بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهای و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهای آزمایشگاهی

نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهای و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهای آزمایشگاهی 2 3 2 1* وحیده رزم آذر نورمحمدتربتی نژاد جمال سیف دواتی و سعید حسنی * تاریخ دریافت: 98/51/51 تاریخ پذیرش: 82/51/12 5 دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه علوم دامی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان 1 استاد و استادیار گروه علوم دامی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان 3 مربی گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی مسئول مکاتبه: Emil: Rzmzr_v@yhoo.om چکیده این تحقیق به منظور تعیین و مقایسه ترکیبات شمیایی قابلیت هضم و قابلیت تولید گاز دانه ماشک stiv( )Vii خلر stivus( )Lthyrus و گاودانه ervili) )Vii کشت شده در استان اردبیل صورت گرفت. میزان گاز تولیدی در زمانهای 22 48 24 22 8 6 4 2 و 66 ساعت پس از انکوباسیون اندازه گیری شد. دانههای مورد آزمایش دارای پروتئین خام 24/86-26/44 درصد ماده خشک NDF )دیواره سلولی( 42/22-46/64 درصد ماده خشک و قابلیت هضم ماده خشک 22/86-84/64 درصد بودند. در بین دانههای آزمایشی دانه گاودانه با پتانسیل گاز تولیدی 88 میلیلیتر به ازای 288 میلیگرم نمونه نرخ تولید گاز 8/284 میلیلیتر بر ساعت اسیدهای چرب کوتاه زنجیر 2/686 میلیمول و انرژی قابل متابولیسم 22/22 مگاژول بر کیلوگرم دارای باالترین ارزش غذایی و دانه ماشک با پتانسیل گاز تولیدی 22/28 میلیلیتر نرخ تولید گاز 8/884 میلیلیتر بر ساعت اسیدهای چرب کوتاه زنجیر 2/424 میلیمول و انرژی قابل متابولیسم 28/46 مگاژول بر کیلوگرم دارای کمترین ارزش بود. دانه گاودانه نسبت به سایر دانههای مورد آزمایش به دلیل ویژگیهای تخمیر و ترکیبات شیمیایی از ارزش غذایی باالتری برخوردار میباشد. به طور کلی مواد خوراکی مورد آزمایش از نظر قابلیت هضم میزان تولید گاز و انرژی قابل متابولیسم متفاوت بودند به طوری که بر فراسنجههای تجزیه پذیری اثر معنیداری داشتند. واژههای کلیدی: انرژی قابل متابولیسم تولید گاز دانه بقوالت فراسنجههای تخمیر

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 101 Evlution of hemil hrteristis, rumen fermenttion nd digestiility of Vii stiv, Lthyrus stivus nd Vii ervili grin y in vitro methods V Rzmzr 1*, NM Tortinejd 2, J Seifdvti 3 nd S Hssni 2 1 MS Grdute, Deprtment of Animl Sienes, Fulty of Agriulture, Gorgn University of Agriulturl Siene nd Nturl Resoures, Gorgn, Irn 2 Professor nd Assistnt Professor, Deprtment of Animl Sienes, Gorgn University of Agriulturl Siene nd Nturl Resoures, Gorgn, Irn 3 Instrutor, Deprtment of Animl Sienes, Fulty of Agriulture, University of Mohghegh Ardili * Corresponding uthor: Emil: Rzmzr_v@yhoo.om Astrt This experiment ws rried out to determine nd ompre the hemil omposition, digestiility nd gs prodution of grin of Vii stiv, Lthyrus stivus nd Vii ervili ultivted in Ardil provine. Digestiility ws estimted using in vitro methods. The gs prodution ws reorded fter 2, 4, 6, 8, 12, 24, 48, 72 nd 96 h of inution. Crude protein ontent of legume grins were in rnge of 23.89-29.34%/DM, NDF (31.12-36.63%/DM) nd digestile dry mtter (71.86-84.93%). Among the tested grins, the grin of Vii ervili hd highest fermenttion prmeters, potentil gs prodution nd rte of gs prodution, Short Chin Ftty Aids nd metolizle energy tht estimted s 80 ml in 200 mg smple, 0.103 ml h-1, 1.506 mmol, nd 11.72 MJ/kg respetively nd Vii stiv grin hd the lowest potentil gs prodution (72.18 ml in 200 mg smple), rte of gs prodution (0.083 ml h-1), Short Chin Ftty Aid (1.313 mmol), nd metolizle energy (10.35 MJ/kg) ontent. The grin of Vii ervili, hd higher nutritive vlue thn other tested feeds due to its in vitro fermenttion hrteristis s well s hemil omposition. It ws onluded different test feeds hd different hemil omposition, in vitro digestiility, gs prodution nd metolizle energy whih signifintly ffeted the degrdtion prmeters. Key words: Fermenttion Prmeters, Gs prodution, Legumes Grin, Metolizle energy مقدمه منابع تأمین کننده انرژی و پروتئین حجیمترین و پر هزینهترین بخش خوراک دام را تشکیل میدهد و ساالنه مقدار زیادی از این منابع جهت استفاده در صنعت دامپروری از خارج وارد کشور میشود ( ما ینی و همکاران 2488(. یکی از اقدامات مهم در کاهش هزینه خوراک که سهم عمدهای در تولید دام دارد استفاده از منابع موجود و شناخت مواد غذایی جدید و بکارگیری آن در جیره دام است. خانواده بقوالت از مهمترین منابع تأمین کننده مواد مغذی میباشند. گاودانه گیاهی است که در ایران و کشورهای مدیترانهای به منظور تهیه دانه و علوفه کشت میگردد و به دلیل ارزش غذایی باال توان تثبیت ازت خاک و توان رشد در خاکهای کم عمق و قلیایی همواره مورد توجه بوده است )صادقی و همکاران 2886 و لوپز بلیدو 2664( دانه گاودانه ماده خوراکی غنی از انرژی پروتئین و منبع مناسبی از مواد معدنی و اسید آمینههای ضروی میباشد. اما از نظر اسیدهای آمینه گوگرددار کمبود دارد. این دانه حاوی بیش از %26/66 پروتئین و 28/28 مگاژول بر کیلوگرم انرژی خام است )صادقی و همکاران 2886(. ماشک گیاهی است که در آب و هوای معتدل مرطوب و خاک لومی به خوبی رشد میکند. دانه ماشک با دارا بودن %28/86 پروتئین و %2/66 چربی خام منبع مهم پروتئین و انرژی برای دام میباشد. گونههای مختلف خلر قابلیت

103 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی رشد مناسب را در مناطق با باران کم تا متوسط )688-268 میلی لیتر ساالنه( دارند و به عنوان محصول چند منظوره برای تهیه دانه برای مصرف انسان و دام علوفه و کود سبز کشت میشود )وایت و همکاران 2882(. گزارش شده است که دانه خلر حاوی 26/6- % 46/6 ماده خشک پروتئین %4/6-2/8 خاکستر 8/2- %2/2 چربی و %6/6-6/4 فیبر خام میباشد )یان و همکاران 2886(. دانه خلر یکی از بقوالت دانهای است که در نواحی مختلف ایران به ویژه در منطقه غرب و شمال غرب کشت و به صورت سنتی در تغذیه دامها مورد استفاده قرار میگیرد. با این حال به دلیل عدم شناخت کافی از ارزش غذایی این مواد خوراکی و دارا بودن مواد ضد تغذیهای به طور محدود در تغذیه دام کشور مورد استفاه قرار میگیرد. در حالی که مطالعات انجام گرفته نشان دهنده آن است که این بقوالت با داشتن ارزش غذایی باال میتوانند جایگزین بخشی از مکملهای پروتئین گیاهی مورد استفاده در تغذیه نشخوارکنندگان شوند )رضایزدی و همکاران 2482 محسنی و همکاران 2482 و وایت و همکاران 2882(. بعد از کمبود خوراک عامل اصلی کاهش بازده خوراک و عملکرد حیوان تنظیم نبودن جیرههای غذایی بر حسب نیاز حیوان است. لذا برای تغذیه صحیح در درجه اول بایستی ترکیب شیمیایی و اجزا مواد مغذی خوراک- ها را بشناسیم و بعد قابلیت هضم یا قابلیت استفاده از مواد مغذی خوراکها را شناسایی کنیم )نیکخواه و مهدوی 2486(. به دلیل دشواری و هزینه و زمانبر بودن تعیین قابلیت هضم با استفاده از حیوان زنده و همچنین وجود منابع خطا ناشی از تعیین نرخ جریان شیرابه هضمی توسط نشانگرها مشارکت منابع متابولیکی در مدفوع vivo( )in و نیز تنوع در داخل )اثر زمان( و بین حیوانات )در روش )in situ روشهای آزمایشگاهی زیادی برای تخمین قابلیت هضم و نرخ تخمیر میکروبی مواد خوراکی )در شکمبه یا روده( و بررسی پاسخ آنها به عوامل مختلف گسترش یافته است )لوپز و همکاران 2882 و دانش مسگران 2488(. روش تولید گاز منک و همکاران )2626( به طور گستردهای برای ارزیابی ارزش غذایی مواد خوراکی بررسی مکانیزم تخمیر میکروبی و نحوهی عمل مواد ضد تغذیهای افزودنیها و مکملها )لوپز و همکاران 2882( بکار میرود. هدف از انجام این تحقیق تعیین و مقایسه ترکیبات شیمیایی و تولید گاز قابلیت هضم و انرژی قابل متابولیسم دانه ماشک خلر و گاودانه کشت شده در شرایط استان اردبیل میباشد. مواد و روشها آنالیز شیمیایی: ترکیبات شیمیایی خوراک آزمایشی شامل ماده خشک خاکستر پروتئین خام چربی خام کلسیم و فسفر با روشهای پیشنهادی و میزان )2886( AOAC ADF و NDF با روش ون سوست )2664( تعیین شد. تعیین قابلیت هضم به روش تلی و تری: قابلیت هضم ماده خشک و ماده آلی در 4 تکرار برای هر نمونه با استفاده از مایع شکمبه اسید کلریدریک و پپسین طبق روش تیلی و تری )2664( اندازهگیری شد. برای این منظور مایع شکمبه ازگاو بومی تهیه و به نسبت 2 به 4 با بزاق مصنوعی مخلوط شد. نیم گرم نمونه خشک در محلول فوق به مدت 48 ساعت در شرایط بیهوازی و دمای 46 درجه سانتیگراد انکوباسیون گردید و سپس به مدت 48 ساعت دیگر در دمای 46 درجه سانتیگراد در معرض اسید کلریدیریک و پپسین تحت هضم قرار گرفت. سپس نمونهها با کاغذ صافی واتمن شماره 42 بدون خاکستر صاف خشک و وزن شدند. ماده آلی مواد باقیماده با قرار دادن در کوره با دمای 668 درجه سانتیگراد به مدت 4 ساعت و تعیین خاکستر اندازه- گیری شد. قابلیت هضم ماده خشک ماده آلی و ماده آلی در ماده خشک با فرمول قابلیت هضم تعیین شد. از دو رابطه زیر در محاسبه انرژی قابل هضم و انرژی

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 110 قابل متابولیسم دانه ماشک خلر و گاودانه بر حسب که با سرعت یک دور در دقیقه برای مخلوط کردن مگاژول در کیلوگرم استفاده شد )تیلی و تری 2664(. مداوم محتویات سرنگها میچرخید قرار داده شد. ME=0.0157 DOMD )2 DE=0.019 DOMD)2 :DE :ME انرژی قابل هضم بر حسب مگاژول بر کیلوگرم میکروارگانیسمها روی مواد خوراکی موجود در مایع شکمبه از نمونههای شاهد )بدون اضافه کردن ماده ماده خشک انرژی قابل متابولیسم بر حسب مگاژول بر خوراکی و حاوی 48 میلیلیتر از مخلوط مایع شکمبه و بزاق مصنوعی( استفاده شد. برای هر 4 تکرار یک عدد کیلوگرم ماده خشک :DOMD نتایج حاصل از قابلیت هضم مادهآلی در ماده سرنگ شاهد قرار داده شد و گاز تولیدی سرنگهای اصلی حاوی نمونه خوراکی تصحیح گردید. در زمان- های 22 48 24 22 8 6 4 2 و 66 ساعت پس از خشک مواد خوراکی از روش تلی و تری بر حسب گرم در کیلوگرم ماده خشک قرار دادن سرنگها در انکوباتور موقعیت پیستون و میزان گاز تولیدی قرائت و ثبت گردید. حجم گاز تولیدی بر اساس وزن نمونه خوراک در هر زمان با استفاده از رابطهی =V (200 (Vt-V))/ W تصحیح گردید که در این رابطه V حجم گاز تصحیح شده )میلی لیتر( به ازای 288 میلیگرم ماده خشک نمونه خوراک Vt حجم گاز تولیدی در سرنگهای حاوی نمونه خوراک )میلیلیتر( اندازهگیری میزان گاز تولیدی: برای اندازهگیری گاز تولیدی از روش منک و همکاران )2626( استفاده شد. بعد از آسیاب با غربال یک میلیمتری مقدار )±2( 224 میلیگرم از هر نمونه در داخل سرنگهای شیشه ای مدرج مخصوص با قطر داخلی 42 و طول 288 میلیمتر و با حجم 268 میلیلیتر قرار داده شد. برای هر نمونه V حجم گاز تولیدی در سرنگهای فاقد نمونه خوراک تکرار )سرنگ( در نظر گرفته شد. 4 ماده خوراکی W وزن ماده خشک نمونه خوراک )میلی- )میلیلیتر( شیرابه شکمبه حدود یک ساعت قبل از تغذیه صبح از مقدار اسیدهای چرب زنجیره کوتاه میباشد. گرم( دو رأس گاو تالشی از طریق فیستوالی شکمبهای جمع قابلیت هضم ماده خشک ماده آلی در ماده خشک و پارچه چهار الیه مخصوص پنیرسازی با آوری و انرژی قابل متابولیسم با استفاده از رابطههای مربوطه برآورد شد )منک و استینگس 2688 پایا و همکاران صاف گردیده و در فالسک محتوی گاز کربنیک به آزمایشگاه منتقل شد. مایع شکمبه صاف شده و تازه و 2882(. برای تعیین فراسنجههای تخمیر یا تولید گاز منک و همکاران محیط کشت تهیه شده مطابق روش مواد خوراکی از معادله ارسکوف و مکدونالد )2626( )2626( و روش تصحیح شده منک و استینگس )2688( که در آن میزان تولید استفاده شد: ) Lt) P=+(1-e )- -t به نسبتهای 2 )مایع شکمبه( به 2 )محیط کشت( با هم گاز بخش محلول )میلی لیتر( بخش نامحلول ولی قابل مخلوط شد در حالی که جریان گاز کربنیک به داخل نرخ تولید گاز )میلی لیتر بر تخمیر )میلی لیتر( پیپت مخصوص با استفاده از مخلوط ادامه داشت. زمان انکوباسیون )ساعت( است که با t ساعت( و مقدار 48 میلی لیتر از مخلوط مایع شکمبه و محیط کشت در داخل هر سرنگ حاوی نمونه ریخته شد و سپس استفاده از نرم افزار سرنگها در دستگاه انکوباتور )46 درجه سانتیگراد( برای حذف خطای ناشی از گاز تولیدی در اثر عمل fiturve = 8/8222 Gs 8/88426 )میلی مول( محاسبه گردید. اسیدهای چرب کوتاه زنجیر ME = 2/86 + 8/262 GP + 8/888CP + 8/8822EE + 8/8882Ash )%(OMD = 6 + 8/662 GP + 8/8666 CP + 8/8282Ash

111 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی )%( DOMD = OM )6 + 8/662 GP + 8/8666 CP + 8/8282Ash) = انرژی قابل متابولیسم )مگاژول در کیلوگرم( ME OMD DOMD = قابلیت هضم ماده آلی = قابلیت هضم ماده آلی در ماده خشک = CP = OM Ash EE Gs پروتئین خام )گرم در کیلوگرم ماده خشک( ماده آلی )گرم در کیلوگرم ماده خشک( = خاکستر )گرم در کیلوگرم ماده خشک( = چربی خام )گرم در کیلوگرم ماده خشک( = تولید گاز )میلی لیتر به ازای 288 میلیگرم ماده خشک در 24 ساعت تخمیر پایه( )منک و استینگس 2688(. تجزیه و تحلیل آماری دادهها: دادههای حاصل از روش تولید گاز در قالب طرح اندازهگیریهای مکرر با استفاده از نرم افزارSAS با رویه Mixed با 4 تیمار و 4 تکرار مورد بررسی قرار گرفت. مدل مورد استفاده در این رویه یک مدل مختلط شامل اثر تیمار )ماده خوراکی( اثر زمان انکوباسیون و اثر متقابل بین تیمار و زمان به عنوان اثرات ثابت و اثر تکرار درون هر تیمار به عنوان اثر تصادفی بود. مقایسه میانگینها به روش میانگین حداقل مربعات )LSMEAN( آماری مورد استفاده بدین صورت بود: انجام شد. مدل Y ijk = µ + α i + β j +αβ ij + ε k(i) + ε ijk = میانگین کل = α i اثر تیمار iام = β j اثر زمان jام = αβ ij اثر متقابل تیمارiام و زمان jام µ ε k(i) ε ijk = خطای تصادفی حاصل از تکرار در داخل تیمار = خطای تصادفی حاصل از تیمار iام در زمان jام در سرنگ )واحد ازمایشی( k یا واریانس بین اندازهگیریهای واحدهای آزمایشی. نتایج و بحث جدول 2 ترکیبات شیمیایی دانه ماشک خلر و گاودانه را نشان میدهد. میزان خاکسترخام دانه خلر) %6/42 ( بطور معنیداری بیشتر از دانه ماشک )%4/84( و دانه گاودانه )4/26 %( بود )8/86>P(. دانه ماشک با پروتئین خام %26/44 نسبت به دانه خلر و گاودانه به ترتیب با %22/24 و %24/86 بیشترین مقدار را داشت. میزان کلسیم دانه خلر )%8/246( بطور معنیداری از دانه ماشک %8/244 و دانه گاودانه %8/226 بیشتر بود. میزان فسفر دانه ماشک بیشتر از بقیه مواد خوراکی %8/286 بود. این مقدار برای دانه گاودانه و دانه خلر به ترتیب 8/268 و % 8/246 بود. تجزیه آماری سایر دادهها در قالب طرح کامال تصادفی و با استفاده از نرمافزار رویه SAS ANOVA و مقایسه میانگین آنها با آزمون دانکن در سطح معنیدار 6 درصد صورت گرفت.

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 112 ماده جدول 1- مقایسه میانگین ماده خشک و ترکیبات شیمیایی دانه ماشک خلر و گاودانه )درصد در ماده خشک(. خوراکی دانه ماشک دانه خلر دانه گاودانه ماده خشک خاکستر پروتئین خام ترکیبات شیمیایی چربی خام NDF 46/64 ± 4/64 ADF 6/44 ±8/68 2/26 ±8/26 26/44 ±8/62 4/84 ±8/28 88/66 ±8/26 کلسیم 8/244 ±8/884 فسفر 8/286 ±8/828 8/246 ±8/826 8/268 ± 8/826 8/246 ±8/884 8/226 ±8/886 42/46 ±2/22 42/22 ±8/82 6/8 ±8/22 8/28 ±8/46 2/42 ±8/88 2/88 ±8/88 28/24 ±8/82 24/86 ±8/26 6/42 ±8/22 4/26 ±8/284 86/46 ±8/26 86/48 ±8/42 حروف غیر مشابه در هر ستون نشان دهنده اختالف معنیدار میباشد )8/86>P( : NDF الیاف نامحلول در شوینده خنثی : ADF الیاف نامحلول در شویندهی اسیدی دادههای حاصل از این بررسی در مورد میزان خاکستر چربی خام پروتئین خام دانه ماشک مشابه نتایج محسنی و همکاران )2482( میباشد. میزان پروتئین خام خاکستر و چربی خام دانه خلر با گزارشات یان و همکاران )2886( مطابقت دارد. از نظر مقدار ماده خشک چربی خام و پروتئین خام دانه گاودانه نتایج این تحقیق مشابه با مقادیر گزارش رضا یزدی و همکاران )2482( بوده ولی میزان میباشد NDF ADF 6/6 و ADF NDF) بیشتر از نتایج آنها 4/2 درصد(. عبداهلل و همکاران )2828( میزان ماده خشک %68/2 پروتئین خام %24/2 چربی خام %6/66 %6/6 و NDF ADF را %22/4 را برای دانه گاودانه گزارش کردهاند که میزان ماده خشک و پروتئین خام مشابه با نتایج این تحقیق میباشد. تفاوت در ترکیبات شیمیایی دانههای مورد آزمایش با نتایج سایر محققین احتماال بدلیل تفاوت در شرایط محیطی نوع خاک واریته و عملیات کشاورزی انجام شده باشد )خانوم و همکاران 2882(. میزان قابلیت هضم و انرژی برآوردی حاصل از آزمایش تلی و تری دانه ماشک خلر و گاودانه در جدول 2 درج شده است. طبق این جدول میزان قابلیت هضم ماده خشک ماده آلی ماده آلی در ماده خشک )برحسب درصد( انرژی خام انرژی قابل هضم و قابل متابولیسم )مگاژول بر کیلوگرم( دانه گاودانه و دانه خلر بطور معنیداری )8/86>P( از میزان بدست آمده برای دانه ماشک بیشتر بود. قابلیت هضم خوراک در درجه اول به ترکیبات آن به ویژه الیاف بستگی دارد و دانه ماشک به دلیل داشتن NDF میزان بیشتر انرژی قابلیت هضم و متابولیسم کمتری را نشان داد. علی عربی )2426( میزان قابلیت هضم ماده خشک و قابلیت هضم ماده آلی گاودانه منطقه همدان را به ترتیب 86/24 و 88/68 درصد گزارش نمود. همانگونه که مشاهده میگردد ضرایب فوق مشابه نتایج این آزمایش است. رضا یزدی و همکاران )2482( میزان انرژی خام و انرژی قابل متابولیسم )با روش )In vivo دانه گاودانه را به ترتیب 28/42 و 22/24 مگاژول بر کیلوگرم گزارش کردند نیومارک )2628( میزان انرژی قابل متابولیسم دانه ماشک را با استفاده از حیوان زنده 24/26 مگاژول بر کیلوگرم گزارش کرده است. در تحقیق طباطبایی و همکاران )2428( قابلیت هضم ماده خشک و ماده آلی با استفاده از روش In vivo برای دانه ماشک به ترتیب 68/82 و 64/62 درصد و برای دانه گاودانه به ترتیب 88/22 و 82/28 درصد به دست آمده است. همانطور که مشاهده میگردد مقادیر دو مورد

119 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی مذکور از میزان نتایج این آزمایش بیشتر میباشد. اغلب موارد میزان قابلیت هضم بدست آمده با روش بیشتر از روش In vivo In vitro است. زیرا فرآیند هضم در دستگاه گوارش حیوان زنده میتواند در لوله گوارش تداوم داشته باشد ولی در روش آزمایشگاهی تلی و تری چنین نیست. همچنین در این روش تنها از یک آنزیم استفاده میشود در حالی که در بدن دام از چندین آنزیم استفاده میگردد و بنابراین چنین تفاوت- هایی دور از انتظار نیست. جدول 2- قابلیت هضم )درصد( به روش تلی و تری و میزان انرژی )مگاژول بر کیلوگرم( دانه ماشک خلر و گاودانه. ماده خوراکی دانه ماشک دانه خلر دانه گاودانه ME 28/62 ± 8/24 24/82 ± 8/42 24/26 ± 8/22 DE 22/26 ± 8/68 26/26 ± 8/48 26/62 ± 8/24 GE 22/24 ± 8/86 28/22 ± 8/26 22/82 ± 8/42 DOMD 62/44 ± 4/26 82/66 ± 4/28 84/86 ± 8/26 OMD 22/28 ± 2/68 82/68 ± 2/48 86/68 ± 8/22 DMD 22/86 ± 2/28 84/86 ± 2/62 84/64 ± 2/46 حروف غیر مشابه در هر ستون نشان دهنده اختالف معنیدار میباشد )8/86>P( :DMD قابلیت هضم ماده خشک :DE انرژی قابل هضم OMD : قابلیت هضم ماده آلی :ME انرژی قابل متابولیسم DOMD : قابلیت هضم ماده آلی در ماده خشک GE : انرژی خام دادههای مربوط به تولید گاز حاصل از تخمیر دانه ماشک دانه خلر و دانه گاودانه در زمانهای 8 6 4 2 22 48 24 22 و 66 ساعت پس از انکوباسیون در جدول 4 گزارش شده است. در تمام زمانها به جز در ساعت 2 پس از انکوباسیون میزان گاز تولیدی نمونه- های خوراک با یکدیگر اختالف معنیداری) P<8/882 ( داشت. مقایسه الگوی گاز تولید شده )میلیلیتر( به ازای 288 میلیگرم ماده خشک این مواد خوراکی نشان دهندهی تولید گاز بیشتر دانه گاودانه در مقایسه با دانه ماشک و دانه خلر میباشد و به طور کلی با افزایش زمان انکوباسیون میزان گاز تولیدی هر سه تیمار افزایش یافت )شکل 2(. در ساعت 4 پس از انکوباسیون به طور متوسط 22/22 میلیلیتر گاز از تخمیر دانه گاودانه حاصل شد در صورتی که در همین مدت گاز حاصل از تخمیر دانه خلر و دانه ماشک به ترتیب 28/42 و 22/42 میلیلیتر بود )8/882>P(. در ساعت 8 پس از انکوباسیون 46/62 میلیلیتر از دانه گاودانه و به ترتیب 46/66 و 46/26 میلیلیتر از دانه خلر و دانه ماشک گاز حاصل شد که نشان دهندهی تفاوت بیشتر در نرخ گاز تولیدی بین این مواد خوراکی است. این تفاوت در نرخ تخمیر در بین تیمارها در زمانهای بعدی نیز مشاهده شد به طوری که در 24 ساعت این مقادیر به 62/82 66/86 و 66/28 میلیلیتر رسید. در زمانهای 22 و 66 ساعت پس از انکوباسیون اگر چه باز میزان گاز تولیدی دانه گاودانه )82/46 و 82/62 میلیلیتر( بیشتر بود ولی اختالف معنیداری )8/882>P( با گاز تولیدی دانه خلر در این زمانها نداشت.

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 111 شکل 1 - میزان و الگوی تولید گاز دانه ماشک خلر و گاودانه در زمانهای مختلف انکوباسیون )به ازای 222 میلیگرم ماده خشک( جدول 3- گاودانه. میانگین حداقل مربعات و خطای استاندارد گاز تولیدی )میلی لیتر در 222 میلیگرم نمونه( دانه ماشک خلر و زمان)ساعت( تیمار دانه ماشک دانه خلر دانه گاودانه خطای استاندارد 66 24/64 26/44 82/62 22 22/24 26/24 82/46 48 28/28 26/42 26/24 24 66/28 66/86 62/82 8/2826 22 46/26 68/68 64/24 8 46/26 46/66 46/62 6 22/62 48/22 46/86 4 22/42 28/42 22/22 2 8/62 8/66 6/48 حروف غیر مشابه در هر ستون نشان دهنده اختالف معنیدار میباشد )8/882>P(. منک و استینگس )2688( گزارش نمودند وقتی که از روش تولید گاز برای تعیین خصوصیات هضمی مواد خوراکی استفاده میشود فرض بر این است که گاز تولیدی تحت تأثیر هیچ عامل دیگری جز ترکیبات شیمیایی و خصوصیات فیزیکی خوراک قرار نمیگیرد. هنگامی که یک ماده خوراکی با مایع شکمبه دارای بافر در شرایط آزمایشگاهی انکوباسیون میشود کربوهیدراتها به اسیدهای چرب کوتاه زنجیر گاز )عمدتا دی اکسید کربن و متان( تخمیر میگردند. تولید گاز حاصل از پروتئین در مقایسه با کربوهیدراتها نسبتا اندک است. همچنین سهم چربی نیز در تولید گاز قابل صرف نظر میباشد )دانش مسگران 2488(. احتماال یکی از علل کمتر بودن میزان گاز تولیدی دانه ماشک در مقایسه با دانه خلر و دانه گاودانه به باالتر بودن میزان پروتئین خام و دیواره سلولی آن برمیگردد. باالتر بودن میران گاز تولیدی دانه گاودانه نسیت به دانه ماشک و خلر در تمام زمانهای انکوباسیون ناشی از کمتر بودن میزان ADF و NDF آن میباشد که این مطابق با گزارش ماهاال و همکاران )2882( میباشد که در مقایسه گاز تولیدی برگ و دانه تعدادی از خوارکها بیان کردند که مهمترین عامل تأثیرگذار بر بیشتر بودن میزان گاز تولید دانهها بر برگها کمتر بودن میزان NDF و ADF آنها میباشد.

111 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی L.T 8/466 ± 8/866 8/28 ±8/862 8/66 ±8/888 288-(+) 22/82 ±2/24 22/68 ±8/28 26/66 ± 8/66 جدول 4- مقایسه فراسنجههای تولید گاز دانه ماشک خلر و گاودانه. ماده خوراکی دانه ماشک دانه خلر دانه گاودانه فراسنجههای تولید گاز (+) 22/22 ± 2/288 28/42 ± 8/866 88/88 ± 8/666 8/884 ± 8/8886 8/886 ± 8/8886 8/284 ± 8/8882 24/42 ± 2/442 84/48 ± 8/482 86/26 ± 2/468-2/26 ± 8/446-6/26 ± 8/488-6/26 ± 8/848 حروف غیر مشابه در هر ستون نشان دهنده اختالف معنیدار میباشد )8/86>P( : بخش محلول )میلیلیتر( : بخش نامحلول اما قابل تخمیر )میلیلیتر( : ثابت نرخ تولید گاز )بر حسب میلیلیتر بر ساعت( (+) : پتانسیل تولید گاز )میلیلیتر( : L.T فاز تأخیر)ساعت( در جدول 4 فراسنجههای تخمیر یا تولید گاز نشان داده شده است. گاز تولیدی حاصل از بخش محلول )( دانه ماشک )2/26- میلیلیتر( بطور معنیداری از دانه خلر و دانه گاودانه )به ترتیب 6/26- و 6/26- میلیلیتر( بیشتر بود )8/86>P(. دانه گاودانه باالترین مقدار بخش نا- محلول اما قابل تخمیر با میزان 86/26 میلیلیتر در مقایسه با دانه ماشک )84/48 میلیلیتر( و دانه خلر )24/42 میلیلیتر( داشت. بخش قابل تجزیه یا پتانسیل تولید گاز با مقدار 88 میلیلیتر و نیز نرخ ثابت گاز تولیدی با میزان 8/284 میلی لیتر بر ساعت مربوط به دانه گاودانه نسبت به دیگر مواد خوراکی باالترین بود. فاز تأخیر مشاهده شده برای دانه خلر )8/2 ساعت( اگرچه باالترین مقدار بود اما با میزان به دست آمده برای دانه گاودانه )8/66 ساعت( اختالف معنیداری )8/86<P( نداشت. احتمال فاز تأخیر ببیشتر دانه خلر به گاز تولیدی در روش تولید گاز یا گازی است که مستقیما تولید میگردد )دی اکسید کربن و متان( و یا بهطور غیر مستقیم بهواسطه بافر شدن اسیدهای چرب کوتاه زنجیر )دی اکسید کربن حاصل از بافر بی- کربنات( تولید میگردد. در خوراکهایی که نسبت مولی اسید پروپیونیک باال است )کنسانترههایی مانند دانه ماشک خلر و گاودانه( میزان تولید گاز از دی اکسید کربن حاصل از بیکربنات به 68 درصد میرسد. هر میلی مول از اسیدهای چرب کوتاه زنجیر حاصله از تخمیر 2/8 8/8 میلی مول دی اکسید کربن از مایع شکمبه حاوی بافر تولید میکند که این میزان به مقدار بافر فسفات موجود بستگی دارد. همبستگی زیادی بین اسیدهای چرب کوتاه زنجیر و تولید گاز وجود دارد )دانشمسگران 2488 و پرند و تقی زاده 2486(. گاز عمدتا هنگامی که ماده خوراکی به اسید استیک و بوتیریک تخمیر میشود تولید میگردد. موادی که تنها به اسید پروپیونیک تخمیر میشوند تنها به صورت غیر مستقیم و از طریق بافر شدن اسید پروپیونیک گاز تولید مینمایند. در نتیجه گاز کمتری از تخمیر ماده خوراکی به اسید پروپیونیک تولید میگردد )دانشمسگران.)2488 دلیل پوسته سختتر آن نسبت به دیگر دانههای مورد آزمایش میباشد که زمان زیادی طول میکشد که میکروارگانیسمها شروع به جسبیدن و تجزیه آن نمایند. دانه ماشک )8/46 ساعت( کمترین زمان فاز تأخیر را داشت. تفاوت در میزان فراسنجههای تخمیر به دست آمده برای مواد خوراکی مورد آزمایش ناشی از تفاوت

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 111 در ترکیب شیمیایی آنها میباشد. به نظر میرسد باالتر بودن بخش محلول یا سریع تجزیه دانه ماشک مربوط به باالتر بودن میزان پروتئین خام آن )%26/44( در مقایسه با دانه خلر )%28/42( و دانه گاودانه )%24/86( باشد که مطابق با گزارشات پایا و همکاران )2882( و ماهاال و همکاران )2882( میباشد. پروتئین موجود در لگومها تجزیه پذیری باالیی دارد. این مطلب همچنین دلیلی برای کوتاهتر بودن فاز تأخیر دانه ماشک نسبت به دانه خلر و گاودانه نیز میباشد. باال بودن بخش نا- محلول اما قابل تخمیر دانه گاودانه ناشی از کمتر بودن و بخصوص ADF میزان NDF آن در مقایسه با دانه ماشک و دانه خلر است ماهاال و همکاران )2882( بیان کردند که ADF و NDF کربوهیدارتهایی که توسط میکروبهای شکمبه به آهستگی هضم میشوند میزان و نرخ تولید گاز را کاهش میدهد. نرخ ثابت گاز تولیدی نشان دهندهی نرخ گاز تولید شده طی زمان انکوباسیون است که میزان گاز باالی گزارش شده برای دانه گاودانه در بخش قبلی تأییدی بر باال بودن این بخش در دانه گاودانه نسبت به دانه ماشک و دانه خلر است )شکل 2 (. جدول 5- اسیدهای چرب کوتاه زنجیر انرژی قابل متابولیسم و قابلیت هضم تخمینی دانه ماشک خلر و گاودانه با روش تولید گاز مواد خوراکی دانه ماشک دانه خلر دانه گاودانه اسیدهای چرب کوتاه زنجیر )میلیمول( 2/424 ± 8/822 انرژی قابل متابولیسم )مگاژول بر کیلوگرم( 28/46 ± 8/86 قابلیت هضم ماده آلی )درصد( 62/68 ±8/62 قابلیت هضم ماده آلی درماده خشک )درصد( 62/82 28/42 24/26 ± 8/86 ± 8/26 ± 8/66 24/28 26/22 ± 8/22 ± 8/62 22/48 22/22 ± 8/84 ± 8/2 2/462 2/686 ± 8/884 ± 8/824 حروف غیر مشابه در هر ستون نشان دهنده اختالف معنیدار میباشد )8/86>P( در جدول 6 میزان اسیدهای چرب کوتاه زنجیر انرژی قابل متابولیسم و قابلیت هضم برآوردی دانه ماشک خلر و گاودانه با روش تولید گاز ارائه شده است. میزان اسید چرب کوتاه زنجیر دانه گاودانه )2/686 میلیمول( در مقایسه با دانه خلر )2/462 میلیمول( و دانه ماشک )2/424 میلیمول( بیشتر بود )8/86>P(. انرژی قابل متابولیسم دانه گاودانه )22/22( مگاژول بر کیلوگرم( باالتر از دانه خلر )22/4 مگاژول بر کیلوگرم( و دانه ماشک )28/44 مگاژول بر کیلوگرم( برآورد شد. قابلیت هضم ماده آلی و ماده آلی در ماده خشک دانه گاودانه )به ترتیب 26/22 و 24/26 درصد( بهطور معنیداری بیشتر از دیگر مواد خوراکی بود )8/86>P(. روابط رگرسیونی خواص فیزیکی متفاوت خوراکها را در شکمبه و همچنین تفاوتهای هضمی در قسمتهای پایینتر دستگاه گوارش را در نظر نمیگیرند از این رو تکیه بر اعداد حاصل از روابط رگرسیونی بدون در نظر گرفتن شرایط خاص هر خوراک و در هر زمان لزوما به بهترین نخواهد انجامید. همچنین خطای موجود در برآورد تجزیه تقریبی خوراک باعث اریب بودن اعداد حاصل از فرمولهای مذکور خواهد شد. به نظر میرسد با افزایش میزان ماده آلی قابل تخمیر میزان انرژی قابل متابولیسم و به تبع آن میزان کل اسیدهای چرب افزایش مییابد. نسبت اسیدهای چرب فرار مختلف تولید شده در شکمبه نشخوارکنندگان نقش تعیین کنندهای در خصوصیات تولیدی دارد. تصور بر این است که تولید اسیدهای چرب گلوکوژنیک باعث افزایش تولید شیر و تولید اسیدهای چرب لیپوژنیک باعث افزایش چربی شیر

111 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی میشود. روابط رگرسیونی تنها میزان کل اسیدهای چرب فرار را برآورد میکند )پرند و تقی زاده 2486(. انرژی قابل متابولیسم یک خوراک نشان دهنده بخشی از انرژی خوراک است که توسط حیوان مورد استفاده قرار میگیرد. قابلیت هضم ماده آلی قسمتی از ماده آلی خوراک است که در دستگاه گوارش هضم میشود )پایا و همکاران 2882( میزان تفاوت در انرژی قابل متابولیسم خوراکهای مختلف منعکس کننده تفاوت در میزان کربوهیدراتهای قابل تخمیر و نیتروژن قابل دسترس آنها میباشد )خانوم و همکاران 2882(. اختالف بین میزان گاز تولیدی تیمارهای مورد نظر به دلیل تفاوت در تولید میزان اسیدهای چرب فرار است. تحقیقات زیادی همبستگی باالیی را بین گاز تولید شده از سوبسترا و اسید چرب کوتاه زنجیر تولید شده گزارش کردهاند کربوهیدراتهای سریعالهضم طی تخمیر نسبت به استات پروپیونات بیشتری را تولید میکنند و زمانیکه کربوهیدراتهای کند هضم تخمیر میشوند برعکس آن رخ میدهد ( قورباز 2882 گتاچو و همکاران 2884(. منک و استنگس )2688( گزارش کردند که همبستگی باالی بین میزان انرژی قابل متابولیسم و گاز تولید شده در 24 ساعت و ترکیب شیمیایی مواد خوراکی وجود دارد. که در این تحقیق نیز دانه گاودانه میزان گاز تولیدی در 24 ساعت پس از انکوباسیون و در نتیجه انرژی قابل متابولیسم بیشتری را در مقایسه با دانه ماشک و خلر داشت. به طور کلی وجود تفاوتهای معنیدار بین ترکیبات شیمیایی قابلیت هضم و میزان تولید گاز دانه ماشک دانه خلر و دانه گاودانه باعث اختالف در فراسنجههای تجزیه پذیری اسیدهای چرب فرار انرژی قابل متابولیسم و در کل ارزش غذایی آنها شد. با توجه به نتایج به دست آمده میتوان بیان نمود که که دانه ماشک خلر و گاودانه به عنوان یک ماده خوراکی با پروتئین خام متوسط قابلیت هضم و تجزیه پذیری باال ماده غذایی مناسبی برای نشخوار کنندگان میباشد و دانه گاودانه به دلیل میزان تولید گاز و قابلیت هضم باالتر نسبت به ماشک و خلر ارزش غذایی باالتری را داشت. نتیجه گیری: بین ترکیبات شیمایی قابلیت هضم و میزان تولید گاز دانه ماشک دانه خلر و دانه گاودانه تفاوتهای معنی- داری وجود داشت که باعث تفاوت در فراسنجههای تجزیه پذیری اسیدهای چرب فرار انرژی قابل متابولیسم و در کل ارزش غذایی آنها شده بود. با توجه به نتایج به دست آمده میتوان بیان نمود که دانه ماشک خلر و گاودانه به عنوان یک ماده خوراکی با پروتئین خام متوسط قابلیت هضم و تجزیه پذیری باال خوارک مناسبی برای نشخوار کنندگان میباشد و دانه گاودانه به دلیل میزان تولید گاز و قابلیت هضم باالتر نسبت به ماشک و خلر ارزش غذایی باالتری را داشت. منابع مورد استفاده امینی ج رزاق زاده س و محسن پور آذری ع 2488. بررسی امکان جایگزینی سنگنک به جای سویا در تغذیه جوجههای گوشتی. صفحههای 246 تا 244 مجموعه مقاالت سومین سمینار پژوهشی تغذیه دام و طیور. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران کرج. پرند ا و تقی زاده ا 2486. بررسی قابلیت هضم دانه جو فرآوری شده با روشهای مختلف با استفاده از روش تولید گاز و دو منبع آنزیم میکروبی. مجله پژوهشهای علوم دامی جلد چهارم 28 شماره 2.

رزم آذر تربتی نژاد و... نشریه پژوهشهاي علوم دامی/ جلد 22 شماره 2/ سال 1931 111 دانشمسگران م 2488. روشهای نوین برون تنی in vitro در پژوهشهای علوم دامی. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. 262 صفحه. رضا یزدی ک دهقان بنادکی م و سیف دواتی ج 2482. تعیین ترکیبات شیمیایی قابلیت هضم تجزیهپذیری و انرژی قابل متابولیسم گاودانه ervili( )vii در تغذیه گوسفند. سومین کنگره علوم دامی کشور. 4 صفحه. دانشگاه فردوسی مشهد مشهد. طباطبایی م م علی عربی ح کفیل زاده ف و کیانی ن 2428. تعیین ارزش غذایی ماشک و گاودانه به روش. in vivo صفحههای 262 تا 282..مجموعه مقاالت دومین سمینار پژوهشی تغذیه دام و طیور کشور. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران کرج. علی عربی ح 2426. تعیین ارزش غذایی دانه و علوفه گاودانه استان همدان به روشهای in vivo و.in vitro پایان نامه کارشناسی ارشد گروه علوم دامی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران. محسنی ا س طباطبایی م م علی عربی ح حاتمی ع و افروزی س 2482. گوارش پذیری مواد مغذی حاوی سطوح مختلف دانه ماشک. 4 صفحه. سومین کنگره علوم دامی کشور. دانشگاه فردوسی مشهد مشهد. نیکخواه ع و مهدوی ع 2486. مقایسه روش کیسه نایلونی) situ )in و روش آزمون گاز در تعیین ارزش غذایی مواد خوراکی. مجله علوم کشاورزی ایران جلد سی و هفتم شماره 2 صفحههای 282 تا 262. Adullh YA, Mrwn MM, Rshi Q nd Hosm HT, 2010. Effet of itter veth (Vii ervili) seeds s replement protein soure of soyen mel on performne nd rss hrteristis of finishing Awssi lms. Trop Anim Helth Prod 42: 293 300. AOAC. 2005. Offiil Methods Of Anlysis. Vol. 1. No. 1. 18 th ed. Assoition of Offiil Anlytil Chemists. Wshington. DC. Gethew G, Roinson PH, Depeters EJ, nd Tylor SJ, 2004. Reltionships etween hemil omposition, dry mtter degrdtion nd in vitro gs prodution of severl ruminnt feeds. Anim Feed Si Tehnol 111: 57-71. Guruz Y, 2007. Determintion of nutritive vlue of leves of severl Vitis vinifer vrieties s soure of lterntive feedstuff for sheep using in vitro nd in situ mesurements. Smll Rumin Res 71: 59 66. Khnum SA, Yqoo T, Sdf S, Hussin M, Jr MA, Hussin HN, Kusr R nd Rehmn S, 2007. Nutritionl evlution of vrius feedstuffs for livestok prodution using in vitro gs method. Pkistn Vet J 27(3): 129-133 Lopez Bellido L, 1994. Grin legumes for niml feed: Hernndo Bermejo, JE nd Len J (eds.). Negleted Crops: from gs prodution of some tropil feeds used in ruminnt diets estimted y in vivo nd in vitro gs prodution tehniques. Amerin J Anim nd Vet Si 2 (4): 108-113. Lopez S, Dhno MS, Dijkstr J, Bnnink A, Kere E, nd Frne J 2007. Some methodologil nd nlytil onsidertions regrding pplition of the gs prodution tehnique. Anim Feed Si nd Tehnol 135: 139-156. Mhl AG, Fdel E nd Adel Nsir MA, 2007. Chemil omposition nd in vitro gs prodution hrteristis of six fodder trees leves nd seeds. Res J Agri nd Bio Si 3(6): 983-986. Menke KH nd Steingss H, 1988. Estimtion of the energeti feed vlue otined from hemil nlysis nd in vitro gs prodution using rumen fluid. Anim Res Dev 28: 7-55. Menke KH, R L, Slewski A, Steingss H, Fritz D nd Shneider W, 1979. The estimtion of the digestiility nd metolizle energy ontent of ruminnt feeding stuffs from the gs prodution when they re inuted with rumen liquor in vitro. J Agri Si Cm 93: 217-222. Neumrk H, 1970. Vii Stiv. Volni Institue of Agriul Res Isrel. Personl ommunition. Orskov ER, MDonld I, 1979. The estimtion of protein degrdility in the rumen from inution mesurements weighted ording to rte of pssge. J Agri Si (Cmridge) 92: 499 503.

113 بررسی خصوصیات شیمیایی تخمیر شکمبهاي و قابلیت هضم دانه ماشک خلر و گاودانه به روشهاي آزمایشگاهی Py H, Tghizdeh A, Jnmohmmdi H nd Moghdm GA, 2007. Nutrient digestiility nd gs prodution of some tropil feeds used in ruminnt diets estimted y the in vivo nd in vitro gs prodution tehniques. Amerin J Anim Vet Si 2 (4): 108-113. Sdeghi GH, Pourrez J, Smei A nd Rhmni H, 2009. Chemil omposition nd some nti-nutrient ontent of rw nd proessed itter veth (Vii ervili) seed for use s feeding stuff in poultry diet. Trop Anim Helth Prod 41: 85 93. Tilley JA nd Terry RA, 1963. A two-stge tehnique for the in vitro digestion of forge rops. J Br Grss So 18: 104 111. Vn Soest PJ, 1994. Nutritionl Eology of the Ruminnt, 3 rd ed. Cornell University Press, Ith, NY, USA. White CL, Hury CD, Young P, Phililips N, Wiese SC, Milton JB, Dvidson RH, Siddiqe KH nd Hrris D, 2002. The nutritionl vlue of Lthyrus ier nd Lupin gustifolius grin for sheep. Anim Feed Si nd Tehnol 99: 45-64. Yn ZY, Spender PS, Li ZX, Ling YM, Wng YF, Wng CY, nd Li FM, 2006. Lthyrus stivus (grss pe) nd its neurotoxin ODAP. Phytohemistry 67: 107-121.