Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ. Παρεμβάσεις και Αναθεωρήσεις

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ Παρεμβάσεις και Αναθεωρήσεις

Κώστας Α. Λάβδας Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ Παρεμβάσεις και Αναθεωρήσεις

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ISBN: 978-960-08-0548-2 Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2010 Copyright Κώστας Α. Λάβδας Copyright Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Φιλολογική επιμέλεια: Αλίκη Σαλίμπα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Στη μνήμη του Αντώνη Κ. Λάβδα Αθήνα 1926-Αθήνα 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικά... 11 1. Ένα πλαίσιο ανάλυσης: Οι πολιτικές νόρμες και οι χρόνοι του δυνητικού... 17 2. Λόγος περί Πολιτείας... 35 3. Η ελευθερία πριν τον φιλελευθερισμό... 41 4. Η διαχρονία της ρεπουμπλικανικής σκέψης... 47 5. Ο «νέος πραγματισμός» στην Ευρωπαϊκή Ένωση... 53 6. Συνταγματικός πειραματισμός και πραγματισμός... 57 7. Τι συμφέρει;... 61 8. Η εμπιστοσύνη ως διάχυτη αμοιβαιότητα... 65 9. Ο ανορθολογισμός της βίας... 69 10. Βία και δημοκρατία... 73 11. Το φάσμα της πολιτικής υποκρισίας... 77 12. Ο μύθος της μετα-δημοκρατίας... 83 13. Η πολιτική παιδεία ως προϋπόθεση πολιτικής δημοκρατίας... 87 14. Συνταγές πολιτικής... 91 15. Πίσω στο κράτος του μέλλοντος... 97 16. Συμφέροντα και πολιτική ζωή στις Η.Π.Α.: ένα αμφίδρομο πάρε-δώσε... 103 17. Η επιστροφή της πολιτικής στις Η.Π.Α.... 111 18. Το ταξίδι της ειρήνης... 117 19. Η ελληνική πολιτεία στη σφαίρα της ευρωπαϊκής... 121 20. Η κεντροδεξιά που δεν υπήρξε... 127 21. Taboo... 131 9

10 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ 22. Η Αριστερά και η κρίση του 2008-2009 στην Ευρώπη... 135 23. Τα δυο πρότυπα «δημόσιου πανεπιστημίου»... 139 24. Πανεπιστήμιο: δύο αιρετικές προτάσεις... 145 25. Τα όρια του πολιτικού συστήματος... 149 26. Τα μέτρα της πραγματικής μεταρρύθμισης... 153 27. Κρίση δανεισμού και πολιτική υπευθυνότητα... 157 28. Η πολιτική του φόβου... 163 29. Ενέργεια και πολιτική στην Ευρώπη... 165 30. Μια μονάδα που τη λένε στιγμή... 167 31. Ο ρεπουμπλικάνος Μπετόβεν... 171 32. Βάγκνερ και Χίτλερ... 175 33. Πολιτική των ηχογραφήσεων και μουσικός πολιτισμός... 181 34. Αξίες και μουσική δημιουργία... 187

ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ Ο ανά χείρας τόμος συγκεντρώνει άρθρα και δοκίμια προορισμένα για τη δημόσια σφαίρα και την πολιτική συζήτηση. Καλύπτουν τη δεκαετία 2000-2010 και, με λίγες εξαιρέσεις, αποτελούν επεξεργασίες κειμένων που στην αρχική μορφή τους πρωτοδημοσιεύτηκαν στον Κόσμο του Επενδυτή και το Βήμα της Κυριακής. Η απόφαση να δημοσιευτούν, μετά από κάποια επεξεργασία, κείμενα που αρχικά προορίζονταν για την πολιτική και δημοσιογραφική δημοσιότητα κάθε άλλο παρά αυτονόητη είναι. Πρόκειται, όμως, για παρεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν με αφορμή θέματα καίρια ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, βιβλία σημαντικά. Κάποιες από τις παρεμβάσεις αυτές συζητήθηκαν, ενώ κάποιες μου πρόσφεραν και την αφορμή για περαιτέρω προβληματισμό, επεξεργασία ή όχι σπάνια μερική απόρριψη και αναθεώρηση. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η επεξεργασία συνίσταται σε μικρές αλλαγές και στην προσθήκη ελάχιστων, εντελώς απαραίτητων υποσημειώσεων. Με μια μερική, τουλάχιστον, εξαίρεση, εξακολουθούν να τοποθετούνται στο πεδίο εκείνο του στοχασμού που συνδιαλέγεται με τον ενημερωμένο αναγνώστη της πολιτικής επικαιρότητας, τον αναγνώστη που επιθυμεί, ενδεχομένως, να εμβαθύνει στις προϋποθέσεις κάποιων από τα κριτήρια και τις αντιλήψεις του. Μερική εξαίρεση αποτελεί η εκτενής εισαγω- 11

12 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ γή (Ένα πλαίσιο ανάλυσης: Οι πολιτικές νόρμες και οι χρόνοι του δυνητικού). Ο λόγος είναι διττός. Πρόκειται, από τη μια πλευρά, για απόπειρα βαθύτερης γνωριμίας με κάποιες από τις έννοιες που θα συναντήσουμε σε επόμενα κεφάλαια. Κατά δεύτερο λόγο, η εισαγωγή δίνει και μια γρήγορη εικόνα πτυχών της σημερινής ερευνητικής ενασχόλησης του συγγραφέα, που διαμορφώθηκε κυρίως μέσα από πολύχρονη παραμονή στη Βρετανία και τις ΗΠΑ παλαιότερα ως φοιτητή, πιο πρόσφατα ως καθηγητή. Κάπως σχηματικά, η ερευνητική αυτή ενασχόληση εστιάζει κυρίως σε δυο πεδία. Το πρώτο αναφέρεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ ευρωπαϊκής πολιτικής, εθνικών επιλογών και οργανωμένων συμφερόντων. Όταν, πριν δεκαπέντε χρόνια, ολοκλήρωνα τη διδακτορική διατριβή μου για τις επιπτώσεις της ευρωπαϊκής ενοποίησης στις σχέσεις μεταξύ οργανωμένων συμφερόντων και εθνικών κρατικών δομών, διατηρούσα επιφυλάξεις για το κατά πόσον μια ερευνητική εργασία για τα οργανωμένα συμφέροντα θα έβρισκε απήχηση στην ελληνική πολιτική επιστήμη. Πράγματι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, την ακαδημαϊκή και ευρύτερη κοινότητα της πολιτικής επιστήμης στην Ελλάδα απασχολούσαν κυρίως ζητήματα πολιτικής ιστορίας, εκλογικών αναμετρήσεων και πολιτικών κομμάτων. Όταν λίγο αργότερα, το 1997, μια εντελώς ξαναδουλεμένη εκδοχή της διατριβής κυκλοφόρησε ως βιβλίο από τις εκδόσεις Macmillan με τίτλο The Europeanization of Greece, 1 ένας συνάδελφος μου επισήμανε χαριτολογώντας ότι πρόσθεσα «insult to injury»: όχι μόνον επέμεινα στην καθοριστική σημασία των οργανωμένων συμφερόντων πριν και πέρα από πελατειακές σχέσεις και άλλα προφανή για την πολιτική διαδικασία και τις δημόσιες πολιτικές, αλλά επέλεξα ως αναλυτικό πλαίσιο μια ορισμένη εκδοχή της έννοιας του «εξευρωπαϊσμού», 1. K. A. Lavdas, The Europeanization of Greece: Interest Politics and the Crises of Integration, London: Macmillan, 1997.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 13 έννοιας σχεδόν άγνωστης τότε στα ελληνικά πράγματα και μάλλον ύποπτης. Εξευρωπαϊσμός (του πολιτικού συστήματος και της πολιτικής οικονομίας) της Ελλάδας; Αν είναι δυνατόν! Βεβαίως, τα χρόνια που μεσολάβησαν διεύρυναν την οπτική της ελληνικής πολιτικής επιστήμης: τόσο ο ρόλος των οργανωμένων συμφερόντων όσο και η μελέτη του εξευρωπαϊσμού κατέστησαν πρωταγωνιστικά πεδία. Με τα Συμφέροντα και Πολιτική 2 και με άλλα κείμενα στα Αγγλικά και τα Γερμανικά, επιχείρησα να ξαναδώ με νέα ματιά τη σχετική συζήτηση, 3 η οποία είχε στο μεταξύ καταστεί περισσότερο πολυφωνική, ενημερωμένη και εναργής. Άλλωστε, μόνο στο πλαίσιο της ανάλυσης των σχέσεων διεθνικών συμφερόντων και πολιτικής, είναι δυνατόν να εξηγηθούν οι πρόσφατες εξελίξεις, στην Ελλάδα και σε άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, που οδήγησαν στην είσοδο του ΔΝΤ στο εσωτερικό της ΕΕ, αλλά και της ευρωζώνης, ως μηχανισμού εποπτείας και συμμόρφωσης. 4 Το δεύτερο πεδίο αναφέρεται στις κανονιστικές διαστάσεις της πολιτικής. Αφορά, ειδικότερα, τις δυνατότητες εφαρμογής, στη διεθνή και την ευρωπαϊκή οργάνωση, ενός διακριτού και από ορισμένες απόψεις εντελώς ξεχωριστού ρεύματος πολιτικής σκέψης, πολιτικής ευαισθησίας και πολιτικής πρακτικής. Ο ρεπουμπλικανισμός (Republicanism) έχει αποτελέσει ένα από τα πλέον ουσιαστικά σημεία αναφοράς για τις ιδέες και τα κανονιστικά πρότυπα που πηγάζουν από τα ρεύματα του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού. 5 Η Πολιτεία 2. Κ. Α. Λάβδας, Συμφέροντα και Πολιτική: Οργάνωση Συμφερόντων και Πρότυπα Διακυβέρνησης, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2004. 3. Βλ. K. A. Lavdas, «Interest Groups in Disjointed Corporatism», West European Politics, 28 (2005). 4. Βλ. K. A. Lavdas, «It s the Interests, Stupid! Crisis Management and Political Rhetoric in Greece», Athens Plus, 30 July 2010. 5. Βλ., μεταξύ άλλων, K. A. Lavdas, «Republican Europe and Multicultural Citizenship», Politics, 21 (2001) K. A. Lavdas & D. N. Chryssochoou, «Public spheres and civic competence in the European polity: a case

14 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ (Republic) ως μια θεσμική, πολιτισμική και συμπεριφορική εκδοχή της εύτακτης πολιτικής συμβίωσης, προτάσσεται τόσο ιστορικά όσο και λογικά των σύγχρονων δημοκρατικών αναζητήσεων, με τις οποίες βρίσκεται σε συνεχή, πυκνό και γόνιμο διάλογο. Από τους Ρωμαίους, μέσω της αναγέννησης, μέχρι τα χρόνια του σύντομου αντι-μοναρχισμού της Αγγλικής Κοινοπολιτείας και τις μετέπειτα επιδράσεις στην Αμερικανική Επανάσταση και τη διαμόρφωση του αμερικανικού συνταγματισμού, τα ρεπουμπλικανικά πρότυπα αφορούν τόσο θεσμούς όσο και αξίες. Αναφέρονται σε ένα πολιτικό σύστημα στο οποία οι θεσμοί κυβερνούν. Αναφέρονται, επίσης, στην ελευθερία με την έννοια της απουσίας δομικών συνθηκών κυριαρχίας, στην ελευθερία με την έννοια που προηγήθηκε του φιλελευθερισμού. Η διάσταση αυτή, όπως έχει καταδείξει ο Philip Pettit, διακρίνει τη ρεπουμπλικανική προοπτική από τα περισσότερα ρεύματα του φιλελευθερισμού. 6 Από τη σκοπιά της θεσμικής αρχιτεκτονικής, ένα ρεπουμπλικανικό πολιτικό σύστημα μπορεί να εμπεριέχει στοιχεία «μεικτού πολιτεύματος». Μπορεί επίσης, όπως θα ισχυριστούμε, να αφορά εθνικά, υπερεθνικά ή και μετα-εθνικά μορφώματα, ενώ βασική πρόκληση για τις σύγχρονες εκδοχές του ρεπουμπλικανισμού είναι η πολυφωνική και πολυπολιτισμική συγκρότηση των σημερινών πολιτικών κοινοτήτων. Παραμένει, όμως, ουσιώδες ζητούμενο ένα πρότυπο νομιμοποίησης της διακυβέρνηof liberal republicanism?», στον τόμο I. Honohan & J. Jennings, επιμ., Republicanism in Theory and Practice, London: Routledge, 2006 Κ. Α. Λάβδας, «Ο πρώτος λόγος στον πολίτη: Η Ευρώπη ως πολιτεία ελευθερίας», Το Βήμα της Κυριακής, 14 Αυγούστου 2005 Κ. Α. Λάβδας & Δ. Ν. Χρυσοχόου, επιμ., Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και Πολιτική Θεωρία: Η Πρόκληση του Ρεπουμπλικανισμού, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2004 και Κ. Α. Λάβδας & Δ. Ν. Χρυσοχόου, «Το Κοινόν των Ευρωπαίων», Ο Κόσμος του Επενδυτή, 11-12 Νοεμβρίου 2006. 6. Βλ. την καταλυτικής σημασίας μελέτη του P. Pettit, Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Oxford University Press, 1997.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 15 σης που προσανατολίζεται σταθερά και χωρίς επικοινωνιακές παραμορφώσεις στις αξίες του «δημοσίου πράγματος» (res publica). Η πολιτική αποκτά εδώ μια σημασία που αναφέρεται ευθέως στην υπερβατικά νοούμενη συλλογικότητα. Για τη φιλοξενία της πρώτης μορφής των περισσότερων από αυτά τα κείμενα στον Κόσμο του Επενδυτή και το Βήμα της Κυριακής, οφείλω ευχαριστίες, αντίστοιχα, στον Γιάννη Μεταξά και τον Νίκο Μπακουνάκη. Είναι πολλοί οι φίλοι και συνάδελφοι που οι σκέψεις τους, οι συζητήσεις, οι συμβουλές και οι προειδοποιήσεις τους με επηρέασαν χωρίς, βέβαια, να φέρουν ευθύνη για το αποτέλεσμα. Θα αποτελούσε, πάντως, εντελώς προφανή παράλειψη η μη αναφορά ορισμένων, έστω, ονομάτων. Πολλές και θερμές ευχαριστίες στους Philip Pettit, Wolfram Aschener, Kevin Featherstone, Debbie Foster, Παναγιώτη Γεννηματά, Γιώργο Κοντογιώργη, Δημήτρη Κοτρόγιαννο, Αλέξανδρο Λάβδα, Μαρία Μενδρινού, Δημήτρη Χρυσοχόου, Gerhard Zapf, για τις συζητήσεις μας κυρίως. Ευχαριστίες εντελώς ιδιαίτερες οφείλονται στον καλό φίλο Ανδρέα Σιδέρη, ο οποίος ανέλαβε την έκδοση. Η μικρή αυτή συλλογή αφιερώνεται με αγάπη στη μνήμη του πατέρα μου που έφυγε τον Μάιο του 2009. Ελάχιστη αντιδωρεά έναντι μεγάλης οφειλής.

1. ΕΝΑ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗΣ: ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΡΜΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΟΥ ΔΥΝΗΤΙΚΟΥ Ο τίτλος της ανά χείρας συλλογής Η Πολιτική ανάμεσα στο Δυνητικό και το Οικείο επιδέχεται, ίσως, δύο κάπως διαφορετικούς αλλά εξίσου ταιριαστούς υπότιτλους. «Όψεις του δυνητικού μέσα στο υπαρκτό», αλλά και: «Η πολιτική και η διαμόρφωση του δυνητικού». Η πολιτική, με την έννοια που την προσεγγίζουμε εδώ, αφορά βέβαια τη θεωρία και την πράξη, τον στοχασμό και τη δράση, αφορά όμως και τις διαστάσεις της τέχνης 1 αλλά και της σχόλης. 2 Διαστάσεις που σε διαφορετικές συγκυρίες ολοκλήρωσης του πολιτικού φαινομένου συμβάλλουν στη διαμόρφωση των κρίσιμων και βαθιά ανθρώπινων χαρακτηριστικών του. Η πολιτική ως συμπεριφορά, ως θεσμός, ως διάρκεια, ως στιγμή αναφέρεται, βέβαια, σε ζητήματα συλλογικά. Αλλά σε τι συνίσταται η ειδοποιός διαφορά της πολιτικής σε σχέση με άλλες ανθρώπινες συλλογικές δραστηριότητες; Μια μακρά και σεβαστή παράδοση πολιτικού και πολιτειακού στοχασμού μάς υπενθυμίζει την αμείλικτη πραγματικότητα: όποτε λησμονούμε 1. Βλ. R. Leppert & S. McClary, eds., Music and Society: The Politics of Composition, Performance and Reception, Cambridge: Cambridge University Press, 1987. 2. Βλ. Γ. Κοντογιώργης, Η Δημοκρατία ως Ελευθερία: Δημοκρατία και Αντιπροσώπευση, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2007, σελ. 283-285. 17

18 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ ότι η πολιτική είναι «τέχνη του εφικτού» προκύπτουν συγκρούσεις, σφάλματα με συνέπειες τρομερές και ακρότητες βίαιες. Η πολιτική ως προσαρμογή και ευελιξία, ως διαχείριση και βελτίωση του υπάρχοντος, ως σαγήνη του λόγου και ως πειθώ αυτή είναι η οδός που φαίνεται να εγγυάται μια (σχετική) σταθερότητα και μια (σχετική) ειρήνη. Στο πλαίσιο αυτό, ενδέχεται να επιστρατεύονται και διάφορες μορφές πολιτικής φαντασμαγορίας. Έτσι και ο Καντ, στην Ανθρωπολογία του, γράφει ότι «ένας πολιτικός καλλιτέχνης, εξίσου καλά όπως και ο αισθητικός, μπορεί να οδηγεί και να κυβερνά τον κόσμο με τη φαντασία που παρουσιάζει ως πραγματικότητα (λ.χ. ισχυριζόμενος ότι ο αγγλικός κοινοβουλευτισμός και η γαλλική Εθνοσυνέλευση πραγματοποιούν τις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας), αλλά, παρατηρεί διαλεκτικά, τέτοιες εξαπατήσεις (επιφαινόμενα) είναι καλύτερες από την άσκηση ωμής βίας». 3 Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν εξίσου αξιόλογες παραδόσεις του πολιτικού λόγου και του πολιτικού στοχασμού που μας ενθαρρύνουν να συντρίψουμε κάθε συμβόλαιο που μας φαίνεται άδικο και κάθε σύμβαση που μοιάζει καταπιεστική: έτσι μόνο θα μπορέσει η πολιτική να καταστεί πραγματικά ανθρωποκεντρική. Όταν καταστεί η πολιτική ανθρωποκεντρική, μια σειρά φαινομένων που αναφέρονται σε διαφορετικά επίπεδα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής από τον ίδιο τον καταμερισμό της εργασίας μέχρι τις απατηλές λειτουργίες της πολιτικής εκπροσώπησης στις διάφορες εκδοχές της θα μετασχηματιστούν με τρόπο ριζικό, αποκαλύπτοντας τις αστείρευτες οργανωτικές, τεχνολογικές, πολιτικές και ηθικές δυνατότητες της κοινωνικής συμβίωσης στον μοντέρνο κόσμο. 4 3. Κ. Ψυχοπαίδης, «Προς μια Θεωρία της Νεοτερικότητας», Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Μοντερνισμός: Η Ώρα της Αποτίμησης; Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 1996, σελ. 27. 4. Για τη ριζοσπαστική δυναμική της νεωτερικότητας βλ., μεταξύ άλλων, τη σφαιρική και ιδιαίτερα επιδραστική μελέτη του J. F. Rundell, Origins of

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 19 Και οι δυο, αυτοί, προσανατολισμοί που βέβαια εξακολουθούν να έχουν πολλά να προσφέρουν παραβλέπουν τις συνέπειες του γεγονότος ότι η πολιτική συνυφαίνεται (και συνυφαίνεται με τρόπο καθοριστικό) με πολλές, διάφορες και συχνά σύνθετες και αντιφατικές συμπεριφορικές νόρμες. Τα πολιτικά ζητήματα αφορούν σε τελική ανάλυση, άμεσα ή έμμεσα τον προσανατολισμό της συμπεριφοράς και τις παραμέτρους που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, τη διαμορφώνουν αλλά και αλληλεπιδρούν με αυτή. Με άλλα λόγια, τα πολιτικά ζητήματα αφορούν νόρμες. Και ένας πολύ ενδιαφέρων τρόπος για να αποφύγουμε τα διλήμματα ανάμεσα στους δύο προσανατολισμούς που προαναφέρθηκαν να αποφύγουμε, με άλλα λόγια, τόσο την εύκολη συνθηκολόγηση με τα όρια του «εφικτού» όσο και τον συχνά ρητορικό και αδιέξοδο «ριζοσπαστισμό» είναι η επικέντρωση στους τρόπους με τους οποίους διαμορφώνονται και μετασχηματίζονται οι νόρμες. Κάπως σχηματικά προκαταλαμβάνοντας τη σχετική συζήτηση σε διάφορα σημεία του τομιδίου αυτού οι αλλαγές στις νόρμες που θα ευνοούσαν την επικράτηση ενός περισσότερο δίκαιου και διαβουλευτικού προτύπου πολιτείας, συναρτώνται άμεσα με την ορθολογικά διαρθρωμένη πολιτική παιδεία, αλλά και με την ύπαρξη θεσμικών συνθηκών που ενθαρρύνουν την αναλυτική προσέγγιση στα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. 5 Modernity: The Origins of Modern Social Theory from Kant to Hegel to Marx, Cambridge: Polity Press, 1987. 5. Υπάρχει, βέβαια, μια ακόμη οδός για την αποφυγή των διλημμάτων που προαναφέρθηκαν: η σαχλαμάρα (bullshit). Πράγματι, όπως έχει δείξει με τρόπο ιδιαίτερα εύγλωττο ο φιλόσοφος Harry Frankfurt, η υπεκφυγή μέσω ανόητων διατυπώσεων και η αναζήτηση ενός ευτελούς επικοινωνιακού πεδίου στο οποίο κυριαρχεί η πλήρης αδιαφορία ως προς την ακρίβεια ή ανακρίβεια μιας πρότασης, τείνει να καταστεί δομικό στοιχείο της σύγχρονης κουλτούρας σε διάφορες εκφάνσεις της. Βλ. H. G. Frankfurt, On Bullshit, Princeton: Princeton University Press, 2005 (βασίζεται σε άρθρο του 1986 και η τελική σχεδόν μορφή του κειμένου δημοσιεύτηκε το 1988). Υπάρχει

20 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ Οι νόρμες αποτελούν σημεία αναφοράς για τον προσανατολισμό και τη ρύθμιση των συμπεριφορών. Κατά συνέπεια, όταν αναφερόμαστε σε νόρμες, δεν εννοούμε απλώς κάποιες παρατηρούμενες κανονικότητες, 6 αλλά αναφερόμαστε σε υποδείγματα και συμπεριφορικά στάνταρντ 7 προς τα οποία προσανατολίζεται η δράση. Η συμμόρφωση με τις νόρμες είναι άλλοτε συνειδητή και άλλοτε όχι, σε κάθε όμως περίπτωση αντιλαμβανόμαστε με τρόπο σαφή την ύπαρξή τους όταν τις παραβούμε ή επιχειρήσουμε να τις παρακάμψουμε. 8 Ο ρόλος που διαδραματίζουν οι νόρμες είναι τόσο κρίσιμος ώστε συχνά η ίδια η πολιτική ορίζεται ως μορφή ανθρώπινης δραστηριότητας που είναι συνάρτηση των διαδράσεων που ρυθμίζονται από νόρμες, ενώ η ίδια η πολιτική θεωρία μπορεί να οριστεί ως απόπειρα ερμηνείας των διαδράσεων που ρυθμίζονται από νόρμες. 9 Αντιλαμβανόμαστε ότι η συγκριτική διάσταση, που αποτελεί εγγενές συστατικό της σύγχρονης πολιτικής ανάλυσης, 10 αφορά και τα πεδία της διαμόρφωσης και η πολύ καλή ελληνική μετάφραση από τη Ρένα Λέκκου-Δάντου, μετάφραση που όμως αδικείται από την ατυχέστατη και παραπλανητική απόδοση του τίτλου: Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα της Σαχλαμάρας, Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, 2007. Για τις δυνατότητες, αλλά και τα προβλήματα της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας μελέτης του Frankfurt, βλ. τον εξίσου οξυδερκή σχολιασμό του G. A. Cohen, «Deeper into Bullshit», στον συλλογικό τόμο Contours of Agency: Essays on Themes from Harry Frankfurt, Cambridge, MA: MIT Press, 2002. 6. Όπως λανθασμένα ισχυρίζεται η J. E. Thomson, «Norms in International Relations: A Conceptual Analysis», International Journal of Group Tensions, 23, 1993, σελ. 81. 7. Βλ. S. Krasner, «Introduction», International Regimes, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1983, σελ. 2-3. 8. Βλ. I. MacKenzie, Politics, London: Continuum, 2009, σελ. 12-13. 9. Βλ. I. MacKenzie, όπ. παρ, σελ. 8-9, 12-13. 10. Με άλλα λόγια, όταν λέμε ότι η σύγχρονη πολιτική ανάλυση είναι πεδίο εγγενώς συγκριτικό, αυτό που εννοούμε είναι ότι η συγκριτική διάσταση συναρτάται με έναν ορισμένο τρόπο συγκρότησης των εννοιών και όχι απαραίτητα με τον αριθμό των διαφορετικών περιπτώσεων που εξετάζονται.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 21 και κυρίως, όπως θα δούμε, της εξέλιξης των διαφορετικών πλεγμάτων από νόρμες. 11 Γιατί οι νόρμες; Οφείλουμε στο σημείο αυτό να ξεκαθαρίσουμε τις διαφορές ανάμεσα σε νόρμες (norms), αξίες (values), κανόνες (rules) και θεσμούς (institutions). 12 Οι κανόνες είναι σαφείς, δεσμευτικοί και εφαρμόζονται με τον ίδιο τρόπο σε ισχυρούς και σε ανίσχυρους, σε άρχοντες και σε αρχόμενους. Στον Δυτικό πολιτικό και νομικό πολιτισμό, οι κανόνες εμπεριέχουν ένα φορμαλισμό και προϋποθέτουν μια ισότητα. Οι θεσμοί είναι συνεκτικά αθροίσματα κανόνων και πρακτικών, που έχουν σχεδιαστεί να εφαρμόζονται με τρόπο που εξασφαλίζει τη συλλογική και σχετικά συνεκτική εφαρμογή τους. Η «δουλεία» υπήρξε θεσμός, όπως ακριβώς η «κυριαρχία» ήταν (και είναι) θεσμός: εμπεριέχουν αθροίσματα κανόνων και πρακτικών, σχετίζονται με διάφορες επιμέρους νόρμες, αλλά οφείλουμε να διατηρούμε τη σημαντικότατη αναλυτική διάκριση μεταξύ τους. 13 11. Για τις προσεγγίσεις και τον ρόλο της ερμηνείας στην πολιτική ανάλυση βλ. Χ. Λυριντζής, Σύγκριση και Ερμηνεία: Η πορεία και οι προοπτικές στη σύγχρονη πολιτική ανάλυση, Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος, 2001. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο ίδιος, το τι συγκρίνουμε «συνδέεται με τη νομιμοποίηση της δυνατότητας σύγκρισης, η οποία μπορεί να θεμελιώνεται με βάση τους στόχους του ερευνητή (για παράδειγμα, την ανάδειξη των διαφορών ή την κατασκευή ενός αναλυτικού προτύπου) ή την ύπαρξη κοινών στοιχείων προς ερμηνεία ή ακόμα και την απουσία κάποιου σημαντικού στοιχείου». Χ. Λυριντζής, όπ. παρ., σελ. 37. 12. Βλ. Κ. Α. Λάβδας, «Νόρμες και διάχυτη αμοιβαιότητα στην πολιτική κουλτούρα των διεθνών σχέσεων: Μαθήματα από την ευρωπαϊκή πολιτική», σε Δ. Κ. Ξενάκης & Μ. Ι. Τσινισιζέλης, επιμ., Παγκόσμια Ευρώπη; Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2006. 13. M. Finnemore, & K. Sikkink, «International Norm Dynamics and Political Change», όπ. παρ., σελ. 891.

22 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ Ενώ οι νόρμες ρυθμίζουν τη συμπεριφορά μέσω της (μεγαλύτερης ή μικρότερης) αποδοχής του περιεχομένου τους, οι κανόνες ρυθμίζουν μέσω της δεσμευτικότητας της διατύπωσής τους. Στο διεθνές δίκαιο, οι κανόνες αυτοί εξελίχθηκαν μέσα από διαδικασίες αλλεπάλληλων τροποποιήσεων από τον 17 ο αιώνα μέχρι σήμερα. Παρά την προφανή ιστορική σημασία ορισμένων σημείων-σταθμών, ο συνεχής χαρακτήρας της διαμόρφωσης άφησε ανεξίτηλα σημάδια, ιδιαίτερα μετά το σημείο-τομή της Βεστφαλίας. 14 Οι αξίες τοποθετούνται σε ένα διαφορετικό επίπεδο αφαιρετικής σύλληψης και αποτίμησης. Μια αξία προϋποθέτει την αναγνώριση ενός αγαθού σύμφωνα με το οποίο προβαίνω στις επιλογές μου ή, γενικότερα, διάγω τον βίο. Από την άλλη πλευρά, μια νόρμα την ακολουθώ (ή ευθυγραμμίζομαι μαζί της) για διάφορους λόγους. 15 Ένας από τους πολλούς και διαφόρους αυτούς λόγους ενδέχεται να είναι και η αντίληψη που έχω ότι η νόρμα αυτή εκφράζει κάτι που αποτελεί αξία για εμένα. Ωστόσο οι νόρμες λαμβάνουν μια «αντικειμενική» διάσταση με την εφαρμογή ή την απόρριψή τους στο κοινωνικό πεδίο: είτε εφαρμόζονται είτε όχι. Ενώ οι αξίες παραμένουν εγγενώς αφαιρετικές και δυνάμει «πολυθεϊστικές». 16 14. Βλ. A. Watson, The Evolution of International Society, reissued with a New Introduction by B. Buzan & R. Little, London: Routledge, 2009, σελ. 202-205. 15. Για τις νόρμες ως στοιχεία που συμβάλλουν στον προσανατολισμό και τη ρύθμιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς βλ., μεταξύ άλλων, D. Grimm, «Norm(en)», σε D. Nohlen & R.-O. Schultze, επιμ., Pipers Woerterbuch zur Politik, I: Politikwissenschaft, Muenchen: Piper Verlag, 1985, σελ. 607-609. 16. Έτσι ο «πολυθεϊσμός» των αξιών που επισημαίνει ο Max Weber (ακολουθώντας τον J. S. Mill) δυσχεραίνει τη στάθμιση των διαφορετικών προσανατολισμών στη ζωή. Κύριο έργο της επιστήμης σε ό,τι αφορά την ενασχόλησή της με τις αξίες καθίσταται η διερεύνηση των διαφορετικών «κρίσεων περί αξιών» (των διαφορετικών, δηλαδή, προσπαθειών χρήσης των αξιών για την υποστήριξη ανταγωνιστικών μεταξύ τους προσανατολισμών). Ίσως η πλέον σημαντική απόπειρα του 20 ού αιώνα να ξεπεραστεί με

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 23 Όπως διαπιστώσαμε, οι νόρμες μπορούν να προσδιοριστούν ως στοιχεία που προσδίδουν μορφή και περιεχόμενο σε κανονιστικά πλαίσια ή/και σε επιμέρους σημεία αναφοράς για τον προσανατολισμό και τη ρύθμιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ως τέτοια, αποτελούν στοιχεία που μπορεί να αναφέρονται σε πολλά και διάφορα πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας (ηθικά, αισθητικά, τεχνικά, κοινωνικά, οικονομικά, κ.ά.). Έχουν, όμως, παράλληλα, ένα σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό: τη δυνατότητα να ρυθμίζουν τη δράση, προσανατολίζοντάς τη σε γενικά ή ειδικά πρότυπα. Κάθε νόρμα προϋποθέτει τη χαρακτηριστικά ανθρώπινη ιδιότητα που βασίζεται στις γνωστικές και άλλες εγκεφαλικές ικανότητες του ανθρώπου για συνειδητές επιλογές αλλά και αναστοχασμό. 17 Η αξιακή ποιότητα, το εύρος εφαρμογής και η δυνατότητα ισχύος πέρα από καταναγκασμούς, είναι στοιχεία ανάλογα με τα οποία χαρακτηρίζονται οι νόρμες σε μια οργανωμένη συλλογικότητα. Όπως επισημαίνει ο Philip Pettit, μια χρηστή πολιτεία βασίζεται, κατ αρχήν, σε ένα ευρύ πλέγμα από νόρμες που ισχύουν ανεξάρτητα από κάθε νομικό καταναγκασμό. 18 Αλλά, ακριβώς επειδή η συμμόρφωση με αυτές γίνεται σε μεγάλο βαθμό μέσω της εσωτερίκευσής τους, η επίδραση που ασκούν οι νόρμες στις ανθρώπινες επιλογές είναι τεράστια. Ακόμη και ελαφρές μετατοπίσεις στις νόρμες έχουν επίδραση στους τρόπους με τους οποίους τα άτομα σκέφτονται και επιλέγουν, ένα στοιχείο που είναι ανάμεσα σε εκείνα που διατρόπο αναλυτικό αυτή η αμηχανία οφείλεται στον Rawls: ένα βασικό ερώτημα είναι, «how is it possible for there to exist over time a just and stable society of free and equal citizens who still remain profoundly divided by reasonable religious, philosophical, and moral doctrines?» J. Rawls, Political Liberalism, New York: Columbia University Press, 1993, σελ. 47. 17. Βλ. F. A. Chalub, F. C. Santos & J. M. Pacheco, «The Evolution of Norms», Journal of Theoretical Biology, 241 (2006) σελ. 239. 18. P. Pettit, Republicanism: A Theory of Freedom and Government, Oxford: Oxford University Press, 1997, σελ. 241-242.

24 ΚΩΣΤΑΣ Α. ΛΑΒΔΑΣ κρίνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά από τη συμπεριφορά άλλων προηγμένων θηλαστικών. 19 Ιδιαίτερα σημαντική για τις κοινωνικές επιστήμες είναι η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στις νομικές και τις άλλες νόρμες, οι αλληλεπιδράσεις και οι μεταξύ τους οριοθετήσεις. 20 Το πέρασμα μπορεί να είναι από αξίες σε νόρμες σε κανόνες ή (πράγμα συνηθέστερο) από αξίες και νόρμες σε κανόνες, με ποικίλες μεταλλάξεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι το μόνο ζητούμενο είναι η σχέση ανάμεσα σε νόρμες (norms) και κανόνες (rules), ούτε πόσω μάλλον το κατά πόσον οι νόρμες μετατρέπονται σε κανόνες. Αντίθετα, μας ενδιαφέρουν όλες οι νόρμες που αφορούν το αντικείμενό μας όχι μόνο όσες (ένα μικρό, σχετικά, υποσύνολο) μετατρέπονται σε νομικούς και ρυθμιστικούς κανόνες. Γι αυτό και το αντικείμενο της πολιτικής επιστήμης είναι κατά πολύ ευρύτερο εκείνου της νομικής επιστήμης. 21 Πόσω μάλλον που οι κυρώσεις σε περίπτωση παραβατικής συμπεριφοράς μόνο «στα χαρτιά» είναι περισσότερο προβλέψιμες και άμεσες όταν πρόκειται για παραβίαση κανόνα: συχνά στις διεθνείς σχέσεις η παραβίαση μιας ευρύτερα αποδεκτής νόρμας (π.χ., στο εσωτερικό μιας συμμαχικής δομής) ενδέχεται να επιφέρει σοβαρότερες συνέπειες από την παραβίαση ενός κανόνα του διεθνούς δικαίου. Βλέπουμε λοιπόν ότι όλες οι νόρμες δεν μετατρέπονται σε κανόνες, ενώ η τυχόν μετατροπή τους δεν συνεπάγεται απαραίτητα μεγαλύτερη προβλεψιμότητα αναφορικά με τις κυρώσεις που επιφέρει η παραβίασή τους. Αλλά ούτε όλοι οι κανόνες αντανακλούν αξίες κάτι που ήδη ο Σοφοκλής ανέδειξε με εξαιρετική οξυδέρκεια στην Αντιγόνη. Ακόμη και εάν επιθυμούμε να αποφύγουμε τα φιλο- 19. Βλ. A. Gibbard, Wise Choices, Apt Feelings: A Theory of Normative Judgement, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1990. 20. Βλ. D. Grimm, «Norm(en)», όπ. παρ., σελ. 607-609. 21. Βλ. I. MacKenzie, όπ. παρ, σελ. 9, 12-13.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΥΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΕΙΟ 25 σοφικά ζητήματα που τίθενται, μπορούμε να συμφωνήσουμε στη συμβατική διατύπωση ότι όλοι οι κανόνες δεν αντανακλούν απαραίτητα τις αξίες της συλλογικότητας στην οποία εφαρμόζονται. Οι κανόνες μπορεί άλλωστε να είναι αποτέλεσμα εξωτερικής παρέμβασης και επιβολής, όπως π.χ. συμβαίνει με συντάγματα που εγκαθιδρύθηκαν από δυνάμεις κατοχής (Ιαπωνικό, Δυτικογερμανικό), εφαρμόστηκαν και, συχνά, λειτούργησαν με επιτυχία. Σε επιτυχείς περιπτώσεις σαν και αυτές, η λειτουργία των κανόνων οδηγεί σε αλλαγές και μεταλλάξεις στα πλέγματα από κυρίαρχες νόρμες, με αποτέλεσμα η συμμόρφωση να καθίσταται σταδιακά περισσότερο συνειδητή και λιγότερο καταναγκαστικά επιβεβλημένη. Νόρμες και εξέλιξη Οι πολυσχιδείς και αέναα εξελισσόμενες σχέσεις μεταξύ νομικών και άλλων κανονιστικών πλαισίων αποτελούν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τη διεθνή από την εσωτερική πολιτική. Αυτό, ουσιαστικά, υποδηλώνει η τετριμμένη ρήση περί της σχετικής αδυναμίας του δικαίου στο διεθνές πεδίο σε σχέση με την εσωτερική πολιτική και θεσμική σκηνή. Αυτό δεν σημαίνει ότι στο διεθνές πεδίο δεν ισχύουν νόρμες, αλλά ότι οι σχέσεις μεταξύ αυτών και των νομικών κανόνων είναι αβέβαιες, αμφισβητούμενες και εξαιρετικά εύπλαστες. Υπήρξαν και σε ένα βαθμό εξακολουθούν να υπάρχουν κανονιστικά πλαίσια που ρυθμίζουν συμπεριφορές πέραν ή και σε αντίθεση με τις νομικές θεσμίσεις: σε κοινωνικές συλλογικότητες αλλά και σε θρησκευτικές και άλλες ενώσεις πίστης ή/και πεποιθήσεων. 22 22. Ένας γνωστός και διαδεδομένος μηχανισμός οργανωτικής κανονικοποίησης και αύξησης της προβλεψιμότητας στις διεθνείς σχέσεις είναι αυτός που λαμβάνει τη μορφή των διεθνών οργανισμών. Πέρα από τις θεωρίες