TO KOINΩNIKO ΠPOΣHMO THΣ MEPIKHΣ AΠAΣXOΛHΣHΣ

TO KOINΩNIKO ΠPOΣHMO THΣ MEPIKHΣ AΠAΣXOΛHΣHΣ Των: Ε. Μιχαήλ, Δ. Γουβιά* Εισαγωγικές σκέψεις Οκόσμος βρίσκεται στη δίνη μιας τεχνολογικής επανάστασης η οποία διαφέρει από τα περιοδικά κύματα τεχνικών αλλαγών που σημάδεψαν την πρόοδο της βιομηχανικής κοινωνίας, πριν περίπου 200 χρόνια. Η έμφαση, τώρα πια, δεν δίνεται στη βιομηχανική παραγωγή, αυτή καθεαυτή αν και αυτό δε σημαίνει ό- τι, δεδομένης της τεχνολογικής εξέλιξης, η παραγωγική της σημασία έχει μειωθεί αλλά σε ολόκληρο τον κύκλο της διαχείρισης, διακίνησης και αποτελεσματικής χρήσης των πληροφοριών. Όπως μάλιστα υποστήριξε ο διάσημος κοινωνιολόγος τεχνοσοφός Μ. Castells, η πληροφοριοποίηση που επικράτησε στις σύγχρονες καπιταλιστικές (Δυτικές) κοινωνίες συνδέεται με την επέκταση και αναζωογόνηση του ίδιου του καπιταλισμού, όπως η εκβιομηχάνιση συνδέθηκε με την γέννησή του ως τρόπου παραγωγής (σ. 19). Με άλλα λόγια, η μετάβαση στη μετα-βιομηχανική εποχή (Bell, 1976), δεν αποτελεί μια υπέρβαση του καπιταλισμού, αλλά μια αναδιάρθρωση τομέων και διαδικασιών μέσα στα πλαίσια που ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής επιβάλλει. Προβλέπεται ότι η έρευνα, το marketing, η χρηματοδότηση, η εταιρική στρατηγική, οι νομικοί διακανονισμοί λειτουργίες που πριν ήταν βοηθητικές της παραγωγής τώρα καταλαμβάνουν τον κεντρικό ρόλο. Τώρα η ίδια η βιομηχανία γίνεται βοηθητική και, συχνά, χρήζουσα υπεργολαβίας (contracting out), και είναι σίγουρη πλέον η μετάβαση προς μια μετα-βιομηχανική, προσανατολισμένη στον τομέα των υπηρεσιών κοινωνία (Colombo, 1988, σελ. 24). Περνάμε, δηλαδή, από μια κοινωνία βασισμένη στη βιομηχανική παραγωγή (γενικά, τον δευτερογενή τομέα ), σε μια κοινωνία που θα βασίζεται στις υπηρεσίες, με κύριους πυλώνες τις Τεχνολογίες της Πληροφορικής και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ). Στην συνεχώς διογκούμενη τριτογενοποίηση των οικονομιών τουλάχιστον ό- πως αυτή βιώνεται στις πιο ανεπτυγμένες τεχνολογικά χώρες της Δύσης και τις προαναφερθείσες εξελίξεις στην εκπαίδευση και την αγορά εργασίας η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση. Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, αναμένεται ότι οι δομικές αλλαγές στην οικονομία και την κοινωνία, καθώς και οι επιπτώσεις τους θα ενταθούν πο- * Ο Δ. Γουβιάς Λέκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου. Ο Ε. Μιχαήλ είναι Σύμβουλος εργασίας ΟΑΕΔ- Αξιολογητής Υπουργείου Απασχόλησης /ΕΚΕΠΙΣ. 64 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

σοτικά και ποιοτικά. Ήδη, έχουν συντελεστεί σημαντικές αλλαγές, που έχουν να κάνουν: με την αναδιάρθρωση των τομέων της οικονομίας, και κυρίως την τριτογενοποίηση της απασχόλησης, χωρίς να μεσολαβήσει όπως στις πιο ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης ένα στάδιο ισχυρής εκβιομηχάνισης. με την σχετικά απότομη υποχώρηση του Κεϋνσιανού μοντέλου του Κράτους-εργοδότη και του Κράτους-επενδυτή και τονωτικού μηχανισμού της ζήτησης (κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του 90). με την εμφάνιση νέων κοινωνικών προβλημάτων που σχετίζονται με τη μετανάστευση, η οποία έλαβε χώρα την τελευταία δεκαετία από χώρες του (πρώην) Ανατολικού Μπλοκ (εγκληματικότητα, ρατσισμός, ξενοφοβία, ανεργία κλπ.). με τη διόγκωση ήδη υπαρχόντων κοινωνικών προβλημάτων (ναρκωτικά, πορνεία, εγκληματικότητα, διαφθορά, ανεργία, φοροδιαφυγή, οικογενειακή βία κλπ.). με τη συνεχή εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από τα Ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα (π.χ. ΚΠΣ). με τη μαζικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης και τη συσχετιζόμενη με τις δομές της αγοράς εργασίας διαρθρωτική ανεργία των πτυχιούχων. Η αγορά εργασίας είναι ένας τομέας ο οποίος, παρόλο που καθυστερεί, αναλογικά με άλλες κοινωνικές δραστηριότητες (π.χ. κίνηση κεφαλαίων, βιομηχανία της ψυχαγωγίας κλπ.), στην επίδειξη των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης (βλ. Βεργόπουλος, 1998), εν πολλοίς τείνει να διεθνοποιηθεί, με όλο και μεγαλύτερη όξυνση του ανταγωνισμού για κατάκτηση θέσεων εργασίας, όχι μόνο στο εθνικό και διεθνές επίπεδο. Οι νέοι εργαζόμενοι ολοένα και περισσότερο συνειδητοποιούν ότι πρέπει να α- νταποκρίνονται στις προδιαγραφές, και να κατέχουν ανταγωνιστικά προσόντα, σε μια εύθραυστη και διαρκώς μεταβαλλόμενη αγορά εργασίας. Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται σε ένα από τα θέματα αιχμής της αγοράς εργασίας δηλαδή στο κοινωνικό πρόσημο της διάδοσης της μερικής απασχόλησης ως αντίδοτο στην ανεργία που μαστίζει την ευρωπαϊκή ήπειρο, με έμφαση στην απασχόληση των γυναικών. Με άλλα λόγια, αναφέρεται στο βαθμό αποδοχής που έχει στην αγορά εργασίας (ελληνική και διεθνή) η μερική απασχόληση, από εργοδότες και εργαζόμενους, σε συνάρτηση με τις γενικότερες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια. Αποπειράται να οριοθετηθεί μέσα και από μια σύντομη ιστορική αναδρομή η έννοια της μερικής απασχόλησης, με αναφορά και στη σχέση της με την προώθηση της λεγόμενης ευελιξίας στην αγορά εργασίας. Κατόπιν, μελετώνται οι ιδιαίτερες συνθήκες που εξέθρεψαν και δημιούργησαν τα ήδη υ- φιστάμενα μοντέλα μερικής απασχόλησης στην Ευρώπη. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις περιπτώσεις της Βρετανίας, από τη μια μεριά, και της Ολλανδίας και της Δανίας, από την άλλη. Τέλος, αποπειράται μια σύνθεση και παρουσίαση γενικών κατευθυντήριων γραμμών για της δημιουργία μιας ουσιαστικής δημόσιας συζήτησης και διαπραγμάτευσης πάνω στο μέλλον της μερικής απασχόλησης στη χώρα μας. Ιστορικές συνθήκες δημιουργίας του όρου Ο όρος ευελιξία άρχισε να εμφανίζεται δειλά στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και την δεκαετία του 1980 καθιερώθηκε δυναμικά στην ορολογία των εργασιακών σχέσεων, καθιέρωση που σήμερα είναι πιο αισθητή και επίκαιρη από ποτέ. Η εξελικτική του πορεία και καθιέρωση δεν αποτελεί γεγονός τυχαίο και πολιτικά ασήμαντο. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 65

Συνδέεται άμεσα με την συνεχώς εντεινόμενη ανεργία που μαστίζει την ευρωπαϊκή οικονομία και έθεσε σε ευθεία αμφισβήτηση την θεωρία του Keynes, στο κέντρο της ο- ποίας υπάρχει η ανάγκη ισχυρής κοινωνικής προστασίας και η πεποίθηση ότι η ανεργία δεν οφείλεται σε ακαμψίες της αγοράς εργασίας. Ένας νέος καταμερισμός της εργασίας ξεπροβάλλει, και εμπνέεται από συγκεκριμένη ιδεολογία οργάνωσης των εργασιακών σχέσεων. Μαζικές μετατοπίσεις ποικίλων οικονομικών δραστηριοτήτων σε χώρες με φθηνό εργατικό δυναμικό και εν γένει αδύναμο προστατευτικό νομοθετικό πλαίσιο και έμφαση στις τεχνολογίες αιχμής και τις ειδικότητες που συνδέονται με αυτές. Η παραδοσιακή οργάνωση των εργασιακών σχέσεων αλλάζει θεμελιακά, απορυθμίζεται πλήρως σε πάρα πολλές περιπτώσεις και η ευελιξία των εργασιακών σχέσεων προβάλλει ως η μοναδική λύση μπροστά στα νέα δεδομένα. Η ιστορική μετάβαση που έλαβε και λαμβάνει χώρα δεν υπήρξε βέβαια κοινωνικά ανώδυνη. Ο Γ. Κουζής (2001, σ. 14) διαπιστώνει έναν κοινωνικό δυϊσμό ανάμεσα στους α- πασχολούμενους και τους αποκλεισμένους από την αγορά εργασίας με το πρωτοφανές φαινόμενο των 20 και πλέον εκατομμυρίων ανέργων στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παράλληλα εκδηλώνονται στον χώρο της μισθωτής απασχόλησης πολλαπλές ταχύτητες ως προς το επίπεδο του εισοδήματος και των ευρύτερων κοινωνικών δικαιωμάτων και συνθηκών που απορρέουν από το περιεχόμενο του εργασιακού καθεστώτος. Οι εμπειρίες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, της πολιτικής κρίσης του μεσοπολέμου και του αιματοκυλίσματος του Β παγκοσμίου πολέμου είχαν κάνει επιτακτική την ανάγκη επανένωσης των οικονομικών και άλλων συνεκτικών ιστών των κοινωνιών οδηγώντας στο σύστημα του Bretton Woods, κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ο- ποίου ήταν ο σχετικός προστατευτισμός εφόσον η ανοικοδόμηση και η ανάπτυξη α- παιτούσαν κυκλοφορία εμπορευμάτων η οποία θα έπρεπε να συστηματοποιηθεί μέσω αποδεκτών δασμών και συμφωνιών. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Χαραλάμπη (1998), 1 μέσα από την ύπαρξη σταθερών ισοτιμιών κατέστη δυνατή η διαμόρφωση ενός οικονομικού πλαισίου που θα δημιουργούσε τις βάσεις ενός στέρεου κοινωνικού κράτους αφού χαρακτηριζόταν από μια εξαιρετική σύμπνοια μεταξύ εργοδοτών και εργαζόμενων, επενδυτική δραστηριότητα στηριγμένη στην εσωτερική αγορά και παραγωγή με αποτέλεσμα την συνεχή δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και την αύξηση των εξαγωγών αλλά με παραγωγική βάση που αντιστοιχεί στον εθνικά θεσμοθετημένο χώρο. Η κατάρρευση του συστήματος αυτού το 1971 και η πετρελαϊκή κρίση που ακολουθεί θα σημάνουν την αρχή του τέλους των όρων συναίνεσης που περιγράψαμε και θα δημιουργήσουν ένα ακραίο ανταγωνιστικό πλαίσιο σε παγκόσμιο επίπεδο με αποτέλεσμα η μία ισχυρή οικονομικά χώρα μετά την άλλη να σταματούν την λειτουργία των μηχανισμών ελέγχου της ροής του κεφαλαίου και οι συνθήκες πλέον είναι τελείως διαφορετικές από οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο. Οι ΗΠΑ και η τότε Δυτική Γερμανία ξεκινούν αρχικά τον χορό των αποχωρήσεων ενώ η Βρετανία και η Ιαπωνία ακολουθούν. Οι φωνές περί ευέλικτων εργασιακών σχέσεων πληθαίνουν. Οι έννοιες ευελιξία και μερική απασχόληση Το παράδοξο με τον όρο ευελιξία είναι ότι παρά την επέλαση στην σχετική βιβλιογραφία στερείται ενός συγκεκριμένου εννοιολογικού περιεχομένου και απόδειξη τούτου είναι ότι ουσιαστικά σημαίνει τελείως διαφορετικά πράγματα ανάλογα με το ποιος τον χρησιμοποιεί. 66 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Ο Robert Solow (1998) σε μια ανάλυσή του με τον χαρακτηριστικό τίτλο What is Labour Market flexibility? απέδειξε το εννοιολογικό ευάλωτο του όρου, αφού ύστερα από ενδελεχή μελέτη 6 τομέων οικονομικής δραστηριότητας στην Γαλλία και Γερμανία διαπίστωσε την ανεπάρκεια των θεωριών που κατηγορούν τις ακαμψίες της α- γοράς εργασίας για τα υψηλά επίπεδα ανεργίας των δύο βασικών ευρωπαϊκών οικονομιών. Η εμφανής αδυναμία στην δημιουργία νέων και ποιοτικών θέσεων εργασίας συνδεόταν πρώτιστα με τις αυστηρές μακροοικονομικές πολιτικές μονεταριστικής φύσεως και ανεπαρκούς πειθαρχίας των αγορών κεφαλαίων παρά με ένα υπέρ-προστατευτικό κοινωνικό κράτος. Ο Νίκος Θεοχαράκης (2002) γίνεται πιο συγκεκριμένος και διαπιστώνει τουλάχιστον 10 πεδία χρήσης του όρου ευελιξία : Η νομοθεσία προστασίας της απασχόλησης ήτοι το νομικό και οικονομικό σκέλος της απόλυσης. Τα μέτρα προστασίας της ανεργίας ιδίως την κάλυψη, το επίπεδο και την διάρκεια των επιδομάτων ανεργίας. Η νομοθεσία περί κατώτατων μισθών και επιδοματικής πολιτικής Η δύναμη και ο θεσμικός ρόλος των εργατικών σωματείων. Η διευθέτηση του εργάσιμου χρόνου και της ρύθμισης και του ύψους των υπερωριών. Η προστασία των εργαζομένων στους χώρους παραγωγής. Η έκταση του διευθυντικού δικαιώματος. Μη μισθολογικό κόστος της εργασίας, συνταξιοδοτικά δικαιώματα. Εκπαίδευση και κατάρτιση ανέργων και εργαζομένων Εμπόδια στην κινητικότητα των εργαζομένων. Η μερική απασχόληση είναι από μια τις πλέον διαδεδομένες μορφές των ευέλικτων εργασιακών σχέσεων, αν και δεν αποτελεί την μοναδική. Οι βασικές κατηγορίες ευέλικτων μορφών απασχόλησης είναι οι ακόλουθες: Μερική απασχόληση. Η μερική απασχόληση αποτελεί μια μορφή παροχής εργασίας μειωμένου χρόνου με μειωμένες αποδοχές και έρχεται σε αντίθεση με την πλήρη και καθημερινή απασχόληση. Η διείσδυσή της στην γυναικεία απασχόληση είναι εκτεταμένη. Εργασία με βάρδιες. Στις επιχειρήσεις που εφαρμόζονται οι βάρδιες συναντάμε τα λεγόμενα κυλιόμενα ωράρια όπου η ώρα προσέλευσης των εργαζομένων δεν είναι σταθερή αλλά ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες της επιχείρησης και των εργαζομένων. Συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου και μίσθωσης έργου. Ουσιαστικά πρόκειται για δυο συνηθισμένες υποκατηγορίες της προσωρινής απασχόλησης, αν και στην Ελλάδα αμφότερες χρησιμοποιήθηκαν επί δεκαετίες παράνομα από την ίδια την πολιτεία προκειμένου να καλυφθούν πάγιες και διαρκείς ανάγκες δημοσίων υ- πηρεσιών δημιουργώντας τις περίφημες γενιές συμβασιούχων που αναζητούν το δίκιο τους στα διοικητικά δικαστήρια. Εργασία το Σαββατοκύριακο. Πρόκειται για μορφή εργασίας που συναντάμε κυρίως στα μεγάλα εμπορικά καταστήματα προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των καταναλωτών που θεωρούν το τέλος της εβδομάδας ιδανικό για τα ψώνια τους από άποψη διαθέσιμου χρόνου. Εργασία στο σπίτι. Η εργασία στο σπίτι απέκτησε τα τελευταία χρόνια μια άλλη διάσταση αφού η ανάπτυξη της τεχνολογίας έδωσε την δυνατότητα χρήσης σύγ- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 67

χρονου ηλεκτρονικού εξοπλισμού, ανατρέποντας το κλασικό πρότυπο που ήθελε την εργασία στο σπίτι να ταυτίζεται με την παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων. Συμβάσεις μηδενικού ωραρίου. Οι εργαζόμενοι αυτής της κατηγορίας καλούνται στην επιχείρηση μόνο όταν χρειάζονται. Συμβάσεις ελαχίστου-μεγίστου. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει εξασφαλισμένο έ- να ελάχιστο ωρών εργασίας για την εβδομάδα ή τον μήνα αλλά ακαθόριστο το μέγιστο που συναρτάται απευθείας με τον όγκο των εργασιών που αναλαμβάνει η ε- πιχείρηση. Η ευρωπαϊκή εμπειρία Η μερική απασχόληση αποτελεί την εμπροσθοφυλακή της περίφημης flexicurity, όρος που αναδύθηκε μέσα από την αναθεώρηση του ολλανδικού εργατικού δικαίου που έγινε το 1999 και όπου η flexicurity αναφέρεται ως η πολιτική στρατηγική που επιχειρεί να ενδυναμώσει και να προωθήσει την ευελιξία της αγοράς εργασίας και των εργασιακών σχέσεων ταυτόχρονα με την αύξηση της απασχόλησης ι- διαίτερα για τις πιο αδύνατες κοινωνικές ομάδες τόσο μέσα όσο και έξω από την αγορά εργασίας 2. Ως μερικώς απασχολούμενος θεωρείται ο εργαζόμενος του οποίου οι ώρες εργασίας, υπολογιζόμενες σε εβδομαδιαία ή κατά μέσο όρο σε ετήσια χρονική βάση είναι λιγότερες σε σύγκριση με ένα πλήρως απασχολούμενο 3. Αν και νομικά λειτουργικός μπορεί να οδηγήσει σε στατιστικές πλάνες καθώς ποικίλει το εθνικό όριο προκειμένου ένας εργαζόμενος να θεωρηθεί ως μερικώς απασχολούμενος- Έτσι χαρακτηριστικά αναφέρεται πως αν όριο των 30 ωρών ανά εβδομάδα που ισχύει στον Καναδά εφαρμοζόταν στην Σουηδία το μερίδιο της μερικής απασχόλησης στην συνολική θα έπεφτε κατά 9% περίπου (ILO, 1997). Η κατάσταση αυτή οδήγησε ορισμένους ερευνητές να κάνουν την διάκριση ανάμεσα σε επουσιώδη (marginal) μερική απασχόληση που σημαίνει εργασία μικρότερη των 19 ωρών ανά εβδομάδα και σε ουσιώδη (substantial) που μεταφράζεται σε α- πασχόληση από 20 έως 34 ώρες ανάλογα με το εθνικό παράδειγμα που θα εξετασθεί (Bielenski, Bosch and Wagner, 2002 ). Πρότυπα πολιτικά παραδείγματα ευεργετικής εφαρμογής των ευέλικτων μορφών απασχόλησης θεωρούνται η Βρετανία, η Δανία και η Ολλανδία. Τα πλέον επίκαιρα στοιχεία την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές επιβεβαιώνουν τα θεαματικά αποτελέσματα αυτών των πολιτικών αφού Ολλανδία και Δανία συγκεντρώνουν τα χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας στην Ευρώπη των 27 με 3,2 και 3,3% αντίστοιχα ενώ και η Βρετανία βρίσκεται στο 5,4% χαμηλότερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο του 7%. Στον αντίποδα η χώρα μας με ανεργία του 8,6% και μάλιστα με την υψηλότερη ανεργία των νέων (24,6%) σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (2007). Η μερική απασχόληση είναι γένους θηλυκού, όπως επιβεβαιώνουν και τα στοιχεία για το έτος 2006 από την ίδια πηγή 4. Περίπου το 33% των Eυρωπαίων γυναικών εργάζεται με καθεστώς μερικής απασχόλησης ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες είναι κοντά στο 8%. Η Ελλάδα αυτή την φορά συμβαδίζει με τα ευρωπαϊκά δεδομένα αφού το 10,2% των εργαζομένων γυναικών απασχολείται με μερική απασχόληση έναντι του αμυδρού 2,9% που ισχύει για τους άνδρες. Οι αριθμοί είναι σαφείς για την δυναμική απασχόλησης που αναπτύσσεται στις χώρες αυτές ταυτόχρονα με την διάδοση της μερικής απασχόλησης και μάλιστα με ιδιαίτερα ευεργετικά αποτελέσματα στην απασχόληση των γυναικών καθότι Δανία, Ολλαν- 68 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

δία και Βρετανία καταλαμβάνουν τις κορυφαίες θέσεις στα ποσοστά απασχόλησης των γυναικών μαζί με άλλες δύο Σκανδιναβικές χώρες (Φινλανδία και Σουηδία). H διάδοσή της τόσο σε χώρες-οπαδούς της νεοφιλελεύθερης προσέγγισης όσο και σε χώρες που δύσκολα μπορούν να δεχθούν μαθήματα κοινωνικής πολιτικής μόνο τυχαία δεν μπορεί να είναι, και, αν μη τι άλλο, φανερώνει μια δομική διάσταση των σύγχρονων εργασιακών σχέσεων. Το βρετανικό παράδειγμα Η βρετανική συνταγή επιτυχίας χαρακτηρίζεται από την ολοκληρωτική εφαρμογή μοντέλων ευελιξίας στις εργασιακές σχέσεις, συνταγή που ξεκίνησε από την Μ. Θάτσερ και συνεχίστηκε με πιο ήπιους ρυθμούς αλλά με την ίδια πολιτική ουσία από τους Εργατικούς του Μπλερ. Η μερική απασχόληση είναι ισχυρά παρούσα στην εργασιακή ζωή των Βρετανίδων. Σύμφωνα με στοιχεία των Gregory & Connolly (2004) για τις Βρετανίδες ηλικίας 22 και άνω που εργάσθηκαν για τουλάχιστον 5 χρόνια την περίοδο 1975-2001 μόνο το 35% δούλεψε αποκλειστικά με πλήρη απασχόληση, το 13% αποκλειστικά με part time ενώ το υπόλοιπο 52% δούλεψε και στα δύο μοντέλα εργασιακού χρόνου. Ουσιαστικά τα 2/3 των ενήλικων γυναικών ξόδεψαν μέρος της εργασιακής τους ζωής σε εργασία μερικής απασχόλησης. Το πρώτο μελανό σημείο της βρετανικής μερικής απασχόλησης είναι ότι οι γυναίκες που δουλεύουν με μερική απασχόληση πάντα συγκεντρώνονται σε χαμηλόμισθες εργασίες συγκριτικά με τις γυναίκες που απασχολούνται πλήρως. Ο πίνακας που α- κολουθεί είναι χαρακτηριστικός και αποδεικνύει ότι ανά πενταετία αναφοράς το σχετικό ποσοστό αυξάνεται με εντυπωσιακούς ρυθμούς ώστε το 2001 περίπου οι μισές α- πό τις γυναίκες που απασχολούνται με μερική απασχόληση να έχουν συγκεντρωθεί σε χαμηλόμισθα επαγγέλματα (low-wage occupations). ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Η ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΙΔΩΝ ΣΕ ΧΑΜΗΛΟΜΙΣΘΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Full-timers Part-timers No. of Occupations 1976 5.6 13.0 13 1981 0.8 2.2 17 1986 3.6 24.2 27 1991 12.8 43.4 51 1996 13.3 42.3 62 2001 18.1 48.1 85 Πηγή: Gregory & Connoly, 2004. Η δεύτερη αδυναμία συνίσταται σε μια μισθολογική ποινή που παραμένει ακόμα και όταν η γυναίκα επιστρέφει από την μερική στην πλήρη απασχόληση. Στατιστικοί υπολογισμοί δείχνουν ότι κάθε έτος στην μερική απασχόληση προσθέτει 1,8% στα εισοδήματα ενώ κάθε χρόνος στην πλήρη απασχόληση προσθέτει 4,3%. Η ανάλυση αυ- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 69

τή ενισχύεται και μια ειδική έρευνα επί του θέματος των Manning & Petrongolo (2005) 5, η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες που δουλεύουν part time έχουν κατά μέσο όρο ωριαίες αντιμισθίες 22% χαμηλότερες συγκριτικά με τις γυναίκες που δουλεύουν με πλήρες ωράριο (full time).ένα άλλο εξαιρετικά ενδιαφέρον συμπέρασμα είναι ότι οι Βρετανίδες πληρώνουν το υψηλότερο μισθολογικό τίμημα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και οι αξιέπαινες προσπάθειες των Εργατικών με τον Εθνικό Κατώτατο Μισθό (1999) και τις ρυθμίσεις για τους μερικώς απασχολούμενους (2003) είχαν περιορισμένο αντίκτυπο στην εξομάλυνση της μισθολογικής ανισότητας. To βρετανικό μοντέλο χαρακτηρίζεται και από την περιορισμένη διάρκεια των θέσεων εργασίας που προσφέρονται. Ο Clasen (2002) αναφέρεται σε άγνωστους προορισμούς (unknown destinations) θέλοντας να υπογραμμίσει το γεγονός ότι ένα ποσοστό της τάξης του 34% του συνόλου των συμμετεχόντων στα New Deal που α- ποτελούν τον πυρήνα των βρετανικών ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης με στοχευμένες δράσεις για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, όπως π.χ. οι μακροχρόνια ά- νεργοι ή οι μονογονεϊκές οικογένειες τοποθετήθηκε σε θέση εργασίας διάρκειας μεγαλύτερης των 13 εβδομάδων. Εάν μάλιστα επικεντρωθούμε στους μακροχρόνια ά- νεργους άνω των 25 ετών το ποσοστό πέφτει στο 13% Η περικοπή στην διάρκεια και στα ποσά των επιδομάτων ανεργίας δικαιολογήθηκε με το σκεπτικό ότι δημιουργούν παρασιτικούς πολίτες, οι οποίοι συντηρούνται σε ένα μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές επιδότησης της ανεργίας. Αυτή είναι η μία ό- ψη του νομίσματος. Η άλλη φαίνεται στην δουλειά των Gallie et al (2000), η οποία δείχνει ότι οι Βρετανοί άνεργοι βιώνουν σκληρότερα την ανεργία και οδηγούνται ευκολότερα κάτω από τα όρια της φτώχειας συγκριτικά με ανέργους άλλων 7 ευρωπαϊκών χωρών. Η αδυναμία ενσωμάτωσης στις ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης ουσιαστικά καταδικάζει αμετάκλητα το άτομο σε κοινωνική περιθωριοποίηση. Οι γυναίκες του Ηνωμένου Βασιλείου που απασχολούνται μερικώς συγκεντρώνονται κυρίως σε επαγγέλματα χαμηλού κοινωνικού στάτους. Χαρακτηριστικά στον πίνακα που ακολουθεί μόλις το 4,4% των γυναικών που δουλεύουν part time κατέχουν διευθυντικές θέσεις σε αντίθεση με το 15,1% των πλήρως απασχολούμενων γυναικών που κατέχουν αντίστοιχες θέσεις. ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΒΡΕΤΑΝΙΔΑ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΥΡΟΥΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ FT Women PT Women All Women (%) (%) (%) Managers and senior officials 5.6 13.0 13 Professional occupations 0.8 2.2 17 Associate professional and technical 3.6 24.2 27 Administrative and secretarial 12.8 43.4 51 Skilled trades 13.3 42.3 62 Personal services 18.1 48.1 85 Sales and customer services Process, plant and machine operatives Πηγή: Manning & Petrongolo, 2005. 70 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Παρά τις αδυναμίες που μόλις αναφέρθηκαν, η μερική απασχόληση στο Ηνωμένο Βασίλειο αποτελεί ένα κοινωνικά χρήσιμο και πάνω από όλα αποδεκτό εργαλείο προκειμένου να μειωθεί η ανεργία και να τονωθεί η γυναικεία απασχόληση. Η χρήση φορολογικών ελαφρύνσεων, τα εκτεταμένα δίκτυα βρεφονηπιακής στήριξης και τα απόλυτα προσαρμοσμένα προγράμματα ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης αποτελούν πολιτικά παραδείγματα που πρέπει να βάλουν τους πολιτικά ιθύνοντες σε συλλογισμό. Το παράδειγμα της Ολλανδίας και της Δανίας Οι εμπειρίες στο ξεκίνημα της δεκαετίας του 1980 ήταν επώδυνες για την ολλανδική οικονομία αφού οι άνεργοι αυξάνονταν συνεχώς ενώ η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση του 1979 σήμανε τον εκ νέου πολλαπλασιασμό των Ολλανδών ανέργων με αποτέλεσμα να φθάσουν τον διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό των 600.000 το 1982. (Wim Van Oorschot, 2000). Ως σημείο αναφοράς θεωρείται η πολιτική συμφωνία στρατηγικής ευρύτερα γνωστή ως Wassenaar Agreement η οποία σήμανε την συναίνεση των συνδικάτων στην παραδοχή ότι η ανάγκη απασχόλησης για περισσότερους προηγείται της αύξησης των εισοδημάτων για λιγότερους κάτι που μεταφράζεται σε αύξηση των απασχολούμενων με αναδιανομή των υφιστάμενων θέσεων εργασίας με λιγότερες ώρες εργασίας. Αυτή η πολιτική φιλοσοφία θεωρείται ο θεμέλιος λίθος του τωρινού ολλανδικού μοντέλου (Wilthagen, 1998). Στοιχεία από διάφορα τεύχη από το Employment Outlook του ΟΟΣΑ (στο Γαβρόγλου και Κικίλιας, 2001) για την περίοδο 80-89 δείχνουν ότι η ωριαία παραγωγικότητα της εργασίας αυξήθηκε κατά 2,4%, η χρηματική αποζημίωση ανά εργαζόμενο παρέμεινε σταθερή και ο χρόνος εργασίας μειώθηκε με μέσο ρυθμό 1% ανά έτος. Το αποτέλεσμα ήταν μια μέση ετήσια μείωση της τάξης του 1,3% στο λόγο της αποζημίωσης ανά εργαζόμενο σχετικά με το ΑΕΠ, σχεδόν τριπλάσιο από το αντίστοιχο 0,5% για 11 μείζονες βιομηχανικές χώρες του ΟΟΣΑ. Την περίοδο 1990-96 η παραγωγικότητα της εργασίας αυξανόταν με μέσο ετήσιο ρυθμό 1,5%, η αποζημίωση ανά εργαζόμενο κατά 0,4%, οι ετήσιες ώρες εργασίας μειώθηκαν κατά 0,7% με αποτέλεσμα μια μέση ετήσια μείωση κατά 0,4% στο λόγο της αποζημίωσης ανά εργαζόμενο σχετικά με το ΑΕΠ έναντι 0,5% για τις 11 μείζονες βιομηχανικές χώρες του ΟΟΣΑ. Το αποτέλεσμα ήταν μια σημαντική μεταφορά εθνικού εισοδήματος από την εργασία στο κεφάλαιο με την συναίνεση των συνδικάτων όπως ήδη αναφέραμε, τα οποία έχαναν σταθερά την απήχηση τους στην κοινωνία εξαιτίας ακριβώς της υψηλής ανεργίας (στο Γαβρόγλου και Κικίλιας, 2001, σσ. 177-178). Αναλυτές με κριτική ματιά απέναντι στο «ολλανδικό θαύμα», επισημαίνουν ότι στα θεαματικά ποσοστά πτώσης της ανεργίας έπαιξε σημαντικό ρόλο και ο αυστηρός ορισμός του ανέργου (1988), ορισμός που έθεσε αυτόματα εκτός των δικαιούχων των σχετικών προνομίων χιλιάδες πολιτών. Έτσι άνεργος/η θεωρείται το άτομο που εγγράφεται στην Υπηρεσία Απασχόλησης, θέλει να δουλέψει τουλάχιστον 12ώρες την εβδομάδα και είναι άμεσα και ανά πάσα στιγμή διαθέσιμος/η για εργασία. Τίθεται έτσι ένα παρά πολύ σοβαρό νομικό και πολιτικό θέμα, ο σύγχρονος ορισμός του άνεργου. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι το 1998 η ολλανδική Κυβέρνηση έδινε τον αριθμό των 300.000 εγγεγραμμένων ανέργων ενώ ο ILO σύμφωνα με τα δικά του standards υπολόγιζε τους ανέργους σε 425.000 περίπου (βλ Wim Van Oorschot, 2001, σ. 9). EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 71

Αυστηρότητα διέπει και την χορήγηση του επιδόματος ανεργίας. Πριν το 1987, 130 ημέρες εργασίας τον προηγούμενο χρόνο ήταν το όριο για το επίδομα και με μια σειρά από συνδυασμένα βήματα οι προϋποθέσεις για την χορήγησή του έγιναν πιο αυστηρές μειώνοντας κατακόρυφα τον αριθμό των επιδοτούμενων ανέργων. Ακολουθήθηκε ουσιαστικά η πολιτική φιλοσοφία που διαπνέει και το βρετανικό μοντέλο και θεωρεί ότι οι επιδοματικές πολιτικές για τους ανέργους πρέπει να περιορίζονται στο ελάχιστο. Ο Wim Van Oorschot εμβαθύνει και στην πραγματική αύξηση της απασχόλησης. Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει η αριθμητική αύξηση των ατόμων που συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό αυξήθηκε περίπου κατά 900.000 άτομα από το 94 έως το 99, εάν όμως κάποιος λάβει υπόψη τον παράγοντα του εργασιακού χρόνου θα μείνει λιγότερο εντυπωσιασμένος, αφού το 65% των νέων θέσεων εργασίας αφορούσε θέσεις μερικής απασχόλησης που καλύφθηκαν από γυναίκες (Wim Van Oorschot, ό.π, σ. 8). Συμπερασματικά καταλήγουμε ότι η ολλανδική αγορά μπήκε κυρίως σε μια ευρύτατη αναδιανομή των ήδη υπαρχόντων θέσεων εργασίας με περιορισμένες αυξητικές τάσεις. Οι θέσεις πλήρους απασχόλησης που καταλαμβάνονταν από άντρες στην βιομηχανική κοινωνία έχουν αντικατασταθεί από περισσότερες θέσεις εργασίας μερικής απασχόλησης που καταλαμβάνονται μαζικά από γυναίκες στην εποχή της οικονομίας της παροχής υπηρεσιών. Το τρίγωνο της επιτυχίας θα κλείσει με το παράδειγμα της Δανίας όπου καταλαμβάνει σταθερά τις πρώτες θέσεις στις προτιμήσεις των οπαδών της flexicurity.ο ΟΟΣΑ αναφέρει την Δανία ως το ιδανικό παράδειγμα προς μίμηση στον Observer του Ιανουαρίου του 2005, με τον αποκαλυπτικό τίτλο Mobile yet secure. Με επίδομα ανεργίας που κινείται ανάμεσα στο 63% και το 78% του μισθού που ελάμβανε το απολυμένο άτομο και σε ορισμένες περιπτώσεις φθάνει και το 96% και με διάρκεια έ- ως και 4 χρόνια, με ελεύθερες απολύσεις και με περίπου 5% του ΑΕΠ να διατίθεται στην απασχόληση, αποδεικνύει ότι η ανεργία μπορεί να καταπολεμηθεί και με διαφορετική πολιτική φιλοσοφία πέραν του άκριτου νεοφιλελευθερισμού. Ειδικοί αναλύοντας το φαινόμενο, το βλέπουν ως αποτέλεσμα του δημοσιονομικού ανοίγματος που υιοθετήθηκε το 1993-94, των πραγματικά ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης που υποχρεώνουν το άνεργο άτομο σε έντονη συμβουλευτική και παροχή συνοδευτικών υπηρεσιών, στην υψηλή φορολογία και στην δίωξη όσων τολμούν να φοροδιαφύγουν ανεξάρτητα κοινωνικής θέσης (Madsen, 2002). Επίλογος Το εθνικό πλαίσιο πολιτικής υλοποίησης παραμένει ο πλέον αποφασιστικός παράγοντας για το εάν οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης και ιδιαίτερα η μερική θα α- ναπτύξουν μια στοργική σχέση με τις γυναίκες. Οι μερικώς απασχολούμενοι αποτελούν εξαιρετικά ανομοιογενή σύνολα ανάλογα με το παράδειγμα που ακολουθούμε αλλά χαρακτηρίζονται από ανομοιογένεια και στο εσωτερικό τους. Η εσωτερική ανομοιογένεια έχει συγκεκριμένα τις παρακάτω διαστάσεις: α. Αναφορικά με την επιθυμία εύρεσης μερικής απασχόλησης όπου ανάλογα αντιμετωπίζεται ως μια ευπρόσδεκτη εργασιακή λύση ή όχι. β. Ως προς τον χρόνο εργασίας, όπου κάποιο άτομο μπορεί να δουλεύει ελάχιστες ώ- ρες εβδομαδιαίως ενώ κάποιο άλλο μπορεί να έχει μικρές διαφορές από την πλήρη απασχόληση. 72 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

γ. Την οικογενειακή οικονομική ευχέρεια που υπάρχει για να αναλάβει κάποιο άτομο μερική απασχόληση. Η τριάδα αυτών των ποιοτικών δεικτών που βέβαια βρίσκονται σε άμεση αλληλεξάρτηση καθορίζει και το τελικό ποιοτικό αποτέλεσμα προκειμένου να αποφανθούμε για την χρησιμότητα της μερικής απασχόλησης στο θέμα της ένταξης των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η μερική απασχόληση αλλά και οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης γενικότερα δεν πρέπει να μετατραπούν στην εύκολη λύση για το πρόβλημα της απασχόλησης των γυναικών αλλά σε ένα επικουρικό μέσο καταπολέμησης της ανεργίας, η χρήση του ο- ποίου πρέπει να γίνεται με προσοχή και κοινωνική ευαισθησία. Διαφορετικά είναι ο- ρατός ο κίνδυνος να οδηγηθούμε σε μια μαγική κοινωνική εικόνα, όπου οι αριθμοί θα ευημερούν και οι άνθρωποι θα δυστυχούν. To ίδιο επικίνδυνοι με τους φανατικούς θεωρητικούς οπαδούς των ευέλικτων μορφών απασχόλησης είναι και οι απόλυτοι αρνητές τους, οι οποίοι αντιμετωπίζουν την μερική απασχόληση ως ένα φαινόμενο αντικοινωνικό που οδηγεί το εργαζόμενο άτομο στο πουθενά. Οι χώρες που προωθούν πολιτικές ευέλικτων εργασιακών σχέσεων με σύνεση α- πολαμβάνουν και τα οφέλη από τις σχετικές μεταρρυθμίσεις (χαμηλότερη ανεργία με διάδοση της απασχόλησης σε ευαίσθητα κοινωνικά ομάδες) ενώ οι χώρες που τα α- γνοούν υφίστανται και τις συνέπειες των πολιτικών επιλογών τους (δικαιολογημένη αποστροφή προς τις νέες μορφές απασχόλησης) και επίμονη ανεργία. Η εκτεταμένη χρήση της μερικής απασχόλησης δεν έχει αποδειχθεί ότι συμβάλλει στην αύξηση της συνολικής απασχόλησης αλλά μπορεί να προκαλέσει ευρύτερες ποιοτικές αστάθειες στις εργασιακές σχέσεις. Μεγαλύτερης αξίας είναι τα σκανδιναβικά διδάγματα αφού υπογραμμίζουν την ανθρωποκεντρική διάσταση οποιουδήποτε οικονομικού εγχειρήματος. Η ευελιξία μπορεί και πρέπει να χρησιμοποιείται για την μείωση του κόστους των επιχειρήσεων και την ανταγωνιστικότητα, όμως αυτό το κόστος δε θα πρέπει να επιρρίπτεται αποκλειστικά στις πλάτες των εργαζόμενων. Σε περίπτωση που αγνοηθεί η πλευρά των εργαζομένων τότε θα έχουμε μια αργή αλλά σταθερή παρακμή της εργασίας σε όρους κοινωνικούς και σε μακροπρόθεσμη ανάλυση θα παιχθεί το ρέκβιεμ της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων αφού οι απολύσεις μόνο προσωρινά οφέλη μπορούν να αποδώσουν. Μελέτη που δημοσιεύεται στο International Review of Applied Economics (2006), επιβεβαιώνει την αστάθεια του ολλανδικού οικοδομήματος των εργασιακών σχέσεων εφόσον διαπιστώνεται ότι οι υψηλοί μισθοί όχι μόνο δεν συνιστούν απειλή αλλά αντίθετα αποτελούν προϋπόθεση για τις πωλήσεις των επιχειρήσεων, την τεχνολογική καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα. Υπερβολικές δόσεις ευελιξίας στις εργασιακές σχέσεις αποβαίνουν εις βάρος της παραγωγικότητας της εργασίας και οδηγούν στην διαρροή αξιόλογων εργαζομένων από τις επιχειρήσεις. Με αυτά τα δεδομένα δυο παραμένουν τα ζητούμενα για όλες τις γυναίκες που εργάζονται με μερική απασχόληση που πρέπει να αρχίσει να σκέφτεται και να υλοποιεί το κοινωνικό κράτος του 21 ου αιώνα, 1. Να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε η μερική απασχόληση να λειτουργεί όσο το δυνατόν περισσότερο ως προθάλαμος της πλήρους απασχόλησης, ένα μεταβατικό στάδιο στην εργασιακή πορεία για όσο και όποτε χρειάζεται. 2. Για όσες για διάφορους λόγους αδυνατούν αντικειμενικά να εργαστούν με πλήρες ωράριο ή οι ρυθμοί της οικονομίας είναι τόσο γρήγοροι που δεν μπορούν να ακο- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 73

λουθήσουν, η (μόνιμη) μερική απασχόληση να συνιστά μια αξιοπρεπή (σε όλα τα επίπεδα) επιλογή. Ιδιαίτερα η ελληνική μερική απασχόληση έχει άμεση ανάγκη και τα δύο. Τότε και οι Έλληνες και Ελληνίδες (κυρίως αυτές) θα έχουν αυξημένες εργασιακές επιλογές, αλλά και θα βελτιωθεί η εξόχως προβληματική τους σχέση με την μερική απασχόληση (βλ. Γαβρόγλου, 2006) για την οποία δεν ευθύνονται. Αξίζουν και δικαιούνται περισσότερα (και) στην απασχόληση. Η Ελληνική Πολιτεία έχει την νομική και ηθική υποχρέωση να τους τα προσφέρει και αυτές με τη σειρά τους θα προσφέρουν περισσότερα στην εργασία, κατακτώντας την θέση που τους αρμόζει. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Στην ενότητα 14 ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς στην συνολικότερη προσφορά του Bretton Woods στην δόμηση του κοινωνικού κράτους. και στις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στις αγορές εργασίας. 2. European Commission 2006. 3. European Commission 1997. 4. Eurostat, Annual results 2006. 5. Διεισδυτική ματιά στο τίμημα της μερικής απασχόλησης στην βρετανική κοινωνία με τον χαρακτηριστικό τίτλο The part time penalty. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βεργόπουλος, Κ. (1998). Παγκοσμιοποίηση Η Μεγάλη Χίμαιρα. Αθήνα_ Νέα Σύνορα Λιβάνης. Γαβρόγλου, Σ. (2006). Όψεις Ευελιξίας στην Ελλάδα και Ευρώπη. Αθήνα: ΠΑΕΠ (www.paep.org.gr) Γαβρόγλου, Σ. & Κικίλιας, Η. (2001). Οργάνωση της εργασίας και νέες μορφές απασχόλησης στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Αθήνα: Σάκκουλας. Θεοχαράκης Νίκος(2002), Ευελιξία στην αγορά εργασίας και ανεργία, Δημοσίευση στην Εργασία του Ινστιτούτου Αστικού περιβάλλοντος και Ανθρώπινου Δυναμικού, Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Koυζής Γιάννης(2001),Εργασιακές σχέσεις και ευρωπαϊκή ενοποίηση-ευελιξία και απορρύθμιση ή αναβάθμιση της εργασίας; Μελέτες ΙΝΕ ΓΣΕΕ/ΑΔΕΥ. Χαραλάμπης Δημήτρης(1998), Δημοκρατία και παγκοσμιοποίηση, Αθήνα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Bell, D. (1976). The Coming of Post-industrial Society: A venture in Social Forecasting. New York: Basic Books. Castells, Μ. (1996). The Information Age: Economy, Society and Culture. Vol. I: The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. Clasen, J. (2002). Unemployment and unemployment policy in Britain. Increasing employability and re-defining citizenship. Appeared in Europe s new state of welfare: Unemployment, employment policies and citizenship, Cambridge: Policy Press. Colombo, U. (1988). The Technology Revolution and the Restructuring of the Global Economy. Στο Globalization of Technology: International Perspectives. USA National Academy Press. 74 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

Connolly, S. & Gregory, M. (2004). Women at work- Two steps forward, one step back?. LOWER Network Conference. London. Gallie, D., Jacobs, S. and Paugam, S. (2000). Poverty and financial hardship among the unemployed. In Gallie, D. and Paugam, S. (eds), Welfare regimes and the experience of unemployment in Europe. Oxford: Oxford University Press. Eurostat (2007). European union labour force survey-annual results 2006. Eurostat (3/7/07). Euro area and EU27 unemployment down to 7%. News release. Eurostat (20/7/07). Employment rate in the EU27 rose to 64.4% in 2006. News release. European Commission (2006). Employment in Europe 2006, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. European Commission(1997). Report by the Commission s Services on the implementation of Council directive 97/81/EC concerning the framework agreement on Part time Work. ILO (1997). Part time- Solution or trap? International Labour Review, 136 (4). Kleinknecht, A., Oostendorp, R. M., Pradhan, M. P. and Naastepad, C. W. M. (2006). Flexible labour, Firm Performance and the Dutch job creation miracle. International Review in Applied Economics, 20 (2). Madsen Per Kongsh j (2002). The Danish model of flexicurity -A paradise with some snakes. Brussels: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Manning, A. & Petrongolo, Β. (2005). The part time penalty, CEP Discussion Paper No 679. London: LSE. OECD OBSERVER (2005). Mobile yet secure (January). Van Oorschot, W. (2001). Miracle or nightmare? A critical review of Dutch activation policies and outcomes. Paper presented at the ISA-RC19 Annual Conference, University of Oviedo. Van Oorschot, W. (2000),WORK, WORK, WORK- Labour Market Participation Policies in The Netherlands, 1970-2000. Tilburg Institute for Social Security Research TISSER. Wilthagen, T. (1998). Flexicurity: A New Paradigm for Labour Market Policy Reform. Discussion Paper FS-I 98-202. Berlin. (http://bibliothek.wz-berlin.de/pdf/1998/i98-202.pdf) Solow, R. (1998). What is labour market flexibility?what is good for. Proceedings of the British Academy,Vol. 97, Oxford: Oxford University Press. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 75