robinson Οι σοφιστές και η δημοκρατία πέρα από την Αθήνα 221

Εισαγωγή Τα κειμενα που φιλοξενουνται σε αυτον τον τομο προέρχονται από το συνέδριο με θέμα «The Interface between Philosophy and Rhetoric in Classical Athens», που διοργανώθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης τον Οκτώβριο του 2004. Η επιλογή του όρου «interface» 1 ασφαλώς δεν είναι τυχαία. Κοινή πεποίθηση των διοργανωτών, κι έτσι συνεκτικός ιστός των περισσότερων από τις παρουσιάσεις, ήταν ότι υπάρχει ένα γόνιμο πεδίο επαφής, διασταύρωσης ή ακόμη και επικάλυψης της φιλοσοφίας με τη ρητορική στην κλασική Αθήνα, η μελέτη του οποίου δεν έχει προχωρήσει όσο θα το θέλαμε. Το πεδίο αυτό δεν αφορά απλά τη σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και ρητορικής αλλά και την ίδια τη συγκρότησή τους ως διακριτών αντικειμένων, καθώς αφορμή για τον αυτοπροσδιορισμό και την αμοιβαία οριοθέτηση των δύο κλάδων είναι κατά κανόνα η μεταξύ τους, ανοικτή είτε λανθάνουσα, διαμάχη. Δεν πρόκειται μόνο για το σημαντικό, αλλά όλο και περισσότερο προφανές, γεγονός ότι το φαινόμενο της ανάδυσης της ρητορικής στην κλασική Αθήνα διαμεσολαβείται κατά κανόνα μέσα από την κριτική, και οπωσδήποτε όχι φιλικά διακείμενη, ματιά των φιλοσόφων, περισσότερο του Πλάτωνα και λιγότερο ίσως του Αριστοτέλη δηλαδή για το ότι το αντικείμενο της ρητορικής παρουσιάζεται σε εμάς διαστρεβλωμένο, εξαιτίας της προ- 1 Με τη σημασία ενός «σημείου ή μέσου αλληλεπίδρασης μεταξύ δύο συστημάτων, επιστημών, ομάδων κτλ.» (Webster s New Universal Unabridged Dictionary, 2η έκδ., 1983).

xii ΕΙΣΑΓΩΓΗ κατάληψης με την οποία αντιμετωπίζεται από τους φιλοσόφους. Οι ίδιοι οι φιλόσοφοι, ή, ακριβέστερα, αυτοί που πρώτοι επιχειρούν να περιγράψουν την ενασχόλησή τους με αυτό το αντικείμενο, μιλούν για αυτό που κάνουν αντιπαραθέτοντας τη δική τους δραστηριότητα προς τη δραστηριότητα των αντιπάλων τους. Έτσι, για παράδειγμα, ένα κείμενο σαν τον Γοργία του Πλάτωνα αποβαίνει διαφωτιστικό όχι μόνο για τις αντιλήψεις γύρω από το τι συνιστά ρητορική αλλά και για τις αξιώσεις της φιλοσοφίας να αναδειχθεί νικήτρια στη σχετική αντιπαράθεση. Καθώς όμως και ο Πλάτων μοιάζει να ενδιαφέρεται να ανακοινώσει και να πείσει για τα αποτελέσματα της σύγκρισης ένα κοινό που δεν περιορίζεται στον στενό κύκλο των μαθητών του, η ίδια η φιλοσοφία δεν μένει αδιάφορη τουλάχιστον απέναντι στην εργαλειακή δύναμη της ρητορικής. Ο Γοργίας είναι η πρώτη απόπειρα του Πλάτωνα να αντιπαραθέσει τον δρόμο των «πολλών», της παραπλανημένης από τη δύναμη των δημαγωγών μάζας, προς τον δρόμο της αρετής που εκπροσωπείται από τον Σωκράτη. Ο φιλοσοφικά καταρτισμένος αναγνώστης συχνά θα σημειώσει ότι το κείμενο αυτό πετυχαίνει τον σκοπό του περισσότερο με το να εντυπωσιάζει με την ικανότητα του Σωκράτη να κατατροπώνει τον συνομιλητή του, καταδεικνύοντας την ανικανότητά του να επιχειρηματολογήσει με συνέπεια για τις θέσεις που υποστηρίζει, και πολύ λιγότερο με την ισχύ μιας θετικά διαμορφωμένης αντιπρότασης. Η αδυναμία αυτή θεραπεύεται στη μεταγενέστερη Πολιτεία, όπου ο πλατωνικός Σωκράτης εμφανίζεται έτοιμος να παρουσιάσει τους λόγους για τους οποίους ο κάθε άνθρωπος πρέπει να επιλέγει να ζει με έναν τρόπο που είναι σύμφωνος προς τον δρόμο της δικαιοσύνης. Στη δική μας ακαδημαϊκή παράδοση, που είναι ως επί το πλείστον εκείνη που μελετά και κρίνει τα φιλοσοφικά κείμενα, μια διάκριση όπως αυτή ανάμεσα στον Γοργία και την Πολιτεία που μόλις αναφέραμε έχει σημαντική αξία, ενώ πολύ λιγότερο τείνουμε να προσέχουμε την προσπάθεια που καταβάλλει ο Πλάτων, και στις δύο περιπτώσεις, να μεταστρέψει ουσιαστικά τις αξίες του ακροατηρίου του προς την κατεύθυνση της φιλοσοφίας. Αυτή η διάστα ση του πλατωνικού εγχειρήματος μας επιτρέπει να σκεφτούμε τη ρητορική όχι μόνο ως έναν χωριστό και αντίθετο προς τη φι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ xiii λοσοφία κλάδο αλλά και ως ένα εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί θετικά από την ίδια τη φιλοσοφία. Αυτή είναι η οπτική μέσα από την οποία αντιλαμβάνονται τη σχέση φιλοσοφίας και ρητορικής οι δύο πρώτες μελέτες του τόμου: «Η προτρεπτική ρητορική στην Πολιτεία του Πλάτωνα», του Harvey Yunis, και το «Προοίμιο περί προοιμίων: Και πάλι από την αρχή σχετικά με τους Νόμους του Πλάτωνα», του André Laks. Σύμφωνα με τον Yunis, «κυρίαρχος σκοπός του Πλάτωνα όταν έγραψε την Πολιτεία ήταν να προκαλέσει μια αλλαγή στους αναγνώστες του παρόμοια με την αλλαγή που υφίστανται ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος στα χέρια του Σωκράτη στον φανταστικό κόσμο του διαλόγου». Αυτή η λειτουργία του κειμένου μάς επιτρέπει να το χαρακτηρίσουμε προτρεπτικό, συνδέοντάς το με μια παράδοση που στόχο έχει όχι το να εκπαιδεύσει, αλλά το να στρέψει ένα εκ προοιμίου άγνωστο αναγνωστικό κοινό προς την κατάλληλη εκπαίδευση. Ο Yunis μας καλεί να προσέξουμε τη σύνθεση του αναγνωστικού κοινού, και εντοπίζει ως καινοτομία της πεζογραφίας του τέταρτου αιώνα π.χ. την επέκταση της κριτικής σκέψης σε έναν ολοένα και ευρύτερο κύκλο ανθρώπων, με αποκλειστικό γνώμονα τον ηθικό και πολιτικό τους προσανατολισμό. Η προσπάθεια του Πλάτωνα να προσελκύσει ένα τέτοιο κοινό μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα και τη μετάβαση από τα πιο τεχνικά κείμενα της προσωκρατικής φιλοσοφίας στα πιο προσιτά κείμενα του Πλάτωνα. Όπως επισημαίνει ο Υunis, χάρη στα έργα του Πλάτωνα, η φιλοσοφία παύει να απευθύνεται στους ειδικούς, γίνεται «ένα συναρπαστικό αλλά καθημερινό έργο». Πρωτεργάτης αυτής της τάσης φαίνεται πως υπήρξε ο ιστορικός Σωκράτης όμως αυτό που κατορθώνει ο Πλάτων μεταφέροντας τη διδασκαλία του σε γραπτό λόγο είναι να αποφύγει, σε αντίθεση με τον δάσκαλό του, την επαφή με τις δημοκρατικές μάζες, προσφέροντας σε όλους ένα κείμενο ευεργετικής, διδακτικής ρητορικής, κατά τα πρότυπα που ο ίδιος έχει θέσει στον Γοργία, ένα κείμενο που «προσελκύει όχι τις απολαύσεις της επιθυμίας, αλλά τις απολαύσεις του λόγου». Η καλώς νοούμενη ρητορική λειτουργία του λόγου (που προϋποθέτει το πάντρεμα ρητορικής και φιλοσοφίας) παρουσιάζεται στην πράξη μέσα από μια σειρά παραδειγμάτων που δείχνουν την

xiv ΕΙΣΑΓΩΓΗ προσπάθεια του Πλάτωνα όχι μόνο να εξηγήσει τις απόψεις του για την ηθική και την πολιτική μέσα από έγκυρα επιχειρήματα αλλά και να ενθαρρύνει δυναμικά το κοινό του και να τις ενστερνιστεί, όσο παράλογες και αν ακούγονται αν τις συγκρίνει κανείς προς τις συμβατικές αντιλήψεις της εποχής. Το πώς η φιλοσοφία οικειοποιείται και τελικά αξιοποιεί τη ρητορική είναι ένα ερώτημα που κυριαρχεί και στο κείμενο του André Laks. Ο Laks επιλέγει ένα από τα δυσκολότερα από την άποψη της λογοτεχνικής δομής και οργάνωσης πλατωνικά έργα, τους Νόμους, και υποστηρίζει ότι το κείμενο αυτό μπορεί να διαβαστεί εν μέρει «ως στοχασμός πάνω στην τέχνη του λόγου» ή ως «πραγματεία εφαρμοσμένης πλατωνικής ρητορικής». Αυτή η προκλητική θέση αναπτύσσεται στη βάση του κεντρικού ρόλου που κατέχει στο συγκεκριμένο έργο η έννοια των νομοθετικών προοιμίων, έννοια που εκφράζει την προσπάθεια του νομοθέτη να εξασφαλίζει την υπακοή των υπηκόων μέσα από τις δυνάμεις της πειθούς. Το ερώτημα που έχει σχεδόν μονοπωλήσει τη σχετική συζήτηση κατά τις τελευταίες δεκαετίες είναι αν το είδος του λόγου στο οποίο εμπίπτουν τα πλατωνικά προοίμια είναι ορθολογικό ή ανορθολογικό. Κατά τον Laks η απάντηση σε αυτό το πρόβλημα είναι προφανής: ως προς τη μορφή των προοιμίων το ορθολογικό στοιχείο (που κλιμακώνεται στην απόδειξη για την ύπαρξη των θεών στο δέκατο βιβλίο) συνυπάρχει σκόπιμα με το ανορθολογικό, κι έτσι το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι γιατί ο Πλάτων αποδέχεται αυτή τη συνύπαρξη, κι ακόμα, ποια σχέση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα αφ ενός στις αποδεικτικές/ διδακτικές και αφ ετέρου στις περισσότερο ρητορικές μορφές προοιμίων. Σημαντική για την κατανόηση αυτής της σχέσης είναι η άποψη του Laks ότι το νομοθετικό ιδεώδες που λειτουργεί ως ιδεώδες, κατ ουσίαν δηλαδή ως νομοθετική ουτοπία αναγνωρίζει ως κατ εξοχήν επιδίωξη του νομοθέτη την υποκατάσταση της μορφής του νόμου με φιλοσοφική συζήτηση, τη μετατροπή του ρητορικού προοιμίου σε λογική επιχειρηματολογία. Οι δύο πρώτες μελέτες αντιμετωπίζουν τη ρητορική ως «ξένο σώμα» προς τη φιλοσοφία, ως μέσο που επιλέγει να οικειοποιηθεί ο φιλόσοφος για να επικοινωνήσει με το ακροατήριό του (στην πε-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ xv ρίπτωση του κειμένου του Yunis) ή ο πολιτικός για να επικοινωνήσει με τους υπηκόους του (στην περίπτωση του κειμένου του Laks). Ένας άλλος τρόπος να σκεφτεί κανείς τη σχέση ρητορικής και φιλοσοφίας είναι αναγνωρίζοντας ότι η ρητορική ως τέχνη του επιχειρήματος συνιστά κομμάτι της φιλοσοφίας. Αυτή η μάλλον γενναιόδωρη προς τη ρητορική προσέγγιση χαρακτηρίζει περισσότερο τον Αριστοτέλη, που είναι ο πρώτος στοχαστής που ασχολήθηκε συστηματικά με τους κανόνες του επιχειρήματος. Η ιστορία της φιλοσοφίας συχνά προβάλλει τον Αριστοτέλη ως πατέρα της λογικής, αποσιωπώντας το χρέος της επινόησης του κατηγορικού συλλογισμού προς την παράδοση της ρητορικής και της διαλεκτικής. Η μελέτη του James Allen μας καλεί να σκεφτούμε αυτή τη διάσταση, εξετάζοντας τη σχέση της «αναλυτικής», που θεωρείται ως η γενική θεωρία της συλλογιστικής εγκυρότητας, με τη διαλεκτική, η οποία, σύμφωνα με την πρόταση που αναπτύσσεται εδώ, λειτουργούσε, πριν την έλευση της αναλυτικής, όχι απλά ως ένας κλάδος αλλά ως η κατ εξοχήν επιστήμη της επιχειρηματολογίας. Αυτού του είδους η «γενεαλογία», που τεκμηριώνεται μέσα από την ανάλυση των κειμένων, δείχνει το χρέος της ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης στις πολιτικές συνθήκες, οι οποίες ενθάρρυναν την άσκηση στον κριτικό διάλογο αλλά και, πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τον προσανατολισμό και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Αριστοτέλη, την επίδραση που ενδεχομένως να δέχθηκε από πηγές που παραδοσιακά κρίνονται ξένες προς τη φιλοσοφία, όπως είναι η σκέψη του Ισοκράτη. Τα πρώτα τρία κείμενα βλέπουν την αξία της ρητορικής από τη σκοπιά της φιλοσοφίας, θεωρώντας τη διάκριση λίγο έως πολύ δεδομένη. Όμως η προϋπόθεση αυτή είναι προβληματική, επειδή παραβλέπει το ότι η ρητορική και η φιλοσοφία είναι μάλλον τα προϊόντα παρά τα αίτια της σχετικής αντιπαράθεσης. Είναι ίσως φυσιολογικό οι ίδιοι οι ρήτορες να μην ενδιαφέρονται να εξηγήσουν ποιο ακριβώς είναι το αντικείμενο που θεραπεύουν χωρίς αυτό να σημαίνει κατ ανάγκην πως οι επαγγελματίες που περιγράφει ο Πλάτων δεν είχαν κάποια συνείδηση του ότι ανήκαν σε μια ενιαία ομάδα. Αλλά το πώς οι ίδιοι θα όριζαν αυτή την ομάδα και με τι κριτήρια θα διαφοροποιούσαν τη δική τους δραστηριότητα από τη δραστηρι-

xvi ΕΙΣΑΓΩΓΗ ότητα άλλων επαγγελματιών που φιλοδοξούσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην εκπαίδευση είναι κάτι που δεν το γνωρίζουμε. Από αυτή την άποψη, η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι του Ισοκράτη, ενός συγγραφέα ο οποίος, αν και ενταγμένος από την ιστορία της γραμματολογίας στο στρατόπεδο της ρητορικής, περιγράφει στα κείμενά του το δικό του εγχείρημα με τον όρο φιλοσοφία. Το κείμενο του Livingstone φωτίζει αυτό το παράδοξο μέσα από μια προσεκτική καταγραφή των διαφορετικών χρήσεων που έχει ο όρος στα έργα του Ισοκράτη. Η καταγραφή αυτή έχει ιδιαίτερη αξία για όποιον προσπαθεί να κατανοήσει την ανάδυση του πνευματικού φαινομένου της φιλοσοφίας στα ιστορικά του συμφραζόμενα, αντιμετωπίζοντάς το όχι αναχρονιστικά ως πρώτο κεφάλαιο της δικής μας ακαδημαϊκής παράδοσης αλλά και ως επιλογή τρόπου ζωής, με κεντρικό τον ρόλο της ως νοητικής άσκησης, και ως πολιτική στάση. Η πολιτική διάσταση της «φιλοσοφίας» του Ισοκράτη, συνυφασμένη με τη ριζοσπαστική του αντίληψη για την πολιτική δύναμη της εκπαίδευσης, κυριαρχεί στην ανάλυση του Livingstone: «Η Αθήνα είναι ο τόπος όπου η φιλοσοφία του κοινού νου των πολλών διαμορφώνει την πολιτική σοφία της πόλης ως όλου και φυσικά η φιλοσοφία του Ισοκράτη διακρίνεται για την υπεροχή της, επειδή ακριβώς είναι ο κοινός νους με μεγάλα γράμματα». Η επίκληση των «γραμμάτων», με την έννοια του γραπτού λόγου, είναι σημαντική, και στο σημείο αυτό η ανάλυση του Livingstone μοιάζει να διασταυρώνεται με την προσπάθεια του Yunis να αποτιμήσει την επικοινωνιακή δύναμη της τέχνης του Πλάτωνα αλλά και με το ενδιαφέρον που δείχνει ο Allen για το χρέος του Αριστοτέλη στη ρητορική παράδοση της σύνταξης επιχειρημάτων: η πίστη του Ισοκράτη στην εκπαιδευτική και εκπολιτιστική δύναμη του λόγου είναι αλληλένδετη με την επιλογή του να επηρεάσει την πολιτική από τη μεριά του αποστασιοποιημένου συγγραφέα αλλά και με την κατά βάση ίσως δογματική πεποίθησή του ότι μέσα από την κατάλληλη λογική πειθαρχία οι αντιτιθέμενες απόψεις που ενθαρρύνονται στο πλαίσιο του δημοκρατικού προφορικού διαλόγου θα οδηγηθούν σε ταύτιση (ὁμόνοια). Ο ρόλος του Ισοκράτη ως φορέα της κοινής συνιστώσας των ηθικών αξιών της εποχής του (συμπεριλαμβανομένης της «προ-φιλοσο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ xvii φικής» παράδοσης από την οποία αντλεί), το ενδιαφέρον του για την επικοινωνία του με το αναγνωστικό κοινό, αλλά και η αναβάθμιση του ρόλου της κοινής γνώμης είναι τα θέματα που αναδεικνύονται στο κείμενο του Ευάγγελου Αλεξίου. Όπως ο Livingstone, έτσι και ο Αλεξίου προσπαθεί να αξιολογήσει το περιεχόμενο της σκέψης του Ισοκράτη ανεξάρτητα από το πλαίσιο της πλατωνικής φιλοσοφίας ή της μεταγενέστερης διάκρισης φιλοσοφικής και ρητορικής παράδοσης, και να το κατανοήσει με τους δικούς του όρους. Η προσέγγιση αυτή είναι σημαντική τόσο για την ερμηνεία του Ισοκράτη όσο και για τη σωστότερη αποτίμηση του έργου των φιλοσόφων: στην περίπτωση του Πλάτωνα, μπορούμε έτσι να καταλάβουμε σωστότερα την κατά κανόνα όχι και τόσο ευνοϊκά παρουσιασμένη ηθική στάση των συνομιλητών του Σωκράτη (ή την ηθική στάση που θα μπορούσαν να παρουσιάζουν αν ο Πλάτων τους προσέφερε μια πιο ευνοϊκή υπεράσπιση, ή μια υπεράσπιση που δεν θα υπηρετούσε πιστά τους διαλεκτικούς σκοπούς του ίδιου του Πλάτωνα) στην περίπτωση του Αριστοτέλη το πλαίσιο μέσα στο οποίο εισάγει τις ηθικές του αξίες (με προνομιακό παράδειγμα την περίπτωση του μεγαλόψυχου). Η αποκατάσταση του Ισοκράτη ακολουθείται, στο πλαίσιο αυτής της συλλογής, από την αποκατάσταση του Γοργία. Εκφράζοντας δυσπιστία απέναντι στη νομιμότητα της διάκρισης ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη ρητορική στον πέμπτο αιώνα, ο Δήμος Σπαθάρας αξιοποιεί τις μαρτυρίες της αρχαϊκής ποίησης για να φωτίσει ορισμένες πτυχές της γνωσιολογίας του Γοργία, όπως είναι η απατηλότητα του λόγου, η διάκριση γνώσης και δόξας και η αληθοφάνεια. Στην ίδια προσπάθεια αποκατάστασης της σκέψης των ρητόρων ή τουλάχιστον απαλλαγής τους από τη διαστρέβλωση της κριτικής των φιλοσόφων εντάσσεται και το δικό μου κείμενο για τον «ρητορικό εμπειρισμό». Υποστηρίζω ότι η στερεοτυπική αντίληψη της ιστορίας της φιλοσοφίας σχετικά με τον καθαρά πρακτικό προσανατολισμό και τη στροφή τους προς τη σφαίρα της «εμπειρίας» δεν αντιστοιχεί κατ ανάγκην προς τα ενδιαφέροντα των σοφιστών, αλλά προκύπτει ως κατασκευή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οι οποίοι για πρώτη φορά, και για τους δικούς τους διαλεκτικούς σκοπούς, επεξεργάζονται τις έννοιες της εμπειρίας και της θεωρίας.

xviii ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κείμενο του Ryan Balot μπορεί να ιδωθεί ως μια μελέτη περίπτωσης που συνδυάζει ρητορικές με φιλοσοφικές πηγές προκειμένου να φωτίσει μια ηθική έννοια που πρωτοστατεί στο σύστημα αξιών της κλασικής Αθήνας, την έννοια της ανδρείας. Η μελέτη του Balot μας καλεί να σκεφτούμε την ηθική ψυχολογία του Πλάτωνα ως απάντηση στο πρόβλημα της σχέσης ανδρείας και δικαιοσύνης. Τέλος, το κείμενο του Eric Robinson λειτουργεί αντιστικτικά προς αυτά που προηγήθηκαν για να υπογραμμίσει τους περιορισμούς που συχνά θέτει στην έρευνά μας το γεγονός ότι οι γραπτές πηγές μας περιστρέφονται σε σημαντικό βαθμό γύρω από την περίπτωση της Αθήνας. Ο Robinson προσπαθεί να ανατρέψει μια αρκετά διαδεδομένη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η εμφάνιση των «Μεγάλων Σοφιστών» του πέμπτου αιώνα οφείλεται στην άνθηση της δημοκρατίας στην Αθήνα του Περικλή. Μέσα από μια προσεκτική καταγραφή των στοιχείων που σώζονται για τις μη αθηναϊκές δημοκρατίες, ο Robinson αναδεικνύει τη σχέση των δημοκρατικών θεσμών των πόλεων από τις οποίες προέρχονταν οι σοφιστές του πέμπτου αιώνα με την πνευματική τους δραστηριότητα. Οι περισσότερες από τις εργασίες που παρουσιάζονται εδώ περιλαμβάνονται στον τόμο 25, τεύχος 1 του περιοδικού Rhetorica (2007). Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον εκδότη του περιοδικού Harvey Yunis για την πρότασή του να φιλοξενήσει αυτά τα κείμενα στην ξενόγλωσση μορφή τους. Το κείμενο του Yunis εμφανίστηκε την ίδια χρονιά στο Cambridge Companion to Plato s Republic. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον John Ferrari και το Cambridge University Press για την παραχώρηση των δικαιωμάτων της μετάφρασης και δημοσίευσης του άρθρου του Yunis στα ελληνικά. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω, ακόμη, στους συναδέλφους μου Άννα Μίσιου και Γιώργο Ζωγραφίδη, που επωμίστηκαν μαζί μου το βάρος της διοργάνωσης, καθώς και στον Βασίλη Καρασμάνη και τον Παντελή Μπασάκο για τη βοήθειά τους στην προετοιμασία της στον Θανάση Ευσταθίου και τον Κώστα Μακρή για τις συμβουλές τους στο στάδιο της επιμέλειας του γραπτού κειμένου στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας και στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, καθώς και στο Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, για

ΕΙΣΑΓΩΓΗ xix την οικονομική υποστήριξη του Συνεδρίου και τέλος, στο Υπουργείο Πολιτισμού και τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης (μέσω του Κληροδοτήματος Ιωάννας Σφακιανάκη) για την οικονομική υποστήριξη της έκδοσης. Ένας από τους ανθρώπους που θα ήθελα να ευχαριστήσω δεν είναι πια μαζί μας. Πρόκειται για τον Michael Frede, που συμμετείχε στο συνέδριο και πρόθυμα ανέλαβε να κλείσει τις εργασίες του, με τις όπως πάντα πολύτιμες παρατηρήσεις του. Ο τόμος αφιερώνεται στη μνήμη του. Χλόη Μπάλλα

Οι συγγραφείς του τόμου Ο Ευάγγελος Αλεξίου διδάσκει αρχαία ελληνική φιλολογία στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Ruhm und Ehre. Studien zu Begriffen, Werten und Motivierungen bei Isokrates (1995) Ισοκράτης, Εὐαγόρας. Ερμηνευτική έκδοση (2005) Πλουτάρχου Παράλληλοι Βίοι. Η προβληματική των θετικών και αρνητικών παραδειγμάτων (2007), ενώ έχει δημοσιεύσει σειρά μελετών για τον Ισοκράτη, τον Λυσία, τον Ξενοφώντα, τον Πλούταρχο και τον Δίωνα Χρυσόστομο. Ο James Allen διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Pittsburgh. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Inference from Signs: Ancient Debates about the Nature of Evidence (2001), και πολλών άρθρων γύρω από τις αρχαίες αντιλήψεις για την τεχνική εξειδίκευση, τον αρχαίο σκεπτικισμό, την αρχαία επιστήμη, την αριστοτελική λογική, τη φιλοσοφία των Επικούρειων και των Στωικών. Ο Ryan Balot διδάσκει πολιτική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Είναι συγγραφέας των βιβλίων Greed and Injustice in Classical Athens (2001) και Greek Political Thought (2006), και έχει επιμεληθεί τον τόμο Companion to Greek and Roman Political Thought (υπό έκδοση). Ο André Laks διδάσκει αρχαία φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Παρίσι IV) και είναι μέλος του Institut Universitaire de France. Τα τελευταία χρόνια δημοσίευσε τα εξής βιβλία: Le vide et la haine (2004), Médiation et coercition. Pour une lecture des Lois

xxii ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ de Platon (2005), Introduction à la philosophie présocratique (2006), Diogène d Apollonie ( 2 2007), Histoire, doxographie, vérité: études sur Aristote, Théophraste et la philosophie présocratique (2007). Ο Niall Livingstone διδάσκει κλασική φιλολογία στο Institute of Archaeology & Antiquity του Πανεπιστημίου του Birmingham. Είναι συγγραφέας της μελέτης Isocrates Busiris: A Commentary (2001), και είχε την επιμέλεια (σε συνεργασία με τη Yun Lee Too) του συλλογικού τόμου Pedagogy and Power: Rhetorics of Classical Learning (1998) και του Blackwell Companion to Classical Mythology (σε συνεργασία με τον Ken Dowden, υπό έκδοση). Η Χλόη Μπάλλα διδάσκει αρχαία φιλοσοφία στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Πλατωνική Πειθώ. Από τη ρητορική στην πολιτική (1997), και έχει επιμεληθεί (σε συνεργασία με τον Δημήτρη Κυρτάτα) τον συλλογικό τόμο Η μετάδοση της γνώσης στην αρχαιότητα (1999), και τη συλλογή μελετών του Michael Frede Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία: Όψεις της ιστορίας και της ιστοριογραφίας της (2008). Ο Eric W. Robinson διδάσκει ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Indiana. Έχει δημοσιεύσει τις μονογραφίες The First Democracies: Early Popular Government Outside Athens (1997) και Ancient Greek Democracy (2004), και έχει επιμεληθεί (σε συνεργασία με τη Vanessa Gorman) τον τόμο Oikistes: Studies in Constitutions, Colonies, and Military Power in the Ancient World Offered in Honor of A. J. Graham (2002). Ο Δήμος Σπαθάρας διδάσκει αρχαία ελληνική φιλολογία στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σχετικά με τη σοφιστική, την αττική ρητορεία και το δίκαιο της κλασικής Αθήνας. Σε συνεργασία με τη Λ. Τζαλλήλα επιμελήθηκε τον τόμο Πειθώ: Δεκατρία μελετήματα για την αρχαία ρητορική (2003) και πρόσφατα εκπόνησε ερμηνευτικό σχολιασμό τού Κατά Λοχίτου λόγου του Ισοκράτη (υπό έκδοση). Ο Harvey Yunis είναι διδάσκει κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Rice. Είναι συγγραφέας του Taming Democracy: Models of

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ xxiii Political Rhetoric in Classical Athens (1996) και της σχολιασμένης έκδοσης Demosthenes, On the Crown (2001), ενώ είναι επιμελητής του τόμου Written Texts and the Rise of Literate Culture in Ancient Greece (2003) και έχει διατελέσει εκδότης του περιοδικού Rhetorica. Η τρέχουσα ερευνητική του δραστηριότητα περιλαμβάνει την ετοιμασία μιας σχολιασμένης έκδοσης του Φαίδρου του Πλάτωνα.

HARVEY YUNIS H ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Στην Πολιτεια ο Σωκρατης και οι συνομιλητες του εξετάζουν το πώς πρέπει να ζει κανείς (352d). Όπως αρμόζει σε ένα φιλοσοφικό έργο, ο Σωκράτης απαντάει στο ερώτημα με επιχειρήματα που προορίζονται να είναι πειστικά εξαιτίας των επαγωγικών και λογικών ιδιοτήτων τους. Οι χαρακτήρες στον διάλογο επιδεικνύουν μεγάλο ενδιαφέρον για το ερώτημα και για τα επιχειρήματα που χρησιμοποιήθηκαν, γιατί διακρίνουν πως ό,τι λέγεται σχετικά με αυτό θα έχει σημασία και μπορεί να καθορίσει αρκετά το πώς ζουν τις δικές τους ζωές (621c). Πώς αντιδρά στα επιχειρήματα του Σωκράτη όποιος έρχεται αντιμέτωπος με την Πολιτεία; Όσοι μελετούν την Πολιτεία είναι ελεύθεροι να εξετάζουν τα επιχειρήματα του Σωκράτη χωρίς να νιώθουν ότι αυτά τα επιχειρήματα μπορεί να έχουν οποιαδήποτε επίδραση στο πώς θα ζήσουν τις ζωές τους. Η επιλογή αυτή δημιουργείται από την αυτονομία της ανάγνωσης, και στηρίζεται από την πρακτική του κλάδου της ακαδημαϊκής φιλοσοφίας, η οποία πράγματι απαιτεί την εξέταση των επιχειρημάτων, αλλά όχι την εφαρμογή των αποτελεσμάτων αυτής της εξέτασης στη ζωή. Μέσα από τη μακροχρόνια πρακτική αποδεικνύεται εφικτό και συχνά διανοητικά ωφέλιμο ο βίος και η μελέτη του να αντιμετωπίζονται χωριστά. Σε αυτή την εργασία θα ήθελα να υποστηρίξω ότι ο σκοπός του Πλάτωνα ως συγγραφέα φιλοσοφικών κειμένων δεν ήταν

2 HARVEY YUNIS απλώς να παρουσιάζει πειστικά επιχειρήματα για το πώς πρέπει να ζει κανείς, αλλά να τα παρουσιάζει έτσι ώστε ο αναγνώστης να πείθεται από αυτά τόσο, ώστε να επιλέγει να ζει με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Η ιδέα δεν είναι εξ ολοκλήρου πρωτότυπη. Το επιτακτικό ύφος στη γραφή του Πλάτωνα έχει γίνει φανερό από καιρό σε πολλούς αναγνώστες του. Αλλά σε μια περίοδο κατά την οποία η γραφή και η ανάγνωση έχουν πολλούς και ποικιλόμορφους σκοπούς και οι ακαδημαϊκές συνήθειες είναι περιχαρακωμένες, αξίζει να μελετηθεί εκ νέου η πρακτική του Πλάτωνα ως συγγραφέα φιλοσοφικών κειμένων. Στην πορεία της συζήτησης που αφηγείται ο Σωκράτης στην Πολιτεία, οι δύο κύριοι συνομιλητές του, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος, υφίστανται μια αλλαγή. Η αλλαγή αυτή συμβαίνει κατά τρεις στενά αλληλένδετες απόψεις. Πρώτον, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος αλλάζουν σχετικά με τις απόψεις τους για τη δικαιοσύνη. Στην αρχή της Πολιτείας, ούτε ο Γλαύκων ούτε ο Αδείμαντος δεν συμμερίζονται την άποψη του Θρασύμαχου ότι το να είσαι άδικος αποδίδει, και κλίνουν προς την άποψη του Σωκράτη, που είναι ότι αυτό που αποδίδει είναι το να είσαι δίκαιος. Δεν πείθονται όμως ως προς το ότι ο Σωκράτης πράγματι έχει ανατρέψει τον Θρασύμαχο στο πρώτο βιβλίο και, παρά τις κλίσεις τους, δεν είναι εντελώς πεισμένοι ότι ο Σωκράτης έχει δίκιο σχετικά με τη δικαιοσύνη και ο Θρασύμαχος άδικο. Καθώς επιθυμεί ένα επιχείρημα υπέρ της δικαιοσύνης που θα απομακρύνει κάθε αμφιβολία για την απόλυτη ωφέλειά της, ο Γλαύκων εύγλωττα παρουσιάζει το χειρότερο υποθετικό σενάριο, το οποίο αντιπαραθέτει τις ζωές δύο ανθρώπων (385b- 362c). Ο ένας είναι δίκαιος, αλλά στερείται όλα τα αγαθά αυτού του κόσμου, ενώ επιφορτίζεται με όλα τα κακά. Ο άλλος άνθρωπος είναι άδικος, αλλά απολαμβάνει όλα τα αγαθά αυτού του κόσμου και κανένα από τα κακά. Ο Αδείμαντος προσθέτει τον όρο ότι και για τους δύο ανθρώπους οι αμοιβές και οι τιμωρίες των θεών και των άλλων ανθρώπων πρόκειται να αγνοηθούν (363a- 368c). Εάν ο Σωκράτης μπορέσει να δείξει ότι ο δίκαιος άντρας είναι σε καλύτερη θέση από τον άδικο, θα έχει αποδείξει ότι το να

Η ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ 3 είσαι δίκαιος πάντα αποδίδει, ανεξάρτητα από τα φαινόμενα και τις συνέπειες. Η απάντηση του Σωκράτη στην πρόκληση που τέθηκε από τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο, η οποία εκτείνεται μέχρι το τέλος του ένατου βιβλίου, είναι επιτυχημένη: τα δυο αδέλφια καθοδηγούνται μέσα ακριβώς από το είδος του επιχειρήματος για τη δικαιοσύνη που επιθυμούν να ακούσουν, και αναγνωρίζουν ότι ο Σωκράτης έχει παρουσιάσει πειστικά την ανάλυση που ζήτησαν (580b-d, 588b-592b). Αναφορικά με την άποψή τους για τη δικαιοσύνη, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος αλλάζουν: προηγουμένως δεν ήταν σίγουροι ότι πάντα και κάτω από όλες τις συνθήκες το να είσαι δίκαιος αποδίδει, αλλά τώρα, σαν αποτέλεσμα του επιχειρήματος του Σωκράτη, είναι βέβαιοι ότι το να είσαι δίκαιος πάντα αποδίδει. Δεύτερον, η αλλαγή του Γλαύκωνα και του Αδείμαντου όσον αφορά τις απόψεις τους για τη δικαιοσύνη μπορεί να αποδοθεί σε μια αλλαγή στις αξίες τους η οποία είναι και η ουσία του επιχειρήματος της Πολιτείας. Για να κατασκευάσει το επιχείρημά του για τη δικαιοσύνη προς απάντηση στην πρόκληση του Γλαύκωνα, ο Σωκράτης αναλαμβάνει να δείξει τι είναι η δικαιοσύνη αυτή καθεαυτή ανεξάρτητα από το πώς αντιμετωπίζεται ή τι επακόλουθα συνεπάγεται (385b). Μόνο αν η δικαιοσύνη ιδωθεί έτσι απογυμνωμένη και απομονωμένη από την καλή φήμη στην οποία γενικά βασίζεται, θα είναι δυνατό να αποδείξει ότι είναι ένα αγαθό που από μόνο του υπερέχει όλων των άλλων. Ο Σωκράτης διαφωνεί με το ότι η δικαιοσύνη είναι μία κατάσταση της ψυχής παραπλήσια με την υγεία του σώματος. Είναι η κατάσταση στην οποία όλα τα μέρη της ψυχής επιτελούν τη σωστή λειτουργία τους και η ψυχή ως σύνολο λειτουργεί με τον δικό της σωστό τρόπο (τέταρτο βιβλίο). Στη συνέχεια ο Σωκράτης δείχνει ότι το αγαθό που αποτελεί την αρετή της ψυχής υπερέχει από μόνο του σε σχέση με όλα τα άλλα αγαθά (όγδοο και ένατο βιβλίο). Από την αρχή τα δύο αδέλφια έκλιναν υπέρ της δικαιοσύνης και δεν διακατέχονταν από υπερβολικό πάθος για τα εγκόσμια, υλικά και συμβατικά αγαθά. Δεν πρέπει επομένως να υποθέσου-

4 HARVEY YUNIS με ότι κατά τη διάρκεια της Πολιτείας ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος υφίστανται μια ολοκληρωτική αλλαγή στις αξίες τους, ούτε ότι η αλλαγή στις απόψεις τους για τη δικαιοσύνη ήταν ουσιαστικά ζήτημα βαθμού. Οι αξίες τους όμως όντως άλλαξαν σε κά ποιον βαθμό και προς συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ενώ προηγουμένως ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος δεν ήταν πεισμένοι ότι το αγαθό της ψυχής ήταν απολύτως ανώτερο σε σχέση με όλα τα άλλα αγαθά, έμαθαν από το επιχείρημα του Σωκράτη ότι το αγαθό της ψυχής είναι τέτοιο, που σε σύγκριση μαζί του όλα τα άλλα αγαθά πρέπει πάντοτε να θεωρούνται κατώτερα. Έμαθαν να αξιολογούν την ψυχή περισσότερο από ό,τι πριν και να αξιολογούν λιγότερο τα εγκόσμια, υλικά και συμβατικά αγαθά. Τρίτον, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος είναι στην πραγματικότητα φανταστικοί χαρακτήρες της λογοτεχνίας, άρα ώς έναν βαθμό δεν έχει νόημα να μιλάμε για τις ζωές αυτών των χαρακτήρων έξω από αυτό που αντιπροσωπεύουν στην Πολιτεία. 1 Όμως αυτό το λογοτεχνικό έργο απέχει πολύ από το να είναι φανταστικό και κατέχει αληθοφάνεια σε ασυνήθιστο βαθμό: ο φανταστικός κόσμος που δημιουργήθηκε από τον συγγραφέα αντιστοιχεί με παραστατική λεπτομέρεια στον πραγματικό κόσμο, που κατοικούν ο συγγραφέας και ο αναγνώστης. Αυτή η αληθοφάνεια είναι προϊόν της τέχνης του Πλάτωνα. 2 Με την πράξη της φαντα- 1 Όπως ο Σωκράτης, ο Θρασύμαχος και οι υπόλοιποι χαρακτήρες στην Πολιτεία, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος ήταν ιστορικά πρόσωπα στην πραγματικότητα ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος ήταν αδερφοί του Πλάτωνα. Η επισήμανση του ζητήματος εδώ αφορά μόνο το πώς ο Πλάτων τους παρουσιάζει στον διάλογο βλ. G. R. F. Ferrari, City and Soul in Plato s Republic (Sankt Augustin, 2003), 11-36. 2 Το ρεαλιστικό ύφος του διαλόγου έχει ως συνέπεια να παρασύρει τους αναγνώστες, ανάμεσα σε αυτούς και κάποιους αρχαίους και σύγχρονους μελετητές, να υποθέσουν ότι ο Σωκράτης που παρουσιάζει ο Πλάτων στους διάλογους του είναι μια ιστορικά αξιόπιστη περιγραφή του πραγματικού Σωκράτη και των απόψεών του. Παρά την αξιοσημείωτη προσπάθεια και την πρωτοτυπία από πλευράς των οπαδών της, αυτή η υπόθεση ποτέ δεν έχει αποδειχθεί πειστικά και καμία συγκεκριμένη εκδοχή της δεν έχει κερδίσει ποτέ κάτι περισσότερο από μια πρόσκαιρη

Η ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ 5 σίας που εγκαινιάζει ο συγγραφέας, ο αναγνώστης ενθαρρύνεται να υποθέσει πως ως αποτέλεσμα της αλλαγής στις αξίες και στις απόψεις τους για τη δικαιοσύνη, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος θα φροντίσουν τώρα να κάνουν τις επιλογές τους μόνο στη βάση της δικαιοσύνης, και θα παραβλέψουν τις συνέπειες και τα άλλα χαρακτηριστικά των πράξεών τους. Σύμφωνα με τη μυθική ιστορία του Ηρός για τις επιλογές και τα πεπρωμένα, που κλείνει την Πολιτεία και περιγράφει το όφελος του να βασίζουμε τις επιλογές αποκλειστικά στη δικαιοσύνη (614b-621b), ο αναγνώστης επίσης ενθαρρύνεται να υποθέσει ότι ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος είναι τώρα, στο τέλος της Πολιτείας, στην καινούρια τους, αλλαγμένη κατάσταση, καλύτερα από ό,τι ήταν στην αρχή. Ο κυρίαρχος σκοπός του Πλάτωνα όταν έγραψε την Πολιτεία ήταν να προκαλέσει μία αλλαγή στους αναγνώστες του παρόμοια με την αλλαγή που υφίστανται ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος στα χέρια του Σωκράτη στον φανταστικό κόσμο του διαλόγου. Αυτός ο σκοπός μπορεί να συνοψιστεί στη λέξη «προτρεπτικός», από το αρχαίο ελληνικό προτρέπειν, το οποίο σημαίνει «τρέπω (κάποιον) προς τα εμπρός», άρα «παρακινώ», «παροτρύνω», «ενθαρρύνω». Ο Πλάτων χρησιμοποιεί λογοτεχνία, που για την περίπτωσή του περιλαμβάνει το φιλοσοφικό επιχείρημα, χωρίς ωστόσο να περιορίζεται σε αυτό, προκειμένου να ωθήσει τον αναγνώστη του προς μια μεγαλύτερη ετοιμότητα να υιοθετήσει έναν δίκαιο τρόπο ζωής. Η πλήρης απόκτηση της αρετής συνεπάγεται μακρά και περίπλοκη εκπαίδευση, όπως φαίνεται, για παράδειγμα, στην περιγραφή της εκπαίδευσης των φιλοσόφων (έκτο και έβδομο βιβλίο). Ο προτρεπτικός λόγος δεν είναι εκπαιδευτικός λόγος στο σύνολό του και από μόνος του δεν επιφέρει εκπαίδευση στην αρετή αντίθετα, απευθύνεται στα αρχικά ή προπαρασκευαστικά στάδια της εκπαίδευσης. Σκοπεύει στην απόκτηση της εκπαίδευυποστήριξη της κοινότητας των μελετητών βλ. D. Nails, Agora, Academy, and the Conduct of Philosophy (Dordrecht, 1995). Για τη δημιουργία του λογοτεχνικού Σωκράτη από τον Πλάτωνα, βλ. A. N. Michelini, «Plato s Socratic Mask», στο A. N. Michellini, επιμ., Plato as Author: The Rhetoric of Philosophy, Cincinnati Classical Studies 8 (Leiden, 2003), 45-65.

6 HARVEY YUNIS σης βαθμιαία, στο να μεταστρέψει δηλαδή τον αναγνώστη ή τον ακροατή, να τον ωθήσει στη σωστή κατεύθυνση και να καταστήσει την κατάκτηση της αρετής προτεραιότητα ύψιστης σημασίας. «Προτρεπτικός» δεν είναι η ονομασία ενός συγκεκριμένου λογοτεχνικού είδους του τέταρτου αιώνα στην Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι οι κατ εξοχήν λόγοι του τέταρτου αιώνα παραπέμπουν ρητά στην προτρεπτική τους λειτουργία. Αντίθετα, ο προτρεπτικός παραπέμπει σε μια λειτουργία του λόγου χωρίς να προσηλώνεται στη μορφή με την οποία έχει σχηματιστεί αυτός ο λόγος. Ο προτρεπτικός είναι ρητός, όταν ο συγγραφέας ή ο ομιλητής απευθύνεται στον αποδέκτη του λόγου του και αποκαλύπτει κατηγορηματικά τον προτρεπτικό του σκοπό. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, στην επιστολή του Ισοκράτη Προς Φίλιππον, που προτρέπει τον Φίλιππο να οδηγήσει μια πανελλαδική εκστρατεία εναντίον των Περσών (προτρέπειν, 5.17, 116) στον Ευθύδημο του Πλάτωνα, όπου ο Σωκράτης αποδεικνύει πώς θα ήταν κατά την άποψή του μια προτροπή επιδίωξης της σοφίας και της αρετής (προτρεπτικοί λόγοι, 282d), και στον Προτρεπτικό του Αριστοτέλη, ένα χαμένο έργο που απευθυνόταν στον Θεμίσωνα, βασιλιά της Κύπρου, προτρέποντάς τον να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία. Στην Πολιτεία η λειτουργία της προτροπής είναι υπόρρητη, γιατί ο συγγραφέας ποτέ δεν απευθύνεται στον αναγνώστη με τη δική του φωνή και ποτέ δεν λέει ποιος είναι ο σκοπός του. 3 3 Βλ. S. R. Slings, επιμ., Plato: Clitophon (Cambridge, 1999), σελ. 58-164, για μία ανασκόπηση του προτρεπτικού λόγου στην ελληνική λογοτεχνία του τέταρτου αιώνα. Για τον προτρεπτικό λόγο στον Πλάτωνα βλ. K. Gaiser, Protreptik und Paränese bei Platon (Στουτγάρδη, 1959) A. J. Festugière, Les trois protreptiques de Platon. Euthydème, Phédon, Epinomis (Παρίσι, 1973) R. L. Gallagher, «Protreptic Aims of Plato s Republic», Ancient Philosophy 24 (2004): 293-319. Για τον Προτρεπτικό του Αριστοτέλη, βλ. I. Düring, Aristotle s Protrepticus: An Attempt at Reconstruction (Göteborg, 1961). Μόνον μετά την κλασική περίοδο ο προτρεπτικός αναγνωρίστηκε ως λογοτεχνικό είδος που προτρέπει τον αναγνώστη να ασχολείται με τη φιλοσοφία, όπως ο Προτρεπτικός του Ιάμβλιχου (τέλη 3ου, αρχές 4ου αιώνα μ.χ.), ή με κάποια άλλη επίσημη εκπαίδευση, όπως ο Προτρεπτικός του Γαληνού (2ος αιώνας μ.χ.), μια παρότρυνση να σπουδάσει κανείς ιατρική.

Η ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ 7 Το υπόλοιπο αυτής της εργασίας είναι χωρισμένο σε τέσσερις ενότητες. Πρώτον, τι σήμαινε για τον Πλάτωνα να γράφει λογοτεχνία η οποία σκόπευε να αλλάξει τις αξίες και τις απόψεις των αναγνωστών του για τη δικαιοσύνη, και ποιες ήταν οι παράμετροι και οι προκείμενες που έκαναν αυτό το προτρεπτικό λογοτεχνικό έργο άξιο να επιχειρηθεί; Δεύτερον, ποιο ήταν το κοινό του Πλάτωνα στην Πολιτεία; Τρίτον, πώς η άποψη της Πολιτείας ως προτρεπτικού εναρμονίζεται με τις απόψεις του Πλάτωνα για τον πολιτικό και φιλοσοφικό λόγο; Τέταρτον, πώς ο προτρεπτικός σκοπός του Πλάτωνα αντανακλάται στο κείμενο και στο επιχείρημα της Πολιτείας; Ι. Ποιες ήταν οι παράμετροι και οι προκείμενες του προτρεπτικού εγχειρήματος του Πλάτωνα; Η αλλαγή που επιχείρησε να επιφέρει ο Πλάτων στους αναγνώστες του δεν μπορεί να είναι τόσο συγκεκριμένη όσο αυτή που περιγράφεται ότι υφίστανται ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος. Παρόλο που οι φανταστικοί χαρακτήρες έχουν ορισμένες, καλά σκιαγραφημένες απόψεις στην αρχή του έργου και ώς το τέλος παραδέχονται τις συγκεκριμένες νέες θέσεις τους, οι αναγνώστες στην πραγματική ζωή θα έρχονταν σε επαφή με την Πολιτεία έχοντας ποικιλία απόψεων για τη δικαιοσύνη και την ψυχή, και επίσης θα διέφερε το πόσο η εμπειρία της ανάγνωσης της Πολιτείας θα μπορούσε να τους μετακινήσει πιο κοντά στη θέση του Σωκράτη. Αυτή όμως η αναπόφευκτη ποικιλία απόψεων ενός άγνωστου αναγνωστικού κοινού δεν είχε πρακτικό αποτέλεσμα για τον Πλάτωνα. Ο Πλάτων θα μπορούσε να βασιστεί στο γεγονός ότι, τουλάχιστον έξω από τον δικό του κύκλο, κανένας πιθανός αναγνώστης της Πολιτείας δεν είχε τόσο ακλόνητη γνώμη για την απόλυτη χρησιμότητα της δικαιοσύνης, όσο αυτή που διασφαλίζει ο Σωκράτης στον Γλαύκωνα και στον Αδείμαντο στη διάρκεια της Πολιτείας. Ο Γλαύκων, ο οποίος είναι καλά ενημερωμένος, ισχυ-

8 HARVEY YUNIS ρίζεται ότι ποτέ πριν δεν έχει ακούσει τέτοιο επιχείρημα (358d). Εάν όμως υπήρχε τέτοιος αναγνώστης, γι αυτόν η Πολιτεία θα ήταν απλώς περιττή. Αντιθέτως, ο Πλάτων απευθυνόταν σε αναγνώστες οι οποίοι για οποιονδήποτε λόγο δεν ήταν πλήρως πεισμένοι ότι η δικαιοσύνη ήταν πάντα πιο επωφελής από την αδικία, και αυτή η κατηγορία περιελάμβανε σχεδόν τον καθένα. Όταν ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος θέτουν την πρόκλησή τους στον Σωκράτη στο δεύτερο βιβλίο, διατυπώνουν μια ακραία περίπτωση: συγκρίνουν τη δικαιοσύνη με οποιαδήποτε άλλα αγαθά μπορεί κανείς να συλλάβει και δεν προϋποθέτουν ότι οποιαδήποτε συγκεκριμένη αντίρρηση στη δικαιοσύνη είναι περισσότερο πειστική από οποιαδήποτε άλλη. Το αποτέλεσμα είναι πως ο καθένας που διατηρεί οποιαδήποτε αμφιβολία για την απόλυτη ωφελιμότητα της δικαιοσύνης μπορεί να προσβλέπει στην απάντηση του Σωκράτη ως δυνητική απάντηση στο δικό του ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη δικαιοσύνη. Ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος εκπροσωπούν τον εαυτό τους και όλους τους αναγνώστες που, όπως και οι ίδιοι, είναι καλοπροαίρετοι και πνευματικά ειλικρινείς μελετητές της αξίας της δικαιοσύνης. Εκπροσωπούν τον Θρασύμαχο, τον επαγγελματία σοφιστή, που απορρίπτει τη δικαιοσύνη στη βάση τού ότι είναι επίφαση και από μόνη της δεν προσφέρει τίποτα στον δίκαιο άνθρωπο. Εκπροσωπούν τους ανθρώπους με συνηθισμένα πνευματικά προσόντα, που, όπως ο Κέφαλος και ο Πολέμαρχος στο πρώτο βιβλίο, τρέφουν κάποια εκτίμηση για τη δικαιοσύνη βασισμένη στην καλή της φήμη, αλλά ποτέ δεν έχουν ξεκαθαρίσει πού κατατάσσεται η δικαιοσύνη σε σύγκριση με τα άλλα αγαθά, κυρίως τα υλικά και τα κοινωνικά αγαθά που επιδιώκουν. Εκπροσωπούν ακόμη τους πολλούς, που θεωρούν τη δικαιοσύνη ως κάτι πραγματικά καλό, αλλά και ως κάτι που αποκτάται μόνο ως μέσο για την απόκτηση άλλων αγαθών, χωρίς η ίδια να έχει εγγενή αξία (358a). Συμπερασματικά, δεν υπάρχει κανείς που δεν θα μπορούσε να δει στην πρόκληση που παρουσιάζεται από τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο μια βάση για να απαντηθούν οι δισταγμοί του για τη δικαιοσύνη, όποιοι και αν είναι αυτοί. Ο Πλάτων με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζει ότι

Η ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ 9 σχεδόν όλοι όσοι διαβάσουν την Πολιτεία θα έχουν ένα σημαντικό λόγο να τη λάβουν σοβαρά υπ όψιν τους και να παρακολουθήσουν το σχέδιό του να αλλάζει τις αξίες τους. Ωστόσο, ο Πλάτων δεν θα μπορούσε να ελπίζει ότι θα ελέγξει το πώς οι αναγνώστες θα διαβάσουν το βιβλίο του και άρα πόσο θα τους επηρεάσει. Γνώριζε ότι, οποιοσδήποτε και αν είναι ο σκοπός του συγγραφέα όταν γράφει ένα βιβλίο, οι αναγνώστες έχουν τους δικούς τους σκοπούς, πολλοί από τους οποίους δεν μπορούν να προβλεφθούν, πόσω μάλλον να ελεγχθούν αποκλειστικά από τους συγγραφείς. Στον Φαίδρο ο Σωκράτης λέει (275e): Από τη στιγμή που ένας λόγος γράφεται, ό,τι κι αν είναι, πάει παντού, τόσο σε εκείνους που τον καταλαβαίνουν, όσο και σε εκείνους που δεν έχουν καμία σχέση με αυτόν. Δεν ξέρει πώς να απευθύνεται στους Η προεπισκόπηση σωστούς ανθρώπους και όχι στους άλλους. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα τον κατηγορούν, πάντα χρειάζεται των τη επόμενων βοήθεια του πατέρα σελίδων [ενν. του συγγραφέα], γιατί ο ίδιος δεν μπορεί ούτε να αμυνθεί, ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του. δεν είναι διαθέσιμη Συνεπώς ο Πλάτων καθόλου δεν περίμενε ότι θα μπορούσε να αλλάξει τις αξίες του κάθε αναγνώστη που έπεσε στα χέρια του η Πολιτεία ή ότι ακόμα και οι φιλικά διακείμενοι αναγνώστες θα υιοθετούσαν αναγκαστικά τη θέση του Σωκράτη για τη δικαιοσύνη και την ψυχή με τον ενθουσιασμό που επέδειξαν ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος. Όπως λέει ο Πολέμαρχος στην αρχή της Πολιτείας (327c): «Θα μπορούσες να μας πείσεις εάν αρνιόμαστε να ακούσουμε;» Η κατάσταση που αντιμετώπισε ο Πλάτων ως συγγραφέας είναι ρητορική κατάσταση: απευθυνόμενος σε ένα κοινό που μελετά ένα συγκεκριμένο θέμα, επιθυμεί να αλλάξει τον τρόπο που το κοινό σκέφτεται σχετικά με αυτό το θέμα, αλλά το μόνο μέσο που διαθέτει για να το πραγματοποιήσει είναι ο πλούτος της γλώσσας. Δεδομένων των (αναπόφευκτων) περιορισμών αυτού του πλούτου, η βασική αρχή της ρητορικής τέχνης είναι να εστιάζει σε ό,τι υπόκειται στον έλεγχο του συγγραφέα στην καλλιτε-