ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

85 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΣΠυρΟΣ βρυωνησ Ἡ ἀπόφαση τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν νὰ ὀργανώσει τρία ξεχωριστὰ συνέδρια σχετικὰ μὲ τὴν (τὶς) ἡμερομηνία (ες) καὶ τὴν (τὶς) προέλευση (εις) τῶν σύγχρονων Ἑλλήνων εἶναι σημαντικὴ γιὰ τὸ νέο ἑλληνικὸ κράτος καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ αὐτοπροσδιορίζονται ὡς σύγχρονοι Ἕλληνες, καθὼς καὶ γιὰ ἐκείνους ποὺ δὲν τὸ κάνουν. Οἱ ἀνατροπὲς τῶν διεθνῶν διπλωματικῶν καὶ στρατιωτικῶν συγκρούσεων ἔχουν δημιουργήσει ἕνα παγκόσμιο παράδοξο, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὁρισμένοι εἶχαν προβλέψει τὴν ἀποδυνάμωση ἢ τὴ σταδιακὴ ἐξαφάνιση τοῦ «ἔθνους» καὶ τοῦ «ἐθνικισμοῦ» μπροστὰ στὸ «διεθνισμό», ἐνῶ ἄλλοι εἶχαν προβλέψει τὸ ἀντίθετο: τὴν ἐξασθένιση ἢ ἐξαφάνιση τοῦ «διεθνισμοῦ» μπροστὰ σὲ μιὰ ἀναβίωση τοῦ «ἔθνους» καὶ τοῦ «ἐθνικισμοῦ». Ἡ διατύπωση προφητικῶν προβλέψεων δὲν περιλαμβάνεται στὸ ἔργο τοῦ ἱστορικοῦ. Συχνά, οἱ κοινωνικὲς ἐπιστῆμες, ὡς ἐπιστημονικὲς εἰδικότητες, δὲν περιορίζονται στὰ ὅρια τῆς ἔρευνας, ἀλλὰ ἐνδύονται ἕνα εἶδος μανδύα προφήτη. Οἱ ἐπαγγελματίες κάθε μίας ἀπὸ αὐτὲς τὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες συχνὰ διακηρύσσουν ὅτι εἶναι «ἐπιστῆμες», καθώς, στὸν ἀκαδημαϊκὸ κόσμο, συνεχίζουν, ἡ εἰδικότητά τους πλησιάζει περισσότερο σὲ ἐκεῖνες τῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν ἀπὸ ὅ,τι σὲ ἐκεῖνες τῆς φιλολογίας καὶ τῶν ἄλλων ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν. Ἔτσι, ὁ τελικὸς σκοπὸς τῶν περισσότερων κοινωνικῶν ἐπιστημῶν εἶναι νὰ ἐπιβεβαιώσουν καὶ νὰ ὁρίσουν τοὺς νόμους ποὺ διέπουν τὴν ἀνθρώπινη συμπεριφορά. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ θὰ μποροῦν νὰ προβλέψουν πῶς ὄχι μόνο ἄτομα ἀλλὰ καὶ μεγαλύτερες ὁμάδες, τῆς οἰκογένειας, τῆς φυλῆς, ἢ καὶ οἱ μεγαλύτερες ὁμάδες, θὰ συμπεριφερθοῦν ὑπὸ δεδομένες συνθῆκες. Ἐπίσης, ὁ ρόλος τῶν διακεκριμένων καὶ προβεβλημένων ἐπαγγελματιῶν χαίρει ἐπίσης ἑνὸς εἴδους ὑποκειμενικῆς

86 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ αὐθεντίας ὡς ἀξιόπιστης πηγῆς γιὰ τὴν ἀνάλυση τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Μὲ τὴν αὔξηση τῶν πληθυσμῶν, τὴν πολυπλοκότητα τῶν οἰκονομικῶν καὶ πολιτικῶν κρίσεων, τὶς ἀπαιτήσεις τῆς κοινωνίας, τὸ «ἔθνος» καὶ ὁ «ἐθνικισμὸς» συχνὰ ἀναζητοῦν λύσεις ἀπὸ τοὺς κοινωνικοὺς ἐπιστήμονες. Τὸ παράδειγμα τοῦ διάσημου βοστονέζου ψυχιάτρου δρ. Langer νὰ προβεῖ σὲ ἀνάλυση τῆς προσωπικότητας τοῦ χίτλερ εἶναι ἕνα τέτοιο παράδειγμα. Ἡ υἱοθέτηση τῆς ὑποειδικότητας τῆς στατιστικῆς ἀπὸ τοὺς κοινωνιολόγους ἔχει πρακτικὴ ἀξία στὸ θέμα τῆς προφανοῦς ἀσθένειας τῆς σύγχρονης κοινωνίας. Ὅμως, ἀκόμη καὶ στὶς περιπτώσεις αὐτές, ἡ ἀξία τῆς πρακτικῆς γνώσης εἶναι συγκεκριμένη καὶ δύσκολα ἐπιτρέπει στοὺς κοινωνιολόγους νὰ ἰσχυρίζονται ὅτι ὁ κλάδος τους εἶναι «ἐπιστήμη» στὰ θέματα τῆς θεωρίας καὶ τῆς ἀνάλυσης τῶν ἐννοιῶν τοῦ «ἔθνους» καὶ τοῦ «ἐθνικισμοῦ». Ἐδῶ αὐτὲς οἱ εἰδικότητες πρέπει νὰ βασιστοῦν στὴν ἱστορία. Οἱ θεωρίες τους δὲν μποροῦν νὰ γενικευτοῦν σὲ τέτοιο βαθμό. Ἔχουν συγκεκριμένο εἰδικὸ ἐπιστημονικὸ προσανατολισμὸ καὶ ὁ ὑποκειμενισμὸς εἶναι πάντα κοντά. Οἱ μεθοδολογίες τους εἶναι ἐπιρρεπεῖς στὴν «ἐφεύρεση» γενικῶν νόμων γιὰ τὸν καθορισμὸ τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, καὶ αὐτὸ εἶναι παράδοξο, ἡ συμβολή τους στὴ συνεχιζόμενη ἀνάλυση τῶν ἐννοιῶν καὶ θεωριῶν σχετικὰ μὲ τὸ «ἔθνος» καὶ τὸν «ἐθνικισμὸ» εἶχε βαθιὰ ἐπίδραση σὲ ἐκείνους τοὺς κύκλους ποὺ συζητοῦν αὐτὰ τὰ εἰδικὰ σύγχρονα ζητήματα. Πολλοὶ εἶναι οἱ κοινωνικοὶ ἐπιστήμονες οἱ ὁποῖοι ἔχουν κληθεῖ ὡς εἰδικοὶ ἐνώπιον τοῦ Κογκρέσσου τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν καὶ τῆς Γερουσίας σχετικὰ μὲ τὶς κρίσεις ποὺ ἀντιμετωπίζουν οἱ Ἡνωμένες Πολιτεῖες στὸ ἐσωτερικὸ καὶ στὸ ἐξωτερικό. Οἱ πανταχοῦ παρόντες πολιτικοὶ ἐπιστήμονες, οἱ ὁποῖοι ἔχουν διεισδύσει ἰδιαίτερα στὰ τμήματα Ἐθνικῆς Ἀσφάλειας, Ἐξωτερικῶν, Ἄμυνας, τῆς CIA καὶ ἄλλων ὁμοσπονδιακῶν ὀργάνων, καθὼς καὶ στὰ πληθωρικὰ λεγόμενα «thinktanks», ἀποτελοῦν μιὰ στρατιὰ (ἀριθμητικὰ) καί, ὅπως ὁ στρατός, καταναλώνουν μεγάλα κεφάλαια ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν κυβέρνηση, ἰδιωτικὲς ἐπιχειρήσεις καὶ ξένα συμφέροντα. Ἔτσι, οἱ κοινωνικοὶ ἐπιστήμονες δὲν ἔχουν μόνο τὴ θεωρητικὴ πλευρά τους, ἀλλὰ καὶ τὶς πρακτικὲς καὶ οἰκονομικὲς ἀνταμοιβές, οἱ ὁποῖες προσθέτουν βάρος στὴν ὑποκειμενικότητά τους.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 87 Μετὰ ἀπὸ αὐτὲς τὶς λίγες γενικεύσεις ποὺ ἀφοροῦν τοὺς κοινωνικοὺς ἐπιστήμονες, πρέπει νὰ στραφοῦμε πρὸς τὸ ρόλο τους στὴ διαμόρφωση τῶν θεωριῶν καὶ τῶν ἐννοιῶν «ἔθνος» καὶ «ἐθνικισμός». Δὲν εἶμαι εἰδικὸς στὸ συγκεκριμένο ζήτημα, ἀλλὰ ἐγώ, ὅπως καὶ πολλοὶ ἄλλοι, ἔπρεπε νὰ ἀφομοιώσω τὸ ἔργο τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημόνων σχετικὰ μὲ τὸ σημαντικὸ θέμα τῆς φύσης καὶ τῆς προέλευσης τοῦ «ἔθνους» καὶ τοῦ «ἐθνικισμοῦ». Τὸ θέμα αὐτό, τὰ τελευταῖα πενήντα χρόνια, ἔχει ἀποτελέσει μιὰ ὁλόκληρη βιομηχανία, μὲ μεγάλη ἐπιστημονικὴ βιβλιογραφία. Περαιτέρω, εἶναι ἕνα θέμα τὸ ὁποῖο ἔχει ὑποστεῖ μιὰ ταχεῖα καὶ δυναμικὴ ἐξέλιξη στὰ ἑξήντα πέντε χρόνια ποὺ πέρασαν ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Σὲ αὐτὴ τὴ σύντομη παρουσίαση θὰ γίνει προσπάθεια γιὰ νὰ ἀναδειχθοῦν κάποια βασικὰ σημεῖα καμπῆς στὶς ραγδαῖες ἀλλαγὲς στὴν ἱστορία καὶ τὴν προέλευση τῶν ἐννοιῶν «ἔθνος» καὶ «ἐθνικισμός», θεωρητικὰ καὶ πρακτικά. Αὐτὸ εἶναι σημαντικό, διότι ὑπάρχουν διάφορα ἐπιστημονικὰ συγγράμματα ποὺ ἔχουν χρησιμοποιήσει μόνο ἕνα προηγούμενο μέρος τῶν ἀποτελεσμάτων τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημόνων καί, συνεπῶς, ἐφαρμόζουν τὶς μεθόδους, τὶς ὑποθέσεις, τὰ συμπεράσματα καὶ τὶς προβλέψεις τους, χωρὶς νὰ λαμβάνουν ὑπόψη τὶς μεταγενέστερες μελέτες καὶ τὶς διορθώσεις καὶ ριζικὲς ἀλλαγές τους τόσο στὴ θεωρία ὅσο καὶ στὰ δεδομένα, στὸ θέμα αὐτό. Τὰ συγγράμματα τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημόνων σὲ διάστημα πάνω ἀπὸ μισὸ αἰώνα ἔχουν ὑποστεῖ πολὺ σημαντικὲς ἀλλαγὲς σὲ θεωρίες καὶ στὴν ἱστορία τῆς ἐξέλιξης τῆς σημασίας καὶ τοῦ «ἔθνους» καὶ τοῦ «ἐθνικισμοῦ». Πρῶτον, εἶναι ἐνδιαφέρον νὰ παρατηρήσουμε ὅτι εἶναι κατὰ κύριο λόγο οἱ κοινωνικοὶ ἐπιστήμονες οἱ ὁποῖοι ὄχι μόνο ἐξετάζουν τὸ «πότε» καὶ τὸ «πῶς» τῆς ἐμφάνισης τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ, ἀλλὰ εἶναι ἐπίσης αὐτοὶ ποὺ ἔχουν διατυπώσει τὶς σχετικὲς θεωρίες καὶ πολλὲς παραλλαγὲς αὐτῶν τῶν θεωριῶν. Αὐτὰ τὰ ἔργα ἔχουν σὲ μεγάλο βαθμὸ συμβάλει καὶ συνεχίζουν νὰ ἐμπλουτίζουν τὸ διάλογο ἐπὶ τῶν δύο αὐτῶν «σύγχρονων» φαινομένων. Προσωπικά, ἔχω βρεῖ τὰ ἔργα τους συναρπαστικὰ καὶ ἔχω ὠφεληθεῖ πολὺ ἀπὸ αὐτά. Ἐντούτοις, τὰ ἔργα αὐτὰ ἐμφανίζουν: πλούσια χρήση ἱστορικῶν στοιχείων (δεδομένων) προκειμένου νὰ καταλήξουν σὲ θεωρητικὰ συμπεράσματα ἐξειδικευμένη «πραγματολογικὴ» γνώση μιᾶς συγκεκριμένης περιοχῆς ἢ κοινωνίας ἢ ἐποχῆς ἔλλειψη ἐξειδικευμένης «πραγματολογικῆς» γνώσης τῶν περιοχῶν ἐκτὸς τῆς πεπερασμένης «πραγματολο-

88 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ γικῆς» τους γνώσης τὴν κατασκευὴ ἢ τὴ δημιουργία termini technici (στὸ βαθμὸ ποὺ χρειάζεται κανεὶς ἐξειδικευμένα λεξικὰ γιὰ νὰ βρεῖ τὶς ἔννοιες πολλῶν τέτοιων ὅρων) μιὰ γενικὴ ἐξάρτηση ἀπὸ ἱστορικοὺς ἐξειδικευμένους σὲ μιὰ περιοχὴ μὲ τὴν ὁποία ὁ κοινωνικὸς ἐπιστήμονας δὲν εἶναι ἐξοικειωμένος τὴν ἔντονη ἐπιρροὴ τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημόνων στὴν ἱστορικὴ ἐπιστήμη σὲ αὐτὸν τὸν τομέα τὴν ἀδυναμία τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημόνων νὰ καταλήξουν σὲ ὁριστικὸ συμπέρασμα ὡς πρὸς τὸ «πότε» καὶ τὸ «πῶς» τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ τὴν ἀποτυχία τους νὰ διευκρινίσουν τὸν ὅρο καὶ τὴν ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ. Αὐτὴ ἡ πολυχρησιμοποιημένη λέξη χρησιμοποιεῖται ἀπὸ ὅλους τοὺς κοινωνικοὺς ἐπιστήμονες, ἀλλὰ ἡ συγκεκριμένη χρήση της μπορεῖ νὰ διαφέρει ἀπὸ τὸν ἕναν κοινωνικὸ ἐπιστήμονα στὸν ἄλλο. Ἐπιπλέον, πολλοὶ ἱστορικοὶ ἀσχολοῦνται μὲ τὸ «ποῦ» καὶ «πῶς» τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ, ἀλλὰ δίνουν πολὺ λίγη προσοχὴ στὸ σαφῆ προσδιορισμὸ τῆς ἔννοιας τοῦ πολιτισμοῦ. Ἡ ἀνάπτυξη τῆς ἀκαδημαϊκῆς βιβλιογραφίας τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν εἶναι τεράστια, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἔχει ἐπισκιάσει τὶς προσπάθειες σύνθεσης τῆς ἱστορίας τῆς ἐξέλιξης τῶν ἐννοιῶν τοῦ «ἔθνους» καὶ τῆς «ἐθνικότητας». Γιὰ τοὺς σκοποὺς αὐτῆς τῆς σύντομης παρουσίασης θὰ περιγράψουμε τὰ μεταπολεμικὰ ἔργα τῆς περιόδου 1945-2003 (κατὰ Paul Lawrence), πολὺ σύντομα καὶ κοιτάζοντας μόνο τὰ σημαντικὰ σημεῖα στὴν ἐξέλιξη: Αὐτὴ ἀναλύεται σὲ δύο ἐποχὲς/περιόδους: αὐτὴ ποὺ ἀποκαλεῖται ἀπαρχὲς τοῦ κλασικοῦ μοντερνισμοῦ (1945-1969) καὶ αὐτὴ ποὺ ἀποκαλεῖται ἡ ἄνοδος καὶ ἡ πτώση τοῦ κλασικοῦ μοντερνισμοῦ (1970-2003). Αὐτὸ εἶναι μόνο μέρος τοῦ σκελετοῦ ποὺ χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τὸν Lawrence, ἀλλὰ ἀρκεῖ γιὰ τὴν παροῦσα ἀνάλυση. Ἐπιπλέον, μέσα σὲ κάθε κίνηση ἢ θεωρητικὴ στάση ὑπάρχουν παραλλαγὲς ὡς πρὸς τοὺς παράγοντες καὶ/ἢ τὶς λεπτομέρειες, οἱ περισσότερες τῶν ὁποίων δὲν μᾶς ἀφοροῦν ἐδῶ. Ὁ πολιτικὸς ἐπιστήμονας Ernest Gellner ἀναγνωρίζεται γενικὰ ὡς «ἀρχιερέας» τοῦ μοντερνισμοῦ (ὅσον ἀφορᾶ τὸ διάλογο γιὰ τὴν προέλευση τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ), ποὺ ἐπέφερε μιὰ ἐντυπωσιακὴ ἀλλαγὴ στὴ θεωρία καὶ τὴ σύλληψη τοῦ ὑπὸ συζήτηση θέματος. Ὁ Gellner τοποθετεῖται στὴν ἀφετηρία αὐτοῦ ποὺ ἔχει πε-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 89 ριγραφεῖ ὡς «κλασικὸς μοντερνισμός» (στὸ περιορισμένο πεδίο του). Τὰ κείμενά του ἔμελλαν νὰ γίνουν ὁ ἄγριος ἄνεμος ποὺ φύσηξε στὴ φωτιὰ τῶν διαλόγων γιὰ τὸ ἔθνος καὶ τὸν ἐθνικισμό. Γιὰ σχεδὸν δύο δεκαετίες (ἀπὸ τὴ δημοσίευση τοῦ 1964) ἡ θεωρία του ἔγινε ἕνα σταθερὸ δόγμα ἢ ὀρθοδοξία, προτοῦ γίνει ἀντικείμενο ὁποιασδήποτε ἐπιτυχημένης ἐπίθεσης. Ἡ θεωρία του δομήθηκε πάνω σὲ δύο σημαντικὲς προγενέστερες συμβολές. Ἡ πρώτη ἦταν τὰ γραπτὰ τοῦ ἱστορικοῦ Hans Cohn καὶ τοῦ πολιτικοῦ ἐπιστήμονα Karl Deutsch, οἱ ὁποῖοι εἶχαν προσδώσει στὶς ἔννοιες τόσο τοῦ ἔθνους ὅσο καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ ἕνα εἶδος ἰδιαίτερης νεωτερικότητας. Δεύτερον, καὶ σημαντικότερο, κατὰ τὴν προηγούμενη δεκαετία ὁρισμένοι κοινωνιολόγοι ἐργάστηκαν πάνω στὶς δικές τους κοινωνικὲς θεωρίες, τὶς ὁποῖες ὁ Τalcott Parsons ἐπεξέτεινε καὶ ἐμβάθυνε ὡς πρὸς τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο παραδοσιακὲς (φεουδαρχικὲς/ἀγροτικὲς) κοινωνίες μετατράπηκαν σὲ σύγχρονες κοινωνίες. Τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν μιὰ νεότερη προσέγγιση καὶ θεωρία, ἡ ὁποία ἀπαιτοῦσε λειτουργικὴ ἀνάλυση τῶν ἀναγκῶν τῶν κοινωνιῶν σὲ περιόδους μεγάλων ἀλλαγῶν καὶ προκλήσεων. Ὁ Gellner παρέμενε προσηλωμένος στὶς κατευθυντήριες ἀρχές του σὲ ὅλη τὴ σταδιοδρομία καὶ τὰ γραπτά του (ὑπάρχουν μόνο μικρὲς ἀσυνέπειες στὴν ἀπόλυτη ἀπόρριψη τοῦ ὁποιουδήποτε παραδοσιακοῦ) καὶ ἡ αὐστηρότητα τὴν ὁποία ἐφάρμοσε ἐκφράζεται καλύτερα μὲ δικά του λόγια: «Μοντερνιστές, ὅπως ἐγώ, πιστεύουμε ὅτι ὁ κόσμος δημιουργήθηκε γύρω στὰ τέλη τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰώνα, καὶ τίποτα προγενέστερο δὲν κάνει τὴν παραμικρὴ διαφορὰ στὰ ζητήματα ποὺ ἀντιμετωπίζουμε». Τὰ ἐπιχειρήματά του συνήθως ἀρχίζουν μὲ τὴ δήλωση ὅτι ὁ ἐθνικισμὸς καὶ τὸ ἔθνος εἶναι ἀδιαμφισβήτητα καὶ ἀποκλειστικὰ σύγχρονα φαινόμενα καὶ μὲ μία σαφῆ δήλωση ἄρνησης ὁποιασδήποτε ἐπιβίωσης τῶν παραδοσιακῶν στοιχείων καίριας σημασίας γιὰ τὸ θέμα. Ἀκόμη καὶ ἡ ἁπλὴ σκέψη τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας ἀπορριπτόταν ὡς «σκέτη ἀνοησία». Περαιτέρω, ὁ ἴδιος ἀναδιατυπώνει αὐτὴ τὴ θέση χρησιμοποιώντας ἕνα εἶδος ὑλιστικοῦ αἰτιολογικοῦ παράγοντα, σὲ ἀντίθεση μὲ μιὰ μὴ-ὑλιστικὴ αἰτιώδη συνάφεια ποὺ χρησιμοποιοῦν ἄλλοι μελετητές. Θεώρησε τὸν ἐθνικισμὸ ὡς «ὑποπροϊὸν» τοῦ μοντερνισμοῦ, ἑνὸς μοντερνισμοῦ ποὺ εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς βιομηχανικῆς ἐπανάστασης στὰ τέλη τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰώνα.

90 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ Ἕνα ἀκόμη τέτοιο «παραπροϊὸν» εἶναι τὸ νέο μαζικὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα ποὺ ἀπαιτεῖ ἡ ἐκβιομηχάνιση γιὰ νὰ ἐξυπηρετήσει τὸ νέο ἔθνος-κράτος. Ὁ Gellner δηλώνει ὅτι ἡ συνύπαρξη ξένων πολιτισμῶν, ξένων μεταξύ τους, καὶ τὰ δύο ἐπίπεδα τῆς πρώιμης κοινωνίας ἀρκοῦσαν γιὰ τὶς μεσαιωνικὲς παραδοσιακὲς πολιτικὲς ὀντότητες. Ἀλλὰ ἡ βιομηχανικὴ ἐπανάσταση προκάλεσε τὴ διατάραξη καὶ τὴ διάλυση αὐτῶν τῶν δύο διαφορετικῶν πολιτισμῶν, καὶ οἱ κοινωνίες ἀπαίτησαν μιὰ ἀντίστοιχη ἐκπαιδευτικὴ ἐπανάσταση, καθὼς ἡ παραδοσιακὴ κοινωνία ἄρχισε νὰ μετακινεῖται πρὸς τὶς ἐκβιομηχανισμένες πόλεις. Προκειμένου νὰ ἱκανοποιηθοῦν οἱ οἰκονομικὲς ἀνάγκες τῆς σύγχρονης κοινωνίας δημιουργήθηκε ἕνα νέο ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, τὸ ὁποῖο θὰ ἐπέφερε τὴν υἱοθέτηση τῆς κρατικῆς κουλτούρας/πολιτισμοῦ ἀπὸ τὴν πρώην παραδοσιακὴ κοινωνία, καθὼς αὐτὴ συνέρρεε στὶς πόλεις. Αὐτὴ ἡ νέα προσπάθεια γιὰ ἐξασφάλιση κοινωνικῆς ὁμοιογένειας ἐπιβλήθηκε συνεπῶς μὲ τὴν υἱοθέτηση ἑνὸς ἑνιαίου πολιτισμοῦ. Πρέπει νὰ εἶναι σαφὲς σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο ὅτι οἱ συμμετέχοντες στὸ διάλογο αὐτὸ εἶχαν ἀρχίσει νὰ χρησιμοποιοῦν τὸν ὅρο ΠΟλΙΤΙΣΜΟΣ, ὁ ὁποῖος σήμαινε σχεδὸν ὁτιδήποτε μποροῦσε νὰ προσδώσει συνέπεια σὲ μία συγκεκριμένη θεωρία ἢ σὲ ἕνα συγκεκριμένο ἐπιχείρημα. Ἡ «σημασία» του, ἑπομένως, προσδιορίζεται ἀπὸ τὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες ἢ ἀπὸ κάποια ἄλλη θεωρία. Μπορεῖ νὰ σημαίνει ὁτιδήποτε ἀπαιτεῖται ἀπὸ ὁποιοδήποτε ἐπιχείρημα. Ὡστόσο, τὸ ἔργο καὶ ἡ θεωρία τοῦ Gellner ὡς πρὸς τὸ ἔθνος καὶ τὸν ἐθνικισμὸ ἦταν ἕνας σημαντικὸς σταθμὸς σὲ ἕνα διάλογο ὁ ὁποῖος συνεχίζεται ἀκόμη καὶ σήμερα. Ἐπικριτὲς καθὼς καὶ μιμητές του ἔχουν ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὴ σκέψη καὶ τὴ θεωρία του, καὶ ἡ ἔννοια τοῦ μοντερνισμοῦ ὁρισμένων πτυχῶν τῶν φαινομένων ἔχει ἐπιβιώσει, ἐνῶ ἄλλες δὲν ἔχουν. Ὁ Lawrence ἔχει προσδιορίσει τὶς δεκαετίες τοῦ 60 καὶ τοῦ 70 ὡς τὴν περίοδο τόσο τῆς ἀνόδου ὅσο καὶ τῆς πτώσης τοῦ «κλασικοῦ μοντερνισμοῦ». Ἡ ἐποχὴ ἄνοιξε ἕναν ἔντονο, γιὰ νὰ μὴν πῶ ὀξύ, διάλογο ὡς πρὸς τὴν προέλευση καὶ τὴν οὐσία τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ. Οἱ ὀπαδοὶ τῆς θεωρίας τοῦ Gellner ὑποστηρίζουν ἰδιαίτερα τὴ νεωτερικότητά τους καὶ τὴν κεφαλαιώδη σημασία τῆς οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης στὴ βιομηχανικὴ ἐπανάσταση καὶ στὴν ἄλλη ἐπανάσταση ποὺ ἀκολούθησε, ἕνα νέο τεράστιο ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, καὶ στὴν ἀπομάκρυνση τῶν προγενέστερων πολιτισμῶν τῶν πρώιμων κοινωνιῶν. Ἐδῶ τὰ κείμενα καὶ οἱ θεωρίες τοῦ Eric Hobsbawm καὶ τοῦ Benedict Anderson διακρίνουν καὶ τοὺς δύο συγγραφεῖς. Δεδομένης τῆς συντο-

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 91 μίας αὐτῆς τῆς ἀνακοίνωσης δὲν εἶναι ἀπαραίτητο νὰ μιλήσουμε γιὰ ἄλλους συγγραφεῖς, ὅπως οἱ Paul Brass καὶ Michael Hechter. Εἶναι τὰ ἔργα τοῦ Hobsbawm καὶ τοῦ Anderson, ποὺ συμβάλλουν στὴν πλήρη ἐπικράτηση τῆς μοντέρνας ἀντίληψης περὶ ἐθνῶν καὶ στὴν προσωρινὴ κυριαρχία της στὸ διάλογο τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν. Σχεδὸν ταυτόχρονα οἱ ἀπαρχὲς τῆς μεθοδολογικῆς κριτικῆς ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζονται στὸν ὁρίζοντα τοῦ διαλόγου καὶ σὲ βιβλιοκρισίες ἔργων, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἐμφάνιση σοβαρῶν ἀκαδημαϊκῶν μελετῶν ποὺ ἀμφισβήτησαν σημαντικὲς πτυχὲς τῆς μοντερνιστικῆς θεωρίας. Μεταξὺ ἄλλων οἱ Hobsbawm καὶ Anderson συνέδεσαν τὶς θεωρητικὲς ἀντιλήψεις τους μὲ ἐκεῖνες τῶν μοντερνιστῶν (Gellner κ.ἄ.), σχετικὰ μὲ τὴν ἐξέλιξη τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς βιομηχανικῆς κοινωνίας. Διαφοροποιήθηκαν, ὡστόσο, ἐγείροντας τὸ ζήτημα τῆς πληρέστερης κατανόησης σχετικὰ μὲ τὸν τρίτο παράγοντα ποὺ συμβάλλει στὴ δημιουργία τοῦ ἐθνικισμοῦ, τὸν παράγοντα τοῦ ΠΟλΙΤΙΣΜΟυ. Αὐτὸν τὸν ΠΟλΙΤΙΣΜΟ ὁ Anderson τὸν ὁρίζει ὡς ἕνα «πολιτισμικὸ τεχνούργημα». Ἑπομένως, αὐτὸ «ἐφευρέθηκε», ἤ, ἀκόμη καλύτερα, ὑπῆρξε προϊὸν φαντασίας ἢ κατασκευάστηκε ἀπὸ τὶς ἐλίτ. Εἰσῆλθε στὸ μεῖγμα σὲ «ἱστορικὲς συγκυρίες». Μὲ τὸν ὁρισμό του ὡς κατασκευῆς οἱ δύο αὐτοὶ συγγραφεῖς ἐπιχείρησαν νὰ προσθέσουν ἔντονα τὸ στοιχεῖο τοῦ «ἐθνικοῦ αἰσθήματος» ἢ συναισθήματος. Πρόθεσή τους ἦταν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο νὰ προσδώσουν στὸν ἐθνικισμὸ καὶ στὸ ἔθνος μιὰ πιὸ ζεστή, πολιτισμικὴ διάσταση, ἡ ὁποία οὐσιαστικὰ ἔλειπε ἀπὸ τὶς προηγούμενες θεωρίες τῶν μοντερνιστῶν. Αὐτὸς ὁ τρίτος παράγοντας ἦταν ἀναγκαῖος, καθὼς αἰτιολογοῦσε τὶς σοβαρὲς θυσίες τῆς νέας μοντέρνας κοινωνίας. Ταυτόχρονα, αὐτὸς ὁ τρίτος παράγοντας τοῦ «συναισθήματος» συνοδεύεται στὰ κείμενα τῶν δύο συγγραφέων ἀπὸ τὴ φράση «προηγούμενος», «βαθύς», «παραδοσιακὸς» ΠΟλΙΤΙΣΜΟΣ, σπάζοντας ἔτσι τὴν αὐστηρότητα τῆς θεωρίας τους. Καὶ αὐτὸ εἶναι στὴ συνέχεια τὸ σῆμα γιὰ μιὰ ἐπίθεση κατὰ τῆς εὐρύτερης θεωρίας ποὺ περικλείει ὅλα τὰ ἀναγκαῖα στοιχεῖα ποὺ ἐφευρέθηκαν ἢ δημιουργήθηκαν ἀπὸ τὸ μοντερνισμό. Στὴν πραγματικότητα καὶ ὁ Hobsbawm καὶ ὁ Anderson ἀνῆκαν ἐν μέρει μόνο στὸ στρατόπεδο τῶν μοντερνιστῶν. Κατὰ ἕνα ἄλλο μέρος ἀνῆκαν στὴν πολὺ διαφορετικὴ καὶ ἀντιθετικὴ θεωρία τῶν ἐθνοσυμβολιστῶν. Ἀπὸ τὴ μία πλευρὰ ὁ πρῶτος ἔχει μιλήσει γιὰ τὴν ἀνάγκη ἐμβάθυνσης σὲ πρώιμες κοινωνίες ὡς ἕναν παράγοντα τῆς διαδικασίας, ἀλλὰ καὶ οἱ

92 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ δύο παραβίασαν τὴ μοντερνιστικὴ καθαρότητα τοῦ Gellner. Στὴν πραγματικότητα, ἡ τρίτη συνιστῶσα, τὸ ἐθνικὸ ἢ ἐθνοτικὸ συναίσθημα, ὑπῆρξε προϊὸν φαντασίας, μιὰ καθόλου ἐπιστημονικὴ βάση γιὰ τὴν ἑρμηνεία ἑνὸς «νόμου» τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν. Ἡ χρήση τῶν ὅρων «φαντασιακὸς» καὶ «προϊὸν φαντασίας» δὲν ἀφήνει πολλὰ περιθώρια ἑλιγμῶν σὲ ἕνα διάλογο. Δὲν εἶναι παράλογο νὰ ἀναφέρει κανεὶς ἐδῶ τὸ ἐρώτημα ἑνὸς ἐπικριτῆ: «Πῶς ξεχωρίζεις τὸ γνήσιο ἀπὸ τὸ ψευδὲς παρελθόν;» Τὸ νὰ ἐπιμείνει κανεὶς ὅτι ὑπάρχουν μυθικὰ «δεδομένα» εἶναι τουλάχιστον ὕποπτο. Αὐτὸ ἐξ ἄλλου ἐγείρει τὸ ζήτημα τῶν σχέσεων μύθου καὶ ψεύδους. Παραλείποντας τὴν ἑπόμενη φάση τοῦ διαλόγου, δηλαδὴ τὴν ἀποτελεσματικὴ κριτικὴ καὶ ἀνάλυση τῆς νεωτερικότητας, πρέπει νὰ ἐξάρουμε ἐν συντομίᾳ ὁρισμένες ἀρετὲς τοῦ βιβλίου τοῦ Anderson. Ἡ ἀντικειμενικότητά του εἶναι διαυγής, ἡ καλοσύνη του πρὸς τοὺς ἐπικριτές του χρησιμοποιεῖται δημιουργικὰ γιὰ νὰ προσθέσει δύο κεφάλαια στὴ δεύτερη ἔκδοση, καὶ τοὺς εὐχαριστεῖ γιὰ τὴν κριτικὴ ὑπόδειξη. Ἐπὶ πλέον, εἰσάγει μιὰ ἐξειδίκευση ποὺ σπανίως συναντᾶται στὸ διάλογο, τὶς ἀπόψεις τῶν ἐθνῶν καὶ ἐθνικισμῶν τῆς Νοτιοανατολικῆς Ἀσίας. Προσωπικά, βρῆκα ὅτι τὸ βιβλίο του ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, κυρίως λόγῳ τοῦ ὅτι ἐκφράζει τοὺς κλασικοὺς μοντερνιστὲς τὴν παραμονὴ τῆς ριζικῆς ἀλλαγῆς στὸ ἐν λόγῳ ζήτημα. Αὐτὸ μᾶς φέρνει σὲ ἕνα νέο καὶ σημαντικὸ στάδιο στὸ συνεχιζόμενο διάλογο γιὰ τὴν προέλευση καὶ τὴ φύση καὶ τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ καὶ στὴ νέα ἑρμηνεία τοῦ Anthony D. Smith, μαθητῆ τοῦ Gellner. Ἂν καὶ ὁ πρώην μαθητὴς δεχόταν ἀρχικὰ τὶς θεωρίες τοῦ δασκάλου του, μετὰ ἀπὸ μιὰ περαιτέρω καὶ πιὸ λεπτομερῆ ἐπανεξέταση τῆς μοντερνιστικῆς ἑρμηνείας, συνειδητοποίησε ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ δὲν ἀντιμετωπιζόταν ἱκανοποιητικὰ στὴ μοντερνιστικὴ θεωρία. Ἂν καὶ δεχόταν τὴ νεωτερικότητα τῶν μοντερνιστῶν ὡς πρὸς τὴ νεωτερικότητα καὶ τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ, βρῆκε τὴν ἀνάλυση τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τὸ ρόλο του στὴν ἐφεύρεση τοῦ «πολιτισμοῦ» ρηχὴ καὶ ἀνεπαρκῆ στὴν τελικὴ θεωρητικὴ περιγραφὴ τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ. Ἡ περαιτέρω σταδιοδρομία τοῦ Smith εἶναι παραγωγικὴ καὶ ἡ διατύπωση τῆς θεωρίας του πειστικὴ στὴν πετυχημένη του προσπάθεια νὰ δώσει καὶ στὶς δύο αὐτὲς ἔννοιες μιὰ ἱστορικότητα, καθὼς τοὺς ἔδωσε δυνατὲς καὶ σαφεῖς ρίζες στὸ παρελθὸν αὐτῆς τῆς πτυχῆς καὶ τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ. Κατὰ τὴν ἄποψή του, ὁ τρίτος παράγοντας στὴ δημιουργία τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 93 ἦταν τὸ ἱστορικὸ παρελθὸν τῶν πρώιμων κοινωνιῶν. Κατὰ συνέπεια, ὁ διάλογος γιὰ τὴν προέλευση καὶ τὴ φύση καὶ τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ ἔλαβε χώρα μὲ τρόπο ὁρατὸ καὶ ἠχηρό, καὶ σὲ ἔντυπη μορφὴ μεταξὺ τοῦ δασκάλου καὶ τοῦ μαθητῆ. Ἡ ἄποψη τοῦ Smith εἶναι ὅτι τὸ «ἔθνος» προέρχεται ἀπὸ τὰ «ἔθνη», δηλαδὴ ἀπὸ τὴ συλλογικὴ μορφὴ τῆς κοινότητας στὶς πρώιμες κοινωνίες, στὶς ὁποῖες οἱ παραδόσεις ἦσαν ἀκόμα ἰσχυρές, διατηρεῖτο ἡ συνοχή τους ὡς μιᾶς συνειδητῆς κοινωνικῆς ὀντότητας, ἡ ὁποία κατὰ τὸν ἐκμοντερνισμό της προσέδωσε στὸ ἔθνος καὶ τὸν ἐθνικισμὸ μεγάλο μέρος τοῦ πολιτισμοῦ καὶ εἰδικότερα τοῦ «συναισθήματος» τοῦ παρελθόντος. Οἱ ὀπαδοὶ τῆς νέας ἑρμηνείας χαρακτηρίσθηκαν ὡς «ἐθνοσυμβολιστές». Οἱ ἐθνοσυμβολιστές, μεταξὺ ἄλλων, προσέφεραν στὴ θεωρία τοῦ ἔθνους καὶ τοῦ ἐθνικισμοῦ μιὰ νέα ἰδέα, ἡ ὁποία συνέδεσε τὴ νεωτερικότητα σὲ μιὰ ἀναμφισβήτητα βαθιὰ καὶ πλούσια ποικιλία ἀπὸ συναισθήματα καὶ ἱστορικὰ δεδομένα, ἐνῶ ἡ ἀποδοχὴ τῶν ἐθνο - συμβολιστῶν συνέβαλε στὸ νὰ προστεθεῖ αὐτὴ ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ νὰ ἀντικατασταθεῖ ἡ πιὸ στρουκτουραλιστικὴ καὶ ἀδιάφορη θεωρία περὶ πολιτισμοῦ ποὺ ἀνέπτυξαν οἱ κλασικοὶ μοντερνιστές. Τὰ κείμενα τοῦ Smith ἀπέδωσαν καρποὺς καὶ ὁ δάσκαλός του βρέθηκε νὰ ἀγωνίζεται σὲ μιὰ χαμένη μάχη. Ὅπως εἶχε ἰσχυριστεῖ ὁ Gellner, ποτὲ δὲν ἀποδέχθηκε τὸ ἔργο τοῦ μαθητῆ του καὶ παρέμεινε σθεναρὰ προσηλωμένος στὶς ἀπόψεις του μέχρι τέλους. Ἀλλὰ ἔτσι ἀγνόησε τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἴδιος εἶχε δηλώσει ὅτι ἡ θεωρία του γιὰ τὸν πολιτισμὸ ἔχει προκύψει ἀπὸ τὸ παρελθόν. Ὡστόσο παραδέχτηκε ὅτι ἡ νέα αὐθεντία ἦταν ὁ Smith. Στὸ διάλογο καὶ μπροστὰ στὰ συνεπῆ ἐπιχειρήματα τοῦ Smith, ὁ Anderson, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Gellner, ἦταν πιὸ ἀνοικτὸς στὶς μεταγενέστερες κριτικὲς τοῦ ἔργου του καί, τελικά, δήλωσε ὅτι τὸ ἔργο του εἶχε πλέον περιθωριοποιηθεῖ. Συχνὰ συμβαίνει ἀρετὲς νὰ ἐμφανίζονται σὲ στιγμὲς ἥττας. Μόλις συνειδητοποίησε ὅτι ἡ θεωρία τοῦ Smith εἶχε ἀντικαταστήσει τὴ δική του θεωρία, ἔγραψε στὴν εἰσαγωγὴ τῆς νέας ἔκδοσης τοῦ δικοῦ του κλασικοῦ ἔργου Ιmagined Communities [στὰ ἑλληνικὰ τὸ ἔργο ἔχει μεταφραστεῖ μὲ τὸν τίτλο Φαντασιακὲς κοινότητες] ὅτι συνειδητοποίησε ὅτι τὸ ἐν λόγῳ βιβλίο του εἶχε σὲ μεγάλο βαθμό, ἀλλὰ ὄχι πλήρως, ἀντικατασταθεῖ. Ἀξίζει νὰ παρατεθεῖ αὐτούσια ἡ ἔκφραση αὐτῆς τῆς συνειδητοποίησης. Ἀλλὰ εἶναι, ἐπίσης, ἀφορμὴ γιὰ στοχασμὸ γιὰ ὅλους τοὺς ἄκαμπτους θεωρητικοὺς καὶ γιὰ τὴ διατύπωση θεωριῶν στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες:

94 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ «Δὲν ἔχει ἀλλάξει μόνο ὁ κόσμος τὸ πρόσωπό του κατὰ τὰ τελευταῖα δώδεκα χρόνια. Καὶ ἡ μελέτη τοῦ ἐθνικισμοῦ ἔχει μεταμορφωθεῖ ἐκπληκτικὰ σὲ μέθοδο, κλίμακα, ἐκλέπτυνση καὶ καθαρὴ ποσότητα... Ἡ προσαρμογὴ τοῦ Ιmagined Communities στὶς ἀπαιτήσεις αὐτῶν τῶν τεράστιων ἀλλαγῶν στὸν κόσμο καὶ στὸ κείμενο εἶναι ἕνα ἔργο πέραν τῶν σημερινῶν δυνατοτήτων μου. Ἔκρινα καλύτερο, ὡς ἐκ τούτου, νὰ τὸ ἀφήσω σὲ μεγάλο βαθμὸ ὡς ἕνα μὴ ἀποκατεστημένο κομμάτι ἐποχῆς, μὲ τὸ δικό του χαρακτηριστικὸ στύλ, σιλουέτα καὶ διάθεση». Ὡστόσο, ἀντλεῖ παρηγοριὰ ἀπὸ τὸ ἀκόλουθο γεγονός: «Ἡ ἰδιότυπη μέθοδος καὶ οἱ προβληματισμοὶ τοῦ Ιmagined Communities μοῦ φαίνεται ὅτι βρίσκονται ἀκόμα στὶς παρυφὲς τῶν νεότερων μελετῶν γιὰ τὸν ἐθνικισμὸ καὶ ὑπὸ τὴν ἔννοια αὐτή, τουλάχιστον, δὲν ἔχουν πλήρως ἀντικατασταθεῖ». Τὰ συναισθήματά του ποὺ διατυπώνονται μὲ τόση σαφήνεια εἶναι ἕνας καθρέφτης τῶν ἀρετῶν του ὡς μελετητῆ καὶ ὡς ἀνθρώπου. Πιστεύει στὸ διάλογο ὡς ἐπιστημονικὴ μέθοδο καὶ ἦταν ἀρκετὰ εὐφυὴς ὥστε νὰ συνειδητοποιήσει τὴ φύση ὅλων τῶν θεωριῶν ποὺ ὑπόκεινται σὲ διάλογο. Ἀναγνωρίζει ὅτι τὸ ἔργο του εἶναι καὶ παραμένει κλασικό, ἔστω καὶ ἂν εἶναι ἕνα περιθωριοποιημένο ἔργο. Ὡστόσο, ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ διαλόγου. λίγα, ἐλάχιστα μάλιστα, σχετικὰ μὲ τοὺς μεταμοντέρνους. Ἡ συμβολή τους, ἂν μπορεῖ κανεὶς νὰ τὴν ὀνομάσει ἔτσι, εἶναι νὰ τεθεῖ ἕνα τέλος στὸ διάλογο, δεδομένου ὅτι ὅλοι οἱ ἐνδιαφερόμενοι προτείνουν θεωρίες γιὰ πράγματα τὰ ὁποῖα εἶναι ἀδύνατο νὰ γνωρίζουμε. Ὁ Derrida θὰ ἔθετε τέλος σὲ ἕναν τέτοιο διάλογο μὲ τὴ θεωρία του γιὰ τὴν «ἀποκλειστικότητα» τοῦ κειμένου. Δὲν ὑπάρχει τίποτα ἔξω ἀπὸ τὸ κείμενο. Μὲ αὐτὸ τὸ ἀπόφθεγμα ἀποκλείει τὸν ἑαυτό του. Δηλαδή, δὲν ὑπάρχει τίποτα ἔξω ἀπὸ τὸ κείμενο. Μὲ αὐτὴ τὴ διατύπωση καὶ ὁ ἴδιος ἀποκλείει τὸν ἑαυτό του ἀπὸ ὅλα τὰ κείμενα, εἴτε προ-μοντέρνα εἴτε σύγχρονα, καὶ ἀποκλείει καὶ τὴν ἴδια τὴ μὴ θεωρία του. Θεωρητικὰ θὰ μποροῦσε νὰ διατυπωθεῖ μιὰ τέτοια θεωρία, ἀλλὰ οἱ κοινωνικοὶ ἐπιστήμονες θὰ τὴν ἀπέρριπταν. Γιὰ τοὺς ὀπαδοὺς τῆς θεωρίας τῆς ἀποδόμησης, ἕνα ἀπὸ τὰ σημεῖα της εἶναι οἱ ἐπιθέσεις κατὰ τῶν συγγραφέων καὶ ὄχι κατὰ τῶν ἴδιων τῶν κειμένων. Ὡστόσο, ἄλλοι μελετητὲς θεωροῦν τὸ διανοητικὸ διάλογο θετικὴ προσέγγιση καὶ μποροῦν, ἀτελῶς, νὰ συγκρίνουν τὸ διάλογο μὲ τὴν ἀναζήτηση γιὰ τὴν Ἰθάκη στὸ περίφημο ποίημα τοῦ Καβάφη.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ 95 βιβλιογραφια B. AnDErSon, Imagined Communities. reflections on the origin and Spread of nationalism, revised edition, London-new York 1991. F. BArtH, A. GInGrICH, r. PArKIn, S. SILvErMAn, one Discipline, Four Ways: British, German, French and American Anthropology, Chicago-London 2005. J. W. BEnnEtt, Classic Anthropology: Critical Essays: 1944-1996, new Brunswick-London 1998. J. A. CuDDon, the Penguin Dictionary of Literary terms and Literary theory, 1992. C. GEErtz, the Interpretation of Cultures, new York 1973. E. GELLnEr, nations and nationalism, Ithaca 1983. E. J. HoBSBAWM, nations and nationalism since 1789. Programme, myth, reality, Wiltshire 1990. J. HutCHInSon, the Dynamics of Cultural nationalism, London 1987. J. HutCHInSon, A. D. SMItH (eds), nationalism, oxford-new York 1994. J. HutCHInSon, A. D. SMItH (eds), Ethnicity, oxford-new York 1996. A. L. KroEBEr, C. KLuCKHoHn, Culture, A Critical review of Concepts and Definitions, new York 1952. P. LAWrEnCE, nationalism, History and theory, London et al. 2005. A. D. SMItH, the Antiquity of nations, Cambridge-Malden MAss. 2004. J. CHILDErS, G. HEntzI (gen. eds), the Columbia Dictionary of Modern Literary and Cultural Criticism, new York 1995.

96 Ο ΝΕΟΣ ΕλλΗΝΙΣΜΟΣ: ΕΝΝΟΙΑ, ΠΕρΙΕχΟΜΕΝΟ, χρονικα ΟρΙΑ