Μάθημα: Ανάλυση Εξωτερικής Πολιτικής καθηγητής: Νικόλαος Τζιφάκης Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων Φοιτήτρια: Ράγια Μαρία ΑΜ:3033201200084 Ε εξάμηνο [Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ DRONES ΣΤΟΝ ΠΟΛΕ- ΜΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ DRONES 3 ΝΟΜΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 4 ΗΘΙΚΟΙ ΦΡΑΓΜΟΙ 7 Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ DRONES ΑΠΟ ΤΗ CIA 8 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Τα drones είναι μια σχετικά νέα τεχνολογία. Υπάρχουν πολλοί όροι για τα μη επανδρωμένα σκάφη (unmanned aerial vehicles(uav)), όμως ο όρος drone είναι πιο διαδεδομένος. Είναι ρομποτική τεχνολογία και δίνει στο χειριστή του τη δυνατότητα να το χειριστεί απομακρυσμένα με τη χρήση υπολογιστή είτε μέσω ασύρματου δικτύου είτε μέσω δορ υ- φόρου. Παρέχει ακόμα τη δυνατότητα εισαγωγής εντολών τις οποίες έπειτα μπορεί να ε- κτελέσει αυτόνομα. Υπάρχουν δύο ειδών drones, τα drones παρακολούθησης (surveillance drones), τα οποία είναι μικρά σε μέγεθος και τα επιθετικά drones (predator/reaper/avenger drones), τα οποία είναι μεγαλύτερα από τα προηγούμενα καθώς είναι εξοπλισμένα, μικροτερα όμως από τα άλλα επιθετικά αεροσκάφη της αεροπορίας. Οι ΗΠΑ έχουν δύο προγράμματα drones. Ένα το οποίο εκτελείται από το στρατό και είναι κυρίως για παρακολούθηση και συλλογή πληροφοριών και ένα που εκτελείται από τις μυστικές υπηρεσίες (CIA). Καθώς το τελευταίο είναι των μυστικών υπηρεσιών, δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για τις αποστολές τους, γεγονός που προκαλεί ιδιαίτερες αν η- συχίες κυρίως σχετικά με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της τήρησης των κανόνων του δικαίου του πολέμου. Αρχικά η χρήση τους ήταν αρκετά περιορισμένη, μετά την 11 η Σεπτεμβρίου, όμως, η Κυβέρνηση Bush δήλωσε ότι βρίσκεται σε πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία. Η δήλωση αυτή ό- μως προκάλεσε ισχυρούς προβληματισμός καθώς η τρομοκρατία είναι μια πολύ γενική έννοια που έχει πολλές διαστάσεις και δεν περιορίζεται από σύνορα. Αργότερα ο Πρόεδρος Obama άλλαξε κάπως αυτή τη διατύπωση διακηρύσσοντας πως η Αμερική βρίσκεται σε πόλεμο ενάντια στην al-qaeda, τους Taliban και όσους συνεργάζονται μαζί τους. Πρέπει να σημειωθεί πως η διατύπωση έγινε έτσι, ώστε να δικαιολογεί αμυντικό πόλεμο και επομένως νόμιμο. Αν και η διατύπωση αυτή φαίνεται πιο συγκεκριμένη και περιοριστική, ενέχει τα ίδια προβλήματα, καθώς οι τρομοκρατικές οργανώσεις και τα μέλη τους, αν και κατά κύριο λόγο μπορεί να εδρεύουν εντός συγκεκριμένων κρατών, δεν περιορίζονται από τα σύνορα, αντιθέτως εξαπλώνονται. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η χρήση των drones δημιουργεί εύλογους προβληματισμούς, τόσο νομικής όσο και ηθικής φύσεως. Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τα σημαντικότερα από αυτά τα προβλήματα δίνοντας μια εικόνα για τη σχετική συζήτηση. Πρώτα όμως θα αναφερθώ στα πλεονεκτήματα που προσφέρει αυτή η τεχνολογία. 2
ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ DRONES: Τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η χρήση μιας τέτοιας τεχνολογίας στη διεξαγωγή πολέμου είναι ποικίλα και σημαντικά.τα βασικότερα πλεονεκτήματα που προσφέρουν τα drones στους κατόχους τους είναι το στρατιωτικό πλεονέκτημα, δηλαδή η πλεονεκτική θέση του χειριστή του drone, ο οποίος μπορεί καταφέρει χτυπήματα στον εχθρό γρήγορα και με ασφάλεια, κερδίζοντας έδαφος και μάχες ενώ ο αντίπαλος έχει λιγότερες και μικρότερες ευκαιρίες άμυνας. Άλλο ένα πλεονέκτημα των drones είναι πως έχουν σχεδιαστεί έτσι, ώστε να μην ανιχνεύονται από τα ραντάρ. Έτσι οι ευκαιρίες του αντιπάλου να αμυνθεί μειώνονται ακόμα περισσότερο και το ποσοστό επιτυχίας των επιθέσεων ανεβαίνει. Παράλληλα, το μικρό τους μέγεθος και ο σχεδιασμός τους μειώνουν την πιθανότητα εντοπισμού από το έδαφος, συντελώντας στα παραπάνω. Πολύ σημαντικό πλεονέκτημα είναι και μείωση των απωλειών του επιτιθέμενου. Με τη χρήση μη επανδρωμένων σκαφών, ο επιτιθέμενος δεν ρισκάρει απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό. Έτσι, ακόμα και σε περίπτωση κατάρριψης του αεροσκάφους δεν υπάρχει ο κίνδυνος απώλειας ανθρωπίνων ζωών. Τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν την διεξαγωγή πολέμου για τον επιτιθέμενο πιο ανώδυνο και εύκολο. Αυτοί όμως είναι οι ίδιοι λόγοι που δημιουργούν ανησυχίες για τη νομιμότητα και την χρήση τους. 3
ΝΟΜΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ: Οι νομικοί προβληματισμοί αφορούν κυρίως ορισμούς σχετικούς με τον πόλεμο, όπως αυτοί αποδίδονται παραδοσιακά στο δίκαιο και το αν και κατά πόσο είναι επαρκείς στη σύγχρονη εποχή, και τη νομιμότητα της χρήσης της τεχνολογίας αυτής σύμφωνα με το πολεμικό δίκαιο. Προτού εξετάσουμε τη νομιμότητα χρήσης των drones πρέπει να εξετάσουμε κάποια άλλα θέματα. Αρχικά πρέπει να ορίσουμε το πεδίο μάχης. Εάν ερμηνεύσουμε αυστηρά το διεθνές δίκαιο τότε οι ΗΠΑ δεν μπορούν να βρίσκονται σε πόλεμο με την al-qaeda, καθώς πόλεμο μπορεί να διεξάγει μόνο κράτος εναντίον άλλου κράτους. Η έκταση του πολέμου, σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία περιορίζεται από τα σύνορα των κρατών που παίρνουν μέρος στον πόλεμο. Μια πιο χαλαρή ερμηνεία όμως μπορεί να μας οδηγήσει στο αντίθετο συμπέρ α- σμα. Λαμβάνοντας, δηλαδή υπ όψιν την αλλαγή της διεθνούς πραγματικότητας πάνω στο θέμα, με την ολοένα και αυξανόμενη επιρροή και δύναμη που αποκτούν οι εν λόγο οργ α- νώσεις όπως επίσης και το γεγονός ότι εδρεύουν κατά κύριο λόγο εντός των συνόρων συγκεκριμένων κρατών, τα οποία κράτη είναι αδύναμα να ελέγξουν κάποιες περιοχές τους και να σταματήσουν τη δράση των οργανώσεων αυτών, τότε μπορεί να υπάρχει πόλεμος μεταξύ κράτους και τρομοκρατικής οργάνωσης. Φυσικά και σε αυτή την περίπτωση ο πόλεμο θα πρέπει να περιορίζεται από γεωγραφικά σύνορα. Ένα άλλο θέμα που προκύπτει αφορά τους στόχους και συγκεκριμένα ποιός μπορεί να αποτελεί στόχο. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο στόχο μπορούν να αποτελούν μόνο στρατιωτικοί. Αυτοί είναι μέλη των στρατιωτικών δυνάμεων ενός κράτους, λογοδοτούν σε μια διοικητική ιεραρχία και είναι εύκολο να ξεχωρίσουν καθώς φορούν στρατιωτικές στολές ή διακριτικά. Ακόμα είναι υποχρεωμένοι να δρουν σύμφωνα με τους κανόνες πολέμου και να προστατεύουν τον άμαχο πληθυσμό. Σε αυτή την περίπτωση οι τρομοκράτες δεν είναι στρατιώτες και επομένως δεν μπορούν να αποτελέσουν στόχο. Όμως, σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού των εννοιών της ερμηνείας του διεθνούς διακαίου ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στη σημερινή πραγματικότητα όπου μέρος στον πόλεμο δεν παίρνουν μόνο στρατιώτες, η διεθνής επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού έχει διατυπώσει την άποψη πως στόχο μπορούν να αποτελέσουν πολίτες οι οποίοι συμμετέχουν σε πολεμικές πράξεις και μόνο για όσο συμμετέχουν. Εφ όσον αποσυρθούν από τις εχθροπραξίες θεωρούνται και πάλι πολίτες και πρέπει να προστατεύονται. Η άποψη αυτή εξυπηρετεί τους σκοπούς της ανταπόκρισης στη σύγχρονη πραγματικότητα και της προστασίας των αμάχων καθώς περιορίζει σε μεγάλο βαθμό την στοχοποίηση μη στρατιωτών. Το ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ όμως έχει υιοθετήσει μια διαφορετική άποψη σύμφωνα με την οποία οι τρομοκράτες χάνουν την ιδιότητα του πολίτη και μπορούν να αποτελέσουν στόχο ανά πάσα στιγμή. Πρέπει να πούμε πως η τελευταία άποψη δεν έχει γίνει αποδεκτή από τη διεθνή κοινότητα. Ένα σχετικό θέμα που πήρε μεγάλες διαστάσεις στην διεθνή κοινότητα και συντάραξε τους αμερικανούς πολίτες είναι η στοχοποίηση και ο θάνατος του Anwar al-awlaki, ενός αμερικανού πολίτη ο οποίος κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση και στοχοποιήθηκε ενώ βρισκόταν εκτός αμερικανικού εδάφους και χωρίς να προηγη- 4
θούν οι απαραίτητες από το νομικές διαδικασίες. Το γεγονός αυτό συνέβη το 2011 και προκάλεσε σοβαρές ανησυχίες και συζητήσεις για αδιάκριτα και παράνομα χτυπήματα. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, αν δεχτούμε την άποψη πως οι ΗΠΑ δεν μπορούν να βρίσκονται σε πόλεμο με τις τρομοκρατικές οργανώσεις, καθώς δεν αυτές δεν είναι κράτη και τα μέλη τους δεν είναι στρατιώτες, τότε είναι σαφές πως δεν δίνατε καμία εχθρ ι- κή ενέργεια και επομένως δεν δικαιολογείται ούτε η χρήση των drones. Αν όμως δεχθούμε πως μπορεί να υπάρξει πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και al-qaeda και των συνεργατών τους, τότε, για να δούμε αν η χρήση των drones είναι ή θα μπορούσε να είναι νόμιμη, θα πρέπει να εξετάσουμε υπό ποιες συνθήκες και προϋποθέσεις αυτά χρησιμοποιούνται ή/και υπό ποιες συνθήκες και προϋποθέσεις θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται. Προκειμένου να περιοριστεί η χρήση βίας και να αποφευχθούν περιπτώσεις άσκοπης χρήσης της και σε συνάρτηση με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την υποχρέωση των κρατών να τα σέβονται και να τα προασπίζουν, έχουν προσδιοριστεί ρητά οι συνθήκες κάτω από τις οποίες επιτρέπεται η προσφυγή σε τέτοια μέσα. Επομένως, η βία μπορεί να χρησιμοποιείται μόνο εφ όσον τηρούνται τέσσερεις βασικές αρχές. Αυτές είναι η αρχή της αναγκαιότητας, σύμφωνα με την οποία οι ένοπλες επιθέσεις πρέπει να περιορίζονται σε στρατιωτικές δυνάμεις και υπό την προϋπόθεση ότι θα επιφέρουν σημαντικό στρατιωτικό πλεονέκτημα στην επιτιθέμενη δύναμη. Η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή η απαγόρευση επιθέσεων που προσδοκάται ότι θα έχουν παράπλευρες είτε σε σχέση με τους πολίτες και την περιουσία τους είτε ακόμα και σε στρατιωτικό δυναμικό και εγκαταστάσεις απόλυες μεγαλύτερες αναλογικά από τα προσδοκώμενα οφέλη της επίθεσης. Η αρχή της διάκρισης, ο διάκριση, δηλαδή, μεταξύ στρατιωτών και πολιτών καθώς και των αντικειμένων τους. Η αρχή αυτή έχει σκοπό να προστατέψει όσο το δυνατόν περισσότερο τους αμάχους από επιθέσεις, απαγορεύοντας τις επιθέσεις σε πολίτες ή αδιακρίτως (δηλαδή να προκληθεί θάν α- τος ή τραυματισμός αμάχων ή καταστροφή της περιουσίας τους προκειμένου να χτυπηθούν στρατιώτες). Τέλος η αρχή του ανθρωπισμού, σύμφωνα με την οποία απαγορεύει τον ά- σκοπο βασανισμό ανθρώπων (αναφέρεται κυρίως σε στρατιώτες). Με άλλα λόγια, απαγορεύεται χρήση όπλων που σκοπό έχουν να προκαλέσουν πόνο, ενώ σε μια επίθεση, ο θάνατος των στρατιωτών θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν γρηγορότερος και ανώδυνος. Επιπρόσθετα, πρέπει να σημειωθεί πως όταν ένας συμμετέχων τις εχθροπραξίες παραδοθεί, απαγορεύεται να θανατωθεί ή να του προκληθεί βλάβη, αλλά αντιθέτως πρέπει να προστατευθεί και να του φερθούνε τέτοιο τρόπο ώστε να μην καταπατούν την αξιοπρέπειά του για όσο χρόνο αιχμαλωτιστεί ή φυλακισθεί. Οι παραπάνω αρχές δεν ιεραρχούνται μεταξύ τους, αλλά είναι ίσης σημασίας και αλληλοσυμπληρώνονται. Σκοπός τους είναι να προστατέψουν όσο το δυνατόν περισσότερο τον άμαχο πληθυσμό, τα ανθρώπινα δικαιώματα καθώς και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Παράλληλα και ως προέκταση των παραπάνω, ορίζεται συγκεκριμένα για τις στοχευμένες επιθέσεις (επιθέσεις με σκοπό τον θάνατο ενός συγκεκριμένου ανθρώπου), για τις οποίες γίνεται πλέον εκτεταμένη χρήση των drones, ότι επιτρέπονται μόνο εάν ικανοποιούνται δύο συγκεκριμένες προϋποθέσεις, οι οποίες βασίζονται στις αρχές της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας. Αυτό σημαίνει ότι το πρόσωπο αυτό πρέπει να αποτελεί αποδεδειγμένα 5
άμεση απειλή για τον επιτιθέμενο και η επίθεση να μην έχει ως αποτέλεσμα παράβλεπες απόλυες που να ξεπερνούν αναλογικά το όφελος της επίθεσης. 6
ΗΘΙΚΟΙ ΦΡΑΓΜΟΙ: Εξίσου σημαντικό στοιχείο της συζήτησης είναι το ηθικό κομμάτι. Όπως αναφέρεται παραπάνω, τα drones είναι μέρος της ρομποτικής τεχνολογίας και ο χειριστής τους μπορεί να τα ελέγχει είτε μέσω υπολογιστή, όντας απομακρυσμένος από το σημείο όπου διεξάγ ε- ται η επίθεση είτε μέσω στρατιωτικών δορυφόρων οπότε μπορεί να βρίσκεται ακόμα και σε άλλη ήπειρο. Αυτού του είδους η απομακρυσμένη επίθεση δημιουργεί ανησυχίες πως ο πόλεμος μετατρέπεται σε βιντεοπαιχνίδι. Η φυσική απόσταση την οποία δύναται να έχει ο επιτιθέμενος τον αποστασιοποιεί και ψυχολογικά καθώς δεν έρχεται αντιμέτωπος με τις συνέπειες της επίθεσης, ενώ τα θύματα σταματούν να είναι άνθρωποι και γίνονται απλά κόκκινες βούλες στην οθόνη ενός υπολογιστή. Υπάρχει λοιπόν η εύλογη ανησυχία πως θα οδηγηθούμε σε άγνοια της φρίκης του πολέμου και αποφάσεις επίθεσης θα λαμβάνονται με λιγότερη σκέψη και λιγότερους ηθικούς φραγμούς. Μια εξίσου σοβαρή και εύλογη ανησυχία είναι η «δικαιοδοσία» που αναγνωρίζεται στα drones να παίρνουν αποφάσεις ζωής και θανάτου για ανθρώπους. Καθώς τα drones μπορούν να προγραμματιστούν να κάνουν πορείες αυτόνομα (αυτόματος πιλότος) και να πραγματοποιούν επιθέσεις με βάση λογισμικά αναγνώρισης στόχων (αναγνώριση στόχου), προκύπτει το ζήτημα αναγνώρισης, μέτρησης και περιορισμού του περιβάλλοντος και των παράπλευρων απωλειών καθώς και η αναγνώριση αλλαγής της ανθρώπινης βούλησης (πχ παράδωση). Με άλλα λόγια υπάρχουν καταστάσεις όπου είναι απαραίτητη η ανθρώπινη κρίση. Η έλλειψη κριτικής σκέψης των drones μπορεί να οδηγήσει και ίσως έχει ήδη οδηγήσει σε παραβίαση του δικαίου για των πόλεμο και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπροσθέτως, οι στόχοι στερούνται του δικαιώματος να αμυνθούν. Με τον όρο άμυνα δεν εννοώ μόνο με την πολεμική έννοια, οπότε η άμυνα είναι πρακτικά αδύνατη καθώς δεν υπάρχει «ίσος» αντίπαλος. Εννοώ πως του στερείται η δυνατότητα να απολογηθεί ή να αποδείξει πως είναι αθώος. Τέλος υπάρχει το ζήτημα της ακρίβειας, κατά πόσο δηλαδή τα drones δύναται να εκτελέσουν ακριβή χτυπήματα και να πετύχουν το στόχο τους. αν και θεωρείται ότι είναι πολύ ακριβή σε σχέση με το στόχο τους, έχουν υπάρξει περιπτώσεις λαθών. Αυτό είναι κυρίως πρακτικό θέμα, έχει πολύ σημαντικές ηθικές και νομικές προεκτάσεις, καθώς το αποτέλεσμα λάθους είναι η στοχοποίηση και επίθεση σε πολίτες. 7
Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ DRONES ΑΠΟ ΤΗ CIA: Όπως αναφέρεται στην εισαγωγή, οι ΗΠΑ έχουν δύο προγράμματα drones, ένα που εκτελείται από το στρατό και ένα από τη CIA.αυτό δημιουργεί περεταίρω επιπλοκές στη συζήτηση για τη νομιμότητα των drones καθώς δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για να κριθεί η χρήση τους. Η χρήση τους από το στρατό είναι πιο ανοιχτή στην κριτική καθώς καμία αποστολή δεν μπορεί να εκτελεστεί χωρίς νομική δικαιολόγηση και χορήγηση άδειας/εξουσιοδότησης από τους ανωτέρους στην πυραμίδα εξουσίας. Επομένως σε αυτή την περίπτωση η αξιολόγηση των συνθηκών υπό τις οποίες έχει ληφθεί η κάθε απόφαση και η νομιμότητά τους είναι εφικτή. Αντιθέτως για τα προγράμματα που εκτελούνται από τις μυστικές υπηρεσίες δεν υπάρχουν πληροφορίες, κάνοντας την εξέτασή τους αδύνατη. Είναι εύλογο λοιπόν, εφ ό- σων τα προγράμματα αυτά εκτελούνται με μυστικότητα, να εντείνονται ακόμα περισσότερο οι ανησυχίες για αποστολές που παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο και καταπατούν τα ανθρ ώ- πινα δικαιώματα. Παρόλο που οι αποστολές της CIA είναι μυστικές και δεν εκδίδονται πληροφορίες, είναι γνωστό πως η CIA έχει πραγματοποιήσει χτυπήματα σε χώρες οι οποίες δεν βρίσκονται σε πόλεμο, όπως για παράδειγμα η Υεμένη, εκτελώντας στόχους που θεωρεί επικίνδυνους για την ασφάλεια των ΗΠΑ, χωρίς όμως να τους δώσει την ευκαιρία να δικαστούν. Τέτοια χτυπήματα δεν εγείρουν απλά ηθικούς φραγμούς για τη χρήση των drones, αλλά είναι κατάφορη παραβίαση πολλών κανονισμών δικαίου σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. 8
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Μετά την επίθεση της 11 ης Σεπτεμβρίου, η Κυβέρνηση των ΗΠΑ διακήρυξε πως βρίσκεται σε πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία και έδρασε άμεσα σε μια προσπάθεια καταστολής των τρομοκρατικών οργανώσεων και των μελών τους. Παρόλα αυτά είναι ακόμη αμφίβολο αν μπορεί να υφίσταστε πόλεμος με ενάντια σε μη κράτος. Ακόμα όμως κι αν δεχτούμε πως γίνεται, αυτό δημιουργεί άλλα προβλήματα νομικής και ηθικής φύσεως. Βασική προϋπόθεση για να επιλυθούν τα προβλήματα αυτά είναι να δοθεί πλήρης πρόσβαση στις πληροφορίες για τις επιθέσεις αυτές, καθώς επίσης και να διακοπεί το πρ ό- γραμμα των drones των μυστικών υπηρεσιών. Εάν εκπληρωθούν οι προϋποθέσεις αυτές, τότε μπορεί να διεκπεραιωθεί πραγματικά διάλογος για τη χρήση των drones στον πόλεμο και αν γινόταν με σεβασμό προς τις διατάξεις του διεθνούς δικαίου. Πρέπει πάντως να λάβουμε υπ όψιν πως οι κανόνες του διεθνούς δικαίου δεν είναι επαρκείς για την πλήρη και αποτελεσματική οριοθέτηση της χρήσης των drones. Αυτό βέβαια δεν είναι αποτέλεσμα έλλειψης βούλησης ή παράβλεψης, αλλά απλά όταν κωδικοποιήθηκε το εν λόγο δίκαιο, η δυνατότητα επίθεσης με μη επανδρωμένα μέσα ήταν μάλλον προϊόν επιστημονικής φαντασίας. Κρίνεται λοιπόν αναγκαία και η παραγωγή κανόνων που να ρυθμίζουν τη δυνατότητα και τις συνθήκες χρήσης των νέων αυτών τεχνολογιών. Αν και μπορεί να φαίνεται πολύ δύσκολο αυτό προς το παρόν, το διεθνές δίκαιο και η διεθνής κοινότητα έχει ξαναβρεθεί αντιμέτωπη με παρόμοιες δυσκολίες στο παρελθόν και κατάφερε να τις ξεπεράσει. Είναι λογικό επομένως να πιστεύουμε πως έτσι θα γίνει και αυτή τη φορά. Τέλος θα ήθελα να προσθέσω πάνω στο θέμα την προσωπική μου άποψη πως προκειμένου να ξεπεραστούνε πλήρως αυτά τα προβλήματα και η διεθνής κοινότητα να αναδειχτεί δυνατότερη είναι απαραίτητο να υιοθετήσουμε περισσότερες από μία (τη δυτική) οπτικές γωνίες. Αυτό που εννοώ είναι πως η ανάδειξη και συνεχώς αυξανόμενες τρομοκρατικές οργανώσεις είναι αποτέλεσμα αντίδρασης των ανθρώπων αυτών στη συνεχή παρέμβαση των ΗΠΑ και της Δύσης στα κράτη αυτά. Δεν προσπαθώ φυσικά να δικαιολογήσω τη δράση και συγκρότηση των τρομοκρατικών οργανώσεων. Αντιθέτως πιστεύω πως είναι καταδικαστέα. Αν όμως σκοπός είναι πράγματι η δημιουργία ενός καλύτερου ασφαλέστερου κόσμου, που βασίζεται στην διαφορετικότητα και την ανοχή θα πρέπει τουλάχιστον να προσπαθούμε να κατανοούμε και να αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα, όχι μόνο αναφορικά με τα drones αλλά οποιοδήποτε, λαμβάνοντας υπ όψιν όλες τις πλευρές και τις διαστάσεις του. Είναι λοιπόν αναγκαίο να συμπεριλάβουμε στη συζήτηση για τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, όχι μόνο τα λάθη των «αδύναμων» ή «αποτυχημένων» κρατών αλλά και των δυνατών δυτικών κρατών. 9
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Automating Warfare: lessons learned from the drones, Noel Sharkey, University of Sheffield, UK Από το διαδίκτυο, 22-10-2014, 13.25: http://heinonline.org/hol/landingpage?handle=hein.journals/jlinfos21&div=23&id =&page= THE UNITED STATES USE OF DRONE IN THE WAR ON TERROR: THE (IL)LEGALITY OF TARGETED KILLINGS UNDER INTERNATIONA LAW, Melina Sterio, Case Western Reserve Journal of InternationalLlaw, Fall 2012, volume 45, issues 1&2, pg. 197-214 Από το διαδίκτυο, 22-10-2014, 13.17: http://law.case.edu/journals/jil/documents/45casewresjintll1%262.11.article.ste rio.pdf 10