Αλαδεηώληας ηελ εηθόλα ηοσ Βσδαληίοσ: Εσρωπαϊθές επηρροές ζηελ αποθαηάζηαζε ηωλ βσδαληηλώλ κλεκείωλ ζηελ Ειιάδα

Διέλε - Άλλα Υιέπα Γξ Αξρηηέθησλ αλαζηεισηήο Αλαδεηώληας ηελ εηθόλα ηοσ Βσδαληίοσ: Εσρωπαϊθές επηρροές ζηελ αποθαηάζηαζε ηωλ βσδαληηλώλ κλεκείωλ ζηελ Ειιάδα 1. Σύληοκε αλαδροκή ζηελ σποδοτή ηες βσδαληηλής αρτηηεθηοληθής ζηελ εσρωπαϊθή ηζηορηογραθία ην πιαίζην ηεο αλαδήηεζεο ησλ εζληθώλ ηαπηνηήησλ ε επξσπατθή δηαλόεζε αλαδεηά ηηο ξίδεο ηεο ζην κεζαησληθό ηεο παξειζόλ. Μεηά ηελ ππνρώξεζε ηνπ θιαζηθηζκνύ ηνπ 18 νπ αη. αλαδεηνύληαη λέα θαιιηηερληθά θαη αξρηηεθηνληθά πξόηππα. Πξώηα ε γνηζηθή ηέρλε κεηά ε ξσκαληθή θαη ε βπδαληηλή ηξνθνδνηνύλ ην λέν θαιιηηερληθό ηδίσκα. Ζ αλαδήηεζε ή θαη ε επηλόεζε κνξθνινγηθώλ ζηνηρείσλ βπδαληηλήο πξνέιεπζεο ζηε δπηηθή κεζαησληθή αξρηηεθηνληθή εθθξάδεη ηελ αλάγθε αλαλέσζεο ηεο θαιιηηερληθήο έθθξαζεο ζε κηα επνρή καθξάο κεηάβαζεο από ηνλ θιαζηθηζκό ζηνλ κνληεξληζκό, πνπ ζα ζεκειησζεί θπξίσο ζε εζληθέο ξίδεο. Ζ βπδαληηλή ηέρλε ζα ζπλδεζεί κε ηελ βνξεην-επξσπατθή (13 νπ -15 νπ αη.), ελώ από ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αη. ην αλαλεσηηθό ξεύκα ησλ Ναδαξελώλ θαηαθιύδεη όιεο ηηο δπηηθνεπξσπατθέο ρώξεο, επεξεάδνληαο ζεκαληηθά ηελ εθθιεζηαζηηθή ηέρλε. ηε Γεξκαλία, ν θηιόηερλνο βαζηιηάο Λνπδνβίθνο ηεο Βαπαξίαο, παηέξαο ηνπ βαζηιηά ηεο Διιάδαο Όζσλα, καδί κε ηνλ απιηθό αξρηηέθηνλα Leon von Klenze ζα θηίζνπλ ην παξεθθιήζην ησλ Αγίσλ Πάλησλ ζην Μόλαρν (1837) κε πξόηππν ηε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ ηεο Βελεηίαο. Σν λέν βπδαληηλό εζσηεξηθό ηνπ παξεθθιεζίνπ είρε σο πξόηππν ηελ Cappella Palatina ζην Παιέξκν θαη ηελ δηαθόζκεζή ηνπ αλέιαβαλ Ναδαξελνί θαιιηηέρλεο (J.B.Bullen, Byzantium Rediscovered, London 2003). Παξάιιεια, εμειίζζεηαη ζηε Γαιιία δηάινγνο ζρεηηθά κε ηελ πξνέιεπζε ηεο ξνκαληθήο αξρηηεθηνληθήο από ηελ βπδαληηλή αξρηηεθηνληθή. Ζ νηθνδόκεζε εθθιεζηώλ κε ζηνηρεία ηνπ βσδαληηλού ζησι, όπσο ν θαζεδξηθόο λαόο ηεο St. Marie 1

Majeure ζηελ Μαζζαιία (1852-1893), έρεη αξρίζεη ελώ αλαδεηνύληαη (Vitet, Lenoir) νη επηξξνέο ηεο βπδαληηλήο αξρηηεθηνληθήο ζηε κεζαησληθή αξρηηεθηνληθή ηεο Γύζεο. Δίλαη ε πεξίνδνο (1823-1847) ηεο αλνηθνδόκεζεο ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Παύινπ εθηόο ησλ ηεηρώλ ζηελ Ρώκε, κεηά από θαηαζηξνθηθή ππξθαγηά. (Δηθ. 1). Θα είλαη ε πξώηε θνξά πνπ ε απνθαηάζηαζε ελόο παιαηνρξηζηηαληθνύ κλεκείνπ γίλεηαη κε απζηεξά κνξθνινγηθά θξηηήξηα: θαζαηξνύληαη νη κεηαγελέζηεξεο πξνζζήθεο πξνθεηκέλνπ λα αλαθηεζεί ε αξρηθή απζεληηθόηεηα ηεο κνξθήο κε ηζηνξηθή πηζηόηεηα. Ζ αλνηθνδόκεζε ζα απνηειέζεη πξόηππν γηα ηηο αλαθηήζεηο ζηελ αξρηθή κνξθή ησλ βαζηιηθώλ ηεο Ηηαιίαο, από ηνλ 19 ν κέρξη θαη ηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ αη. Δηθ. 1. Άγηνο Παύινο Δθηόο ησλ Σεηρώλ ζηελ Ρώκε (2012). ην δηάζηεκα από ην (1830-1850) δεκνζηεύνληαη νη πξώηεο κειέηεο θαη ζρέδηα γηα ηελ βπδαληηλή αξρηηεθηνληθή θαη ηέρλε ζηελ Διιάδα κεηά από ηελ αλαθάιπςε ηεο βπδαληηλήο αξρηηεθηνληθήο θαη ηνπ δηαθόζκνπ ηεο ζηελ Αζήλα, ζηνλ Άζσ, ζηνλ Μπζηξά, ζηνλ Όζην Λνπθά Φσθίδαο. Δίρε πξνεγεζεί βεβαίσο ε Γαιιηθή Δπηζηεκνληθή Απνζηνιή ηνπ Μνξηά (1829) πνπ καο άθεζε πινύζην πιηθό γηα ηελ θαηάζηαζε ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ. Πάλησο από ηα κέζα ηνπ 19 νπ αηώλα ν ςεθηδσηόο δηάθνζκνο ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ ηεο Ηηαιίαο αιιά θαη ηεο Κσλζηαληηλνύπνιεο είλαη πιένλ δεκνθηιήο ζε όιε ηελ Δπξώπε. Πξόηππν βπδαληηλνύ ηερλνηξνπίαο είλαη ηα ςεθηδσηά ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ, ηεο Ραβέλλαο θαη ηνπ Παιέξκν. Απηά ηα έρεη δηαδώζεη ήδε ζηελ Δπξώπε ν John Ruskin, κε ηα εμαίξεηα ζρέδηα ηνπ. Ο ίδηνο ζα θαζηεξώζεη θαη ηελ αλαβάζκηζε 2

ηνπ Βπδαληίνπ ζηε Βξεηαλία. Γλσζηά άιισζηε ήηαλ ζηελ επηζηεκνληθή θνηλόηεηα θαη ηα ςεθηδσηά ηεο Αγίαο νθίαο ζηελ Κσλζηαληηλνύπνιε (1852) πνπ κόιηο είραλ απνθαιπθζεί από ηνπο αδειθνύο Fosssati θαηά ηηο εξγαζίεο απνθαηάζηαζεο ηνπ λανύ, ελώ νη επξσπατθέο απνζηνιέο ζηελ Αλαηνιή γηα ηελ κειέηε ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ θαη ηνπ εληππσζηαθνύ δηαθόζκνπ ηνπο ζπλερίδνληαη ζε όινλ ηνλ 19 ν αη. 2. Μεηατείρηζε ηωλ κεζαηωληθώλ καρησρηώλ ζηελ Ειιάδα ζηης πρώηες δεθαεηίες ηοσ λεοζύζηαηοσ θράηοσς. ηελ Αζήλα, παξά ηε λνκνζεζία ηεο πξνζηαζίαο (1834, 1837) ε νπνία αθνινπζεί ηα επξσπατθά πξόηππα θαη επηηάζζεη ηελ πξνζηαζία ησλ ιεηςάλσλ ηνπ κεζαίσλα, ησλ Βπδαληηλώλ, ησλ Βελεηηθώλ θαη ησλ Σνπξθηθώλ θηηζκάησλ, ε γλσζηή θαηεδάθηζε θαη αιινίσζε ησλ βπδαληηλώλ εθθιεζηώλ ζπλερίδεηαη ζε όιν ηνλ 19 ν αη., είηε γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ λένπ πνιενδνκηθνύ ζρεδίνπ ησλ Αζελώλ, είηε γηα ηελ θάιπςε αλαγθώλ ζε δεκόζηα νηθνδνκήκαηα, είηε γηα ηελ θάιπςε αλαγθώλ ζε ιαηξεπηηθνύο αθόκε ρώξνπο ιόγσ απαγόξεπζεο ηεο νηθνδόκεζεο λέσλ εθθιεζηώλ ζηελ Δπηθξάηεηα, βάζεη απόθαζεο ηεο ίδηαο ηεο Ηεξάο πλόδνπ ην 1834. Ζ απόθαζε απηή επηβεβαηώλεη όηη ζε απηή ηελ πξώηε πεξίνδν θαλέλα εθθιεζηαζηηθό θηίζκα δελ ζεσξείηαη δηαηεξεηέν θαη ζπλεπώο δελ αληηκεησπίδεηαη σο πξνζηαηεπόκελν κλεκείν (Διέλε - Άλλα Υιέπα, Τα βσδαληηλά κλεκεία ζηε λεόηερε Ειιάδα. Ιδεοιογία θαη πραθηηθή ηωλ αποθαηαζηάζεωλ, Αζήλα 2011). Σαπηόρξνλα, ν πξνζαλαηνιηζκόο ηεο Ελ Αζήλαης Αρταηοιογηθής Εηαηρείας - θύξηνπ θνξέα ηεο έξεπλαο θαη ηεο πξνζηαζίαο ησλ κλεκείσλ ζηελ Διιάδα - απνθιεηζηηθά ζηελ αξραηνειιεληθή θιεξνλνκηά ζα έρεη ζαλ απνηέιεζκα ηελ απώιεηα ηεο κεζαησληθήο Αζήλαο αιιά θαη πνιπάξηζκσλ κεζαησληθώλ θηηζκάησλ ζε όιε ηελ Δπηθξάηεηα. Σν 1847, ν Αξρηηέθηνλαο ησλ αξραηνηήησλ (από ην 1844) Λύζαλδξνο Καπηαληδόγινπ θαιείηαη λα γλσκαηεύζεη γηα ηελ θαηάζηαζε ηνπ εξεηπσκέλνπ βπδαληηλνύ λανύ ηεο σηείξαο Λπθνδήκνπ ζηελ Αζήλα, πνπ κόιηο είρε εθρσξεζεί ζην Ρσζηθό θξάηνο πνπ είρε αλαιάβεη ηελ απνθαηάζηαζή ηεο. Πηζαλόηαηα ηόηε εθπνλήζεθε από ηνλ Καπηαληδόγινπ θαη ζρεδηάγξακκα ηεο πόιεο ησλ Αζελώλ κε ηηο ζσδόκελεο βπδαληηλέο εθθιεζίεο, εθ ησλ νπνίσλ δύν, ε κεγάιε βπδαληηλή εθθιεζία ηεο σηείξαο Λπθνδήκνπ θαη ε Μεηακόξθσζε σηήξνο επξόθεηην λα θαηεδαθηζηνύλ. Βάζεη ησλ δηαζέζηκσλ αξρεηαθώλ ηεθκεξίσλ ζρεηηθά κε ηελ απνθαηάζηαζε ηνπ λανύ ηεο σηείξαο Λπθνδήκνπ δηαπηζηώλεηαη όηη ζα είλαη ν 3

βαζηιηάο Όζσλαο απηόο πνπ ζα απαηηήζεη ηελ δηαηήξεζή ηνπ θαη όρη ηελ αλνηθνδόκεζή ηνπ, όπσο είρε εηζεγεζεί ε επηηξνπή πξαγκαηνγλσκνζύλεο. Ζ αλάιεςε ηνπ έξγνπ από ηνλ Σειέκαρν Βιαζζόπνπιν θαη ηνλ αξρηηέθηνλα Florimond Boulanger πνπ αλήθε ζην ζηελό πεξηβάιινλ ηνπ βαζηιηά Όζσλα, ζα απνηξέςεη ηειηθά ηελ θαηεδάθηζε ησλ εξεηπίσλ ηνπ λανύ θαη ζα καο αθήζεη ηελ πξώηε απνθαηάζηαζε βπδαληηλνύ κλεκείνπ ζηε Αζήλα κε θξηηήξηα βπδαληηλνύ ύθνπο. ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1850-70 γίλνληαη πνιιέο επεκβάζεηο ζε λανύο ηεο Δπηθξάηεηαο αιιά θαη ζηνπο λανύο ηεο Παλαγίαο θαη ηνπ θαζνιηθνύ ηεο Μνλήο ηνπ Οζίνπ Λνπθά Φσθίδαο. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ιηζνγξαθία ηνπ θαζνιηθνύ ηνπ Οζίνπ Λνπθά, πνπ απνδίδεηαη ζηνπο αξρηηέθηνλεο Theophil Hansen Eduard Schaubert, ην 1853, έηνο θαηά ην νπνίν έγηλαλ εξγαζίεο απνθαηάζηαζεο ζηνλ ηξνύιν ηνπ θαζνιηθνύ θαη πεξηιάκβαλαλ επίζηξσζε θύιισλ κνιύβδνπ, πνπ είραλ εηζαρζεί από ηελ Σεξγέζηε. ηηο εθθιεζίεο ησλ Αζελώλ γίλνληαη δηαζθεπέο, πξνζζήθεο θαη εμσξατζκνί ζύκθσλα κε ην λενθιαζηθό αιιά θαη ην λέν-ξσκαληθό ύθνο (Άγηνο Νηθόιανο Ραγθαβάο, Άγηνη Αζώκαηνη Θεζείνπ). Σν γεγνλόο όηη ζπλδπάδνληαη ηα ξσκαληθά ηνμύιιηα κε βπδαληηλά πιίλζηλα ηόμα δελ εθθξάδεη κόλνλ ηελ άγλνηα ησλ θαλόλσλ ηεο βπδαληηλήο αξρηηεθηνληθήο αιιά ηνλίδεη θαη ηελ πεπνίζεζε όηη νη δύν ξπζκνί ζπλδένληαη κεηαμύ ηνπο. Οη ραξαθηεξηζηηθέο, ζρεδόλ ηππηθέο, πξνζζήθεο θαη κεηαζθεπέο ησλ αζελατθώλ εθθιεζηώλ πξνο ηε δπηηθή, ηε βόξεηα ή λόηηα πιεπξά ηνπο, νη πξνζζήθεο θσδσλνζηαζίσλ θαη γεληθά νη εμσξατζκνί πνπ έγηλαλ ζηηο πεξηζζόηεξεο εθθιεζίεο (Αγ. Αζώκαηνη Θεζείνπ, Αγ. Απόζηνινη νιάθε, Αγ. Αηθαηεξίλε ζηελ Πιάθα, Αγ. Θεόδσξνη Κιαπζκώλνο, Παληάλαζζα Μνλαζηεξάθη θ.ι.π) θέξνπλ ζπρλά ηε ζθξαγίδα ηνπ θιαζηθηζκνύ, πνπ θπξηαξρεί ζηελ αξρηηεθηνληθή ηεο πξσηεύνπζαο (Δηθ. 2). Δηθ. 2. Άγηνη Αζώκαηνη Θεζείνπ. Άπνςε κεηά ηελ επέθηαζε ζηα Γπηηθά θαη ηελ θαηαζθεπή ηνπ θσδσλνζηαζίνπ (Photothèque G. Millet, 1888-1892). 4

ηελ θαηαλόεζε θαη ηεθκεξίσζε απηώλ ησλ επεκβάζεσλ πνιύ ζεκαληηθή είλαη ε ζπκβνιή ησλ ζρεδίσλ απνηππώζεσλ θαη αλαπαξαζηάζεσλ, πνπ εθπόλεζαλ ζην δηάζηεκα (1888-90) νη Βξεηαλνί αξρηηέθηνλεο Robert Weir Schultz Sidney Barnsley (Δηθ. 3). Πνιιέο από ηηο εθθιεζίεο ηεο Αζήλαο ππέζηεζαλ πνιιέο αιιαγέο, θαη ηειηθά έθζαζαλ σο εκάο κε ηελ «αξρηθή» κνξθή ηνπο, κεηά από ηηο επεκβάζεηο αλάθηεζεο ηεο βπδαληηλνύ ύθνπο ηνπο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1950-1960 (Αγ. Απόζηνινη νιάθε, Αγ. Αζώκαηνη Θεζείνπ). Δηθ. 3. Αζήλα, Άγηνη Απόζηνινη - βόξεηα όςε (Αξρείν Βξεηαληθήο ρνιήο Αζελώλ. The Byzantine Research Fund. ρέδην ησλ Schultz- Barnsley, 1888-90). Γεμηά θσηνγξαθία ηεο βόξεηαο όςεο, δεθαεηία ηνπ 1890. Αληίζεηα γηα ηε λέα εθθιεζία ηεο κεγάιεο θαη επεκεξνύζαο ειιεληθήο παξνηθίαο ηνπ Λνλδίλνπ, πνπ αθηεξώλεηαη ζηελ Αγία νθία επηιέγεηαη, ζηα 1874, ην λενβπδαληηλό ύθνο (Δηθ. 4). Σν έξγν αλαηίζεηαη ζηνλ αξρηηέθηνλα ησλ λέν-γνηζηθώλ αλαβηώζεσλ J. Olbrid Scott. Καη εδώ ε θάηνςε ηνπ λανύ έρεη σο πξόηππν ηνλ Άγην Μάξθν. Σόζν ε επηινγή ηνπ αξρηηέθηνλα όζν θαη εθείλε ηνπ λενβπδαληηλνύ ζρεδίνπ κε ςεθηδσηό δηάθνζκν εθθξάδνπλ ην θαιιηηερληθό γνύζην ηεο επηηξνπήο παξαθνινύζεζεο ηνπ έξγνπ θαη επξύηεξα ηεο ειιεληθήο θνηλόηεηαο (θπξίσο ηεο νηθνγέλεηαο Ησλίδε), πνπ πηνζεηεί ηηο λέεο θαιιηηερληθέο ηάζεηο ησλ πξν-ξαθαειηηώλ ζηε δσγξαθηθή, ελώ κέιε ηεο θνηλόηεηαο εληζρύνπλ ηνπο δσγξάθνπο Dante Gabriel Rossetti, Eduard Burne Jones, θαζώο θαη ηηο θαιιηηερληθέο θαη εκπνξηθέο δξαζηεξηόηεηεο ηνπ Morris, εθ ησλ ηδξπηώλ ηνπ θηλήκαηνο Arts and Crafts (Mary Greensted, The Arts and Crafts Movement: exchanges between Greece and Britain (1876-1930), M.Phil thesis, 2010). 5

Δηθ. 4. Αγία νθία ζην Bayswater. Γπηηθή όςε (2013). ην Λνλδίλν ζα βξεζεί ιίγν αξγόηεξα θαη ν Γεώξγηνο Λακπάθεο ζηα 1879 σο κέινο ηεο επηηξνπήο παξαιαβήο ηνπ λανύ καδί κε ηνλ ηζηνξηθό Γεκήηξην Βηθέια. Σε δηαθόζκεζε ηνπ λανύ ζα αλαιάβεη, ελ κέξεη, θαη εδώ ν ζηελόο θίινο ηνπ Ναδαξελόο δσγξάθνο Λνπδνβίθνο Θείξζηνο, ν νπνίνο είρε ηνηρνγξαθήζεη ην 1855 ηε σηείξα Λπθνδήκνπ. 3. Η δηεζλοποίεζε ηωλ δεηεκάηωλ ηες προζηαζίας θαη αποθαηάζηαζες ηωλ κλεκείωλ ζηολ 19 ο αη. Ζ δεθαεηία ηνπ 1880 είλαη θξίζηκε γηα ηε δηακόξθσζε ησλ λέσλ αληηιήςεσλ γηα ηε κεηαρείξηζε ησλ κλεκείσλ. Ήδε από ην 1877 (Βξεηαλία, Γαιιία) έρεη μεθηλήζεη έληνλε θξηηηθή ζρεηηθά κε ηηο «θαθνπνηήζεηο» ησλ κεζαησληθώλ κλεκείσλ κέζσ ησλ νλνκαδόκελσλ «απνθαηαζηάζεσλ» ηνπο. Οη κεηαηξνπέο θαη κεηαζθεπέο, θπξίσο ησλ εθθιεζηαζηηθώλ κλεκείσλ, ζε θηίξηα λενγνηζηθνύ ύθνπο θαη κάιηζηα ηνπ 13 νπ αη. πξνβιεκαηίδνπλ ηνπο δηαλννύκελνπο ηεο επνρήο. ην ακέζσο επόκελν δηάζηεκα, θαη κέρξη ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηώλα, ζε επξσπατθό επίπεδν εμειίζζεηαη έληνλνο δηάινγνο θαη αληηπαξαζέζεηο ζρεηηθά κε ηηο επεκβάζεηο ζηα κλεκεία κε αθνξκή θαη ηηο εξγαζίεο ζπληήξεζεο θαη απνθαηάζηαζεο πνπ πξαγκαηνπνηνύληαη ζηελ πεξίθεκε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ ζηελ Βελεηία, νη 6

νπνίεο είραλ μεθηλήζεη ήδε από ηε δεθαεηία ηνπ 1860. Ζ Δηαηξεία γηα ηελ Πξνζηαζία ησλ Παιαηώλ/Ηζηνξηθώλ Κηεξίσλ (Society for the Protection of Ancient Buildings), πνπ έρνπλ ηδξύζεη από ην 1877 νη William Morris, John Ruskin, Phillip Webb, Eduard Burne -Jones θ.α., ζα πξσηνζηαηήζεη ζηηο δηακαξηπξίεο γηα ηηο εξγαζίεο πνπ αιινηώλνπλ ηε βαζηιηθή θαη ζα μεθηλήζεη δηεζλή εθζηξαηεία, ζηα 1879, γηα ηελ αλάθιεζε ησλ εξγαζηώλ, θαζώο θαη γηα ηνλ θαζνξηζκό θαλόλσλ θαη αξρώλ πνπ ζα αθνξνύλ ζηηο επεκβάζεηο ζπληήξεζεο θαη απνθαηάζηαζεο ησλ κλεκείσλ. Ζ Ηηαιηθή θπβέξλεζε ζα αλαζηείιεη ηηο εξγαζίεο ζηε βαζηιηθή θαη ζα αληηθαηαζηήζεη ηνλ κέρξη ηόηε ππεύζπλν Giovanni Meduna κε ηνλ αξρηηέθηνλα Pietro Saccardo, ελώ ηαπηόρξνλα εθιέγεηαη λέα Δπηηξνπή επνπηείαο (1882). Οη έληνλεο αληηδξάζεηο ζα νδεγήζνπλ ην Ηηαιηθό θξάηνο ζηε ζέζπηζε λέσλ πξνγξακκάησλ θαη ηερληθώλ ζπληήξεζεο ηνπ ςεθηδσηνύ δηαθόζκνπ. Σν 1883, ζηε Ρώκε ζην Γ πλέδξην ησλ αξρηηεθηόλσλ θαη κεραληθώλ κε εηζεγεηή ηνλ αξρηηέθηνλα Camillo Boito ζα δηαηππσζνύλ νη πξώηνη θαλόλεο θαη νη αξρέο απνθαηάζηαζεο ησλ κλεκείσλ πνπ ηζρύνπλ ζε κεγάιν βαζκό κέρξη ζήκεξα. ην ζπλέδξην ζπκκεηέρνπλ θαη εθπξόζσπνη κεραληθώλ από ηελ Απζηξία. Σα θύξηα δεηήκαηα πνπ ηέζεθαλ ήηαλ: ε δηαθύιαμε ηεο απζεληηθόηεηαο, ε πξνζηαζία ηεο αλαληηθαηάζηαηεο ηζηνξηθήο θαη θαιιηηερληθήο αμίαο ηεο αξρηηεθηνληθήο θαη ηνπ δηαθόζκνπ ηεο (νξζνκαξκαξώζεηο, ςεθηδσηά, ηνηρνγξαθίεο, γιππηόο δηάθνζκνο), ε κνλαδηθόηεηα ηεο πνηθηιίαο ησλ καξκάξσλ, ηνπ ςεθηδσηνύ θαη δσγξαθηθνύ δηαθόζκνπ, νη ηξόπνη ζπκπιήξσζεο ησλ ζόισλ, νη επηζθεπέο θαη αληηθαηαζηάζεηο νξζνκαξκαξώζεσλ θιπ. ηνλ Άγην Μάξθν ν νίθνο ςεθηδσηώλ Salviati είρε αλαιάβεη από ην 1867 ηε ζπληήξεζε θαη ζπκπιήξσζε ηνπ ςεθηδσηνύ δηαθόζκνπ θαη ησλ νξζνκαξκαξώζεσλ ηεο βαζηιηθήο. Ζ επηρείξεζε είρε αλαιάβεη ην λέν ςεθηδσηό δηάθνζκν θαη ζε πνιιά λέα θηίξηα, όπσο ζηελ Αγία Σξηάδα ηεο Σεξγέζηεο (1869) θαη ζηνλ Άγην Παύιν ηεο Ρώκεο (1872-1879), ζε ζρέδηα ηνπ πξν-ξαθαειίηε δσγξάθνπ Burne Jones. Ο νίθνο Salviati πνπ παξήγαγε ςεθίδεο θαη αλαιάκβαλε εξγαζίεο ζπληήξεζεο θαη θαηαζθεπήο ςεθηδσηώλ είρε ζεκαληηθή δηεζλή δξαζηεξηόηεηα ζε πνιιέο ρώξεο ηεο Δπξώπεο. 7

Δηθ. 5. Ο ςεθηδσηόο δηάθνζκνο ηνπ λανύ ηνπ Αγίνπ Παύινπ ζηελ Ρώκε (2007). Πξόθεηηαη γηα ηνλ νίθν πνπ ζα αλαιάβεη αξγόηεξα (1890) ηε ζπληήξεζε ησλ ςεθηδσηώλ ζην θαζνιηθό ηεο Μνλήο Γαθλίνπ. Σν έξγν ηεο ζπληήξεζεο θαη ζηεξέσζεο ησλ ςεθηδσηώλ Γαθλίνπ ζπλδέεηαη ζπλεπώο άκεζα κε ηα ηεθηαηλόκελα ζηνλ επξύηεξν επξσπατθό πεξίγπξν θαη εηδηθόηεξα ζπλδέεηαη κε ηνλ θύθιν ησλ πξσηαγσληζηώλ αιιά θαη ησλ επηθξηηώλ ησλ εξγαζηώλ ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Μάξθνπ. Πάλησο ε δηεζλήο γηα ηελ επνρή ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηελ κεηαρείξηζε ησλ κλεκείσλ αλαδεηθλύεη ηε λέα ζεώξεζε ηεο αξρηηεθηνληθήο θιεξνλνκηάο, πνπ δελ αληηκεησπίδεηαη πιένλ σο εζληθή αιιά σο επξσπατθή θιεξνλνκηά ηεο αλζξσπόηεηαο, πνπ ζήκεξα νλνκάδνπκε παγθόζκηα θιεξνλνκηά. Σνλ Αύγνπζην ηνπ 1883 όηαλ ν Γεώξγηνο Λακπάθεο επηζηξέθεη ζηελ Διιάδα κεηά από ηε καθξόρξνλε παξακνλή ηνπ ζηελ Δπξώπε, ην ηνπίν ηεο Αζήλαο έρεη αιιάμεη δξαζηηθά. Έρεη ήδε θαηεδαθηζηεί ν πύξγνο ησλ Πξνππιαίσλ (1875) ζηελ αζελατθή Αθξόπνιε θαη έρεη εξεηπσζεί, θαηά ηελ ππξθαγηά ηεο Αγνξάο ηεο Αζήλαο, ε Μεγάιε Παλαγηά πνπ θάιππηε ηκήκα ηεο Βηβιηνζήθεο ηνπ Αδξηαλνύ. Έλαλ ρξόλν αξγόηεξα, ηνλ Ηνύιην ηνπ 1884, ν Λακπάθεο ζα επηζθεθηεί κεηά από παξόηξπλζε ηνπ θίινπ θαη ζπλνδνηπόξνπ ηνπ John Patrick, 3 rd Marquess of Bute, (εηθ. 6), ηνλ θαζεδξηθό λαό ηνπ Monreale θαη ηελ Cappella Palatina ζην Παιέξκν (Αξρείν Οηθνγελείαο Λακπάθε). Ο πιεζσξηθόο θίινο ησλ ειιεληθώλ γξακκάησλ θαη ηεο 8

κεζαησληθήο αξρηηεθηνληθήο βαζύπινπηνο καξθήζηνο Bute ζα ρξεκαηνδνηήζεη έξεπλεο γηα ηελ βπδαληηλή αξρηηεθηνληθή ζηελ Διιάδα - ηόζν κέζσ ηεο ελίζρπζεο ηεο Υξηζηηαληθήο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο θαη ηνπ πξνζσπηθνύ ηνπ θίινπ Γεσξγίνπ Λακπάθε όζν θαη κέζσ ηεο ρξεκαηνδόηεζεο ησλ λεόηεξσλ πξνζηαηεπόκελσλ ηνπ, ησλ ιακπξώλ ππνηξόθσλ ηεο Βξεηαληθήο ρνιήο ηεο Αζήλαο, αξρηηεθηόλσλ Schultz- Barnsley. Δηθ. 6. Γξάκκα ηνπ καξθεζίνπ Bute ζηνλ Λακπάθε (Αξρείν Οηθνγέλεηαο Λακπάθε). Ζ αιιεινγξαθία ηνπ Bute κε ηνλ Λακπάθε θσηίδεη πνιιέο πιεπξέο ησλ θνηλώλ ελδηαθεξόλησλ ηνπο, καο πιεξνθνξεί γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζθσηζέδνπ αξρηηέθηνλα R. Rowland Anderson ζηηο έξεπλέο ηνπ θαη ζηηο επηζθέςεηο ηνπ ζηελ Διιάδα, καο δίλεη λέα ζηνηρεία γηα ηε ρξεκαηνδόηεζε αλαζθαθώλ ζηνπο Αγίνπο Απνζηόινπο θαη ζηνπο θαηεδαθηζκέλνπο ζήκεξα - λανύο ηνπ Αγ. εξαθείκ θαη ηνπ Αγ. ππξίδσλα (ζηελ Αξραία Αγνξά), ελώ νη δεκνζηεύζεηο άξζξσλ ηνπ Λακπάθε θαη ηνπ Bute, ζηνλ βξεηαληθό πεξηνδηθό ηύπν ζπλέβαιαλ ζηελ πιεξνθόξεζε θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζε ηεο επξσπατθήο θνηλήο γλώκεο γηα ηηο θαηαζηξνθέο ησλ κεζαησληθώλ κλεκείσλ ζηελ Διιάδα, αιιά θαη γηα ηηο ελ εμειίμεη έξεπλεο. Σν 1885 ν Γεώξγηνο Λακπάθεο, δηνξίδεηαη πξώηνο Έθνξνο βπδαληηλώλ αξραηνηήησλ θαη, ζε ζπλέρεηα ηνπ ηαμηδηνύ ηνπ ζην Παιέξκν (Ηνύιηνο Αύγνπζηνο 1884), αιιεινγξαθεί, από ηηο αξρέο ηνπ 1885, κε ηνλ Ηηαιό ςεθνζέηε Zuccaro Bonnano, ν νπνίνο εθθξάδεη δσεξό ελδηαθέξνλ γηα κόληκε ζπλεξγαζία κε ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε θαη γηα ηελ πηζαλή εγθαηάζηαζή ηνπ ζηελ Διιάδα. Βάζεη λέσλ ζηνηρείσλ (Αξρείν Οηθνγέλεηαο Λακπάθε) ην δήηεκα ησλ ςεθηδσηώλ θαη ηνηρνγξαθηώλ βπδαληηλώλ λαώλ (Γαθλί, Όζηνο Λνπθάο, Μνλή Μεγάισλ Ππιώλ, πάξηε - Μπζηξάο) θαίλεηαη πσο είρε απαζρνιήζεη ηελ ειιεληθή θπβέξλεζε ήδε από 9

ην 1884. Ο Νηθόιανο Πνιίηεο, ηόηε γεληθόο Γηεπζπληήο Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο ηνπ Τπνπξγείνπ Δθθιεζηαζηηθώλ θαη Γεκνζίαο Δθπαηδεύζεσο, δεηά πιεξνθνξίεο γηα έκπεηξνπο ηερλίηεο από ηνλ νκόηερλό ηνπ, αξγόηεξα Τπεύζπλν ηνπ Δζλνγξαθηθνύ Μνπζείνπ ηνπ Παιέξκν (1904), Giuseppe Pitré πξνθεηκέλνπ απηνί λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ εθηέιεζε εξγαζηώλ ζπληήξεζεο ςεθηδσηώλ, ζε ζεκαληηθά βπδαληηλά κλεκεία ηεο Διιάδνο. Ο Pitré απεπζύλζεθε ζηνπο αδειθνύο Bonanno, πνπ εξγάδνληαλ ηόηε ζην Παιέξκν ζηε ζπληήξεζε ησλ ςεθηδσηώλ ηεο Cappella Palatina (Δηθ. 7). Δηθ. 7. Γξάκκα ηνπ Zuccaro Bonnano ζηνλ Γεώξγην Λακπάθε (Αξρείν Οηθνγέλεηαο Λακπάθε). Πάλησο ε ζπλεξγαζία κε ηνπο αδειθνύο Bonnano από ηε ηθειία δελ πξνρώξεζε, όπσο επηβεβαηώλεη αξγόηεξα θαη ν Λακπάθεο. Αμίδεη επηζεκάλζεσο όηη ηόζν νη αδειθνί Bonnano όζν θαη αξγόηεξα ν Francesco Novo πνπ εξγάζηεθε ζην Γαθλί (1892), πξνζθέξνληαη γηα κόληκε ζπλεξγαζία κε ηελ Διιεληθή Κπβέξλεζε, απνβιέπνληαο ζε κόληκε εγθαηάζηαζε ηνπο ζηελ Διιάδα θαη πξνηείλνληαο, ακθόηεξνη, ηελ ίδξπζε εηδηθώλ ζρνιώλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ηερληηώλ ζηελ ηέρλε ηνπ ςεθηδσηνύ. Πξόθεηηαη ζαθώο γηα πξνηάζεηο εμαγσγήο ηερλνγλσζίαο ζε κηα λέα ρώξα πνπ δηέζεηε πνιιά βπδαληηλά κλεκεία όπσο ήηαλ ε Διιάδα. 10

4. Η δηατείρηζε ηες βσδαληηλής θιερολοκηάς ζηελ Ειιάδα. Από ηολ 19 ο ζηολ 20 ο αη. Δαθλί Από ηηο εθθιεζίεο πνπ αλέθεξε ζην γξάκκα ηνπ ν Νηθόιανο Πνιίηεο, νη εξγαζίεο πξνρώξεζαλ κεηά από κία πεληαεηία ζρεδόλ κόλν ζηελ κία, ζην θαζνιηθό ηεο Μνλήο Γαθλίνπ, παξά ηηο επίκνλεο πξνζπάζεηεο ηεο Υξηζηηαληθήο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο θαη ηνπ Λακπάθε. Σν 1888, κεηά από θαηαζηξνθηθό ζεηζκό ζην Γαθλί ε Διιεληθή θπβέξλεζε ζα απεπζπλζεί ζηνλ Ηηαιό Γεληθό Γηεπζπληή Αξραηνηήησλ Giuseppe Fiorelli (1823-1896), δεηώληαο ηνπ λα ππνδείμεη έκπεηξνπο ηερλίηεο ςεθηδσηώλ ζηελ Ηηαιία. Ο Fiorelli είρε παξαθνινπζήζεη από θνληά ηηο πεξηπέηεηεο ησλ ςεθηδσηώλ, ην δηάινγν θαη ηηο πνιεκηθέο θαηά ηηο εξγαζίεο απνθαηάζηαζεο ζηνλ Άγην Μάξθν, όληαο Γηεπζπληήο ησλ Αξραηνηήησλ ήδε από ην 1875. ην θαζνιηθό ηεο Μνλήο Γαθλίνπ νη επεκβάζεηο ζηεξέσζεο, ζπληήξεζεο, απνθαηάζηαζεο θαη αλαθαηαζθεπήο, νη νπνίεο δηαξθνύλ από ην 1885 έσο ην 1907, αληηθαηνπηξίδνπλ ηελ εμέιημε ηεο κεηαρείξηζεο ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ ζηε ρώξα καο. Σν ελδηαθέξνλ εζηηάδεηαη θύξηα ζηε δηάζσζε θαη ζηεξέσζε ησλ πεξίθεκσλ ςεθηδσηώλ θαη δεπηεξεπόλησο ζηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ λανύ, ε νπνία αληηκεησπίδεηαη κάιινλ σο θνξέαο ηνπ ςεθηδσηνύ δηαθόζκνπ, όπσο καξηπξνύλ νη πξώηεο, ρνλδξνεηδείο, ζηεξεσηηθέο εξγαζίεο ζην λαό θαη ε απζαίξεηε αλαθαηαζθεπή ηνπ ηξνύινπ κε δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο (Δηθ. 8). Οη πξώηεο επηζηεκνληθέο επηηξνπέο επνπηείαο (1888-89, 1891), ζηηο νπνίεο ζπκκεηέρεη θαη ν αξρηηέθηνλαο Ernst Ziller, ηόηε Γηεπζπληήο Γεκνζίσλ Έξγσλ ηνπ Τπνπξγείνπ Δζσηεξηθώλ, αληαλαθινύλ ηηο απόςεηο ηεο ηζηνξηθήο απνθαηάζηαζεο, πνπ ζέηεη όξηα ζηνλ ηξόπν εθηέιεζεο ησλ έξγσλ θαη απαηηεί ηε δηαηήξεζε όισλ ησλ ηζηνξηθώλ πξνζζεθώλ. Αμηνζεκείσηε είλαη πάλησο ε ζπδήηεζε πνπ εμειίζζεηαη, κεηά από πξσηνβνπιία ηνπ Γεσξγίνπ Λακπάθε, ζρεηηθά κε ηελ «επαλαθνξά» ηνπ αλαθαηαζθεπαζκέλνπ ηξνύινπ ζηελ αξρηθή ηνπ κνξθή, ζηα 1892, κεηά από ηηο έληνλεο δηακαξηπξίεο ηεο ΥΑΔ. ρέδην πνπ ηειηθά δελ πξαγκαηνπνηείηαη (Διέλε Άλλα Υιέπα, Τα βσδαληηλά κλεκεία ζηε λεόηερε Ειιάδα. Ιδεοιογία θαη πραθηηθή ηωλ αποθαηαζηάζεωλ, Αζήλα 2011). 11

Δηθ. 8. Μνλή Γαθλίνπ Ο Παληνθξάηνξαο. Ζ θαηάζηαζε ηνπ ςεθηδσηνύ πξηλ ηε ζηεξέσζή ηνπ (Photothèque G. Millet, 1888-1892). Πάλησο γηα ηηο θαθνηερλίεο θαη ηελ ιαλζαζκέλε αλνηθνδόκεζε ηνπ ηξνύινπ είραλ θαηεγνξεζεί ηόηε νη κεραληθνί κε ζπλέπεηα, κεηά ην 1892, ηελ αλάζεζε ηεο επνπηείαο ησλ εξγαζηώλ ζηνλ ηζηνξηθό Γεκήηξην Κακπνύξνγινπ θαη ζηε ζπλέρεηα ζηνλ Έθνξν Υξηζηηαληθώλ Αξραηνηήησλ, αξραηνιόγν Αδακάληην Αδακαληίνπ. ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηώλα ε Αξραηνινγηθή Τπεξεζία δηέζεηε κόλνλ έλα αξρηηέθηνλα ηνλ Αξκόδην Βιάρν, πνπ ζα αζρνιεζεί κε ην Γαθλί αιιά θαη κε πνιιά άιια βπδαληηλά κλεκεία ζηελ Δπηθξάηεηα (Δηθ. 9). Δηθ. 9.Μνλή Γαθλίνπ Σν πξνο Αλαηνιάο ηκήκα ηεο βόξεηαο όςεο κεηά ηηο επηζθεπέο ηνπ 1891-92, ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ ηξνύινπ θαη ηελ θαηαζθεπή ηεο δεύηεξεο αληεξίδαο (Photothèque G. Millet, 1892-1898). 12

Γηα ηελ αληηκεηώπηζε ησλ δύζθνισλ επεκβάζεσλ απνθαηάζηαζεο ζε εκβιεκαηηθά κλεκεία όπσο ήηαλ ην Γαθλί θαη ν Όζηνο Λνπθάο ε ειιεληθή θπβέξλεζε είρε επηζηξαηεύζεη δηαπξεπείο αξραηνιόγνπο θαη αξρηηέθηνλεο ηεο επνρήο όπσο νη Dörpfeld, Ziller, Troump, Convert, νξηζκέλνη από ηνπο νπνίνπο είραλ έξζεη ζηελ Διιάδα κε ηελ Γαιιηθή Απνζηνιή Γεκνζίσλ Έξγσλ, πνπ είρε δεηήζεη ε ειιεληθή θπβέξλεζε, γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ ζηδεξνδξνκηθνύ δηθηύνπ ηεο Πεινπνλλήζνπ. Σαπηόρξνλα νη ίδηνη ζπκκεηείραλ θαη ζε αλαζθαθηθέο έξεπλεο. Ζ πνιππξαγκνζύλε ινηπόλ ηνπ ηερληθνύ πξνζσπηθνύ νθεηιόηαλ θπξίσο ζηελ πιεζώξα ησλ έξγσλ ππνδνκήο ζηε ρώξα ππό ηηο θπβεξλήζεηο Σξηθνύπε. Όζηος Λοσθάς Σνλ Ννέκβξην ηνπ 1884 ν καξθήζηνο Bute επηζθέπηεηαη ηνλ Όζην Λνπθά (Αξρείν Οηθνγέλεηαο Λακπάθε). Δίλαη πνιύ πηζαλόλ κεηά από απηή ηελ επίζθεςε, κε παξέκβαζή ηνπ ζηελ Διιεληθή Κπβέξλεζε (ίζσο κέζσ ηνπ θίινπ ηνπ πνιηηηθνύ Παλαγηώηε Καινγεξόπνπινπ), κόιηο ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1885, ν Γηεπζπληήο ηνπ Γεξκαληθνύ Αξραηνινγηθνύ Ηλζηηηνύηνπ ηεο Αζήλαο Wilhelm Dörpfeld ζα επηζθεθηεί ην θαζνιηθό γηα λα δηαπηζηώζεη ηηο επηζθεπέο πνπ ρξεηάδνληαη. ε αρξνλνιόγεηε έθζεζή ηνπ γηα ηελ θαηάζηαζε ησλ λαώλ ηνπ Οζίνπ Λνπθά πνπ απεπζύλεη ζηνλ Τπνπξγό Δθθιεζηαζηηθώλ θαη ν Γεώξγηνο Λακπάθεο πξνηείλεη ηε ζηέγαζε ηνπ λανύ, ηε ζηεξέσζε- ζπληήξεζε ςεθηδσηώλ θαη ηελ πιήξσζε ξεγκάησλ ησλ ηνίρσλ. Τπνγξάθεη σο δηδάθησξ θηινζνθίαο, ζπλεπώο πξηλ ην 1885. Πνιύ αξγόηεξα, ην 1895, ζπγθξνηείηαη γλσκνδνηηθή επηηξνπή ζρεηηθά κε ηε ζηεξέσζε ηνπ θαζνιηθνύ ηνπ Οζίνπ Λνπθά (Νηθόιανο Μπαιάλνο, Παλαγηώηεο Καββαδίαο, Γ. Λακπάθεο, Fancesco Novo, Eugėne Troump). Σν 1888-90 εθπνλείηαη κειέηε γηα ηελ αξρηηεθηνληθή ηεο Μνλήο από ηνπο Schultz - Barnsley, κε ππνηξνθία ηνπ καξθεζίνπ Bute. Δθείλε ηελ πεξίνδν (1887-1888) θαζαηξείηαη θαη ν κεηαγελέζηεξνο εμσλάξζεθαο ηνπ θαζνιηθνύ. Σειηθά, νη εξγαζίεο ζηεξέσζεο ηνπ ηξνύινπ, ε απόθξαμε πνιιώλ αλνηγκάησλ, νη πιεξώζεηο ξσγκώλ θαη ε ζπληήξεζε ησλ ςεθηδσηώλ ζα πξαγκαηνπνηεζνύλ πνιύ αξγόηεξα, ζηε δεθαεηία ηνπ 1920, ππό ηνλ Αλαζηάζην Οξιάλδν. ην γύξηζκα ηνπ αηώλα, ε αλάγθε γηα ηελ ηδενινγηθή ρξήζε ηνπ Βπδαληίνπ, αγγίδεη πιένλ θαη ηα βπδαληηλά κλεκεία, ηα νπνία ζπκπεξηιακβάλνληαη, κε κεγάιε θαζπζηέξεζε, ζηα ελδηαθέξνληα ηεο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο θαη ζηαδηαθά θαη ηεο Αξραηνινγηθήο Τπεξεζίαο (Γαθλί, Όζηνο Λνπθάο). ην θιίκα απηό θπξηαξρνύλ 13

ζηαδηαθά ζηηο απνθαηαζηάζεηο ησλ κλεκείσλ νη πνπξηζηηθέο απόςεηο γηα «θαζαξόηεηα» ηεο κνξθήο θαη γηα αλάθηεζε ηεο αξρηθήο κνξθήο κε ηελ θαζαίξεζε ησλ κεηαγελέζηεξσλ θάζεσλ. ην κεηαίρκην ησλ δύν αηώλσλ θαζνξηζηηθή ήηαλ, όπσο πξναλαθέξακε, ε ζπκβνιή ησλ επξσπαίσλ βπδαληηλνιόγσλ, αξρηηεθηόλσλ θαη αξραηνιόγσλ πνπ επηζθέπηνληαη ηελ Διιάδα, ηόζν σο πξνο ηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο θιεξνλνκηάο, όζν θαη σο πξνο ηελ κεηαθνξά: ηεο εσρωπαϊθής εκπεηρίας θαη εμνηθείσζεο κε ηα βπδαληηλά θαη ξσκαληθά κλεκεία, αιιά θαη ηε δηάδνζε ησλ λέσλ πξνζεγγίζεσλ ζρεηηθά κε ηε κεηαρείξηζε ησλ κλεκείσλ, πνπ δηακνξθώλνληαλ ηόηε ζηελ Αγγιία, ηελ Ηηαιία θαη ηηο Γεξκαλόθσλεο ρώξεο. ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αη. ηε κειέηε ηνπ θαζνιηθνύ Γαθλίνπ θαη ηνπ Μπζηξά αλαιακβάλνπλ κε άδεηα ηεο ειιεληθήο Κπβέξλεζεο νη Γάιινη βπδαληηλνιόγνη κε επηθεθαιήο ηνλ Gabriel Millet. Δλώ, νη βξεηαλνί αξρηηέθηνλεο Schultz Barnsley ζα καο αθήζνπλ ηα αξρηηεθηνληθά ηνπο ζρέδηα, ηεθκήξηα ηεο θαηάζηαζεο ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ πξηλ από ηελ θαηαζηξνθή ηνπο όπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ ηεο Θεζζαινλίθεο (Δηθ.10) - ή πξηλ από ηηο κεηαπνηήζεηο θαη αιινηώζεηο ηνπο, εθόζνλ ζηα ζρέδηα δηαθξίλνληαη ηόζν νη επηζθεπέο θαη νη επεκβάζεηο απνθαηάζηαζεο όζν θαη ηα ειιείπνληα ηκήκαηα ησλ θηεξίσλ από ηα ζσδόκελα ή από ηα απζεληηθά κέξε (Amalia Kakissis, «The Byzantine Research Fund Archive: encounters of Arts and Crafts architects in Byzantium, in Michael Llewellyn Smith», Paschalis M. Kitromilides and Eleni Kalligas (eds.), Scholars, Travels, Archives: Greek history and culture through the British School at Athens, BSA Studies 17 (2009), 125-144). 14

Δηθ.10. Άγηνο Γεκήηξηνο Θεζζαινλίθεο. Αλαηνιηθή όςε πξηλ από ηελ ππξθαγηά (Αξρείν Βξεηαληθήο ρνιήο Αζελώλ. The Byzantine Research Fund. ρέδην ησλ Schultz- Barnsley, 1888-90). Θεζζαιολίθε ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αη. νη εθζπγρξνληζηηθέο πξνζπάζεηεο ησλ θπβεξλήζεσλ Βεληδέινπ απνηππώλνληαη κεηαμύ άιισλ θαη ζηελ ίδξπζε ηνπ Γραθείοσ Αλαζησιώζεως θαη Σσληερήζεως Αρταίωλ Μλεκείωλ, ην 1920. Δπηθεθαιήο ζα είλαη από ην 1922 ν Αλαζηάζηνο Οξιάλδνο, πνπ ζα θπξηαξρήζεη ζε πνιινύο ηνκείο ηεο αξρηηεθηνληθήο παηδείαο, ηεο έξεπλαο θαη ησλ αλαζηειώζεσλ. Μόιηο ην 1921 ζα θεξπρζνύλ σο δηαηεξεηέα κλεκεία βπδαληηλέο θαη θξάγθηθεο νρπξώζεηο θαη εθθιεζίεο. Ο πξσηνπόξνο αξρηηέθηνλαο Αξηζηνηέιεο Εάρνο, κεηά από πνιύρξνλε δηακνλή ζηε Γεξκαλία, όπνπ είρε παξαθνινπζήζεη ηηο έληνλεο αληηπαξαζέζεηο ζρεηηθά κε ηελ απνθαηάζηαζε ηνπ Κάζηξνπ ηεο Υατδειβέξγεο, επεξεαζκέλνο από ην λενξνκαληηθό θίλεκα ηεο απηόρζνλεο ιατθήο ηέρλεο ζα ελδηαθεξζεί γηα ηα βπδαληηλά κλεκεία θαη ηελ ιατθή αξρηηεθηνληθή ζηελ Διιάδα. Θα πξσηαγσληζηήζεη ή ζα ζπκκεηάζρεη ζε ηξία ζεκαληηθά αλαζηεισηηθά έξγα ζηε Θεζζαινλίθε, ηνλ Άγην Γεκήηξην, ζηελ Παλαγία Αρεηξνπνίεην θαη ζηελ Παλαγία ησλ Υαιθέσλ. ηνλ Άγην Γεκήηξην ζα καο αθήζεη ηε ιεπηνκεξή ζρεδηαζηηθή ηεθκεξίσζε ηεο βαζηιηθήο κεηά ηελ ππξθαγηά θαη αλαιπηηθέο ηερληθέο πεξηγξαθέο ησλ επεκβάζεσλ ζην δηάζηεκα 15

1924-1936 (Δηθ. 11). Δπεξεαζκέλνο από ηνλ δάζθαιό ηνπ Josef Durm θαη ηα θηλήκαηα ηνπ jugenstill, αιιά νπσζδήπνηε θαη από ηηο ζέζεηο ηνπ απζηξηαθνύ ηζηνξηθνύ ηέρλεο Alois Riegl, ζα πξαγκαηνπνηήζεη κηα ζύλζεηε επέκβαζε restauratio in integrum. Δηζάγεη ηε δηθή ηνπ αηζζεηηθή αληίιεςε γηα ηελ αλαβίσζε ηεο βαζηιηθήο πξνζπαζώληαο λα είλαη επδηάθξηηα θαη δηαθνξνπνηεκέλα ηα λέα αλαθηεζέληα κέξε ηνπ λανύ από ηα απζεληηθά κέξε, έρνληαο ίζσο πιήξε ζπλείδεζε όηη ε αλάθηεζε ηεο αξρηθήο κνξθή ήηαλ κηα αξραηνινγηθή νπηνπία. Δηθ. 11. Βαζηιηθή Αγίνπ Γεκεηξίνπ. Πξόηαζε γηα ηελ αλνηθνδόκεζε ηνπ λανύ. Α. Εάρνο πξηλ ην 1927 (Ηζηνξηθά θαη Φσηνγξαθηθά Αξρεία Βπδαληηλνύ θαη Υξηζηηαληθνύ Μνπζείνπ. Αξρείν ρεδίσλ). Ζ αλνηθνδόκεζε ηεο βαζηιηθήο ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ νινθιεξώζεθε ην 1949 θαη ραξαθηεξίδεηαη από ηελ απνζπαζκαηηθή αληηκεηώπηζε ηεο επέκβαζεο, ε νπνία εμεγείηαη ελ κέξεη από ηε κεγάιε δηάξθεηα ησλ εξγαζηώλ (1918-1949) θαη ηελ αιιεινδηαδνρή ησλ αξρηηεθηόλσλ θαη ησλ ππνινίπσλ ζπληειεζηώλ. ηελ Παλαγία ησλ Υαιθέσλ (1934) ν Εάρνο θαη ν αξραηνιόγνο Γεκήηξηνο Δπαγγειίδεο ζα πξαγκαηνπνηήζνπλ κηα «κνληέξλα» επέκβαζε, πνπ γίλεηαη ζε έλα πεξηβάιινλ πιήξνπο επηθξάηεζεο θαη δηάδνζεο ηνπ νπιηζκέλνπ ζθπξνδέκαηνο, πηνζεηώληαο ηε ρξήζε ησλ παξαδνζηαθώλ πιηθώλ ζηηο ζηεξεώζεηο. 16

Μεηά ην 1930 δηαδίδεηαη ε ρξήζε ηνπ νπιηζκέλνπ ζθπξνδέκαηνο, ηόζν ζηα αθαλή κέξε ησλ θαηαζθεπώλ (ηξνύινο, ηόμα, ζηέγεο) όζν θαη ζηηο αληεξίδεο θαη ηα δάπεδα (γπλαηθσλίηεο). ηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο επηδηώθεηαη ε αλαβίσζε ηεο αξρηθήο κνξθήο, ζήκα θαηαηεζέλ ηεο επνρήο, κε απειεπζεξώζεηο από κεηαγελέζηεξεο, «βάξβαξεο» πξνζζήθεο, κεγάιεο ζπκπιεξώζεηο αλαθηήζεηο, κεξηθέο απνθαηαζηάζεηο ή νιηθέο αλαθαηαζθεπέο ησλ ειιεηπόλησλ κεξώλ. Οη αλαθηήζεηο γίλνληαη θαη αλαινγίαλ πξνο ηα ζσδόκελα ηκήκαηα ή βάζεη θσηνγξαθηθώλ ηεθκεξίσλ ή βάζεη νκόινγσλ αξρηηεθηνληθώλ ζηνηρείσλ ζε παξόκνηα ηζηνξηθά θηήξηα. Δπηδηώθεηαη όκσο ζε πνιιέο πεξηπηώζεηο ε επηζηεκνληθή εθαξκνγή θαη δηεξκήλεπζε ησλ επηηαγώλ ηνπ Υάξηε ησλ Αζελώλ (1931). Δμάιινπ θαη ε επξσπατθή εκπεηξία, ζηηο πξώηεο δεθαεηίεο ηνπ αηώλα, ήηαλ παξόκνηα. Γελ αθνινπζήζεθε όκσο ζηελ Διιάδα σο πξνο ηελ ηεθκεξίσζε ησλ εξγαζηώλ, ελώ ειάρηζηεο είλαη νη αλαθνξέο ζην ζθεπηηθό θαη ηε θηινζνθία ησλ επεκβάζεσλ Αμηνζεκείσην είλαη όηη ζε πνιιέο ζεκαληηθέο επεκβάζεηο ζηελ Παιαηά Δπηζθνπή Σεγέαο (1885), ζηνλ άγην Γεκήηξην (1937), ζην Βαπηηζηήξην ηεο Αρεηξνπνηήηνπ (1936) επηρεηξείηαη από ηνπο Ziller θαη Εάρν ε δηαθνξνπνίεζε ησλ λέσλ ζπκπιεξώζεσλ από ηελ απζεληηθή θαηαζθεπή. Καη ζηηο ηξείο πεξηπηώζεηο ζα ρξεζηκνπνηεζεί ην ίδην δνκηθό ζύζηεκα, ην πιηλζνπεξίθιεηζην, σο ην πιένλ ραξαθηεξηζηηθό ή εύθνια εθαξκόζηκν. Μσζηράς Ο ιόθνο ηνπ Μπζηξά όπσο θαη όιε ζρεδόλ ε Διιάδα κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 1970 ζθξαγίδεηαη από ην ηεξάζηην αλαζηεισηηθό έξγν ηνπ Αλαζηαζίνπ Οξιάλδνπ. O Οξιάλδνο πνπ είρε επηθαιεζηεί ηνλ John Ruskin θαη είρε παξαηηεζεί από ην έξγν ηνπ Παξζελώλα ζε πξώηκα ρξόληα, δηαθνξνπνηεί ηηο ζέζεηο ηνπ σο πξνο ηα κεζαησληθά κλεκεία. 17

Μεηά ηελ Υάξηα ησλ Αζελώλ ην 1931 επεξεάδεηαη από ηνλ Ηηαιό πνιηηηθό κεραληθό Gustavo Giovannoni αιιά πηζαλόηαηα θαη από ηνλ Alois Riegl, εθόζνλ ζε έγγξαθό ηνπ γηα ηηο εξγαζίεο ζηνλ Μπζηξά ρξεζηκνπνίεη ηελ έθθξαζε οιοθιερωηηθή αλαζηήιωζε, ελώ ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηξέθεηαη θαη ζηελ πνιενδνκηθή δηάζηαζε ησλ κλεκείσλ ή ησλ ηζηνξηθώλ πόιεσλ (ζρέδην Καζηνξηάο). Δηθ. 12. Δπηζηνιή Α. Οξιάλδνπ γηα ηελ «νινθιεξσηηθήλ αλαζηήισζηλ ησλ κλεκείσλ», 1933 (Γηεύζπλζε Δζληθνύ Αξρείνπ Μλεκείσλ. Μπζηξάο). Σν έξγν ηνπ ραξαθηεξίδεηαη από εθηεηακέλεο ζπκπιεξώζεηο, αλαθηήζεηο θαη αλαθαηαζθεπέο, δει. πξνρσξεί ζε θαζαηξέζεηο κεηαγελέζηεξσλ πξνζζεθώλ (λάξζεθαο Μεηξνπόιεσο), γηα ηελ αλάθηεζε ηεο «αξρηθήο» κνξθήο, ζε ζπκπιεξώζεηο κε απνκίκεζε ηεο αξρηθήο κνξθήο (Αθεληηθό, ηόμα θηνλνζηνηρηώλ, Αγία νθία, θηνλόθξαλν, βόξεηα ζηνά) πνπ όηαλ δελ ηεθκεξηώλνληαη γίλνληαη θαη αλαινγίαλ πξνο νκνεηδή κλεκεία (Αθεληηθό, δηαρσξηζηηθόο θηνλίζθνο παξαζύξνπ κε ππόδεηγκα ηελ Παληάλαζζα, ζθειεηόο ηξνύινπ από νπιηζκέλν ζθπξόδεκα κε λεπξώζεηο κε ππόδεηγκα ηελ Μεηξόπνιε), θαη ζε αληηθαηαζηάζεηο ή εληάμεηο θαηεζηξακκέλσλ αξρηηεθηνληθώλ κειώλ από λέα κε αθαηξεηηθή κνξθή (Αθεληηθό, θηνλόθξαλα, θνζκήηεο). Παξάιιεια, ρξεζηκνπνηεί ην νπιηζκέλν ζθπξόδεκα ζηηο αλαθαηαζθεπέο ησλ ζόισλ (Αθεληηθό) θαη ζηα δάπεδα ησλ γπλαηθσληηώλ (Δηθ. 13). 18

Οη επεκβάζεηο ηνπ Οξιάλδνπ ζηνλ Μπζηξά νπσζδήπνηε αθαίξεζαλ πνιιά ηεθκήξηα πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγήζνπλ ηελ νινθιεξσκέλε εηθόλα ησλ κλεκείσλ. Δλώ, δελ έρνπλ δεκνζηεπηεί ηα ζηνηρεία ηεο αξραηνινγηθήο έξεπλαο. Δηθ. 13. Θενηόθνο Οδεγήηξηα (Αθεληηθό). Άπνςε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηώλ απνθαηάζηαζεο από ηνλ Α. Οξιάλδν, 1934 (Αξρείν ηεο Δλ Αζήλαηο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο. Αξρείν Οξιάλδνπ). πκπεξαζκαηηθά, ηα κλεκεία ζηαζκνί ηεο πξώηεο πεληεθνληαεηίαο ηνπ 20 νπ αηώλα ζα ιεηηνπξγήζνπλ σο πξόηππα γηα ηηο κεηαγελέζηεξεο αλαζηειώζεηο ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ ζηελ Διιάδα, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 70. Πνιιέο από ηηο εθθιεζίεο πνπ ππέζηεζαλ κεηαηξνπέο ζηνλ 19 ν αη., όπσο νη Άγηνη Απόζηνινη θαη νη Άγηνη Αζώκαηνη αλαθηήζεθαλ ζηελ αξρηθή κνξθή ηνπο ζηε δεθαεηία ηνπ 1950. ε άιιεο πεξηπηώζεηο όπσο ζηελ Παλαγία Καηαπνιηαλή ηεο Πάξνπ (1960) θαηαξγήζεθαλ νη λεώηεξεο επεκβάζεηο πξνθεηκέλνπ λα αλαθηεζεί ε παιαηνρξηζηηαληθή κνξθή, αιιά επαλαιακβάλεηαη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηα λέα θαη ηα απζεληηθά ζηνηρεία όπσο ηα επίθξαλα. Ζ «αλαζηήισζε» έρεη άκεζε ζρέζε κε ηηο πξνηηκήζεηο θαη ηελ αηζζεηηθή ηεο επνρήο θαη κε ηελ αξρηηεθηνληθή. Θα κπνξνύζακε λα ππνζηεξίμνπκε όηη κόλνλ από ηα κέζα ηνπ 20 νπ αη. νη απνθαηαζηάζεηο κλεκείσλ απηνλνκνύληαη θαη απνηεινύλ έλα λέν επηζηεκνληθό πεδίν ηεο αξρηηεθηνληθήο. Παξάιιεια, ε κεηαρείξηζε ησλ βπδαληηλώλ θαηαινίπσλ ζηελ Διιάδα παξαθνινπζεί αθόκα θαη θαηά ηνλ 20 ν αη. ηελ κεηαβαιιόκελε ηδενινγηθή ζεκαζία ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ, καδί κε ηελ αλάπηπμε ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο. Οη αλαζηεισηηθέο αξρέο θαη πξαθηηθέο, πνπ αλαπηύζζνληαη θαη δηακνξθώλνληαη ζηελ Δπξώπε κεηαθέξνληαη ζηελ Διιάδα. Σα δηεζλή ζπλέδξηα θαη νη αληαιιαγέο απόςεσλ ησλ ειιήλσλ κε ηνπο επξσπαίνπο 19

ζπλαδέιθνπο ηνπο ηεθκεξηώλνπλ ηελ δηαξθή επξσπατθή επηξξνή ζηα δεηήκαηα ηεο πξνζηαζίαο ησλ κλεκείσλ, πνπ νύησο ή άιισο είραλ θαη δηαηεξνύλ κέρξη ζήκεξα ηνλ δηεζλή ραξαθηήξα ηνπο. Σέινο, νη αξρηηέθηνλεο αλαζηεισηέο όπσο θαη νη επξσπαίνη ζπλάδειθνί ηνπο ζα κεηαθέξνπλ ηελ εκπεηξία ηνπο ζηελ αξρηηεθηνληθή πξαθηηθή: Ο Ziller ζα ζπλδέζεη ηελ εθθιεζηαζηηθή αξρηηεθηνληθή ηνπ κε ηελ εκπεηξία ηεο αλαζηήισζεο ζηελ Παιαηά Δπηζθνπή Σεγέαο. Ο Εάρνο ζα πξαγκαηνπνηήζεη έλαλ ηδεαηό Άγην Γεκήηξην ζηε βαζηιηθή ηνπ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ Βόινπ, ελώ θαη ζηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Αζαλαζίνπ ησλ Υξηζηηάλσλ εκπλέεηαη από ηνπο ηξνύινπο ηεο Παλαγίαο ησλ Υαιθέσλ. Αιιά θαη ν αξρηηέθηνλαο Robert Weir Schultz, θεύγνληαο από ηελ Διιάδα, ζα κεηαθέξεη ην Γαθλί ζηελ Βξεηαλία, αλαβηώλνληαο ζηνηρεία ηεο πεξίθεκεο ησληθήο ζηνάο ηνπ θαζνιηθνύ ζε εμνρηθή νηθία ηνπ 18 νπ αη. πνπ ζα κεηαζθεπάζεη ζηα 1905 (Δηθ. 14). Δηθ. 14. Pickenham Hall. Ζ δπηηθή ζηνά ηνπ θηεξίνπ κε πξόηππν ηε λόηηα ζηνά ηνπ θαζνιηθνύ Γαθλίνπ (R. W. Schultz, 1902-05). 20