3)Αιτιοκρατία - Ορθολογισμός- Ιμμάνουελ Καντ Ντετερμινισμός (Determinismus) - Αιτιοκρατία Πολλές φορές σε διάφορες συζητήσεις ακούμε ότι αυτό το θεωρούμε σύμφωνα με τη ντετερμινιστική άποψη ή ότι θα εξετάσουμε ντετερμινιστικά την άποψή σου, αυτές οι εκφράσεις προέρχονται από τη φιλοσοφική θεωρία του Ντετερμινισμού. Ο Ντετερμινισμός (Determinismus) ως όρος προέρχεται από το λατινικό ρήμα determino, που σημαίνει ορίζω, καθορίζω ή περιορίζω. Ωστόσο στα ελληνικά αποδίδεται ως Aιτιοκρατία ή Ετεραρχία και είναι μια φιλοσοφική θεωρία που δέχεται ότι όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο γίνονται βάσει κάποιας αιτίας, την οποία αναγκαστικά ακολουθεί πάντοτε το ίδιο αποτέλεσμα. Ακόμη, ο Ντετερμινισμός μπορεί να οριστεί ως εκείνη η φιλοσοφική θεωρία σύμφωνα με την οποία τα φυσικά φαινόμενα, όπως και τα ανθρώπινα γεγονότα, καθορίζονται αιτιωδώς από τα προηγούμενα. Ουσιαστικά Ντετερμινισμός ή Aιτιοκρατία είναι η φιλοσοφική θεωρία σύμφωνα με την οποία η βούληση και οι πράξεις των ανθρώπων δεν είναι ελεύθερες αλλά προσδιορίζονται αναγκαία από εξωτερικά ή εσωτερικά αίτια, και όλα τα γεγονότα υπόκεινται στον νόμο της αιτιότητας. Η Aιτιοκρατία, ως φιλοσοφικός όρος, προέρχεται από τη Μεταφυσική των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Στους τρεις προηγούμενους αιώνες οπότε η Μηχανική βρισκόταν σε μεγάλη ακμή, οι φυσικοί, που μελετούσαν τις εξελίξεις της, κατέληξαν σε απόψεις με τις οποίες υποστήριζαν ότι όλα τα φαινόμενα του κόσμου μπορούν να ερμηνευτούν σύμφωνα με τις αρχές της Μηχανικής. Κατ' αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε μια φιλοσοφία που ονομάστηκε «μηχανιστικός Υλισμός». Δημιουργός του μηχανιστικού Υλισμού πρέπει να θεωρηθεί ο Δημόκριτος, ο οποίος -μολονότι στην εποχή του δεν υπήρχαν μηχανές- ανέπτυξε τα εμβρυώδη προπλάσματα των ιδεών αυτών που αποτέλεσαν τη βάση του Nτετερμινισμού ως ολοκληρωμένης θεωρίας. Από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους αιτιοκρατικοί ήταν οι ατομικοί, όπως ο δάσκαλος του Δημόκριτου, ο Λεύκιππος, που δίδασκε ότι τίποτα στον κόσμο δεν γίνεται χωρίς αιτία και όλα γίνονται από κάποια λογική δύναμη και από ανάγκη. Επίσης οι Στωικοί φιλόσοφοι, που δέχονταν ότι όλα γίνονταν σύμφωνα με την ειμαρμένη, η οποία είναι το αναγκαστικό αποτέλεσμα του γεγονότος. Ο Πλάτων ομιλεί για τις αιτίες, τις οποίες διακρίνει σε πρώτες και σε δεύτερες αιτίες ή ξυναίτια. Ομοίως, για τις αιτίες ομιλεί και ο Αριστοτέλης, που τις χωρίζει σε τέσσερις κατηγορίες: την ουσία, την ύλη, την ποιητική και την τελική αιτία. Στον Μεσαίωνα, οι φιλόσοφοι δέχονταν τις απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με την Αιτιοκρατία, ενώ οι νεότεροι αιτιοκρατικοί φιλόσοφοι ερμήνευαν όλα τα φαινόμενα με τη βοήθεια των νόμων της Μηχανικής. Αιτιότης είναι η σχέση της αιτίας προς το αποτέλεσμα. Γενικότερα, ο φιλοσοφικός αυτός όρος δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ένα φαινόμενο του αντικειμενικού κόσμου επιδρά σε ένα άλλο. Η εν λόγω οντική αιτιότητα επικρατεί κυρίως στην περιοχή του φυσικού φαινομένου. Σε αυτή στηρίζεται η Φυσική, αφού με την επαγωγική μέθοδο τοποθετεί την αιτιώδη σχέση στον θεμελιώδη νόμο της αιτιότητας: Ίδια αίτια προκαλούν ίδια αποτελέσματα. Πρώτος ο φιλόσοφος Καρτέσιος, όπως ήδη αναφέραμε, διατύπωσε με σαφήνεια το αξίωμα της αιτιότητας: Τίποτα δεν γίνεται από το μηδέν (Nihil ex nihilo fit). Την αντικειμενική ύπαρξη της αιτιότητας μέσα στη φύση και την κοινωνία δεν τη δέχονταν όλοι οι φιλόσοφοι την αρνούνταν ο Καντ, ο Χιουμ και άλλοι. Οι πρωταρχικές συνέπειες του ορισμού της Αιτιοκρατίας συνοψίζονται στο ότι η ελεύθερη βούληση είναι ουσιαστικά μια αυταπάτη και πως τα αποτελέσματα όλων των μελλοντικών γεγονότων έχουν ήδη προκαθοριστεί. Ωστόσο ο Ντετερμινισμός είναι μια φιλοσοφία που μπορεί να δεχτεί πολλές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η ελεύθερη βούληση και ο Ντετερμινισμός δεν αλληλοαναιρούνται πάντοτε, μολονότι αυτό συμβαίνει στην πλειονότητα των ερμηνειών που δίνονται. Αιτιοκρατία και φυσική Ο Ντετερμινισμός ως φιλοσοφικό δόγμα σχετίζεται άμεσα με τη Νευτώνεια φυσική. Το πιο γνωστό παράδειγμα αποτελούν «το αμερικάνικο μπιλιάρδο και οι μπάλες του». Μετακινώντας και χτυπώντας τις μπάλες με προσχεδιασμένο τρόπο και τεχνική, μπορεί ο οποιοσδήποτε παίκτης να προβλέψει τη διάταξή τους μετά το κάθε χτύπημα, μέχρις ότου να τελειώσει το παιχνίδι. Δηλαδή με διαδοχικά χτυπήματα να εξαφανιστούν όλες μπαίνοντας στις οπές του τραπεζιού του μπιλιάρδου. Με την αντίστοιχη λογική, αφού οι «αρχικές συνθήκες» του Σύμπαντος έχουν ήδη τεθεί από την αρχή της δημιουργίας του, είναι θεωρητικά δυνατόν, με την πλήρη γνώση των νόμων της Φυσικής, να προβλέψει κανείς την ακριβή στιγμή και το ακριβές μέρος όπου θα λάβει χώρα ένα οποιοδήποτε συμπαντικό γεγονός στο μέλλον, έως τη συντέλεια του κόσμου. Σημειώνουμε ότι ο Ντετερμινισμός ουδέποτε απέκλεισε σαν έννοια την πιθανότητα και η σύγκρουσή του με τον Ιντετερμινισμό της Κβαντομηχανικής δεν προέρχεται από τη χρήση της Στατιστικής. Πάντως, η άποψη ότι ο Ντετερμινισμός δεν ισχύει στον μικρόκοσμο έδωσε πολλά επιχειρήματα στην παλαιά αντιδικία μεταξύ της αιτιοκρατικής άποψης για τον κόσμο μας και της αντίθετής της, ιντετερμινιστικής.
Η κινητική θεωρία των αερίων των Μάξγουελ - Μπόλτσμαν (Maxwell - Boltzmann, 1865), για παράδειγμα, δεν ανασκευάζει την αιτιότητα. Απλώς, δεν δέχεται ότι μπορεί να γίνουν γνωστοί και κατανοητοί οι γενικοί νόμοι που διέπουν το Σύμπαν, οι οποίοι θεμελιώνονται στην αρχική περιγραφή των ατομικών περιπτώσεων σαν κάποια αντικειμενικά γεγονότα στον χώρο και τον χρόνο. Η στατιστική μέθοδος, ως γνωστόν, αποτελεί αφετηρία της διαδικασίας της εφαρμογής του πειράματος και ουσιαστικά μετασχημάτισε τον επιστημονικό νόμο που έτσι έγινε πιθανολογικός. Ο Ντετερμινισμός -χωρίς να αρνείται τη δυνατότητα παρατήρησης υλικών σημείων- δεν ακυρώνεται, απεναντίας έγινε μεθοδολογικός. Δηλαδή, υποδεικνύει κάποιες μεθόδους και ορισμένους τομείς έρευνας με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη πρόβλεψη των φυσικών γεγονότων. Η Κβαντομηχανική, όπως εν γένει γνωρίζουμε, θέτει στο περιθώριο τους νόμους της ατομικής Φυσικής, για τα στοιχειώδη σωματίδια, πάνω στα οποία θεμελιώνονται οι πιθανολογικοί νόμοι της κινητικής θεωρίας, ενώ ενδιαφέρεται γενικώς για στατιστικούς νόμους. Αυτό το γεγονός απαγορεύει κάθε ντετερμινιστική διαδικασία! Παρ' όλα αυτά, πολλοί φυσικοί πιστεύουν ότι η κατάσταση αυτή είναι προσωρινή και ότι δεν ακυρώνει την αναπόφευκτη πίστη σε εκείνη την -καθορισμένη- αρμονία του κόσμου, που κινητοποιεί, σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, κάθε επιστημονική έρευνα. Τέλος, ο ιντετερμινισμός της αρχής του Χάιζενμπεργκ, που επιβεβαιώνει τη μη δυνατότητα μέτρησης δύο σύστοιχων μεγεθών την ίδια ακριβώς στιγμή -ποσότητα της κίνησης και θέση ενός μορίου- και αυτό επειδή υπάρχει πάντοτε η ενέργεια των διαδικασιών της μεθόδου της παρατήρησης επί του αντικειμένου της παρατήρησης, έφερε σε δυσχερή θέση τον μεθοδολογικό ντετερμινισμό, αφού εγκαταλείφθηκε από πολλούς φυσικούς και ερευνητές. Ωστόσο, οι ντετερμινιστές φυσικοί απαντούν ότι η άποψη πως η κβαντική θεωρία απορρίπτει τον Ντετερμινισμό στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην Ερμηνεία της Σχολής της Κοπεγχάγης για την Κβαντομηχανική (The Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics) και σπουδαίοι φυσικοί, όπως οι Σρέντινγκερ, Αϊνστάιν, Πενρόουζ και αρκετοί άλλοι, δεν δέχτηκαν ποτέ την άποψη ότι η Κβαντομηχανική είναι αντίθετη με τον Ντετερμινισμό. Υποστηρίζουν ακόμη: 1. Η κβαντική Μηχανική, που βασίζεται στην αρχή της απροσδιοριστίας, έχει παρερμηνευθεί και η ιδέα της «τυχαιότητας» έχει λανθασμένα εξηγηθεί με την άποψη ότι «είναι δυνατόν να συμβεί ένα γεγονός χωρίς να υπάρχει καμία σύνδεσή του με προηγούμενα αίτια». Οι «τυχαίες» κινήσεις των διαφόρων σωματιδίων - αναφερόμαστε στον μικρόκοσμο- είναι τυχαίες, με την έννοια ότι δεν υπάρχει ανθρώπινο μέτρο τέτοιο ώστε να μπορούν να υπολογιστούν ή να προβλεφθούν με ακρίβεια! Δηλαδή, δεν είναι τυχαίες με την έννοια ότι δεν υπάρχει αίτιο που τις προκαλεί. Τα γεγονότα αυτά συμβαίνουν με βάση τη θεωρία των πιθανοτήτων και ίσως να υπάρχουν αίτια που ακόμη για μας -και για τη Φυσική που γνωρίζουμε- είναι άγνωστα. 2. Στην περίπτωση που οι ερμηνείες οι οποίες δίνονται στην Κβαντομηχανική από εκείνους που αντιτάσσονται στον Ντετερμινισμό είναι σωστές, και όντως συμβαίνουν γεγονότα χωρίς να υπάρχει αίτιο, αυτά τα γεγονότα δεν είναι προϊόντα ανθρώπινης νόησης. Και πάλι δηλαδή, οι ενέργειες του ανθρώπου θα καθορίζονταν από έναν «τυχαίο κβαντικό μηχανισμό» και όχι από την ανεξάρτητη, ελεύθερη θέληση και τις επιλογές του. Οι φυσικοί οπαδοί του Ντετερμινισμού υποστηρίζουν ότι τα πάντα προκύπτουν από κάτι που έχει προηγηθεί. Ο Ντετερμινισμός θεωρήθηκε εξαρχής ως σύστημα σκέψης που ορίζει το σύνολο των αιτιωδών προσδιορισμών που φέρνει στην επιφάνεια η επιστήμη και βρίσκεται πάντα κοντά στην πρόγνωση. Αν ο προσδιορισμός του μέλλοντος μέσω της γνώσης του παρόντος επιτρέπει τη δυνατότητα πρόβλεψης, της οποίας η ακρίβεια και η μονιμότητα προσδιορίζουν κάποια ιδέα της εμφάνισης της επιστημονικής βεβαιότητας, δεν ισχύει λιγότερο ότι ο Ντετερμινισμός δεν περιορίζεται σε τυφλή πίστη στη συστηματική γνώση ενός διατεταγμένου Σύμπαντος. Εν κατακλείδι, οι ντετερμινιστές θεωρούν ότι όσοι τάσσονται κατά του Ντετερμινισμού σπάνια επιχειρηματολογούν ουσιαστικά για τα αρνητικά σημεία της φιλοσοφικής αυτής θεωρίας και για τον τρόπο με τον οποίο η αντίθετη θεώρηση θα κάλυπτε τα αντίστοιχα κενά που δημιουργεί η πρώτη. Η απουσία αιτίου δεν μπορεί να αποτελεί πηγή βούλησης. Μια ελεύθερη και ηθικά υπεύθυνη βούληση μπορεί να δημιουργηθεί από -και να υπάρξει μέσα σε- έναν κόσμο, όπου όλα έχουν μια αιτία ύπαρξης πίσω τους. Η αρχή της αιτιότητας Η αρχή της αιτιότητας μπορεί να συνοψιστεί στην εξής πρόταση: Ίδια αίτια προκαλούν ίδια αποτελέσματα και, όπως ήδη αναφέραμε, πρώτος ο Καρτέσιος διατύπωσε με σαφήνεια το αξίωμα της αιτιότητας: Τίποτα δεν γίνεται από το μηδέν. Η αρχή ή ο νόμος της αιτιότητας τεκμηρίωσε τη μεγάλη αξία του πειράματος στην εξέλιξη της Φυσικής. Με βάση την αρχή της αιτιότητας, η επαναληψιμότητα του αποτελέσματος μιας πειραματικής διαδικασίας είναι τεκμήριο για την ορθότητα των φυσικών νόμων που έχουν διατυπωθεί εκ των προτέρων. Επίσης, η αρχή της
αιτιότητας βοήθησε πολύ στη δόμηση της Φυσικής υποδεικνύοντας την αλληλουχία των νόμων που τη διέπουν άλλωστε οι μεταβολές στη φύση διέπονται από τον νόμο της αιτιότητας. Έτσι, η αρχή αυτή οδήγησε σε μια ερμηνεία των φαινομένων αποσπασμένη από κάθε είδους μεταφυσική ερμηνεία, ενώ θεμελίωσε την αρχή πάνω στην οποία βασίζονταν οι φυσικοί νόμοι (νομοτέλεια). Η αρχή της αιτιότητας αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε η Νευτώνεια φυσική οδηγώντας στη θεώρηση ενός πλήρους ντετερμινιστικού, μηχανοκρατικού Σύμπαντος. Από τον Καρτέσιο έως τον Αϊνστάιν όλες οι φυσικές θεωρίες στηρίχτηκαν στον Ντετερμινισμό. Ωστόσο, η έλευση της κβαντικής θεωρίας μετέβαλε την κατάσταση λόγω του πιθανοκρατικού χαρακτήρα της. Πράγματι, όλα αυτά άλλαξαν με την Ερμηνεία της Σχολής της Κοπεγχάγης. Η αρχή της αβεβαιότητας, η αρχή της συμπληρωματικότητας, η πιθανοκρατική φύση των φαινομένων στον μικρόκοσμο ήρθαν σε ρήξη με τις ντετερμινιστικές απόψεις. Επικριτές της αρχής της αιτιότητας ήταν ο Χάιζενμπεργκ, ο Μπορ, ο Σρέντινγκερ και άλλοι σπουδαίοι φυσικοί, οι οποίοι με βάση τις θεωρίες που ανέπτυξαν θεωρούσαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει ακρίβεια στον προσδιορισμό μιας κατάστασης, αλλά μπορούμε να γνωρίζουμε την πιθανότητα να συμβεί ένα γεγονός. Ο Χάιζενμπεργκ διατύπωσε την αρχή της αβεβαιότητας, σύμφωνα με την οποία ο ακριβής προσδιορισμός της θέσης ενός σωματιδίου αποκλείει τον ακριβή προσδιορισμό της ορμής του και το αντίστροφο. Πράγματι, το ότι τα επιστημονικά όργανα οποιουδήποτε φυσικού μπορούν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα του πειράματος σήμανε ότι τα ίδια αίτια πιθανότατα δίνουν διαφορετικά αποτελέσματα. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, οι φυσικοί χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα: τους ντετερμινιστές (Αϊνστάιν, ντε Μπρολί, Ρόζεν κ.ά.) και τους μη ντετερμινιστές (Μπορ, Χάιζενμπεργκ, οπαδοί της Σχολής της Κοπεγχάγης κ.ά.). Ιδιαιτέρως οι Αϊνστάιν και Λανζεβέν προσπαθούσαν να πλήξουν -με ιδεατά πειράματα- τις βάσεις και τον διαφαινόμενο ιντετερμινιστικό χαρακτήρα της Κβαντομηχανικής. Ωστόσο, η διαπάλη αυτή μεταξύ σπουδαίων επιστημόνων ήταν ένας γόνιμος διάλογος που βοήθησε στο να κατανοηθούν οι βασικές αρχές της Κβαντομηχανικής. Εξάλλου είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ο γόνιμος διάλογος και οι διαφορετικές απόψεις για το ίδιο πράγμα ή για την εξήγησή του, μόνο θετικό αποτέλεσμα μπορούν να έχουν στη διαπάλη των απόψεων για τη θεμελίωση των γενικών νόμων της Φυσικής. Ρασιοναλισμός (Rationalismus) - Ορθολογισμός Ο Ρασιοναλισμός (Rationalismus) προέρχεται από τη λατινική λέξη ratio, που σημαίνει λόγος εκφράζει, λοιπόν, εκείνη τη γνωσιολογική φιλοσοφική άποψη που θεωρεί τον λόγο -και μάλιστα τον ορθό- ως την κύρια πηγή βέβαιης και αληθινής γνώσης. Γι' αυτό αποδόθηκε στα ελληνικά ως Ορθολογισμός. Ο Ορθολογισμός, λοιπόν, είναι εκείνο το φιλοσοφικό ρεύμα και εκείνη η μέθοδος έρευνας που θεωρεί τη λογική ως την κύρια πηγή γνώσης και, σε αντίθεση με τον Εμπειρισμό, δεν λαμβάνει υπόψη του την κατ' αίσθηση εμπειρία. Η ορθολογιστική θεωρία εκφράζεται τυπικά στον ορισμό του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώον λόγον έχον. Τα λογικά αξιώματα της γνώσης, οι έννοιες, οι κρίσεις και οι συλλογισμοί δεν προέρχονται από την εμπειρία, αλλά από έμφυτες αιώνιες ιδέες. Το φιλοσοφικό πρόβλημα γύρω από τις πηγές της γνώσης χρονολογείται ήδη από την ελληνική αρχαιότητα. Η αληθινή όμως τομή στην ιστορία του Ορθολογισμού σημειώθηκε πολύ αργότερα, κατά τον 17ο αιώνα, τότε που παρουσιάζεται και η μεγάλη φιλοσοφική διαμάχη μεταξύ Ορθολογισμού και Εμπειρισμού. Σύμφωνα με τον Ορθολογισμό, όλες οι βέβαιες γνώσεις μας έχουν ως προέλευση τη νόησή μας και είναι ανεξάρτητες από την εμπειρία. Ακολουθώντας την αντίληψη αυτή, τα δεδομένα των αισθήσεων είναι απατηλά, ενώ η λογική είναι το μόνο ασφαλές μέσο γνώσης. Συνεπώς ο Ορθολογισμός ή Ρασιοναλισμός, όπως συχνά αναφέρεται, είναι μια πνευματική κατεύθυνση κατά την οποία μοναδική πηγή της γνώσης είναι η λογική σκέψη που προέρχεται από τη δύναμη του νου και την αντιληπτική ικανότητα της αίσθησης (sensatio) διαμέσου βέβαια του ορθού λόγου (ratio). Ουσιαστικά ο Ορθολογισμός -και αυτός μπορεί να θεωρηθεί ο ορισμός του- είναι όρος που περιλαμβάνει όλα εκείνα τα φιλοσοφικά συστήματα τα οποία αναγνωρίζουν την υπεροχή της λογικής σκέψης έναντι των αισθήσεων. Τα πρώτα στοιχεία του Ορθολογισμού τα βρίσκουμε, όπως ήδη αναφέραμε, στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ειδικότερα στους Ελεάτες, ενώ και ο Ηράκλειτος τονίζει την υπεροχή του «λόγου» απέναντι στις αναξιόπιστες αισθήσεις. Οι Πυθαγόρειοι, επίσης, δίνουν εξέχουσα θέση στον ορθό λόγο για να διδάξει τελικά ο Σωκράτης το απόλυτο αυτής της υπεροχής. Βεβαίως, κατά τον 17ο αιώνα ο Καρτέσιος θεωρείται ο θεμελιωτής της φιλοσοφίας του νεότερου Ορθολογισμού, αφού δημιούργησε τη φιλοσοφική του μέθοδο η οποία στηριζόταν στην πρακτική αξία της θεωρίας, και αυτό προκειμένου να αποκρούσει τον παρακμάζοντα Σχολαστικισμό. Ο Ορθολογισμός χωρίζεται σε τέσσερις βασικές κατευθύνσεις:
1. Γνωσιολογική: Ο Ορθολογισμός εδώ αντιπροσωπεύει εκείνη τη δοξασία που διδάσκει πως υπάρχουν γνώσεις, οι οποίες δεν προέρχονται από την εμπειρία διαμέσου των αισθήσεων, αλλά από τη λογική σκέψη χωρίς προηγούμενη εμπειρία. Θεωρείται ότι οι γνώσεις αυτές είναι τελειότερες από τις αντίστοιχες εμπειρικές, επειδή έχουν το κύρος της ακρίβειας και της βεβαιότητας. 2. Θεολογική: Στην κατεύθυνση αυτή ο Ορθολογισμός απορρίπτει κάθε δόγμα που δεν συμβαδίζει ή δεν συμβιβάζεται με τη λογική σκέψη. Οπαδοί του θεολογικού Ορθολογισμού υπήρξαν πολλοί θεολόγοι του 18ου και του 19ου αιώνα. 3. Μεταφυσική: Σύμφωνα με τη μεταφυσική άποψη, ο Ορθολογισμός είναι η αντίληψη ότι καθετί που συμβαίνει στον κόσμο παράγεται από κάποια αιτία, η οποία όμως μπορεί να κατανοηθεί μόνο με τη λογική σκέψη. Εισηγητής αυτής της κατεύθυνσης θεωρείται ο σπουδαίος Γερμανός φιλόσοφος Έγελος (G.W.F. Hegel, 1770-1831). 4. Πρακτική: Για την πρακτική κατεύθυνση ο Ορθολογισμός είναι η αντίληψη ότι η πρακτική ζωή σε όλες τις μορφές και σε όλες τις εκδηλώσεις της πρέπει να διέπεται από τη λογική σκέψη. Η τελευταία μορφή του Ορθολογισμού στο πρακτικό πεδίο έχει υιοθετηθεί από πολλούς ερευνητές στον 20ό αιώνα, ειδικότερα στον οικονομικό τομέα. Γενικότερα, ο Ορθολογισμός υποστηρίζει ότι -επειδή η ίδια η πραγματικότητα έχει μια εγγενώς ορθολογική δομή- υπάρχουν αλήθειες, ειδικά στη Λογική, στα Μαθηματικά αλλά και στην Ηθική, τις οποίες ο νους μπορεί να τις συλλάβει άμεσα. Στην Ηθική ο Ορθολογισμός βασίζεται σε ένα «φυσικό φως», ενώ στη Θεολογία αντικαθιστά την υπερφυσική αποκάλυψη με τον λόγο. Σημειώνουμε ότι η αντίθεση μεταξύ του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού δεν είναι άμεσα φανερή, αφού πολλοί φιλόσοφοι δέχονταν και δέχονται τόσο την αίσθηση όσο και τον στοχασμό του καθαρού λόγου. Για παράδειγμα, ο Τζων Λοκ είναι ορθολογιστής με τη χαλαρή έννοια του όρου, αφού υποστηρίζει ότι το υλικό της ανθρώπινης γνώσης -ιδέες ή παραστάσεις- παρέχεται από την κατ' αίσθηση εμπειρία ή την ενδοσκόπηση και ότι η γνώση έγκειται στη θεώρηση των αναγκαίων σχέσεων ανάμεσά τους, που είναι λειτουργία του λόγου. ι ορθολογιστές φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι το υλικό της γνώσης προέρχεται όχι από την εμπειρία αλλά παραγωγικά -και όχι επαγωγικά- από θεμελιώδεις στοιχειώδεις έννοιες. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της προσέγγισης ήταν ο Καρτέσιος, ο Μπαρούχ Σπινόζα, ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, o Έγελος και ο Κρίστιαν Βολφ. Η στάση αυτή βασίζεται στη θεμελιώδη αρχή του Καρτέσιου σύμφωνα με την οποία η γνώση πρέπει να είναι σαφής και να επιδιώκει να προσδώσει στη Φιλοσοφία τη βεβαιότητα και τον αποδεικτικό χαρακτήρα των Μαθηματικών, από την a priori αρχή των οποίων παράγονται όλες οι άλλες προτάσεις της. Ο Καρτέσιος, ουσιαστικά, θεμελίωσε στους νεότερους χρόνους τον Ορθολογισμό με την πρότασή του cogito ergo sum (σκέφτομαι, άρα υπάρχω) μια πρόταση στην οποία συμπυκνώνεται όλη η ουσία της φιλοσοφίας του Ορθολογισμού. Η κριτική που άσκησε ο Ντέιβιντ Χιουμ στην αιτιώδη σχέση οδήγησε άμεσα στον Νεοορθολογισμό του Καντ, ο οποίος υποστήριζε ότι είναι σφάλμα να θεωρούμε τη σκέψη ως απλή ανάλυση. Στη θεώρηση του Καντ, a priori έννοιες υπάρχουν, αλλά - αν πρόκειται να οδηγήσουν σε διεύρυνση της γνώσης- πρέπει να συσχετιστούν με εμπειρικά δεδομένα. Ο Καντ θεωρούσε σαν a priori έννοιες στη μεν Φυσική τον χώρο, τον χρόνο και τον νόμο της αιτιότητας, στα δε Μαθηματικά την Ευκλείδεια γεωμετρία. Έτσι, όταν δημιουργήθηκε η Θεωρία της Σχετικότητας και η Κβαντομηχανική με νέες απόψεις για τον χώρο, τον χρόνο και τις μη ευκλείδειες γεωμετρίες ή τον νόμο της αιτιότητας αντίστοιχα, τόσο οι ιδέες του Καντ όσο και άλλων φιλοσόφων δέχτηκαν «έντονη» επίθεση και σφοδρά πλήγματα. Η γέφυρα μεταξύ Ορθολογισμού και Εμπειρισμού ήταν η φιλοσοφία του Καντ, ο οποίος δεχόταν τον συνδυασμό Ορθολογισμού και Εμπειρισμού. Ο Καντ επιχείρησε τη σύνθεση και υπέρβαση της διαμάχης ορθολογιστών και εμπειριστών φιλοσόφων, με τη διατύπωσή του: Η νόηση χωρίς την αίσθηση είναι χωλή, αλλά και η αίσθηση δίχως τη νόηση είναι τυφλή. Σημειώνουμε, όμως, ότι -όπως άλλωστε θα δούμε παρακάτω στον Καντιανισμό- και με αυτή τη σύνθεση η προσπέλαση προς την κεντρική αλήθεια παρέμενε αδύνατη. Ο Ορθολογισμός είναι αντίθετος σε όλες τις μορφές του Αγνωστικισμού, του Μυστικισμού, του Αποκρυφισμού και άλλων μορφών αλογίας (Ιρασιοναλισμού ). Φρίντριχ Χέγκελ (G.W. Friedrich Hegel, 1770-1831) Την ίδια περίοδο με τον Καντ, ο Γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος Φρίντριχ Χέγκελ ή Έγελος, ο σημαντικότερος των σπουδαίων Γερμανών ιδεαλιστών, αποσπώντας τον Ορθολογισμό από τον χώρο των θετικών επιστημών, όπου τον είχαν περιορίσει οι αρχηγέτες του (Καρτέσιος, Λάιμπνιτς και Σπινόζα), του έδωσε μεταφυσικές
προεκτάσεις διακηρύσσοντας πως ο Νους (Λόγος) είναι ο δεσπότης του κόσμου και κάθε πραγματικό πρέπει αναγκαία να είναι και λογικό. Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) Ο Καντ στο έργο του Η Μεταφυσική των Ηθών (Die Metaphysik der Sitten) περιγράφει το ηθικό σύστημά του, το οποίο βασιζόταν στην πίστη του πως εκείνο που καθορίζει την ηθική είναι ο σκοπός. Πίστευε πως κάθε είδους ενέργεια θα πρέπει να υποβάλλεται από ένα αίσθημα ευθύνης, το οποίο επιβάλλεται από τον σκοπό. Επιπλέον θεωρούσε κάθε ενέργεια ηθική αν πραγματοποιούνταν καθολικά για την τήρηση των νόμων. Ο λόγος, κατά τον Καντ, αναζητεί το ανυπόθετο ή το απόλυτο σε τρεις διακεκριμένες σφαίρες: 1. Στη φιλοσοφική Ψυχολογία αναζητά ένα απόλυτο υποκείμενο της γνώσης. 2. Στην Κοσμολογία αναζητά μια απόλυτη αρχή των όντων στον χρόνο, ένα απόλυτο όριο στον χώρο και ένα απόλυτο όριο ως προς τη διαιρετότητά τους. 3. Στη Θεολογία αναζητά έναν απόλυτο όρο για όλα τα όντα. Σε καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις ο Καντ θέλησε να δείξει ότι η προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, επειδή οδηγεί σε αντινομία όπου μπορούν εξίσου να υποστηριχθούν έγκυρα επιχειρήματα και για θέση και για αντίθεση. Οι μεταφυσικές επιστήμες της ρασιοναλιστικής Ψυχολογίας, της ρασιοναλιστικής Κοσμολογίας και της φυσικής Θεολογίας αποδεικνύονται επομένως χωρίς θεμέλιο. Η «Κοπερνίκεια επανάσταση» στη Φιλοσοφία Με το έργο του Υπερβατική Διαλεκτική ο Καντ υποστήριζε ότι πραγματοποίησε μια «Κοπερνίκεια επανάσταση» στη Φιλοσοφία. Δηλαδή, όπως ακριβώς ο Κοπέρνικος εξήγησε τις φαινόμενες κινήσεις των πλανητών αποδίδοντάς τες εν μέρει στην κίνηση των παρατηρητών, έτσι και ο Καντ ερμήνευσε την εφαρμογή των προεμπειρικών (a priori) αρχών του νου στα αντικείμενα δείχνοντας ότι αυτά προσαρμόζονται προς τον νου. Στη γνωστική διαδικασία, σύμφωνα με τον Καντ, δεν είναι ο νους εκείνος που προσαρμόζεται προς τα πράγματα, αλλά τα πράγματα που προσαρμόζονται προς τον νου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -Στράτου Θεοδοσίου-Η φιλοσοφία της φυσικής - από τον Καρτέσιο στη θεωρία των Πάντων- Εκδόσεις Δίαυλος (Αθήνα, 2008) ISBN: 9789605312374 -Ντεκάρτ Ρενέ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, Μετ.-σημ.-σχόλια: Ευάγγελος Βανταράκης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2003. -Γραμματικάκης Ιωάννης, Νεύτων: Η κορυφαία στιγμή της Φυσικής - Η καθιέρωση. Μεγάλες Στιγμές της Φυσικής, 1ο Επιστημονικό Συμπόσιο, Καστοριά, 29-31 Μαρτίου 2002, έκδοση της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2003. -Kant Immanuel, Histoire générale de la nature et théorie du ciel, Vrin, Paris 1984. -A biographical Dictionary of Scientists, (ed.) Trevor I. Williams, Adam and Charles Black, London 1969. -Kuhn Thomas S., Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, μετ. Γ. Γεωργακόπουλος - Β. Κάλφας, εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη 1981. -Segre Emilio, Ιστορία της Φυσικής, τόμος Α : Από την πτώση των σωμάτων έως τα ραδιοκύματα, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2001.