Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α. ΠΑΛαΙΟΛΙθΙΚό

Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΓΝωΡίζΟΝΤαΣ ΤοΝ ΠΑΛαΙΟΛΙθΙΚό ΚάΤοΙΚΟ ΤηΣ ΗΠΕίΡΟυ T E Y Χ Ο Σ Γ Ι Α Τ Ο Δ Α Σ Κ Α Λ Ο & Τ Η Δ Α Σ Κ Α Λ Α ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2008

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2008 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΟ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΕΥΧΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΑΣΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΑΣΚΑΛΑ Γενικός συντονισμός Δρ. Αγγέλικα Ντούζουγλη Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Ηπειρωτικών Σπουδών Επιστημονική επεξεργασία - επιμέλεια, εμπλουτισμός κειμένων Δρ. Ελένη Κοτζαμποπούλου Αρχαιολόγος, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ηπειρωτικών Σπουδών Ιδέα - αρχικά κείμενα Ιωάννης Μάνος Προϊστοριολόγος Ερμιόνη Παππά - Μάνου Γλωσσολόγος Φιλολογική επιμέλεια Μάτα Κορτζή Αρχαιολόγος, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ηπειρωτικών Σπουδών Χάρτης Δημήτρης Καλπάκης Αρχαιολόγος, ΛΓ ΕΠΚΑ / ΤΔΠΕΑΕ - Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης Φωτογραφίες Αρχείο ΙΒ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κωνσταντίνος Ιγνατιάδης Σπύρος Βαγγελάκης Layout ΝextCom Α.Ε. www.nextcom.gr Διαχωρισμοί - Εκτύπωση Σχήμα & Χρώμα - KEΘΕΑ Η εκτύπωση του εντύπου εντάσσεται στο έργο «Διαδραστικός, Πολιτιστικός και Εθνολογικός Άτλαντας», του Προγράμματος Κοινοτικής Πρωτοβουλίας INTΕRREG IIIA Ελλάδα-Ιταλία 2000-2006 και συγχρηματοδοτείται κατά 75% από το ΕΤΠΑ και 25% από Εθνικούς πόρους

Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΓΝωΡίζΟΝΤαΣ ΤοΝ ΠΑΛαΙΟΛΙθΙΚό ΚάΤοΙΚΟ ΤηΣ ΗΠΕίΡΟυ T E Y Χ Ο Σ Γ Ι Α Τ Ο Δ Α Σ Κ Α Λ Ο & Τ Η Δ Α Σ Κ Α Λ Α ο κόσμος των Νεάντερταλ Ασπροχάλικο

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Με τον όρο ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ προσδιορίζονται ταυτόχρονα δύο έννοιες: η πρώτη αναφέρεται στη χρονική περίοδο που προηγείται της Ιστορίας και η δεύτερη στην επιστήμη που μελετά τη συγκεκριμένη περίοδο. Η προϊστορία κάθε τόπου ή μιας ευρύτερης περιοχής μπορεί να έχει διαφορετική διάρκεια. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, ως συμβατική χρονολογική περίοδος, αρχίζει με την εμφάνιση των προγονικών μορφών του ανθρώπου στην Αφρική και την ανίχνευση των δραστηριοτήτων των απογόνων τους, προοδευτικά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης (από τον Ισημερινό ως τους πόλους). Τελειώνει με την εμφάνιση της γραφής, οπότε πλέον οι μαρτυρίες για τις ανθρώπινες κοινωνίες και τους πολιτισμούς τους δεν είναι μόνον έμμεσες αλλά και άμεσες. 4 Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ χωρίζεται σε εποχές που χαρακτηρίζονται από τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος επεξεργάστηκε την πέτρα (λίθος). Αυτό δε σημαίνει απαραίτητα ότι χρησιμοποίησε αποκλειστικά και μόνο την πέτρα για τις ανάγκες του. Επεξεργάστηκε επίσης και χρησιμοποίησε το ξύλο, το κόκαλο, τον πηλό και, προς το τέλος της προϊστορικής περιόδου, επινόησε την πολύπλοκη κατεργασία των μετάλλων.

Π ΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η παλαιολιθική εποχή αντιπροσωπεύει χρονικά το 99% της διαδρομής του ανθρώπου στον πλανήτη. Χωρίζεται στην Αρχαιότερη, τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική. Στην Ευρώπη οι πρώτοι άνθρωποι φαίνεται πως έφτασαν πριν από τουλάχιστον 1,2 εκατομμύρια χρόνια. Η χερσόνησος του Αίμου βρισκόταν πάνω στους δρόμους μετανάστευσης από την Αφρική προς την Ευρώπη και πρέπει να κατοικήθηκε από πολύ νωρίς. Κατά την Παλαιολιθική, η επεξεργασία της πέτρας γίνεται με κρούση. Με κατάλληλες τεχνικές, πετρώματα ιδιαίτερα σκληρά, όπως ο πυριτόλιθος, κόβονται σε μικρά τμήματα, οι ακμές των οποίων είναι ιδιαίτερα κοφτερές. Στη συνέχεια διαμορφώνονται στα αναγκαία εργαλεία. Στην Αρχαιότερη Παλαιολιθική, τα λίθινα εργαλεία είναι σχετικά ογκώδη. Γίνονται συνήθως στην ίδια τη μάζα της πρώτης ύλης, η οποία πελεκιέται γύρω-γύρω. Τα εργαλεία δεν προορίζονται απαραίτητα για εξειδικευμένες χρήσεις. Είναι πιο πολύ, θα λέγαμε, «πολυ-εργαλεία». Στη Μέση Παλαιολιθική, ο πυριτόλιθος κόβεται σε μεγάλο βαθμό με μία ιδιαίτερη τεχνική, την επονομαζόμενη τεχνική Λεβαλλουά. Με αυτή παράγονται στοιχεία (πελεκούδια) που ονομάζονται φολίδες. Η φολίδα με κατάλληλη επεξεργασία μπορεί να διαμορφώνεται κάθε φορά σε ειδικό εργαλείο. Όταν ο τεχνίτης-πελεκάνος αποκόπτει τις φολίδες, διαμορφώνει ταυτοχρόνως πάνω στην αρχική μάζα νέες, κατάλληλες επιφάνειες για να κατασκευάσει και άλλες φολίδες. Στην Ανώτερη Παλαιολιθική, οι άνθρωποι ακολουθούν άλλες μεθόδους επεξεργασίας του πυριτόλιθου. Αυτές είναι προσανατολισμένες στην παραγωγή στοιχείων με μικρό πάχος και πλάτος και μεγάλο μήκος, που ονομάζονται λεπίδες. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συστηματικά το κόκαλο και το κέρατο, για να εμπλουτίσουν τον εργαλειακό εξοπλισμό τους. Η εργαλειοθήκη έχει πια πολλά και διαφορετικά εργαλεία, καθένα σχεδόν για συγκεκριμένη χρήση. Για πρώτη φορά διακοσμούν τα εργαλεία τους χρησιμοποιώντας σύμβολα. 5

6 Οι ανασκαφές των προϊστορικών θέσεων, με τα κατάλοιπα της παρουσίας των ανθρώπων που έζησαν σ αυτές, είναι η κύρια πηγή άντλησης πληροφοριών για τη μελέτη της προϊστορικής εποχής. Οι αρχαιολόγοι-ανασκαφείς των προϊστορικών καταυλισμών (θέσεων) πλαισιώνονται από συνεργάτες διαφορετικών ειδικοτήτων. Για παράδειγμα, οι επιχώσεις των αρχαιολογικών θέσεων, τα ανθρώπινα οστά, τα κόκαλα των ζώων, οι σπόροι και οι καρποί και ο προσδιορισμός της ηλικίας των πολιτισμικών καταλοίπων μελετώνται αντίστοιχα από γεωλόγους, ανθρωπολόγους, ζωοαρχαιολόγους, παλαιοβοτανολόγους και φυσικούς. Τα οργανικά κατάλοιπα (π.χ. ξύλο, καλάμι, οστό) απαιτούν ιδιαίτερες συνθήκες διατήρησης και συχνά αποσυντίθενται μέσα στο χώμα. Έτσι συχνά τα λίθινα εργαλεία είναι τα μόνα αρχαιολογικά ευρήματα στις παλαιολιθικές ανασκαφές. Στις μεταβαλλόμενες κλιματολογικές συνθήκες της προϊστορικής περιόδου, απόρροια των διακυμάνσεων της θερμοκρασίας, προσαρμοζόταν ανάλογα η χλωρίδα και η πανίδα. Στη μεγάλη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο άνθρωπος επιβίωσε και εξελίχτηκε εκμεταλλευόμενος αποκλειστικά τους φυσικούς πόρους. H ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΣ Η μικρή μας ιστορία εξελίσσεται στην Ήπειρο κατά τη διάρκεια της μέσης παλαιολιθικής εποχής (περίπου 150.000 35.000 χρόνια πριν από σήμερα). Γίνεται προσπάθεια να δοθούν βασικές πληροφορίες για τον προϊστορικό άνθρωπο και το περιβάλλον στο οποίο έζησε. Να κατανοηθεί ότι ο προϊστορικός άνθρωπος δεν είναι ο «άγριος», ο «βάρβαρος» άνθρωπος των σπηλαίων. Το κλειδί της ζωής του ήταν η μετακίνηση από τόπο σε τόπο. Ακούραστος ιχνηλάτης και δεινός κυνηγός, γνώριζε καλά την περιοχή στην οποία κινούνταν, οργάνωνε το χώρο στον οποίο διέμενε, επικοινωνούσε και μεταβίβαζε τις γνώσεις και την εμπειρία του. Οι πράξεις του ήταν προϊόν συλλογισμού και προγραμματισμού. Είχε το δικό του πολιτισμό. Σύγχρονος Άνθρωπος Άνθρωπος Νεάντερταλ

T ο Παλαιοπεριβάλλον Κατά τη μακρά διάρκεια της παλαιολιθικής εποχής το κλίμα χαρακτηρίζεται από περιοδικές εναλλαγές: τις ψυχρές παγετώδεις περιόδους, που διαρκούν περίπου 100.000 χρόνια, διαδέχονται μικρότερα διαστήματα με εύκρατο κλίμα, διάρκειας περίπου 10.000 χρόνων. Βλάστηση Οι άνθρωποι Νεάντερταλ αποδείχτηκαν πολύ ανθεκτικοί και επινοητικοί και επιβίωσαν μιας σειράς τέτοιων διακυμάνσεων. Πριν από περίπου 20.000 χρόνια, κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική, καταγράφεται το αποκορύφωμα της τελευταίας μεγάλης παγετώδους περιόδου στην Ευρώπη. Η μείωση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος οδήγησε σιγά-σιγά σε πολικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Το φαινόμενο του παγετώνα στη συνέχεια άρχισε να υποχωρεί. Τα βουνά της Ηπείρου κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο ήταν σκεπασμένα από πολλά μέτρα πάγου. Η συγκράτηση των υδρατμών με τη μορφή πάγου σε όλη την Ευρώπη είχε σα συνέπεια να υποχωρήσει αρκετά μέτρα (περίπου 120 μ.) η στάθμη της θάλασσας. Η Αδριατική δεν ήταν θάλασσα αλλά μια αχανής πεδιάδα. Τα παράλια της Ηπείρου βρίσκονταν στις δυτικές ακτές της Κέρκυρας, που τότε αποτελούσε τμήμα της ηπειρωτικής χώρας. 7 Η χλωρίδα και η πανίδα είχε προσαρμοστεί στις ψυχρές αυτές συνθήκες. Ειδικά στην Ήπειρο, εξαιτίας της ιδιομορφίας του αναγλύφου, με τις εκτεταμένες οροσειρές, τα φαράγγια, τις δαιδαλώδεις κοιλάδες των πολυάριθμων ποταμών και τις περίκλειστες λεκάνες με λίμνες και βάλτους, επιβίωναν σε προσήλιες και προφυλαγμένες πλαγιές συστάδες από δέντρα. Από τους ανεμόφερτους κόκκους γύρης που εγκλωβίζονταν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια στον πυθμένα της λίμνης Παμβώτιδας, οι επιστήμονες αποκαθιστούν την εξέλιξη της βλάστησης και τις εναλλαγές του κλίματος. Οι περίοδοι όπου κυριαρχούσαν τα δέντρα αντιστοιχούν σε εύκρατο κλίμα, ενώ, όταν επικρατούσε η ξηροφυτική χλωρίδα, οι συνθήκες ήταν παγετώδεις. χαμηλή ξηροφυτική χλωρίδα δέντρα - δάσος

Η omo neanderthalensis Είναι ένας τύπος ανθρώπου, γέννημα θρέμμα της Ευρώπης, και ο δημιουργός των πολιτισμών της μέσης παλαιολιθικής εποχής. Εμφανίζεται πριν από περίπου 300.000 χρόνια. Οι τελευταίες ανθρωπολογικές ενδείξεις παρουσίας του σε ευρωπαϊκό έδαφος σταματούν στα 28.000 χρόνια πριν από σήμερα. Ζει σε ομάδες μέσα σε σπήλαια, βραχοσκεπές και υπαίθριους καταυλισμούς. Είναι κυνηγός, αλλά δε χάνει ευκαιρία να αρπάξει και το θήραμα άλλων σαρκοφάγων. Ονομάστηκε έτσι από την κοιλάδα Neanderthal στα σύνορα Γερμανίας και Ολλανδίας, όπου πρώτη φορά, στα μέσα του 19ου αι. μ.χ., βρέθηκαν απομεινάρια ενός σκελετού. Ο άνθρωπος Νεάντερταλ χαρακτηρίζεται από το μέτωπο που είναι ριγμένο προς τα πίσω, τους διογκωμένους κροτάφους, τα προεξέχοντα οστά των φρυδιών, το ανασηκωμένο ρινικό οστό και τις ισχυρές συνδέσεις των οστών με τους μύες. Είχε στιβαρή διάπλαση, κατάλληλη για το παγετωνικό κλίμα που είχε να αντιμετωπίσει. Οι Νεάντερταλ φαίνεται πως επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μια μορφή αργόσυρτης πρωτο-ομιλίας. 8 Ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα Νεάντερταλ δεν έχουν βρεθεί ακόμη στην Ήπειρο. Η παρουσία του ανθρώπου κατά τη μέση παλαιολιθική εποχή επιβεβαιώνεται στην Ήπειρο από τις ανασκαφές στις προϊστορικές θέσεις Ασπροχάλικο, Κοκκινόπηλος, Μόρφι, Καρβουνάρι, Αγιά, Αναβάτης, Ελευθεροχώρι κ.α. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων (Αίθουσα 1, Προθήκη 1) εκτίθενται παλαιολιθικά ευρήματα (πέτρινα εργαλεία, οστά από τα θηράματα των κυνηγών) από διάφορες περιοχές. Κοκκινόπηλος Ασπροχάλικο κοιλάδα Λούρου (

Α νάλυση της ιστορίας 8 Ελάτε να πάμε μαζί ένα ταξίδι.... Το ταξίδι αρχίζει Γίνεται χρονολογική τοποθέτηση της ιστορίας. Είναι ανάγκη να κατανοήσουν τα παιδιά το χρόνο στον οποίο εξελίσσεται η ιστορία. Απόλυτες χρονολογικές τοποθετήσεις, όπως 30.000 χρόνια πριν, δε γίνονται κατανοητές. Δίνονται επίσης γενικές πληροφορίες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο, ώστε το παιδί να δημιουργήσει στο μυαλό του το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί η ιστορία. 8 Ο αέρας φυσάει με δύναμη... Πολλά ζώα πέφτουν μέσα. Παρουσιάζεται μέρος της χλωρίδας και της πανίδας και η στενή σχέση που συνδέει τον άνθρωπο με τα ζώα και τη φύση γενικότερα. Στόχος είναι να κατανοηθούν οι κλιματολογικές συνθήκες της περιόδου αυτής. Στη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο τα κύρια θηράματα κατά τη Μέση Παλαιολιθική ήταν τα ελάφια (ερυθρό ελάφι και πλατώνι), το αγριοκάτσικο ibex και το αγριόγιδο. Λίγα είναι τα οστά από άγρια βόδια, ενώ έχουν βρεθεί και δόντια ενός βραχύσωμου δασόβιου ρινόκερου. 8 Σε τόσο δύσκολες συνθήκες... καλύτερη τροφή. Γεωγραφικός προσδιορισμός του χώρου δράσης. Η βραχοσκεπή του Ασπροχάλικου είναι μία από τις ανασκαμμένες προϊστορικές θέσεις της Ηπείρου, με ευρήματα που χρονολογούνται στη μέση παλαιολιθική εποχή. 8 Τα μικρά παιδιά.. ένα μεγαλόσωμο αρσενικό ελάφι. Αποτυπώματα που εντοπίστηκαν σε άλλες προϊστορικές θέσεις μαρτυρούν την κάλυψη των ποδιών. 8 Επιτέλους η ομάδα. εύκολα και καλά τις δουλειές. Αξιοποίηση όλων των μερών ενός ζώου για τη διατροφή, τις συνθήκες διαβίωσης και την κατασκευή εργαλείων. Τύποι εργαλείων και χρήση αυτών. Η κατασκευή εξειδικευμένων εργαλείων προϋποθέτει εξειδικευμένες εργασίες και γνώσεις. Έτσι, μία αιχμή προορίζεται για το κυνήγι, ενώ ένα σουβλί για να ανοίγει τρύπες (π.χ. στο τομάρι). 9 Χειροπέλεκυς (Κατώτερη - Μέση Παλαιολιθική)

10 Αιχμές για δόρατα από οστό ή κέρατο, μεγέθους περίπου 10 εκ. (Ανώτερη Παλαιολιθική) 8 Όλο αυτό το διάστημα έχει σβήσει. Το οστεολογικό υλικό των ανασκαφών μαρτυρεί τη μεταφορά όλων των μερών των θηραμάτων στον καταυλισμό. Η αναζήτηση του θηράματος δεν περιοριζόταν στη διατροφική του αξία. 8 Δίνουν τα εντόσθια στο γεροντότερο.. το άψυχο κορμί του. Ο μέσος όρος ζωής κυμαινόταν στα τριάντα πέντε με σαράντα χρόνια. Η σύγχρονη έρευνα αμφισβητεί παλαιότερες απόψεις πως οι Νεάντερταλ ενταφίαζαν τους νεκρούς τους. Μόνο κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική επιβεβαιώνεται η ταφή των νεκρών. Αν και πάλι όχι συστηματική ή προορισμένη για όλα τα μέλη μιας ομάδας, η ταφή αποτελεί ένδειξη ύπαρξης κοινωνικών δεσμών. 8 Η αυγή ροδίζει απαλά.. μπορεί να τους ακολουθήσει. Ύπαρξη οικογενειακών δεσμών μέσα στην ομάδα. 8 Η απόφαση είναι μεγάλη Το παιδί ανοίγει τα μάτια. Γνώση του περιβάλλοντος και του χώρου στον οποίο κινούνταν η ομάδα. 8 Φεύγουμε;.. απαντά η μητέρα του. Χρήση του λόγου ως μέσου επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων και μετάδοσης της γνώσης. Δεν μπορεί ακόμη να αξιολογηθεί επακριβώς η μορφή του λόγου. 8 Ο Σπινόμα βάζει.. δεν έχουν ξυπνήσει ακόμα. Κατασκευή ενός απλού ξύλινου κονταριού. Παρακολούθηση και παρατήρηση των πράξεων ως μέσου μεταβίβασης της γνώσης και της τεχνικής. 8 Ο Γιανόμα αρχίζει.. να έχουν γυρίσει πίσω στη βραχοσκεπή. Αίσθηση του χρόνου και έλεγχος αυτού. Προγραμματισμός.

8 Δεν έχουν πάρει. περασμένη στο κοντάρι. Αναζήτηση συντρόφων από άλλες ομάδες. 8 Η Μάνερη κουβαλά. όλοι χωρίς πρόβλημα. Η έλευση ατόμων από άλλες ομάδες συμβάλλει και στη μετάδοση νέων τεχνικών. 8 Έλα, Σπινόμα θα τα καταφέρεις καλύτερα. Παρουσίαση της τεχνικής ανάμματος της φωτιάς με δύο ξύλα. Απαιτείται καλή γνώση της τεχνικής και αυτοσυγκέντρωση, ώστε να επιτευχθεί ο έλεγχος της μετατροπής της μυϊκής δύναμης σε περιστροφική κίνηση, για να παραχθεί το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Στη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο έχουν εντοπιστεί εστίες. 8 Ο Σπινόμα ακουμπά.. κανένα πουλί ή κανένα λαγό. Η φωτιά ως μέσο προστασίας από κινδύνους. Η συντήρησή της απαιτεί οργάνωση του χώρου και του χρόνου. 11 8 Πάρε το κοντάρι σου, Σπινόμα. και για την άλλη μέρα. Το κυνήγι αποτελούσε την κύρια δραστηριότητα μέσω της οποίας εξασφάλιζαν την τροφή. Όπως μαρτυρούν τα ίχνη χρήσης των προϊστορικών αντικειμένων, όλα τα μέρη των θηραμάτων αξιοποιούνταν. Η επίτευξη του στόχου, με τα μέσα που είχε στη διαθεσή του ο παλαιολιθικός άνθρωπος, προϋποθέτει άριστες κυνηγητικές ικανότητες, τις οποίες διέθετε. Το κυνήγι απαιτεί ομαδικότητα και πνεύμα συνεργασίας. 8 Η σημερινή μέρα είναι ξεχωριστή.. Γι αυτό τον ακολούθησε. Η αναζήτηση συντρόφων από άλλες ομάδες μιας ευρύτερης περιοχής καθοδηγείται από τη γενετήσια ορμή και την αποφυγή αιμομικτικών παθήσεων. 8 Ο ήλιος άρχισε να πέφτει να την προστατέψουν από τους εχθρούς. Η διαμόρφωση των χώρων στο εσωτερικό των σπηλαίων είναι γνωστή κατά την παλαιολιθική εποχή, κυρίως κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική. Ξέστρα για κατεργασία μαλακών υλικών, π.χ. δερμάτων, μεγέθους περίπου έως 5 εκ. (Ανώτερη Παλαιολιθική)

12 8 Ο Σπινόμα δεν κοιμήθηκε.. δεν έβγαλε πολλά άχρηστα πελεκούδια. Παρουσίαση της τεχνικής Λεβαλλουά. Είναι χαρακτηριστική μέθοδος στη μεσοπαλαιολιθική εποχή, που ακολουθούνταν για να αποφλοιώσουν τον πυριτόλιθο και να δημιουργήσουν ταυτόχρονα τον πυρήνα. Ο πυρήνας είναι ο όγκος τον οποίο στη συνέχεια πελεκούν για να αφαιρέσουν στοιχεία, τα οποία χρησιμοποιούν άλλοτε χωρίς καμία επεξεργασία και άλλοτε ως υπόβαθρο, για τη διαμόρφωση εργαλείων ανάλογα με τις ανάγκες. Η διαδικασία απαιτεί, εκτός από την τεχνική, και άριστη γνώση των υλικών και της συμπεριφοράς τους κατά το πελέκημα. Το αποτέλεσμα της πράξης, απόρροια τεχνικής και συγκροτημένης σκέψης, δεν είναι τυχαίο αλλά το προσδοκώμενο, καθώς ελέγχονται όλα τα στάδια της διεργασίας που ακολουθείται. Πειραματικά έχει παρατηρηθεί πως η σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας του πυριτόλιθου τον μαλακώνει, με αποτέλεσμα το ωστικό κύμα της κρούσης, το οποίο αποσπά ένα στοιχείο από τον επεξεργαζόμενο όγκο, να τον διαπερνά ευκολότερα. Η γνώση αυτής της ιδιότητας που αποκτά ο πυριτόλιθος με τη θερμοκρασία είναι γνωστή στη μέση παλαιολιθική εποχή. Οι κρουστήρες (σφυριά) που χρησιμοποιούνται χωρίζονται σε μαλακούς και σκληρούς, με βάση τη φύση της ύλης. Στους σκληρούς συγκαταλέγονται οι πέτρες και στους μαλακούς κατάλληλα διαμορφωμένα ελαφοκέρατα και σκληρά ξύλα, όπως το πυξάρι. Η ανάγνωριση των τύπων κρουστήρα που χρησιμοποιήθηκαν για το πελέκημα του κάθε στοιχείου γίνεται από τα ίχνη που αυτοί αφήνουν στις επιφάνειές του. Για παράδειγμα, το σημείο επίκρουσης είναι εντονότερα στιγματισμένο, όταν χρησιμοποιείται σκληρός κρουστήρας. 8 Η μόνη τροφή που βρήκαν. έφερε μαζί του ένα μικρό κομμάτι. Η περισυλλογή καρπών και σπόρων για τις διατροφικές ανάγκες χαρακτηρίζει τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και τους Νεάντερταλ. Η εγκατάσταση σε έναν τόπο καθ όλη τη διάρκεια ενός έτους, η καλλιέργεια καρπών και η εκτροφή ζώων ολοκληρώνεται κατά τη νεολιθική εποχή.

Λ ΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 1. Μια εκδρομή στο Ασπροχάλικο Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, συνδυαζόμενο με μια εκδρομή στον ίδιο το χώρο δράσης της ιστορίας, θα διευκολύνει τους μαθητές να αποκτήσουν ερεθίσματα και να δημιουργήσουν τις δικές τους «εικόνες», για να «μεταφερθούν» πίσω στο χρόνο. Προτείνεται να τονιστεί, με συζήτηση αλλά και επί τόπου, πως το φυσικό περιβάλλον τότε ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό (π.χ. όταν το κλίμα ήταν παγετωνικό, δεν υπήρχαν τόσα πολλά δέντρα, το ποτάμι ήταν πιο ορμητικό κ.λπ.). Η εκδρομή είναι μια αφορμή να αρχίσουν τα παιδιά να σκέφτονται πως παλιότερα οι άνθρωποι είχαν πιο στενή σχέση με τη φύση, αλλά και να αντιληφθούν πως μπορούμε κι εμείς σήμερα να μάθουμε πάλι να τη σεβόμαστε, να επανασυνδεθούμε μαζί της, να νοιώσουμε ότι είμαστε κομμάτι της και όχι αντίπαλοί της. 13 Χάντρα από δόντι ελαφιού (Ανώτερη Παλαιολιθική) Εξαρτήματα για βέλη τόξου, μεγέθους περίπου έως 4 εκ. (Ανώτερη Παλαιολιθική) 2. Φτιάξε ένα κοντάρι Μια βιωματική εμπειρία κατασκευής ενός εργαλείου δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να ανασυνθέσει την αλυσίδα των πράξεων που προϋποθέτει η κατασκευή (π.χ. προμήθεια υλικών, τεχνική για την κατασκευή, χρήση διαφορετικών εργαλείων στη διαδικασία, δοκιμή και έλεγχος του εργαλείου). Προφανώς, στο συγκεκριμένοπαράδειγμα δεν επιχειρείται μια πιστή αναπαραγωγή κατασκευής ενός κονταριού, με τα μέσα και τους τρόπους που θα το έφτιαχναν οι παλαιολιθικοί, γι αυτό και προτείνεται η χρήση και σύγχρονων εργαλείων στη διαδικασία. Είναι αναγκαίο η διάκριση αυτή να επισημανθεί. Κατά την προετοιμασία στην τάξη, ο κύριος στόχος είναι να εκτιμήσουν τα παιδιά πως χρειάζεται κόπος και σκέψη για να γίνει ένα εργαλείο (σε αντιδιαστολή κυρίως προς τα «έτοιμα» εργαλεία που σήμερα αγοράζουμε στα μαγαζιά και που κάποιοι άλλοι τα έχουν φτιάξει για μας). Είναι ακόμη σημαντικό να αρχίσουν τα παιδιά να υποψιάζονται, μέσα από την πράξη, πως η γνώση είναι μια διαδικασία που αξιοποιεί και εκτείνει την εμπειρία του παρελθόντος. Μέσα στο πλαίσιο αυτό προτείνεται να αφεθούν να πειραματιστούν τα ίδια.

3.Θεατρικό παιχνίδι Κύριος στόχος είναι, μέσα από ένα βασικό ιστό σεναρίου, να αναγνωρίσουν τα παιδιά ορισμένες από τις ουσιαστικές παραμέτρους της κοινωνικής ζωής των παλαιολιθικών ανθρώπων και να τις αξιολογήσουν και για τη δική τους ζωή. Τέτοιες είναι: η συνεργασία, η ομαδικότητα, η συζήτηση, η συναπόφαση. Εν τέλει, όλοι μας κουβαλούμε μέσα μας ένα Νεάντερταλ! Ακόμη, μέσα από τη διαδικασία του παιχνιδιού-κυνηγιού, σκοπός είναι να ενεργοποιήσουν τα παιδιά και να δοκιμάσουν όλες τους τις αισθήσεις, κάποιες από τις οποίες, όπως η όσφρηση, δεν «καλλιεργούνται» ιδιαίτερα στο δικό μας πολιτισμό. Το σενάριο δεν αντλεί στοιχεία αποκλειστικά από τους τρόπους της Μέσης Παλαιολιθικής. Γι αυτό, στο κυνήγι χρησιμοποιείται και το τόξο (επινόηση των ανθρώπων της Ανώτερης Παλαιολιθικής), που όμως είναι οικείο εργαλείο/όπλο και εξάπτει τη φαντασία. Η επιλογή του λύκου, ως αντιπάλου κυνηγού, δεν είναι τυχαία: ο λύκος είναι το πρώτο ζώο που εξημέρωσε ο άνθρωπος, ήδη από τη μεσολιθική εποχή (10.000 8.000 χρόνια). Από αντίπαλος έγινε συνεργάτης (πρώτα στο κυνήγι) και φίλος, εξαιτίας ίσως της σύνθετης κοινωνικής δομής του, η οποία μοιράζεται πολλά κοινά στοιχεία με εκείνη των ανθρώπων. 14 Κ ΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ εξώφυλλο: Λίθινα εργαλεία, πιθανόν αιχμές για δόρατα, Μέση Παλαιολιθική. σελ. 4 Άποψη βραχοσκεπής Ασπροχάλικου (Ν. Πρέβεζας). σελ. 6 Τα εργαλεία του αρχαιολόγου για μια προϊστορική ανασκαφή. σελ. 7 Άποψη της περιοχής του Κοκκινόπηλου (Ν. Πρέβεζας), όπου υπήρχαν υπαίθριοι καταυλισμοί της παλαιολιθικής εποχής. σελ. 4 Φωτογραφία από τις αρχαιολογικές ανασκαφές της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο (1965). οπισθόφυλλο: Δόντι βραχύσωμου δασόβιου ρινόκερου και δόντι ελαφιού που βρέθηκαν στη βραχοσκεπή Ασπροχάλικο. Χάντρες από θαλάσσια όστρακα (Ανώτερη Παλαιολιθική)

Β ΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Υπάρχει πλούσια ξενόγλωσση βιβλιογραφία για την παλαιολιθική εποχή στην Ήπειρο, όπου εκτυλίσσεται η ιστορία μας. Εδώ, για διευκόλυνση του εκπαιδευτικού, παραθέτουμε μόνο 6 βασικούς τίτλους από την ελληνόγλωσση βιβλιογραφία: Αδάμ, Ε., 2008. Γραμμένο στην πέτρα. Στο Κ. Ζάχος (επιμ.) Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Ιωάννινα. Αδάμ, Ε. & Bailey, G.N., 1994. 1962-1992: Τριάντα χρόνια Παλαιολιθικής έρευνας στην Ήπειρο. Στο ΦΗΓΟΣ. Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ιωάννινα. Ζάχος, Κ. και συνεργάτες, 2007. Επανέκθεση Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων: Η Μουσειολογική Μελέτη. Στο Ηπειρωτικά Χρονικά, Τόμος 41. Κοτζαμποπούλου, Ε., 2008. Η Παλαιολιθική Εποχή: ακούραστοι ιχνηλάτες - σκεπτόμενοι κυνηγοί. Στο Κ. Ζάχος (επιμ.) Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Ιωάννινα. Κοτζαμποπούλου, Ε. & Bailey, G.N., 1998. Ο ρόλος των σπηλαίων κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής Εποχής στη βορειοδυτική Ελλάδα. Στο Πρακτικά του Α Πανελλήνιου Σπηλαιολογικού Συνεδρίου Άνθρωπος και Σπηλαιοπεριβάλλον, 26-29 Νοεμβρίου 1992. Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΑΡ. 68. Αθήνα. Παπακωνσταντίνου, Ε.Σ., 1998. Η Μέση Παλαιολιθική τεχνολογία στο Ασπροχάλικο: Παρουσίαση της μεθόδου του Ασπροχάλικου. Στο Πρακτικά του Α Πανελλήνιου Σπηλαιολογικού Συνεδρίου Άνθρωπος και Σπηλαιοπεριβάλλον, 26-29 Νοεμβρίου 1992. Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΑΡ. 68. Αθήνα. 15

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Παπάζογλου 16 & Κάνιγγος 45 444, Ιωάννινα Τηλ./Φαξ: 26510 72587 Ε-mail: aihs@culture.gr