Αθλητική Επικαιρότητα Ξένοι Παίχτες και Ελληνικό Ποδόσφαιρο. Συμμετοχή Θεατών: Η Περίπτωση της Φενερμπαχτσέ των Kemal Suher, Metin Argan & Alpen Ozer

Τριμηνιαία Επιστημονική Επιθεώρηση Αθλητικής Οικονομίας, Διοίκησης και Μάρκετινγκ Υπό την Αιγίδα του Πανελληνίου Συνδέσμου Αθλητικών Οικονομολόγων και Στελεχών (ΠΣΑΟΣ) Τόμος 5 ος, Τεύχος 4 ο, Oκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 2005 Τιμή: 5 ευρώ (ηλεκτρονική μορφή) 10 ευρώ (έντυπη μορφή) Αθλητική Επικαιρότητα Ξένοι Παίχτες και Ελληνικό Ποδόσφαιρο Συμμετοχή Θεατών: Η Περίπτωση της Φενερμπαχτσέ των Kemal Suher, Metin Argan & Alpen Ozer Ποδοσφαιρικός Τουρισμός του Erkan Sezkin Τα Οικονομικά του Αθλητισμού στο Εκουαδόρ της Sandra Vela Dávila Παγκοσμιοποίηση και Ποδόσφαιρο του Branco Milanovic Επιστημονικό Βιβλίο Σύγχρονο Αθλητικό Μάνατζμεντ των Janet B. Parks, Beverly R.K. Zanger & Jerome Quarterman Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 7 ος Τεύχος 2 ο Απρίλιος-Μάϊος-Ιούνιος 2007 1

2 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

Οικονομία Αθλητισμός Τόμος 5 ος, Τεύχος 4 ο, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 2005 περιεχόμενα Από τον Διευθυντή Έκδοσης Αθλητική Επικαιρότητα Ξένοι Παίχτες και Ελληνικό Ποδόσφαιρο Επιστημονικό Άρθρο Συμμετοχή Θεατών: Η Περίπτωση της Φενερμπαχτσέ των Kemal Suher, Metin Argan & Alpen Ozer Επιστημονικό Άρθρο Ποδοσφαιρικός Τουρισμός του Erkan Sezkin Επιστημονικό Άρθρο Τα Οικονομικά του Αθλητισμού στο Εκουαδόρ της Sandra Vela Dávila Επιστημονική Αθλητική Σκέψη Παγκοσμιοποίηση και Ποδόσφαιρο του Branco Milanovic Επιστημονικό Βιβλίο Σύγχρονο Αθλητικό Μάνατζμεντ των Janet B. Parks, Beverly R.K. Zanger & Jerome Quarterman Ανακοινώσεις - Εκδηλώσεις Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 1

Οικονομία Αθλητισμός μίας, Διοίκησης και ΜάΥπό την Αιγίδα του Πανελληνίου Συνδέσμου Αθλητικών Οικονομολόγων και Στελεχών (ΠΣΑΟΣ) Τόμος 5 ος, Τεύχος 1 ο, Οκτώβριος Νοέμβριος Δεκέμβριος 2005 ISSN: 1109-236X Ιδιοκτησία Αθηναϊκό Ινστιτούτο Εκπαίδευσης και Έρευνας (ΑΘΙΝΕΕ) Εκδότης Δρ. Γρηγόρης Θ. Παπανίκος Διευθυντής Έκδοσης και Υπεύθυνος Ύλης Δρ. Γρηγόρης Θ. Παπανίκος Συντακτική και Επιστημονική Επιτροπή Δρ. Κλεοπάτρα Βελούτσου, Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Γλασκώβης, Ηνωμένο Βασίλειο Δρ. Δημήτρης Γαργαλιάνος, Eπίκουρος Καθηγητής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Δρ. Μαρίνα-Στεφανία Γιαννακάκη, Ερευνήτρια, Πανεπιστήμιο Νότινγχαμ, ΗΒ Δρ. Παναγιώτα Κλείτου, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Μπρόκ, Καναδάς Δρ. Δημήτρης Κουφόπουλος, Λέκτορας, Πανεπιστήμιο Μπρουνέλ, ΗΒ Δρ. Νικόλαος Πάππας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Σαμ Χιούστον, ΗΠΑ Δρ. Βασίλειος Πατσουράτης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθήνας Δρ. Χρήστος Σακελλαρίου, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Νανιάγκ, Σιγκαπούρης Δρ. Άγγελος Τσακλάγκανος, Ομότιμος Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δρ. Βασίλειος Φίλιος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Επιμέλεια Δοκιμίων και Μεταφράσεις Θεοφανία Μπαλάσκα, Ζωή Μπουτσιώλη και Τάκης Χρέππας Διανομή Διαφήμιση Θωμάς Γ. Παπανίκος και Σύλια Σακκά Στο τεύχος αυτό συνεργάστηκαν Θεοφανία Μπαλάσκα, Ζωή Μπουτσιώλη και Τάκης Χρέππας Καλλιτεχνική και Τυπογραφική Επιμέλεια ΘΗΤΑ ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΗ, Βαλαωρίτου 8, 10671 Αθήνα, τηλ. 210 3634210, φαξ: 210 3634209 Επιστημονική Επιτροπή Κριτών Τα επιστημονικά άρθρα δημοσιεύονται στο Ο Α κατόπιν κρίσης, από δύο τουλάχιστον κριτές. Η επιστημονική επιτροπή κριτών του περιοδικού αποτελείται από καθηγητές και ερευνητές της Ελλάδος και του εξωτερικού. Την τελική ευθύνη δημοσίευσης των άρθρων έχει ο διευθυντής του περιοδικού. Υποβολή Επιστημονικών Άρθρων Τα άρθρα προς δημοσίευση θα υποβάλλονται μόνο ηλεκτρονικά στο gtp@atiner.gr. Συνδρομές Το Ο Α κυκλοφορεί 4 φορές το χρόνο σε ηλεκτρονική και έντυπη μορφή. Η ετήσια συνδρομή της ηλεκτρονικής μορφής για βιβλιοθήκες, οργανισμούς και ιδρύματα είναι 40 ευρώ, για ιδιώτες 20 ευρώ. Η ετήσια συνδρομή της έντυπης μορφής για βιβλιοθήκες, οργανισμούς και ιδρύματα είναι 80 ευρώ, για ιδιώτες 40 ευρώ. Διαφημίσεις Πλήρης τιμοκατάλογος των καταχωρίσεων στο περιοδικό είναι διαθέσιμος για κάθε ενδιαφερόμενο 2 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

Από τον Διευθυντή Έκδοσης _ Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 3

Αθλητική Επικαιρότητα Ξένοι Παίχτες και Ελληνικό Ποδόσφαιρο Τ ο ελληνικό ποδόσφαιρο γέμισε από ξένους παίκτες κάθε καρυδιάς. Σε όλες τις κατηγορίες αγωνίζονται φθηνοί, για την ποιότητα τους αλλοδαποί ποδοσφαιριστές, από όλες τις παραδοσιακές ηπείρους που εξάγουν ποδοσφαιριστές, Αφρική και Λατινική Αμερική. Ακόμη και η Ευρώπη έχει πλέον αναδειχθεί σε μεγάλη πηγή ξένων ποδοσφαιριστών. Όλα άλλαξαν μετά το 1995 με την υπόθεση Μπόσμαν. Γέμισε ο τόπος από ποδοσφαιριστές που έρχονται με διαφορετικές στρατηγικές ο καθένας. Μια μικρή κατηγορία ποδοσφαιριστών αποτελείται από καταξιωμένους ποδοσφαιριστές που πλέον έχουν λόγω ηλικίας χαμηλή αποδοτικότητα. Κατά ένα παράξενο τρόπο πολλοί από αυτούς τους ποδοσφαιριστές καταφέρνουν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη τόσο των ομάδων τους όσο και των φιλάθλων. Ο Ολυμπιακός αποτελεί παράδειγμα με παίκτες όπως ο Τζιοβάνι και ο Ριβάλντο. Μια άλλη κατηγορία παικτών είναι νεαρής ηλικίας που θεωρούν το Ελληνικό πρωτάθλημα, κυρίως οι ομάδες που αγωνίζονται στην Ευρώπη, θα τους δώσουν την δυνατότητα να δείξουν το ταλέντο τους για να πάρουν μεταγραφή σε ομάδες καλύτερων ευρωπαϊκών πρωταθλημάτων. Η χειρότερη κατηγορία αλλοδαπών ποδοσφαιριστών είναι και η μεγαλύτερη. Αποτελείται από ποδοσφαιριστές κάθε ηλικίας και χρώματος με μικρή ως ανύπαρκτη ποδοσφαιρική αξία, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα και απλώς γεμίζουν τον κατάλογο των παικτών που πρέπει να έχει μια ομάδα με πολύ μικρό προϋπολογισμό. Η μεγαλύτερη απειλή για το ελληνικό ποδόσφαιρο προέρχεται από τον αφελληνισμό του. Χωρίς καμία απολύτως διεθνή ξενοφοβία ή εθνικισμού οι ξένοι ποδοσφαιριστές απειλούν τη μακροχρόνια βιωσιμότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου. Σε λίγο καιρό, όπως πάνε οι ομάδες, ακόμα και οι μεγάλοι θα αγωνίζονται σχεδόν αποκλειστικά με ξένους παίκτες. Το ποδόσφαιρο δεν είναι όπως όλα τα άλλα θεάματα. Το ποδόσφαιρο έχει έντονο το στοιχείο της εντοπιότητας που στο παρελθόν εκφραζόταν όχι μόνο σε επίπεδο οπαδών αλλά και παικτών. Και ενώ σε κάποια φάση μεταβήκαμε από ντόπιους παίκτες και σε παίκτες που έπαιζαν σε άλλες γειτονιές και περιοχές της χώρας, τώρα μεταβαίνουμε σε παίκτες που παίζουν σε άλλες χώρες και ηπείρους. Υπάρχει λύση; Η λύση δεν μπορεί να είναι άμεση και θεσμική δηλαδή παρέμβαση του κράτους το οποίο με κάποιο τρόπο θα περιορίζει τη συμμετοχή ξένων ποδοσφαιριστών κυρίως της χειρότερης και πολυπληθούς κατηγορίας να αγωνίζονται στα ελληνικά πρωταθλήματα Το μεγάλο παράπονο των παραγόντων είναι ότι δεν βρίσκουν παίκτες στην εγχώρια αγορά ο λύνεται πολύ εύκολα. Μείωση των ποδοσφαιρι- 4 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 7 ος Τεύχος 2 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

κών σωματείων. Η Ελλάδα έχει πολύ περισσότερα αθλητικά ποδοσφαιρικά σωματεία και ότι χρειάζεται σε όλες τις κατηγορίες. Αυτό δεν προκύπτει από κάποια επιστημονική ανάλυση αλλά από την απλή παρατήρηση ό,τι ομάδες πρώτης εθνικής παίζουν σε άδεια γήπεδα. Οι ομάδες αυτές δεν πρέπει να υπάρχουν σε αυτήν την κατηγορία. Ένας απλός κανόνας θα ήταν ότι στην πρώτη κατηγορία η χειρότερη ομάδα θα πρέπει να κόβει τουλάχιστον πέντε χιλιάδες εισιτήρια κατά μέσο όρο. Αυτό θα μείωνε τις ομάδες από 18 που είναι σήμερα το πολύ στις 10. Τότε το πρωτάθλημα θα ήταν πιο ανταγωνιστικό και οι ομάδες της πρώτης κατηγορίας θα έβρισκαν παίκτες, Έλληνες και καλούς ξένους για να παίξουν. Το πρόβλημα της ύπαρξης περισσοτέρων ομάδων από ότι η ελεύθερη αγορά θα οριοθετούσε, οφείλεται στην παρέμβαση του κράτους, που για πολιτικούς λόγους διατηρείται και συντηρεί τέτοια ποδοσφαιρικά σωματεία. Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 5

Επιστημονικό Άρθρο Συμμετοχή Θεατών: Η Περίπτωση της Φενερμπαχτσέ των Fernando Lera-López & Manuel Rapún-Gárate, Public University of Navarra, Spain Τ ις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια αύξηση της σπουδαιότητας του αθλητισμού και της φυσικής δραστηριότητας, από κοινωνιολογικής και οικονομικής πλευράς. Εκτός από αυτό, η αύξηση της σημασίας του αθλητισμού για ένα ευρύτερο μέρος της κοινωνίας, ως αποτέλεσμα κυβερνητικών, πολιτικών, τον μετέτρεψε σε ένα αυξανόμενο οικονομικό κλάδο. Ιδιαίτερα, η μελέτη των οικονομικών του αθλητισμού είναι ένα σχετικά νέο πεδίο στο οποίο ο Simon Rottenberj (1956) αναγνωρίζεται από πολλούς ως πρωτοπόρος. Από την αρχή, ερευνητές από ΗΠΑ και Ευρώπη διαφοροποιήθηκαν στις προσεγγίσεις τους (Andreff & Staudohar, 2000, Szymanski, 2004). Ο βασικός λόγος γι αυτό συνδέεται με την ερμηνεία του όρου αθλητισμός σε κάθε περιοχή. Στις ΗΠΑ, ο όρος αναφέρεται σε «οργανωμένη δραστηριότητα φυσικής προσπάθειας που συνδέεται με άλλες με κάποιας μορφής μέτρησης του αποτελέσματος, με κοινά αποδεκτούς κανονισμού και τύπους» (Eitzen & Sage, 1991). Η κοινή ευρωπαϊκή προσέγγιση στο μεταξύ θεωρεί τον αθλητισμό με την ευρεία του όρου έννοια, που περιλαμβάνει κάθε φυσική δραστηριότητα που πραγματοποιείται στον ελεύθερο χρόνο. Στην Ευρώπη (Council of Europe, 1991) αθλητισμός διακρίνεται σε τέσσερις κύριες κατηγορίες και ευρέως ορίζεται ως «όλα τα είδη φυσικής δραστηριότητας η οποία, μέσω περιστασιακής ή οργανωμένης συμμετοχής, αποσκοπεί στην επίδειξη ή βελτίωση της φυσικής κατανόησης και διανοητικής υγείας, στην σύναψη κοινωνικών σχέσεων ή σ την επίτευξη αποτελεσμάτων σε αγώνες όλων των επιπέδων» Πάντως, το εύρος των δραστηριοτήτων που συμπεριλαμβάνονται στον ορισμό διαφοροποιούνται σημαντικά από χώρα σε χώρα, η οποία δημιουργεί βασικά προβλήματα όταν γίνεται προσπάθεια ομοιογενών συγκρίσεων. Από τη δεκαετία του 1980 οι δημόσιοι πόροι γινόντουσαν όλο και σπανιότεροι με αποτέλεσμα οι οικονομικοί λόγοι να γίνουν κυρίαρχοι στη χρηματοδότηση αθλητικών δραστηριοτήτων στην Ευρώπη κάτι που επέβαλε τη μελέτης της συνδρομής του αθλητισμού στις εθνικές οικονομίες. Οι πρώτες εκτιμήσεις έγιναν από τον Jones (1989) σε μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια να μετρηθεί η οικονομική σπουδαιότητα του αθλητισμού στις Ευρωπαϊκές Χώρες. Μετά την έκθεση του Jones, παρατηρούμε μια μαζική αύξηση του ενδια- 6 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

φέροντος με την έκθεση του Andreff (Andreff, Bourg, Halba & Nys, 1995) και εθνικές μελέτες στο Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία και Ισπανία. Η πλειοψηφία των μελετών αφορούν κράτη, σπανιότερα περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο. Μια σοβαρή προσπάθεια έγινε και σε άλλες περιοχές, όπως στον Καναδά, την Αυστραλία, και τη Νέα Ζηλανδία. Παρόλες τις μελέτες, η δαπάνη για αθλητικά είδη και υπηρεσίες σε επίπεδο νοικοκυριού έτυχε μόλις και μετά βίας κάποιας προσοχής και λίγες μελέτες επικεντρώνονται στην εκτίμηση τους, παρόλο αυτό το μέρος των δαπανών μπορεί να αντιστοιχεί τουλάχιστον στο μισό της αθλητική συμμετοχής, στο ΑΕΠ (Andreff et al., 1995). Μια πιθανή εξήγηση είναι η δύσκολη συλλογής στοιχείων για τις ατομικές καταναλωτικές αθλητικές δαπάνες. Οι Ευρωπαϊκές Εθνικές Στατιστικές υπηρεσίες συλλέγουν στοιχεία για την αθλητική συμμετοχή αλλά όχι για τις δαπάνες. Η παρούσα μελέτη κατατάσσεται στις πρόσφατες έρευνες που έγιναν στην Ευρώπη και ΗΠΑ και έχουν ως αντικείμενο τα οικονομικά του αθλητισμού. Σκοπός της είναι να περιγράψει την καταναλωτική συμπεριφορά και να δώσει μια προκαταρκτική εξήγηση των προσδιοριστικών παραγόντων της καταναλωτικής αθλητικής δαπάνης σε μια περιοχή της Ισπανίας. Πρώτα υπολογίζουμε τη συνολική καταναλωτική αθλητική δαπάνη στην Ισπανία σε περιφερειακό επίπεδο για το 2002 χρησιμοποιώντας την ακόλουθη μέθοδο: ένα ερωτηματολόγιο διανέμεται σε 700 άτομα στη Ναβάρε, μια από τις 17 ισπανικές περιφέρειες. Μετά, συγκρίνουμε τη διάρθρωση της δαπάνης με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τρίτον, γίνεται προσπάθεια προσδιορισμού των παραγόντων της καταναλωτικής αθλητικής δαπάνης. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιείται το υπόδειγμα Tobit, ενσωματώνοντας οικονομικές μεταβλητές (νέοκλασσικό υπόδειγμα), χρόνου και του περιορισμού του (υπόδειγμα Μπέκερ) και κοινωνικό-δημογραφικές μεταβλητές (η κοινωνιολογική προσέγγιση του υποδείγματος (Bourdieu). Ανασκόπηση της Βιβλιογραφίας Αθλητική Ζήτηση Ο αθλητισμός είναι ένα ιδιαίτερο αγαθό, η κατανάλωση του οποίου δημιουργεί εξωτερικές οικονομίες. Ο αθλητισμός όχι μόνο δημιουργεί ιδιωτικά οφέλη για τους συμμετέχοντες, αλλά και κοινωνικά οφέλη (Βελτίωση υγείας, μείωση της εγκληματικότητας, οικονομική ανάπτυξη, τοπική ταυτότητα και περηφάνια, επενδύσεις, ποιότητα ζωής, μείωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς) και συνεπώς αιτιολογεί την κυβερνητική παρέμβαση όταν αποτυγχάνει η ελεύθερη αγορά (Νoll & Zimbalist, 1997; Siegried & Zimbalist, 2000; Gratton & Taylor, 2000). Ως ένα ατελή δημόσιο αγαθό, ο αθλητισμός χρειάζεται την κρατική ενίσχυση. Από οικονομικής σκοπιάς, ο αθλητισμός μπορεί να προσδιοριστεί επιγραμματικά με τρεις φράσεις. Πρώτον, είναι ένα μη διαρκή καταναλωτικό αγαθό, δηλαδή το όφελος του καταναλωτή δημιουργείται την ώρα της κατανάλωσης. Όμως, αφού η αθλητική συμμετοχή δημιουργεί οφέλη που δεν είναι άμεσα, μπορεί να θεωρηθεί και ως διαρκές καταναλωτικό αγαθό, του οποίου τα οφέλη προκύπτουν και με το πέρασμα του χρόνου. Τέλος, ο αθλητισμός μπορεί να έχει κάποια από τα χαρακτηριστικά του κεφαλαιουχικού αγαθού. Αν ο αθλητισμός κάνει το άτομο υγιέστερο και με καλύτερη φυσική κατάσταση αυτό μπορεί να βελτιώσει την παραγωγικότητα της εργασίας του και να αυξήσει την αμοιβή του. Επιπλέον, η αθλητική αγορά αποτελείται από την αγορά των Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 7

αθλητικών προϊόντων και την αγορά των αθλητικών υπηρεσιών. Η πρώτη περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται στον αθλητισμό. Οι αθλητικές υπηρεσίες περιλαμβάνουν εισιτήρια εισόδου, αθλητικά θεάματα, τηλεοπτική παρακολούθηση, στοιχήματα (συμμετοχή και ζήτηση ως θεατής) Με αυτή την έννοια η αθλητική ζήτηση μπορεί να θεωρηθεί ως σύνθετη ζήτηση, που περιλαμβάνει τη ζήτηση της αθλητικής συμμετοχής, και τη ζήτηση για αθλητικό εξοπλισμό, παπούτσια και ρούχα, αθλητικές υποδομές, εγγραφές, αθλητικά βιβλία και εφημερίδες, αθλητικά τηλεοπτικά προγράμματα και αθλητικές εκδηλώσεις. Η αντιμετώπιση της σύνθετης φύσης της αθλητικής ζήτησης, ακολουθώντας τους Gratton & Taylor (2000), τρεις διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις είναι πιθανές. Το νεοκλασικό υπόδειγμα ζήτησης προσδιορίζει τις βασικές μεταβλητές που επηρεάζουν την αθλητική κατανάλωση, όπως η τιμή, το, το εισόδημα, τις τιμές των άλλων προϊόντων και υπηρεσιών και κάποιων βασικών χαρακτηριστικών των καταναλωτών (ηλικία και φύλο). Την προσέγγιση παραγωγής του νοικοκυριού, ακολουθώντας τη θεωρία του Μπέκερ, που διευρύνει το νεοκλασικό πλαίσιο για να συμπεριλάβει την εισροή του χρόνου ως πιθανή προσδιοριστική μεταβλητή της αθλητικής κατανάλωσης. Σε αυτό το απλό υπόδειγμα (Becker, 1965), όλα συνδέονται, μεγαλύτερο εισόδημα, υψηλότερα η τιμή του ελεύθερου χρόνου. Τέλος, μπορούμε να αναφέρουμε μια γενικότερη προσέγγιση που εστιάζεται στην ικανοποίηση του καταναλωτή από τον αθλητισμό. Αυτή η προσέγγιση της οικονομικής ψυχολογίας δείχνει περισσότερο ενδιαφέρον στον σχηματισμό των αντιλήψεων και των προτιμήσεων. O Bourdieu (1979) δίνει δύο διαφορετικούς παράγοντες για να εξηγήσει τις αθλητικές προτιμήσεις: οικονομικό κεφάλαιο (εισόδημα) και μορφωτικό κεφάλαιο (εκπαίδευση). Από τη σκοπιά του μορφωτικού κεφαλαίου, τα άτομα διαφόρων κοινωνικών τάξεων αναπτύσσουν διαφορετικές προτιμήσεις για αθλητικά προϊόντα μέσω της επίδρασης της συνήθειας (Bourdieu, 1984). Ο Ganzeboom (1990) ανέδειξε και μια τρίτη διάσταση που μπορεί να παίζει ρόλο, ο κύκλος ζωής. Είναι προφανές ότι οι ανάγκες, και συνεπώς το καταναλωτικό πρότυπο, διαφοροποιούνται ανάλογα με τα διάφορά στάδια της ζωής. Αναφέρει ότι η ηλικία μπορεί να θεωρηθεί ως ο πιο άμεσος προσδιοριστικός παράγοντας του κύκλου ζωής. Στο παρόν άρθρο, εξετάζουμε όχι μόνο την ηλικία αλλά και το μέγεθος του νοικοκυριού. Ανακεφαλαιώνοντας, το εισόδημα, ο χρόνος και το μορφωτικό κεφάλαιο θεωρούνται μεταβλητές που μπορούν να εξηγήσουν την αθλητική ζήτηση, όπως δείχνεται στην ακόλουθη συνάρτηση ζήτησης: Q d = f(p d p 1, p 2, T, Y, S, P, S) όπου η αθλητική ζήτηση εξαρτάται από την τιμή (P d ), τις τιμές των άλλων αγαθών, διαθέσιμος χρόνος (Τ), εισόδημα (Υ), την προσφορά άλλων αθλητικών προϊόντων (S) και προτιμήσεις, που επηρεάζονται από κοινωνικούς παράγοντες, όπως η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο εκπαίδευσης, την κοινωνικο-επαγγελματική κατάσταση, κ.λπ. Η παραπάνω συνάρτηση μπορεί να μετρήσει σε μια συνάρτηση δαπάνης, χωρίς την επιρροή των τιμών: Es = f(y, T, CC, S) όπου Υ είναι το εισόδημα που εξαρτάται από το επάγγελμα, το φύλο και την ηλικία, Τ είναι ο διαθέσιμος χρόνος (ηλικία και μέγεθος νοικοκυριού), CC είναι το μορφωτικό κεφάλαιο (ηλικία, εκπαίδευση, επάγγελμα) και S είναι παράγοντες προσφοράς, που εξαρτάται από το μέγεθος του πληθυσμού. 8 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

Εμπειρικές Μελέτες Αθλητικής Ζήτησης Μέχρι τη δεκαετία του 1980, λίγες ήταν οι μελέτες που ερευνούσαν την οικονομική επίδραση και σπουδαιότητα του αθλητισμού με περισσότερη έμφαση στη αναψυχή γενικότερα και την φυσική δραστηριότητα, παρά στην αθλητική αγορά. Από τότε, δύο ρεύματα δημιουργήθηκαν. Το πρώτο εστιάζεται στην οικονομική επίδραση των αθλητικών γεγονότων και ειδικών αθλητικών δραστηριοτήτων. Ένας αξιοσημείωτος αριθμός ερευνών πραγματο-ποιήθηκαν με αυτό το θέμα, κυρίως στη Βόρεια Αμερική όπου η κύρια έμφαση δίνεται σε θέματα που αφορούν την οικονομική επίδραση των αθλητικών γηπέδων και των επαγγελματικών αθλητικών ο- μάδων. Το δεύτερο ρεύμα, το οποίο δημιουργήθηκε κυρίως στην Ευρώπη, εστιάζεται στην επίδραση του αθλητισμού στο προϊόν και την απασχόληση. Μπορεί να ειπωθεί ότι έρευνες για την οικονομική σημασία του αθλητισμού στην Ευρώπη ξεκίνησε το 1984, όταν η Επιτροπή για την Ανάπτυξη του Συμβουλίου της Ευρώπης παρήγγειλε μια μελέτη ανάλυσης της οικονομικής σημασίας του αθλητισμού στα κράτημέλη και διεθνής σύγκρισης. Το αποτέλεσμα ήταν η έκθεση Tζόουνς (Jones, 1989). Σε πολλές περιπτώσεις, ο Τζόουνς χρησιμοποίησε τις διαθέσιμες εθνικές μελέτες εκείνης της περιόδου. Το 1992, το Συμβούλιο της Ευρώπης ανέθεσε ξανά την εκπόνηση μιας μελέτης, σε συνέχεια της μελέτης του Τζόουνς. Σε μια προσπάθεια να αντιμετωπισθούν τα προβλήματα που αντιμετώπισε ο Τζόουνς όταν έκανε συγκρίσεις μεταξύ των χωρών και για την ομογενοποίηση και συγκρισιμότητα των στοιχείων, δημιουργήθηκε πρότυπο ερωτηματολογίου. Το αποτέλεσμα ήταν η έκθεση Αντρέφ (Andreff et al.., 1995). Mετά τις αρχικές μελέτες σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ακολούθησαν εθνικές μελέτες σε πολλές χώρες (Βέλγιο, Φιλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο). Κάποιες άλλες ενδιαφέρουσες μελέτες αναφέρονται σε μη ευρωπαϊκές χώρες όπως το Meek (1997) στις ΗΠΑ, SWG (1995) και NCCRS (2001) στην Αυστραλία, House of Commons (1998) στον Καναδά. Η οικονομική σημασία του αθλητισμού στο ΑΕΠ ή δαπανών του νοικοκυριού διαφέρει μεταξύ των χωρών, σε ένα εύρος μεταξύ 1,5% ως 2% των οικογενειακών δαπανών, αν και η τάση είναι ξεκάθαρη, οι αθλητικές αγορές σταθερά αποκτούν μεγαλύτερη σημασία. Παρά το γεγονός ότι η πραγματική καταναλωτική αθλητική δαπάνη αυξάνει με μεγαλύτερο ρυθμό από το σύνολο της οικογενειακής δαπάνης σε πολλές χώρες, όπως Αυστραλία, ή του Ηνωμένου Βασιλείου και η πρόβλεψη για το 2003-2008 (SIRC, 2004) είναι ότι αυτή θα συνεχιστεί, υπάρχει λίγη έρευνα που να αφιερώνεται ειδικά στον υπολογισμό της καταναλωτικής αθλητικής δαπάνης, Οι πρώτες μελέτης των δεκαετιών του 1980 και 1990 επικεντρώνονται κυρίως στο φύλο, την ηλικία και το εισόδημα (Michon, Ohl &Faber, 1987; Michon & Ohl, 1989; Ohl, 1991; Rissannen et al., 1992; Lamb, Asturias, Roberts & Brodie 1992; Weber et al., 1995, Taks, Renson & Vanreusel 1995; SWG, 1995). Σε γενικές γραμμές οι άνδρες δαπανούν περισσότερο από τις γυναίκες για αθλητικά είδη και υπηρεσίες, αν και μερικές μελέτες δείχνουν ότι αυτό διαφοροποιείται ανάλογα με το είδος του αθλήματος (Michon & Ohl, 1989, Michon et al., 1987). Το εισόδημα έχει θετική σχέση, δείχνοντας ότι τα αθλητικά προϊόντα είναι κανονικά ή αγαθά πολυτελείας με μη γραμμική σχέση σε κάποιες από τις πιο πρόσφατες μελέτες (Desbordes, Ohl & Tribou 1999) ή με μη ξεκάθαρη σχέση Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 9

(Gable & Ohl, 2002). Φαίνεται να μην υπάρχει ξεκάθαρη σχέση σε ότι αφορά την ηλικία, ιδιαίτερα στις τελευταίες μελέτες. Μερικές μελέτες δείχνουν ότι οι νέοι να δαπανούν αρκετά (Lambetal, 1992), ενώ άλλες δείχνουν αρνητική συσχέτιση, συνήθως σε μη γραμμική σχέση (SWG, 1995, NCCRS, 2001), κάποιες αναφέρουν κορύφωση της δαπάνης, στη μέση ηλικία (Gouguet, 1998), ενώ οι Taks, Renson & Vanreusel (1999) βρήκαν θετική άλλη δυνατή σχέση. Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν συμπεριλάβει επιπλέον μεταβλητές όπως το επάγγελμα και την εκπαίδευση. Debordes et al. (1999), Andreff & Nys (2002) και Cabinet Office (2002) δείχνουν ότι χαμηλά κοινωνικόοικονομικά στρώματα (ανειδείκευτα ή ημι-ειδικευμένα χειρονακτικά επαγγέλματα) και χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου δαπανούν λιγότερα για αθλητικά προϊόντα. Πάντως, (Taks et al. (1999) και Gable and Ohl (2002) βρίσκουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Μέχρι πρόσφατα, με την εξαίρεση κάποιων πρωτοποριακών μελετών (Butzen, 1984; Késenne & Butzen, 1987), ο διαθέσιμος χρόνος δεν έτυχε ιδιαίτερης προσοχής (Halba, 1997; Coalter, 1999; Taks et al., 1999),, Αυτή η μεταβλητή έχει θετική σχέση με τις αθλητικές δαπάνες. Ανεπαρκής προσοχή έτυχε και η επίδραση του πληθυσμού και του μεγέθους του νοικοκυριού. Ο Pedrosa, (2000) αναφέρει αυξημένη δαπάνη σε μεγαλύτερους πληθυσμούς από ότι σε μικρότερους. Taks et al. (1999) και SWG (1995) έδειξαν ότι ζευγάρια και νοικοκυριά με παιδιά δαπανούν περισσότερα ενώ Gratton και Taylor (2000) δεν βρήκαν καμία σχέση. Ανακεφαλαιώνοντας, αν και υπάρχει συναίνεση για την επίδραση του φύλου, της εκπαίδευσης, του επαγγέλματος και του χρόνου, η σχέση της ηλικίας, της κοινωνικής τάξης και του μεγέθους του νοικοκυριού δεν είναι ξεκάθαρο αν η επίδραση είναι γραμμική ή μη γραμμική. Συνεπώς, αυτή η μελέτη θα προσπαθήσει να δείξει τη φύση της σχέσης μεταξύ μεταβλητών όπως εισόδημα, ηλικία και μέγεθος νοικοκυριού και να δώσει νέα εμπειρικά στοιχεία για την επιρροή των μεταβλητών της εκπαίδευσης, του επαγγέλματος και του φύλου. Δεδομένα και Μέθοδοι Οι αθλητικές οικονομικές δραστηριότητες ανήκουν στην κατηγορία 92.6 του συστήματος NACE-93 Αναθεώρηση 1.1 και περιλαμβάνουν τη διαχείριση των αθλητικών υποδομών, την επίβλεψη των τεχνικών δραστηριοτήτων των ομάδων, και άλλες σχετικές με τον αθλητισμό οικονομικές δραστηριότητες, όπως υπηρεσίες που παράγονται ή χρησιμοποιούνται από τον αθλητισμό. Πάντως, η ταξινόμηση αυτή δεν συμπεριλαμβάνει αθλητικά αγαθά και υπηρεσίες, την αθλητική δημοσιογραφία, τα στοιχήματα, τα ξενοδοχεία, τη μεταφορά ή την εκπαίδευση. Μιας και η αθλητική βιομηχανία δεν είναι ένας συμβατικά οριζόμενος κλάδος, οι Προϋπολογισμοί των Ευρωπαϊκών Οικογενειακών Δαπανών δεν διαφοροποιούν τις αθλητικές οικογενειακές δαπάνες από τις άλλες δαπάνες. Στην Ισπανία, για παράδειγμα, όπως και στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι Εθνικές Μετρήσεις των Οικογενειακών Δαπανών συμπεριλαμβάνουν τις αθλητικές δαπάνες μαζί με αυτές που αφορούν τις δαπάνες σταθερού χρόνου και πολιτισμού. Επίσης, δαπάνες όπως η αθλητική ένδυση συμπεριλαμβάνεται σ την ομάδα 3 (ρουχισμό) και οι δαπάνες μεταφοράς για αθλητικές εκδηλώσεις ή των αθλητικών σωματείων ταξινομούνται στην ομάδα 7 (γενικές μεταφορές). 10 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

Οι δημοσιευμένες πηγές που υπολογίζουν πόσα οι καταναλωτές δαπανούν για αθλητικά αγαθά και υπηρεσίες είναι αξιόπιστες αλλά όχι απαραίτητα έγκυρες, λόγω του ότι χρειάζεται να γίνουν διάφορες υποθέσεις για να εξαχθούν οι αθλητικές δαπάνες από τις γενικότερες κατηγορίες δαπανών. Επιπλέον, μια ανάγνωση της βιβλιογραφίας δείχνει ότι οι εκτιμητές των αθλητικών καταναλωτικών δαπανών που προέρχονται από μη σχετικές με τον αθλητισμό δευτερογενείς πηγές δεδομένων τις έχουν υπό εκτίμηση (Davies, 2002). Όταν οι καταναλωτές ερωτώνται πόσο δαπανούν σε άσκηση και παρακολούθηση αθλητικών δραστηριοτήτων, αποκαλύπτονται υψηλότερα επίπεδα δαπανών από ότι προκύπτουν από τις γενικότερες επισκοπήσεις των δαπανών των νοικοκυριών (e.g. Pieda, 1991; Lamb et al., 1992; Taks & Késenne, 2000). Επίσης, οι υποεκτιμήσεις οφείλονται όχι μόνο στην έλλειψη αξιόπιστων και έγκυρων στοιχείων που χρησιμοποιούνται σε αυτές τις μελέτες άλλα και στην παράλειψη αθλητικών οικονομικών δραστηριοτήτων από τα συγκεντρωτικά στοιχεία (π.χ. αθλητικών εκδηλώσεων). Αυτός είναι ο λόγος γιατί σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόζοντας μια από τις προαναφερθείσες μεθοδολογικές προσεγγίσεις, οι ερευνητές χρησιμοποιούν τις έρευνες πεδίου για να συλλέξουν πληροφορίες για την αθλητική δαπάνη ενός κράτους ή περιοχής. Υπό το φως των παραπάνω παρατηρήσεων στη δική μας περίπτωση, συλλέχθηκαν στοιχεία μέσω ενός ερωτηματολογίου που φτιάχτηκε γι αυτό το σκοπό (ad hoc) από την Ισπανική επαρχία της Ναβάρε. Ο στατιστικός πληθυσμός ανέρχεται σε 500 χιλιάδες άτομα από 16 έως 65 ετών. Χρησιμοποιώντας τη θεωρία της δειγματοληψίας, προσδιορίστηκε το άριστο μέγεθος του δείγματος το οποίο ανέρχεται σε 700 άτομα, με??? σε ότι αφορά το φύλο, την ηλικία και το μέγεθος της κατοικίας του. Η έρευνα πεδίου, που πραγματοποιήθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2003, είχε 95.5% επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ±3,8% σφάλμα δειγματοληψίας κάτω από τις χειρότερες υποθέσεις της τύχης δειγματοληψίας με Ρ=9=0,5. Βασιζόμενοι στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, ως μεταβλητές συλλέχθησαν τα παρακάτω στοιχεία του αθλητικού κόστους: εξοπλισμός, ρούχα και παπούτσια, έγγραφα, εισιτήρια και ξενάγηση, αθλητικές εκδηλώσεις (κόστος μεταφοράς και εισιτήρια), και άλλα κόστη (αθλητική τηλεόραση και βίντεο, βιβλία και περιοδικά). Τα κόστη δεν διαχωρίζονται σε άμεσες και έμμεσες δαπάνες (Taks, Vanreusel & Renson, 1994) ή σε σταθερό και μεταβλητό κόστος (Coalter, 2002) προτιμήθηκε η ταξινόμηση σε ενεργό και παθητικό αθλητικό κόστος. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στο παθητικό κόστος, το οποίο αντιπροσωπεύει το 22% της συνολικής αθλητικής κατανάλωσης της Ισπανίας, συγκρινόμενες με 6-10%σε χώρες όπως η Γερμανία ή η Γαλλία (Halba 1997). Αφήσαμε έξω από την ανάλυση δαπάνες για φαγητό και αναψυκτικά πριν και μετά τη συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες, ιατρικές δαπάνες, ασφαλιστικό κόστος, και στοιχήματα. Τα πρώτα διότι είναι πολύ δύσκολο να υπολογισθούν και τα στοιχήματα διότι δεν είναι απαραίτητη μια ένδειξη αθλητικής δαπάνης, διότι πολλοί στοιχηματίζουν με μόνο σκοπό να κερδίσουν χρήματα. Ως ανεξάρτητες μεταβλητές, θεωρήσαμε μορφωτικές μεταβλητές (επίπεδο εκπαίδευσης) οικονομικές μεταβλητές (εισόδημα, επάγγελμα, επάγγελμα αρχηγού οικογένειας), μεταβλητές κύκλου ζωής (φύλο, ηλικία, μέγεθος νοικοκυριού) και η περιοχή. Η μεταβλητή της κοινωνικής τάξης δεν μπορεί να υπολογισθεί άμεσα, αλλά μπορεί να Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 11

υπολογισθεί ως μια μεικτή του εισοδήματος και του μορφωτικού κεφαλαίου. Μερικές από αυτές τις μεταβλητές μετατράπηκαν σε ψευδομεταβλητές για να αναλυθεί η μεταγραμμική επίδραση. Ο Πίνακας 1 δίνει τις μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση (οι ψευδομεταβλητές δεν συμπεριλαμβάνονται αλλά θα δειχθούν στην ανάλυση Τobit). Φύλο Άρρεν=0, Θήλυ = 1 700 1 2 2.500 Ηλικία Από Διαστήματα, 16-20, 21-25, 700 1 6 4 1.485 26-35, 36-45, 46-55, 56-65 Εκπαίδευση Επίπεδο Σπουδών: στοιχειώδες 700 1 6 2 1.399 εκπαίδευση, ανώτερη δευτεροβάθμια, επαγγελματική εκπαίδευση, 3ετής φοίτηση, τετραετής φοίτηση, μεταπτυχιακές σπουδές Επάγγελμα Επαγγέλματα τη στιγμή της 700 1 6 2 1.528 έρευνας: αυτοαπασχολούμενοι, μισθωτοί, άνεργοι, μαθητές, νοικοκυρά, συνταξιούχοι. Μέγεθος Αριθμός συγκατοίκων νοικοκυριού 700 1 4 2.569 Νοικοκυριού ανά εισόδημα: 1-2, 3-5, 6-9, >9 Εισόδημα 1 Ετήσιο Οικογενειακό Εισόδημα 700 1 6 3,73/6 1.777 σε διαστήματα: < 9.000, 9000-18.000, 18001-30.000, 30001-42.000 and >42.000, Δεν ξέρω /Δεν απαντώ Εισόδημα 2 Ετήσιο οικογενειακό εισόδημα 469 1 5 2,60/3.951 σε διαστήματα μη περιλαμβανομένων των απαντήσεων δεν ξέρω/δεν απαντώ Πληθυσμός Μέγεθος του πληθυσμού της 700 1 5 5 1.473 πόλης όπου κατοικούν όσοι ερωτήθηκαν: σε διαστήματα: <1.000, 1.000-5.000, 5.001- Η μέθοδος 10.000, εκτίμησης 10.001-50.000, στηρίζεται >50.000 Η Περιοχή μέθοδος εκτίμησης Περιοχές στηρίζεται στην Περιφέρεια: στα 700 1 Συνεπώς, 4 αφού 4 η 1.058 εξαρτημένη χαρακτηριστικά Βόρειες, της εξαρτημένης Νότιες, Κεντρικές, μεταβλητής (Maddala, 1983). Η εξαρτημένη περιορίζεται στο μηδέν, εκτιμήθηκαν και μεταβλητή είναι μη αρνητική και στην Πρωτεύουσα μεταβλητή, αθλητική καταναλωτική δα- υποδείγματα Tobit. To υπόδειγμα Tobit πάνη, είναι μια διχοτομική (censored) μεταβλητή. Η μέθοδος των ελάχιστων τετραγώνων εφαρμόζεται σε συνεχείς μεταβλητές. Σε διχοτομικές μεταβλητές όπου τιμές κάτω υπό κάποιο όριο δεν υπάρχουν, συνήθως οι τιμές αυτές είναι μηδέν, οι εκτιμητές των ελάχιστων τετραγώνων είναι ασυνεπείς και οι προβλέψεις είναι κάτω από το κατώτερο όριο (Greene, 2002). Πίνακας 1 Μεταβλητές Περιγραφικές Στατιστικές Μεταβλητές Περιγραφή N Ελά χιστ η Αθλητική Δαπάνη Εκτίμηση των καταναλω-τικών δαπανών για τον αθλητισμό με την δαπάνη συγκεντρωμένη στο Σχήμα 1 (CES) 619 45.0 8 Μέγιστη Μέση Τυπική Απόκλιση 3666 399.83 433.202 12 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

(Tobin 1958) είναι κατάλληλο για 2002). Όλα τα υποδείγματα εκτιμήθηκαν τέτοιου είδους υποδείγματα, υποθέτοντας με το Limdep, έκδοση 8 (Greene, 2002). ότι τα κατάλοιπα κατανέμονται κανονικά. Η Μέθοδος της Μέγιστης Πιθανότητας Τα υποδείγματα Tobit χρησιμοποιούνται συχνά σε μοντέλα δαπανών (Amemiya, 1984) παραδείγματα αποτελούν οι Norum (2003) για τον κλάδο Πίνακας 2 Εκτιμήσεις της Καταναλωτικής Αθλητικής Δαπάνης Αθλητικές Δαπάνες Κατά κεφάλαιο Κατά Εξασκόμενο Κατά μη Εξασκόμενο Κατανομή Αθλητικών Δαπανών Ανά Νοικοκυριό Σύνολο Αθλητικών Δαπανών Αθλητική Δαπάνη για ενεργό Αθλητισμό 305,75 660,94 160,25 76,90% 936,36 162,768,918 Ένδυση & Υπόδυση 77,19 145,73 ------ 19,44% 267,58 46,514,885 Αθλητικός Εξοπλισμός 46,96 88,67 ------ 11,83% 132,57 23,045,502 Αθλητισμός και Ταξίδια 36,40 161,47 ------ 9,17% 138,53 24,082,454 Περιλαμβανόμε να αθλήματα 84,22 101,72 63,21 21,21% 141,23 24,549,567 Εγγραφές και Αμοιβές 60,63 163,35 97,04 15,27% 256,43 44,576,507 Αθλητικές Δαπάνες in passive sport 91,72 104,33 85,06 23,10% 182,85 31,784,470 Θεαματικά Αθλήματα 58,71 64,42 52,05 14,78% 103,34 17,964,499 Τηλεόραση και βίντεο και σχετικές με τα αθλήματα εκδόσεις 33,01 39,91 33,01 8,31% 79,50 13,819,730 (Maximum Likelihood) χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό των παραμέτρων (Maddala, 1983, Greene, του εισοδήματος των ΗΠΑ, Cznartnitzki & Statdman (2002) and Thrane (2001) για δαπάνες αθλητικών εκδηλώσεων, Fort and Gill (2000) στις κάρτες Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 13

μπέιζμπολ, ή οι Darvis Soberon-Ferrer και Patro (1994) σε δαπάνες ελεύθερου χρόνου στις ΗΠΑ. Ορίζοντας Υ 1 ως την i th παρατήρηση της εξαρτημένης μεταβλητής και Y * i της αντίστοιχης τιμής σημείο αναφοράς (latest value) το υπόδειγμα Tobit μπορεί να παρασταθεί με τον εξής κανόνα Αν Y * i 0, τότε Y i = 0 Αν Y * i >0, τότε Y i = Y * i Όπου η Y * I ορίζεται με την ακόλουθη γραμμή παλινδρόμησης: Y * i = x ' 2 i ß + µ i με µ i ~ N(0, σ ) Μια και δεν υπάρχει κοινός αποδέκτης συντελεστής προσδιορισμού στα υποδείγματα Tobit, επιλέχθηκε ο συνήθης τύπος LRT = 2(l m - l 0 ) όπου l m. «αθλητισμό», που περιλαμβάνει ενεργή και παθητική κατανάλωση. Στο σύνολο της περιοχής η αθλητική δαπάνη ανήλθε σε 194 εκατ. ευρώ, ή 2% του ΑΕΠ. Όμως, η ζήτηση αυτή περιλαμβάνει αγαθά και υπηρεσίες που παρήχθησαν εντός και εκτός της επαρχίας της Ναβάρε. Αν υποθέσουμε ότι η οριακή ροπή για εισαγωγές είναι όμοια για τα αθλητικό αγαθά με αυτή για το σύνολο των εισαγωγών της περιοχής, τότε θα πρέπει να κάνουμε μια μείωση της τάξης του 32.9%. Η αθλητική ζήτηση εκτιμάται στο 1.5% του ΑΕΠ. Η εκτίμηση αυτή είναι σε φυσιολογικά επίπεδα σχετικά με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Αποτελέσματα Πίνακας 3 Οι Συσχετισμοί του Pearson Μεταβλητές 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Φύλλο 1.056 -.027.342** -.045.018 -.014 -.172** -.281** 2. Ηλικία 1 -.291**.115** -.064 -.003 -.014 -.098* -0.92* 3. Εκπαίδευση 1 -.184** -.066.169**.226**.386*8.152** 4. Επάγγελμα 1.042 -.011 -.030 -.298** -.195** 5. Μέγεθος 1 -.094* -.119**.164** -.033 Νοικοκυριού 6. Περιφέρεια 1.630**.197**.032 7. Μέγεθος 1.148**.025 Πληθυσμού 8. Εισόδημα 1.278** 9. CES 1 ** Correlation is significant at the 0.01 level. * Correlation is significant at the 0.05 level. Ο Πίνακας 2 δείχνει τα βασικά είδη των δαπανών. Η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε είναι ίδια με την Taks et al. (1994) και Taks et al. (1999). Η μέση εκτίμηση της αθλητικής δαπάνης στο νοικοκυριό είναι 119,20 ευρώ, όπου αντιστοιχεί στο 2.42% του Ακαθάριστου Διαθέσιμου Εισοδήματος των νοικοκυριών. Αυτό δείχνει ότι οι κάτοικοι της Ναβάρε διαθέτουν ένα σημαντικό μέρος του εισοδήματος τους στο ετερογενή αγαθό που ονομάσαμε Από τα 397,74 ευρώ και τα κεφάλαια που δαπανήθηκαν για τον αθλητισμό, η ενεργή συμμετοχή αντιστοιχεί στο 77% ενώ το υπόλοιπο 23% αντιστοιχεί στην παθητική κατανάλωση που είναι μεγαλύτερη από ότι σε άλλες περιοχές και χώρες. Η κατηγοριοποίηση δείχνει ότι πολλά δαπανώνται στις αθλητικές υποδομές, σωματεία, υπόδηση και εξοπλισμός τα οποία αντιστοιχούν στα δύο-τρίτα του συνόλου για το 2003. 14 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

Πριν γίνει η ανάλυση Tobit, θα αναλυθούν οι συσχετίσεις της εξαρτημένης μεταβλητής (προσωπικές αθλητικές δαπάνες) με τις ανεξάρτητες (κοινωνικο-δημογραφικές) μεταβλητές. Εφόσον μερικές από τις ανεξάρτητες μεταβλητές, όπως φύλο και επίπεδο εκπαίδευσης μετρήθηκαν κατά τάξη μεγέθους, ενώ άλλες μετρήθηκαν με αριθμούς χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής συσχέτισης του Pearson (Πίνακας 3) αλλά επίσης και ο συντελεστής του Spearman (Πίνακας 4). Στην τελευταία περίπτωση, η αθλητική δαπάνη μετατράπηκε σε μια μεταβλητή κατά τάξη μεγέθους, με έξι τάξεις. κατοίκων (0,684) δεν υπάρχει σοβαρή πολυσυγραμμικότητα. Συνεπώς, παραλείπουμε την μεταβλητή περιοχή (η λιγότερη σημαντική από τις δύο), διατηρώντας την κατοικία. Η απόφαση για το ποιες μεταβλητές θα συμπεριληφθούν στην τελική εξίσωση παλινδρόμησης έγινε αφού εξετάστηκαν εναλλακτικές εξειδικεύσεις του υποδείγματος. Σε μερικές περιπτώσεις οι μεταβλητές μετατράπηκαν σε ψευδομεταβλητές για την εκτίμηση μη γραμμικών επιδράσεων. Πίνακας 4 Η Σειρά συσχετισμών του Spearman Μεταβλητές 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Φύλλο 1.055 -.035.346** -.040.015 -.014 -.171** 2. Ηλικία 1 -.341**.100** -.059 -.006 -.016 -.108* 3. Εκπαίδευση 1 -.167** -.059.185**.212**.393** 4. Επάγγελμα 1.047.007 -.015 -.289** 5. Μέγεθος 1 -.076* -.110**.183** Νοικοκυριού 6. Περιφέρεια 1.684**.213** 7. Μέγεθος 1.166** Πληθυσμού 8. Εισόδημα 1 * Correlation is significant at the 0.05 level. ** Correlation is significant at the 0.01 level. Σε κάθε περίπτωση, και στις δύο μετρήσεις, οι συντελεστές συσχέτισης δείχνουν ότι το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, το επάγγελμα και το εισόδημα έχουν υψηλή συσχέτιση με τις ατομικές αθλητικές δαπάνες. Το πρόσημο των εκτιμήσεων δείχνει ότι οι γυναίκες δαπανούν λιγότερο από τους άνδρες και η αθλητική δαπάνη έχει αρνητική σχέση με την ηλικία και θετική με την εκπαίδευση, εισόδημα και επαγγέλματα. Σε ό,τι αφορά τις συσχετίσεις μεταξύ των ανεξάρτητων μεταβλητών, με εξαίρεση τη σχέση περιοχής και Επίσης, σε μερικές περιπτώσεις όπου τα στοιχεία του εισοδήματος των απαντήσεων δεν ήταν αξιόπιστη, χρησιμοποιήθηκε ένα υποσύνολο του υποδείγματος. Τα Υποδείγματα 1 και 2 (Πίνακας 5) δείχνουν τη σχέση χωρίς τις ψευδομεταβλητές, ενώ το 3 και 4, με αυτές (Πίνακας 6). Τα αποτελέσματα του 1 ου Υποδείγματος δείχνουν τις επιδράσεις του κοινωνικοδημογραφικών μεταβλητών. Τα άτομα υψηλού μορφωτικού επιπέδου δαπανούν περισσότερο για αθλητικά αγαθά και υπηρεσίες. Το σύνολο του υποδείγματος είναι στατιστικά σημαντικό σε επίπεδο Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 15

1%. Το 2 ο Υπόδειγμα χρησιμοποιεί τη νέα μεταβλητή για το εισόδημα το οποίο υπερέχει του 4 ου Υποδείγματος όπως φαίνεται από το συντελεστή προσδιορισμού. γραμμική σχέση στα Υποδείγματα 1 και 2. Πίνακας 5 Τα αποτελέσματα από τα μοντέλα του Tobit για τις καταναλωτικές δαπάνες του αθλητισμού Model 1 Model 2 Variables Coefficient t-ratio Coefficient t-ratio Constant 809.326559 6.965*** 772.352884 5.548*** Gender -217.88757-6.174*** -214.41303-5.091*** Age -9.8225888 -.808-34.041966-2.114** Education 35.3595931 2.775*** 5.00847156.306 Occupation -21.767525-1.851* -2.9660398 -.206 Size of household -39.867632-1.308-82.412257-2.200** Income 1 5.9870852.607 --------- --------- Income 2 --------- ---------- 112.340655 4.697*** Size of population -4.410892 -.382-12.453663 -.904 Sigma 408.5847785 35.185*** 408.5847785 29.428*** N 619 433 Log likelihood -7765.942-5429.632 function -2 log likelihood 15321.884 10859.264 Likelihood Ratio Test 71.430*** 74.340*** * statistically significant at 0.10 level. ** statistically signicant at 0.05 level. *** statistically significant at 0.01 level. Η σχέση εισοδήματος και αθλητικής δαπάνης είναι πολύ σημαντική και σύμφωνη με την οικονομική θεωρία: όσο πιο υψηλό το εισόδημα, τόσο μεγαλύτερη η δαπάνη. Στο 1 ο Υπόδειγμα το εισόδημα δεν είναι στατιστικά σημαντικό. Σε αυτή την περίπτωση η επίδραση του εισοδήματος μπορεί να αντανακλάται από άλλες μεταβλητές, όπως το επάγγελμα και το εισόδημα. Επιπλέον, η ηλικία και το μέγεθος του νοικοκυριού έχουν έντονη αρνητική επίδραση. Οι γυναίκες δαπανούν λιγότερο. Από τον πίνακα 6, ο καλύτερος εκτιμητής της αθλητικής δαπάνης είναι το εισόδημα που είναι στατιστικά σημαντικό σε όλες τις εξειδικεύσεις. Η μετατροπή των κοινωνικοδημογραφικών μεταβλητών σε ψευδομεταβλητές βελτιώνει το υπόδειγμα. Το καλύτερο είναι το 4 ο Υπόδειγμα. Η χρήση των ψευδομεταβλητών δείχνει μη Πίνακας 6 Αποτελέσματα από τις μεθόδους του Tobit καταναλωτικές δαπάνες του Αθλητισμού. Model 3 Variables Coefficient t-ratio Constant 1192.99208 5.381*** Gender (male) -219.86489-5.822*** Age (56-65) 16-20 12.27459.110 21-25 42.98913 0.520 16 26-35 88.94859 1.381 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 136-45 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005-48.37402 -.782 46-55 -1886.36063 -.032 Education (PhD) Primary -200.47420-1.245

Ενώ λίγα δαπανώνται από τα χαμηλά εισοδήματα, δεν υπάρχει πλέον μεγάλη διαφορά στα εισοδη-ματικά επίπεδα των 30 και 42 χιλιάδες ευρώ. *statistically significant at 0.10 level. ** statistically signicant at 0.05 level. *** statistically significant at 0.01 level Αυτό μπορεί να δείχνει ότι τα αθλητικά αγαθά είναι ένα κανονικό και όχι ένα αγαθό πολυτελείας. Αυτό, επίσης, δείχνει ότι δικαιολογείται η δημόσια ενίσχυση των κατωτέρων εισοδηματικών τάξεων για αθλητική συμμετοχή. Ο σταθερός όρος δείχνει ότι υπάρχει μια ελάχιστη δαπάνη για αθλητικού ανεξάρτητου εισοδήματος και κοινωνικό-δημογραφικών μεταβλητών. Άλλές σημαντικές μεταβλητές είναι το φύλο, η ηλικία το μέγεθος του νοικοκυριού και του πληθυσμού. Σε ότι αφορά την ηλικία, παρατηρείται μια μη γραμμική σχέση η οποία κορυφώνεται στις ηλικίες μεταξύ 26 και 35, πέφτει μεταξύ 36 και 55 και ελαφρώς αυξάνει για μεγαλύτερες ηλικίες. Οι ηλικίες 26 με Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 17

35 δαπανούν 30 ευρώ περισσότερα από τις ηλικίες 56 και 65, ενώ μεγαλύτερη σε μέγεθος νοικοκυριά δαπανούν λιγότερα κατά κεφαλή. Τέλος, το μέγεθος του πληθυσμού είναι πιο σημαντική μεταβλητή. Πόλεις με 5000 και 10000 κατοίκους, δαπανούν περισσότερα για αθλητικά αγαθά και υπηρεσίες από ότι πόλεις με μεγαλύτερο πληθυσμό (πάνω από 50 χιλιάδες κατοίκους), ενώ αυτές μεταξύ 10000 και 50000 δαπανούν λιγότερα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στις αθλητικές υποδομές που υπάρχουν σε κάθε πόλη. Άλλές σημαντικές μεταβλητές είναι το φύλο, η ηλικία το μέγεθος του νοικοκυριού και του πληθυσμού. Σε ότι αφορά την ηλικία, παρατηρείται μια μη γραμμική σχέση η οποία κορυφώνεται στις ηλικίες μεταξύ 26 και 35, πέφτει μεταξύ 36 και 55 και ελαφρώς αυξάνει για μεγαλύτερες ηλικίες. Οι ηλικίες 26 με 35 δαπανούν 30 ευρώ περισσότερα από τις ηλικίες 56 και 65, ενώ μεγαλύτερη σε μέγεθος νοικοκυριά δαπανούν λιγότερα κατά κεφαλή. Τέλος, το μέγεθος του πληθυσμού είναι πιο σημαντική μεταβλητή. Πόλεις με 5000 και 10000 κατοίκους, δαπανούν περισσότερα για αθλητικά αγαθά και υπηρεσίες από ότι πόλεις με μεγαλύτερο πληθυσμό (πάνω από 50 χιλιάδες κατοίκους), ενώ αυτές μεταξύ 10000 και 50000 δαπανούν λιγότερα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στις αθλητικές υποδομές που υπάρχουν σε κάθε πόλη. Συμπεράσματα Ο αθλητισμός αποτελεί μια μη αμελητέα οικονομική δραστηριότητα, που φθάνει στο 1.5 και 2.5% του ΑΕΠ σε πολλές χώρες. Η μισή δαπάνη οφείλεται στην καταναλωτική δαπάνη. Παρόλα αυτά, λίγες μελέτες εκτιμούν τη δαπάνη των νοικοκυριών και των ατόμων. Σκοπός της παρούσης μελέτης ήταν να ελεγχθεί αν η αθλητική καταναλωτική συμπεριφορά είναι όπως προβλέπεται από τα θεωρητικά υποδείγματα. Συνολικά, τα αποτελέσματα μας δεν διαφοροποιούνται από αυτά των άλλων συγγραφέων και τείνουν να ισχυροποιούν τις θεωρητικές προβλέψεις. Παρόλα αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν την ανάγκη να ληφθούν υπόψη όχι μόνο οικονομικές μεταβλητές αλλά και οι επιδράσεις του χρόνου και του μορφωτικού κεφαλαίου. Επιπλέον, τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν τις επιδράσεις του φύλου, μορφωτικού επιπέδου και επαγγέλματος, όπως σημειώθηκε στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. Επίσης, η δυνατότητα χρησιμοποίησης ψευδομεταβλητών στο υπόδειγμα Tobit, μας έδωσε τη δυνατότητα να εξετάσουμε τις μη γραμμικές σχέσεις μεταξύ αθλητικής καταναλωτικής δαπάνης και ηλικίας ή εισοδήματος. Το εισόδημα, όπως προβλέπει η οικονομική θεωρία, συνδέεται με την αθλητική ζήτηση αλλά ή σχέση είναι μη γραμμική. Το αθλητικό αγαθό θα πρέπει να ταξινομηθεί ως κανονικό αγαθό και όχι αγαθό πολυτελείας. Τα αποτελέσματα δείχνουν την ανάγκη εφαρμογής αθλητικής πολιτικής ενίσχυσης της αθλητικής δραστηριότητας των χαμηλών εισοδηματικών τάξεων. Η ηλικία έχει, επίσης, αρνητική σχέση με την καταναλωτική δαπάνη, με αυτούς που βρίσκονται μεταξύ 21-35 χρονών να δαπανούν τα περισσότερα και έπονται αυτοί των ηλικιών 56 έως 65. Πόλεις με πληθυσμό 5 έως 10 χιλιάδες κατοίκους κατέγραψαν την μεγαλύτερη κατά κεφαλή αθλητική δαπάνη. Τέλος, η παρούσα έρευνα έχει κάποιες αδυναμίες που συνδέονται με τα δεδομένα και τις μεταβλητές. Αν και επικεντρώσαμε το ενδιαφέρον μας σε οικονομικές, μορφωτικές μεταβλητές και στο χρόνο, η αθλητική ζήτηση μπορεί να επηρεάζεται και από άλλους παρά- 18 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005

γοντες. Επιπλέον, το ειδικό βάρος κάθε αθλήματος μπορεί να είναι διαφορετικό και να αλλάζει από καταναλωτή σε καταναλωτή. Αυτό, φυσικά, απαιτεί επιπλέον έρευνα, που θα λαμβάνει υπόψη της τους παράγοντες ζήτησης για διαφορετικά είδη αθλημάτων και συμμετεχόντων. Στο άμεσο μέλλον θα εκτείνουμε το υπόδειγμα για να συμπεριληφθούν και άλλες μεταβλητές που σχετίζονται με την άσκηση του αθλήματος, όπως??? για παράδειγμα. References Amemiya, T. (1984). Tobit Models. A Survey, Journal of Econometrics, 24(1-2), 3-61. Andreff, W., & Nys. (2001). Economie du sport. Paris: PUF. Andreff, W., & Staudohar, P.D., (2000). The Evolving European Model of Professional Sports Finance. Journal of Sports Economics, 1(3), 257-276. Andreff, W., Bourg, J.F., Halba, B., & Nys, J.F. (1995). Les enjeux économiques du sport en Europe: financement et impact économique. Paris: Dalloz. Becker, G.S. (1965). A theory of the allocation of time. The Economic Journal, 75 (3), 493-517. Bourdieu, P. (1979). La distinction: critique social du judgement. Paris: Minuit. Bourdieu, P. (1984). Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Cambridge, MA: Harvard University Press. Butzen, P. (1984). Estimating the price elasticity of the demand for sports. Leuven: Department of Economy. Not published. Cabinet Office. (2002). Game Plan: a strategy for delivering Government's sport and physical activity objectives (A Joint DCMS/Strategy Unit Report). London: Government Printing Office. Coalter, F. (1999). Sport and Recreation in the United Kingdom: flow with the flow or buck the trends? Managing leisure, 4(1), 24-39, Coalter, F. (2002). Entrance Charges and Sports Participation A Review of Evidence For the Physical Activity Task Force. (April 2002). Edinburgh: Scotland: Centre for Leisure Research, University of Edinburgh. Council of Europe. (1992). European Sports Charter. Strasbourg: European Union. Czarnitzki, D., & Stadtman, G. (2002). Uncertainty of outcome versus reputation: Empirical evidence for the First German Football Division. Empirical Economics, 27, 101-112. Dardis, R., Soberon-Ferrer, H., & Patro, D. (1994). Analysis of leisure expenditures in the United States. Journal of Leisure Research, 26(4), 309-321. Davies, L.E. (2002). Consumer's expenditure on sport in the UK: increased spending or underestimation? Managing leisure, 7, 83-102. Desbordes, M., Ohl, F., & Tribou, G. (1999). Marketing du Sport. Paris: Economica. Eitzen, S.D., & Sage, G.H. (1991). Sociology of North American Sport. Madison, WI: Brown & Benchmark. Fort, R., & Gill, A. (2000). Race and Ethnicity Assessment in Baseball Card Markets. Journal of Sports Economics, 1, 21-38. Gable, A., & Ohl, F. (2002 September). Sport culture and material culture: the example of student's consumption. Paper presented at the 10 th EASM Congress, Jyvaskyla, Finland. Ganzeboom, H. (1990). Life styles: a theoretical and methodological view with an empirical example, in Recent Developments in Marketing Research (pp. 130-150). Amsterdam: Nederlandse Vereniging van marktonderzoekers. Gouguet, J.J. (dir.) (1998). Observatoire Economique du Sport, Limousin : Centre de Droit et d'economie du Sport. Gratton, C., & Kokolakakis, T. (1997). Economic Impact of Sport in England 1995. London: The Sports Council. Gratton, C., & Taylor, P. (1995). From economic theory to leisure practice via empirics: the case of demand and price. Leisure Studies, 14, 245-261. Gratton, C., & Taylor, P. (2000). Economics of Sport and Recreation. London: Spon Press. Greene, W.H. (2002). LIMDEP Version 8.0 User's Manual. New York: Econometric Software, Inc. Halba, B. (1997). Économie du Sport. Paris: Economica. Hillary Commission. (1999). The Push Play Facts. Wellington: New Zealand Commission. Retrieved on August 28, Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005 19

2004, from http://www.hillarysport.org.nz. House of Commons. (1998). Sport in Canada: Leadership, Partnership and Accountability, Everybody's Business. Toronto. Canada. Jones, H.G. (Ed.).(1989). The economic impact and importance of sport: a European study. Strasbourg: Council of Europe. Késenne, S., & Butzen, P. (1987). Subsidizing sport facilities: the shadow priceelasticities of sports. Applied economics, 19(1), 101-110. Lamb, L.L., Asturias, L.P., Roberts, K., & Brodie, D.A. (1992). Sports participation - how much does it cost? Leisure Studies, 11(1), 19-29. Leisure Industry Research Centre, LIRC (1997). A Review of the Economic Impact of Sport in the United Kingdom. London: The Sports Council. Maddala, G.S. (1983) Limited-dependent variables in economics. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Meek, A. (1997). An Estimate of the Size and Supported Economic Activity of the Sports Industry in the United States. Sport Marketing Quarterly, 6(4), 15-21. Michon, B., Ohl, F. (1989). Aspects socioéconomiques du prix de la pratique sportive. In W. Andreff (Ed.), Economie politique du sport. (pp. 34-72). Paris: Dalloz. Michon, B., Ohl, F., & Faber, C. (1987). Les prix de la pratique sportive pour le consommateur. Strasbourg: Laboratorio APS et Sciences Sociales de l'université des Sciences Humanines (UFR STAPS). National Centre for Culture and Recreation Statistics, NCCRS. (2001). Sport and Recreation in Australia. Adelaide: NCCRS. Retrieved on September 20, 2004, from http://www.dsr.nsw.gov.au/publicat/ Noll, R.G., & Zimbalist, A. (Eds.). (1997). Sports, Jobs and Taxes: the economic impact of sport teams and stadiums. Washington, DC: Brookings Institution. Norum, P. S. (2003). Examination of Generational Differences in Household Apparel Expenditures. Family and Consumer Research Journal, 32(1), 52-75. Ohl, F. (1991). Pratiques économiques, pratiques sociales. Etude de la genése sociale du coút financier des sports (Doctoral dissertation, Univ. des Sciences Humaines-UFR de Sciences Sociales). Pedrosa, R. (dir.).(2000). El impacto económico del deporte en Castilla y León. Valladolid: Consejería de Educación y Cultura, Junta de Castilla y León. Pieda (1991). Sport and the Economy of Scotland ( Research Report no. 18). Edinburgh: The Scottish Sports Council. Rapún, M. (dir.).(2004). Impacto del deporte en la economía navarra (Cuadernos Técnicos de Deporte, 14). Pamplona: Government of Navarre. Rottenber, S. (1956). The baseball players labor market. Journal of Political Economy, 64, 242-258. Siegfried, J., & Zimbalist, A. (2000). The economics of sports facilities and their communities. Journal of Economic Perspectives, 14 (3), 95-114. Sport Industry Research Centre, SIRC. (2004). Sport market forecasts (2004-2008). Sheffield: SIRC. Statistical Working Group (SWG) of the Sport and Recreation Ministers Council. (1995). Sport and Statistics. Beaumont: Government Printing Office. Szymanski, S. (2004). Is There a European Model of Sports? In R. Fort & J. Fizel. (Eds.), International Sports Economics Comparison. (pp. 19-38). London Taks, M., & Késenne, S. (2000). The Economic Significance of Sport in Flanders. Journal of Sport Management, 14, 342-365. Taks, M., Renson, R., & Vanreusel, B. (1995). Social stratification in sport: a matter of money or taste? The European Journal for Sport Management, 2(1), 4-14. Taks, M., Renson, R., & Vanreusel, B. (1999). Consumer expenses in sport: a marketing tool for sports. European Journal for Sport Management, 6(1), 4-18. Taks, M., Vanreusel, B., & Renson, R. (1994). What does sport really cost? A microeconomic study of the consumer cost of golf and soccer. European Journal for Sport Management, 1(1), 22-34. Thrane, C. (2001). Sport Spectatorship in Scandinavia. A Class Phenomenon? International Review for the Sociology of Sport, 36(2), 149-163. 20 Οικονομία Αθλητισμός, Τόμος 5 ος Τεύχος 1 ο Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2005