ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ (ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Ι)

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΓΛΩΣΣΑΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΩΝ ΧΩΡΩΝ Ευαγγελία Θωμαδάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ (ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ Ι)

2 Διευκρίνιση: Οι παρούσες σημειώσεις αποτυπώνουν με περιληπτικό τρόπο το περιεχόμενο των ακαδημαϊκών διαλέξεων, στις οποίες παρουσιάζονται και διδάσκονται οι ενότητες του μαθήματος και στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στα αντίστοιχα προτεινόμενα εγκεκριμένα διδακτικά βιβλία, καθώς και στην ευρύτερη σχετική βιβλιογραφία. Οι ασκήσεις, ωστόσο, που συνοδεύουν την κάθε ενότητα έχουν εκπονηθεί από την γράφουσα.

3 Ενδεικτική βιβλιογραφία Προτεινόμενα διδακτικά εγχειρίδια 1. Μπαμπινιώτης, Γ Θεωρητική γλωσσολογία. Εισαγωγή στη σύγχρονη γλωσσολογία. Αθήνα (αυτοέκδοση). 2. Lyons, J Εισαγωγή στη γλωσσολογία. Αθήνα: Πατάκης. (= Language and Linguistics. C.U.P.). Άλλα εισαγωγικά εγχειρίδια Fromkin, Victoria, Rodman, Robert & Hyams, Nina Εισαγωγή στη μελέτη της γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης. Lyons, J Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Αθήνα: Μεταίχμιο (=1968. Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: C.U.P.) Martinet, André Στοιχεία γενικής γλωσσολογίας. Θεσσαλονίκη: Ι.Ν.Σ., Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη (= Éléments de linguistique générale. Paris: Librairie A.Colin). Παυλίδου, Θ.-Σ Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη. Φιλιππάκη - Warburton, Ειρήνη Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Αθήνα Νεφέλη. Dirven, René & Verspoor, Marjolijn Γνωστικές ανιχνεύσεις στη γλώσσα και στη Γλωσσολογία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press (= Cognitive Exploration of Language and Linguistics. Amstaerdam/Philadelphia: J. Benjamins). Για όσους επιθυμούν να διαβάσουν κάτι ακόμα Aitchison, Jean Οι σπόροι του λόγου. Καταγωγή και εξέλιξη της γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης. Auroux, Sylvain Η φιλοσοφία της γλώσσας. Αθήνα: Μεταίχμιο. Burling, Robbins Ο πίθηκος που μιλάει. Αθήνα: Νεφέλη (= The Talking Ape. How language evolved. Oxford: O.U.P.) Pinker, Steven Το γλωσσικό ένστικτο. Πώς ο νους δημιουργεί τη γλώσσα. Αθήνα: Κάτοπτρο. (= The language instinct. Penguin). de Saussure, Ferdinand Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας. Αθήνα: Παπαζήσης. Συλλογικό έργο (επιμ. Γ. Χάρης) Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα. Αθήνα: Πατάκης. Crystal, David Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Αθήνα: Πατάκης. Συλλογικό έργο Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα. Εκδ. Κ.Ε.Γ.

4 I. ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ 1. Η επιστήμη της Γλωσσολογίας 1.1 ορολογία: Linguistics, Linguistique, Linguistik, Sprachwissenschaft. Γέννηση της γλωσσολογίας στον 19 ο και 20 ο αι. Ο ρόλος του Ferdinand de Saussure και των Μαθημάτων του στη γέννηση της γλωσσολογίας (και ειδικότερα του δομισμού). 1.2 Μεθοδολογία ανάλυσης της γλώσσας και σχολές γλωσσολογικές. 1.3 Κλάδοι κατευθύνσεις στη γλωσσολογία σήμερα. 2. Η γλώσσα ως αντικείμενο της γλωσσολογίας. 2.1 Ο γλωσσολόγος επιχειρεί να διευκρινίσει το γενικό ερώτημα τι είναι γλώσσα διασπώντας το σε ειδικότερα ερωτήματα: πώς εκδηλώνεται η ανθρώπινη γλώσσα; Ποια χαρακτηριστικά συνιστούν αναπόσπαστα στοιχεία της ανθρώπινης γλώσσας; Πώς μπορεί ο γλωσσολόγος να εντοπίσει και περιγράψει τα χαρακτηριστικά αυτά; Σε τι διαφέρουν οι γλώσσες μεταξύ τους; 2.2 ανθρώπινη γλώσσα = φυσική γλώσσα ( τεχνητές γλώσσες). Η γλώσσα είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο, δεν έχει μέχρι σήμερα ανακαλυφθεί καμία ανθρώπινη κοινωνία που να μην διαθέτει γλώσσα (βλ. π.χ. μαρτυρία για απομονωμένους νεολιθικούς πολιτισμούς στον S. Pinker, 1994: 26, The language instinct (= 2000 Το γλωσσικό ένστικτο). 2.3 ανθρώπινη γλώσσα = εκδηλώνεται στα πλαίσια της γλωσσικής συμπεριφοράς. Γλωσσική συμπεριφορά = ομιλητές/συνομιλητές, φωνή, άρθρωση ήχων από τον ομιλητή, υλικό μέσο μετάδοσης της γλώσσας, πρόσληψή τους από τον συνομιλητή (αντιληπτικό σύστημα - γνωστικές δομές, κοινή γλώσσα), κατανόηση αυτού που έχει λεχθεί. 2.4 Αλλά: Γλωσσική συμπεριφορά: όχι σταθερό μέσο (γραφή, χειρονομίες), όχι απαραίτητη η χωροχρονική σύμπτωση ομιλητή - συνομιλητή, όχι απαραίτητη η δυνατότητα αποκωδικοποίησης του μηνύματος, όχι απαραίτητη η εκδήλωση της ικανότητας γλωσσικής επικοινωνίας (νήπια, μοναχοί ορκισμένοι στη σιωπή, μορφές προσωρινής αφασίας). 2.5 Άρα ο (θεωρητικός) γλωσσολόγος ενδιαφέρεται να προσδιορίσει τη γλώσσα έτσι ώστε να αναδείξει την ουσία της ανεξάρτητα από τους παράγοντες που αποτελούν μεταβλητές. 3. Γλωσσική κοινότητα κοινή μητρική γλώσσα ομιλητών/ γεωγραφικά όρια/ πολιτισμικά, πολιτικά κριτήρια (Μαξ Βάινραιχ: «γλώσσα είναι μια διάλεκτος που διαθέτει στρατό») ΜΗΤΡΙΚΉ γλώσσα δεύτερη γλώσσα ξένη γλώσσα γλωσσική κατάκτηση/ απόκτηση (acquisition/ acquire) έναντι (εκ)μάθησης (learning/ learn) μιας γλώσσας. 3.2 Ο μύθος της ομοιογενούς γλωσσικής κοινότητας Τι αποτελεί συστηματική διαφορά σε επίπεδο γλωσσικής κοινότητας (ιδιώματα, διάλεκτοι, γλώσσες - κοινωνιόλεκτοι); Κοινωνική και ατομική γλώσσα (ιδιόλεκτοι). Πρότυπη γλώσσα /εθνική πρότυπη διάλεκτος, μη πρότυπες διάλεκτοι που συνδέονται ιστορικά με την εθνική πρότυπη γλώσσα ή επίσημη (standard). Πρότυπη δόκιμη γλώσσα. Δόκιμη = γλωσσική μορφή που έχει αποκτήσει (κοινωνικό, λογοτεχνικό, παιδευτικό) κύρος, υποδειγματική με βάση κριτήρια ορθότητας. Πρότυπη/ επίσημη γλώσσα = η μορφή μιας γλώσσας που θεωρείται καθιερωμένη, η αποδεκτή ως κανονική σε επίπεδο κρατικής επικοινωνίας/ εκπαίδευσης (γλωσσικός σχεδιασμός). Είναι συνήθως κωδικοποιημένη (επίσημη

5 γραμματική), σχετίζεται με ρύθμιση (βλ. το κεφάλαιο περί ρυθμιστικής και περιγραφικής γραμματικής), αντιμετωπίζεται ως παγιωμένη. Ενδέχεται να ισοδυναμεί με τη γραπτή (μόνο) μορφή μιας γλώσσας. 3.3 Ατομική γλώσσα: ιδιόλεκτος και ύφος/ «υφολογική πολυγλωσσία», προφορικός και γραπτός λόγος. Υφολογία και Ανάλυση της Ομιλίας Ύφος: ιδιαιτερότητες και κανονικότητες - επιλογές /αποκλίσεις λογοτεχνικό ύφος: συνειδητή επιλογή επαναλαμβανόμενων δομικών σχημάτων >>> ποιητική γραμματική, έμφαση στη μορφή και στη συγκινησιακή/ βιωματική πλευρά της γλώσσας, προθετικότητα (intentionality). 3.4 Γλωσσική κοινότητα και η διάκριση λόγου ομιλίας Η έννοια της ομοιογενούς γλωσσικής κοινότητας ως συνέπεια της έννοιας του ιδανικού ομιλητή/ακροατή (ideal speaker/hearer) στη γενετική γραμματική (N. Chomsky). Γλωσσική ικανότητα (linguistic competence) και γλωσσική επιτέλεση (linguistic performance) Ο κοινωνικός χαρακτήρας του λόγου και το σωσσυρικό παράδοξο (ο λόγος ως συλλογική κατάθεση της γλώσσας των επιμέρους ομιλητών/ η ομιλία ως χωριστή εκδήλωση του λόγου σε κάθε ομιλητή). Διάκριση της γλώσσας (langage) σε ομιλία (parole) και λόγο (langue)/ εξωτερική και εσωτερική γλώσσα / σύστημα (system) και εφαρμογή (process) Coseriu: διάκριση μεταξύ συστήματος (System), πρότυπης γλώσσας (Norm/ Usage) κοινωνικής (soziale Norm) και ατομικής (individuelle Norm) πρότυπης γλώσσας - και ομιλίας (konkretes Sprechen = parole). Αλλά σε τι διαφέρει η κοινωνική πρότυπη γλώσσα από το λόγο; Hjelmslev: η γλώσσα ως σύστημα (schema, forme pure) διαφοροποιείται από την πραγμάτωσή της, την ομιλία, από την υλική μορφή της (forme matérielle), η οποία μπορεί να συγκεκριμενοποιηθεί είτε ως πρότυπη γλώσσα (norme) (πραγματωμένη κοινωνική γλώσσα) και ως ατομική γλωσσική χρήση (usage). 4. Δεν υπάρχουν πρωτόγονες γλώσσες. 4.1 Ο χαρακτηρισμός πρωτόγονη γλώσσα στηρίζεται σε προεπιστημονικές και αντιεπιστημονικές αντιλήψεις. 4.2 Δεν έχει διαπιστωθεί συσχετισμός μεταξύ του πολιτισμικού σταδίου στο οποίο βρίσκεται ένας ανθρώπινος πληθυσμός και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών (τυπολογικού χαρακτήρα) της γλώσσας του: οι συνθετικές ή κλιτές γλώσσες (π.χ. ινδοευρωπαϊκές) δεν είναι περισσότερο περίπλοκες ή πλούσιες από τις γλώσσες των αυτοχθόνων της Αυστραλίας ή από την Κινεζική, που θεωρείται απομονωτική γλώσσα. Οι υποθέσεις περί εξέλιξης των γλωσσών από έναν δομικά πιο πολύπλοκο τύπο προς έναν πιο απλό (19 ος αι., μεροληπτική αντίληψη: κλιτές γλώσσες >>>> απομονωτικές γλώσσες) θεωρούνται σήμερα απλουστευτικές (δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα γλώσσες απόλυτα ομοιογενείς τυπολογικά δεν έχει διαπιστωθεί τέτοια ευθύγραμμη εξέλιξη). 4.3 Υποθέσεις περί γένεσης της ανθρώπινης γλώσσας (γλωσσογονία): ευσταθεί επιστημονικά μια τέτοια συζήτηση; Πρόσφατες απόψεις. 4.4 Γλώσσες πίτζιν και κρεολές, η γλώσσα εσπεράντο και ο εγγενής (innate) χαρακτήρας της γλώσσας. 5. Γλώσσα και ανθρώπινος εγκέφαλος 5.1 Ημισφαίρια στον ανθρώπινο εγκέφαλο, πλευρικοποίηση, βιολογική ωρίμανση, η άποψη της κρίσιμης ηλικίας για την απόκτηση της γλώσσας (τα άγρια παιδιά ).

6 5.2 Στάδια στην απόκτηση της γλώσσας από το παιδί (κλάμα, βάβισμα, ψέλλισμα, ολοφραστική περίοδος, τηλεγραφική περίοδος). Προβλήματα στον καθορισμό τους: κριτήρια οριοθέτησης (δεν είναι σαφές ποια στοιχεία καθορίζουν κάθε στάδιο, η εξέλιξη είναι συνεχής, η αντιληπτική ικανότητα του παιδιού συνήθως είναι σε πιο προχωρημένο στάδιο από την ικανότητά του να παραγάγει λόγο) 5.3 Άνθρωπος και πρωτεύοντα (πειράματα εκμάθησης της ανθρώπινης γλώσσας σε χιμπαντζήδες ή άλλα πρωτεύοντα). ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να προσδιορίσετε ορισμένα στοιχεία που ανήκουν στην υλική πλευρά της γλώσσας. 2. Να αναφερθείτε σε δύο τουλάχιστον επιχειρήματα που μπορούν να στηρίξουν την άποψη ότι δεν υπάρχουν πρωτόγονες γλώσσες. 3. Είναι σωστό να υποστηρίξουμε ότι η ατομική γλώσσα προϋποθέτει την κοινωνική γλώσσα; Να επιχειρηματολογήσετε με βάση τις έννοιες: χρήση, γλωσσική κοινότητα, σύστημα, επιλογές. 4. Ποια/ ποιες από τις ακόλουθες απόψεις πρέπει να απορριφθεί/ απορριφθούν ως λανθασμένη; Α. Η γλωσσική επικοινωνία δεν προϋποθέτει ότι ομιλητής και ακροατής συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο και χρόνο. Β. Υπάρχουν και ορισμένα ζώα που μπορούν να χρησιμοποιήσουν γλώσσα. Γ. Ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τη γλώσσα στη νεολιθική εποχή. Δ. Ο λόγος είναι η εσωτερική πλευρά της γλώσσας. Ε. Οι ομιλητές μιας γλωσσικής κοινότητας χρησιμοποιούν την ίδια γλώσσα, αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι συμμορφώνονται στον ίδιο βαθμό προς την πρότυπη μορφή της. ΣΤ. Η γλωσσική ανάπτυξη του ανθρώπου συνδέεται με τη βιολογική του ωρίμανση. 5. Γιατί η έκφραση ομοιογενής γλωσσική κοινότητα αποτελεί μια εξιδανίκευση; Σε τι είναι χρήσιμη αυτή η εξιδανίκευση;

7 ΙΙ. Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 1. Σημειωτική/ σημειολογία (semiotics, sémiologie) = η επιστήμη των συμβολικών συστημάτων/ της επικοινωνίας 1.1 Η γλώσσα αποτελεί ένα σύστημα επικοινωνίας με ιδιαίτερη υφή ( άλλα συστήματα επικοινωνίας): διπλή άρθρωση (double articulation) / σύστημα σημείων (σημειολογική προσέγγιση). Σημείο σύμβολο Παραδείγματα συμβόλων: σημαία, ζυγαριά (αιτιακή σχέση συμβόλου -συμβολιζόμενου) 1.2 ΓΛΩΣΣΑ = ΣΥΣΤΗΜΑ «ο ανθρώπινος λόγος είναι έναρθρος»: διπλή άρθρωση (Μπαμπινιώτης, σ. 29, Lyons σ , Martinet 1976 (=1970), 9-12): η γλώσσα αποτελείται από μονάδες υλικές (φθόγγους), που όμως έχουν συστηματική φύση (πραγματώνουν φωνήματα), αφού σε κάθε ανθρώπινη γλώσσα οργανώνονται (συνδυάζονται) έτσι ώστε να υπηρετούν τη διάκριση μονάδων άλλης υφής (μη υλικής), των σημασιών (>>οικονομία γλώσσας) συνδυασμοί μονάδων στα διάφορα επίπεδα>> δομή/ σύστημα/ ιεραρχία επιπέδων (βλ. σχετικό κεφάλαιο) 1.3 ΓΛΩΣΣΑ = ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑ πομπός δέκτης μήνυμα δίαυλος κώδικας κωδικοποίηση / αποκωδικοποίηση μηνύματος συνθήκες επικοινωνίας γλωσσική επικοινωνία: ομιλητής ακροατής δίαυλος - γλωσσικός κώδικας κωδικοποίηση / αποκωδικοποίηση γλωσσικού μηνύματος - γλωσσικό σημείο (βλ. κεφάλαιο περί γλωσσικού σημείου) ομιλητής / ακροατής: ίδια γλώσσα ;;; (γνωστική/ βιωματική πλευρά σημασίας, προφορά, ιδιόλεκτος, διευρυμένος και περιορισμένος κώδικας) δίαυλος: τι ρόλο παίζει στη μετάδοση του μηνύματος; Η γλώσσα διαθέτει την ιδιότητα της «εναλλαξιμότητας του μέσου» (Lyons, σ. 37-8) γλωσσικός κώδικας ιδιότητα της «δυϊκότητας» (duality), βλ. παραπάνω «διπλή άρθρωση» μερική επικάλυψη κωδίκων, γλωσσική κοινότητα, σύστημα λόγος κωδικοποίηση/ αποκωδικοποίηση του μηνύματος: διεργασίες φυσιολογικές/ ψυχολογικές/ νοητικές 2. ΟΜΙΛΊΑ: προφορική γλώσσα/ προφορική επικοινωνία προφορικός και γραπτός λόγος 2.1 Διάκριση ως προς το μέσο κωδικοποίησης (προφορική ή γραπτή αποτύπωση). 2.2 Σημασία της γραπτής γλώσσας. Τα πλεονεκτήματα που εξασφάλισε η καταγραφή του λόγου στον άνθρωπο. «Γραμματική» = σπουδή του γραπτού λόγου, το γόητρο της γραπτής γλώσσας και της γραφής. 2.3 Το γραπτό κείμενο είναι δυνάμει ανοιχτό κείμενο επιδέχεται ερμηνείες (βλ. και 2.6.3) 2.4 Νεότερη γλωσσολογία: έμφαση στον προφορικό λόγο. Η προφορική γλώσσα είναι το αντικείμενο μελέτης της γλωσσολογίας. Προτεραιότητα του προφορικού λόγου έναντι του γραπτού: Η προφορική επικοινωνία είναι η φυσική πλευρά της γλώσσας Σωσύρ: η γραπτή αποτύπωση της γλώσσας είναι σαν τη φωτογραφία που απεικονίζει ένα πρόσωπο. 2.5 Επιχειρήματα υπέρ της προτεραιότητας του προφορικού λόγου Ιστορία: ο προφορικός λόγος προηγείται σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες του γραπτού.

8 Όλες οι ανθρώπινες κοινότητες διαθέτουν προφορική γλώσσα, ενώ ο αναλφαβητισμός είναι ακόμη και σήμερα διαδεδομένο φαινόμενο στις ανθρώπινες κοινωνίες Δομική προτεραιότητα προφορικού λόγου: Στην υποθετική περίπτωση της ισομορφίας (αντιστοίχισης 1:1) γραπτής και προφορικής μορφής μιας πρότασης πρέπει να δεχτούμε ότι η δόμηση της γραπτής μορφής εξαρτάται από την προφορική: ένας συνδυασμός γραμμάτων π.χ. που αναπαριστούν φθόγγους σε ένα αλφαβητικό σύστημα γραφής χαρακτηρίζεται σωστός ή όχι, αλλά για να εξηγηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός πρέπει να αναφερθεί κανείς στον επιτρεπτό συνδυασμό φθόγγων στη συγκεκριμένη γλώσσα, ή στην ανθρώπινη γλώσσα γενικά. Ο συνδυασμός των ελάχιστων στοιχείων προϋποθέτει την προφορική μορφή της γλώσσας (το β επίπεδο άρθρωσης) Λειτουργική προτεραιότητα: Πολλαπλότητα λειτουργιών της προφορικής γλώσσας Βιολογική προτεραιότητα: Πολλά από τα στοιχεία που διαθέτουμε δείχνουν ότι είναι βιολογικά/γενετικά καθορισμένο για τον άνθρωπο να αναπτύξει γλώσσα και να χρησιμοποιήσει για το σκοπό αυτό τα φωνητήρια όργανα. Προγλωσσικό στάδιο στα βρέφη (κλάμα>>βάβισμα, βασικό ρεπερτόριο πρώτων φθόγγων/ φωνητικών σχημάτων): ακολουθεί την ίδια γενικά πορεία σε όλα τα ανθρώπινα βρέφη (ακόμη και στα παιδιά με προβλήματα ακοής ή σε κείνα με σύνδρομο Ντάουν). Πολλοί φθόγγοι μαρτυρούνται σε βρέφη/ χάνονται στους ενηλίκους. 2.6 Γραπτός λόγος: όχι απλώς καταγραφή του προφορικού Υπάρχουν στοιχεία του προφορικού λόγου που αναγκαστικά απουσιάζουν από το γραπτό λόγο και πρέπει να σηματοδοτηθούν με διαφορετικό τρόπο απ ότι στον προφορικό. Π.χ. επιτονισμός > νοηματικές διαφοροποιήσεις (1) Ο Γιώργος ήρθε i. επιτονική καμπύλη καθοδική. Υπονόημα: όχι η Μαρία β)) ii. μικρή παύση μετά την ΟΦ, επιτονική καμπύλη καθοδική από την πρώτη στη δεύτερη συλλαβή του ρήματος. Υπονόημα: δεν είμαι σίγουρη Δεικτικά στοιχεία (2) Εδώ παρακάτω θα βρεθούμε με το Θωμά (τόπος, χρόνος, πρόσωπο) Λεξιλόγιο (3) Σας υποβάλλω τα συνημμένα έγγραφα και παρακαλώ (4) Είναι πάντα πολύ εντάξει στις υποχρεώσεις του (5) Ανταποκρίνεται πάντα πλήρως στις υποχρεώσεις του Σε επίπεδο κειμένου ο προφορικός λόγος δομείται διαφορετικά από τον γραπτό Ένα κείμενο μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετικά απ ότι ίσως ήταν η πρόθεση του δημιουργού του Ιστορικά υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα για γραπτές μορφές γλώσσας που αποτέλεσαν πρότυπη γλώσσα σε μια γλωσσική κοινότητα. (κύρος - σταθερότηταδιάρκεια απουσία μεταβολών) Γραφή ορθογραφία προφορά. Φωνητική φωνολογική ιστορική ορθογραφία /"ju:z@bl/ usable

9 /fo"tca/ [fo"tja] φωτιά ΜΕΠΟ<ΙΕ>ΣΕΝΗΑΙΣΟΠΟΣ 3 Η συγχρονική και διαχρονική διάσταση στη γλώσσα. 3.1 Σωσύρ : επισημαίνει την ανάγκη διαφοροποίησης των δύο αυτών προσεγγίσεων στην έρευνα των γλωσσικών φαινομένων. Η μεταφορά της παρτίδας σκακιού. Η μεταφορά της οριζόντιας και εγκάρσιας τομής στο δέντρο. Η αναπαράσταση των δύο δυνατών προσεγγίσεων ως αξόνων. Στατικό έναντι εξελικτικού. 3.2 Σύγκριση των δύο προσεγγίσεων Τα διαχρονικά φαινόμενα είναι «α - συστηματικά», τα συγχρονικά είναι συστηματικά Κάθε γλωσσική κατάσταση (συγχρονία) είναι τυχαίο προϊόν, δεν έχει τελεολογικό χαρακτήρα Τα διαχρονικά φαινόμενα δεν συνιστούν σχέσεις, αλλά είναι μεμονωμένα. Τα συγχρονικά φαινόμενα αντίθετα είναι κατεξοχήν σχέσεις και επιτελούν ορισμένη λειτουργία (εξυπηρετούν σκοπιμότητα μέσα στο σύστημα) Ενώ η διαχρονική εξέταση των φαινομένων μπορεί να είναι έχει κατεύθυνση από το παρόν προς το παρελθόν, αλλά και από το παρελθόν προς το παρόν, η συγχρονική εξέταση γνωρίζει μόνο την προοπτική των ομιλούντων Ιδιοσυγχρονία: το σύνολο των στοιχείων που είναι αναγκαίο να μελετηθούν επειδή σε μια ορισμένη χρονική «στιγμή» συναπαρτίζουν ένα σύστημα. (στην ίδια συγχρονία μπορεί να ανήκουν περισσότερες από μια ιδιοσυγχρονίες) Η διαχρονική και η συγχρονική θεώρηση είναι (κατά τον Σωσύρ) απολύτως ασυμβίβαστες μεταξύ τους. Μεθοδολογικά ο γλωσσολόγος πρέπει να διακρίνει την εξέταση αυτών των δύο όψεων των φαινομένων. Παραδείγματα σύγχυσης διαχρονικής και συγχρονικής θεώρησης: (1) ει, οι, αι: «δίφθογγοι»!!!! (2) φ,χ,θ «δασέα»!!!! (3) άνθρωπος ανθρώπου: μετακίνηση τόνου στην παραλήγουσα επειδή η λήγουσα είναι μακρά!!!!! (4) (λατινικά) facio/ conficio: κώφωση του φωνήεντος εξαιτίας της σύναψης με το προρρηματικό;!!! 3.3 Συγχρονικοί και διαχρονικοί νόμοι Ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία: γλωσσικός νόμος (= φωνητικός, Lautgesetz). Χαρακτηρίζεται από γενικότητα και υποχρεωτικότητα Συγχρονικά φαινόμενα > κανονικότητες > γενικότητα, αλλά όχι υποχρεωτικότητα. Διαχρονικά φαινόμενα> κανονικότητες> υποχρεωτικότητα, αλλά όχι γενικότητα. (5) ληκτικοί φθόγγοι Ν. Ελλ.: ς, ν, φωνήεν (6) [+κλειστό, + δασύ] >>> [-κλειστό, -δασύ, +διαρκές] /ph/ >>>>>>>>>>/f/ /th/>>>>>>>>>>/θ/ /kh/>>>>>>>>>/x/ 3.4 Νεότερες απόψεις για τη διάκριση συγχρονίας και διαχρονίας Οι μεταβολές, έστω κι αν θίγουν άμεσα μόνο ορισμένα στοιχεία του συστήματος, οδηγούν σε επαναπροσδιορισμό του συστήματος συνολικά. (7) [+δασύ] >>>[-δασύ]>>>[0δασύ]

10 3.4.2 Και τα διαχρονικά φαινόμενα διέπονται από συστηματικότητα: ιστορικές μεταβολές = μεταβολές συστημάτων (συγχρονιών), όχι μεμονωμένων στοιχείων. (8) χειμών >>>> χειμώνας μήτηρ>>>>μητέρα Τα συγχρονικά φαινόμενα δεν είναι στατικά: παράλληλοι τύποι ύφος - αρχαϊσμοί (9) /e" n dino/ /e"dino/ (10) πόλης πόλεως (11) πατέρες πατεράδες (12) επρόκειτο -?, παρατίθεται /παραθέτεται Προτεραιότητα της συγχρονικής περιγραφής = η συγχρονική περιγραφή είναι ανεξάρτητη από τη διαχρονική, ενώ η διαχρονική αποτελεί στην ουσία περιγραφή διαδοχικών συγχρονιών. ΑΣΚΗΣΕΙΣ προτάσεις για σύντομες εργασίες 1. Να προσδιορίσετε, συγκρίνοντας την περίσταση επικοινωνίας στο (α) με κάθε μια από τις περιστάσεις γλωσσικής επικοινωνίας στα (β)-(ζ), αν αυτό που αλλάζει είναι ο δίαυλος, ο κώδικας ή το μήνυμα: (α) ζητάω από το συνομιλητή μου που βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο να μου στείλει χρήματα, (β) κάνω το ίδιο από το τηλέφωνο (γ) του ζητάω το ίδιο με ένα γράμμα, (δ) με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (ε) ζητάω το ίδιο στα αγγλικά, (στ) ζητάω να στείλει τα χρήματα από την Αγγλία, (ζ) ζητάω με ένα γράμμα να μη στείλει χρήματα. 2. Όταν εξετάζουμε τα ακόλουθα ζητήματα κινούμαστε στο συγχρονικό ή στο διαχρονικό άξονα; Α) πώς από το σύστημα φωνηέντων της Ελληνικής χάθηκε η διάκριση μακρών βραχέων Β) πώς δηλώνεται το διαφορετικό πρόσωπο από τους ρηματικούς τύπους Γ) από ποια λέξη της αρχαίας ελληνικής προέρχεται το ρίχνω Δ) πώς σχηματίζεται η λέξη χτύπημα από το ρήμα χτυπώ Ε) τι είναι το στοιχείο να (να πάω; /να πήγαινα/ να έρθεις τώρα!). 3. Ποιο από τα δύο είναι λάθος: να μιλάμε για την ύπαρξη διφθόγγων στα Νέα Ελληνικά ή να μιλάμε για διφθόγγους στην περίπτωση των αι, ει, ου; Γιατί; 4. «Η γλώσσα υπάρχει πρώτα και πάνω απ όλα ως προφορική επικοινωνία». Για ποιο λόγο υποστηρίζεται από τη σύγχρονη γλωσσολογία η άποψη αυτή; (βρείτε αντίστοιχα χωρία στη βιβλιογραφία για να στηρίξετε την ανάλυσή σας). 5. Νομίζετε ότι αν χρησιμοποιούσαμε λατινικούς χαρακτήρες για να γράψουμε ελληνικά θα μπορούσαμε να αποδώσουμε πιστά τη φωνητική μορφή της γλώσσας μας; Θα συναντούσαμε προβλήματα και ποια; Αναφέρετε μερικά ενδεικτικά, με παραδείγματα. Συγκρίνετε και με τα λεγόμενα greeklish. Επίσης μπορείτε να διερευνήσετε τι συμβαίνει με γλώσσες, όπως η τουρκική, που υιοθέτησαν σχετικά πρόσφατα σύστημα γραφής στηριγμένο στο λατινικό. 6. Να συζητήσετε τις ακόλουθες περιπτώσεις με βάση τη διάκριση συγχρονίας και διαχρονίας στην περίπτωση της Ν.Ε., καθώς και τις έννοιες : κανονικότητα/ γενικότητα / υποχρεωτικότητα.

11 Σε παράγωγα όπως τρίμμα (/trima/) (από το τρίβ-ω + -μα) κόμμα (/koma/) (< kov-ma) γράμμα (/γrama/) (<γraf-ma) κτλ. οι συνδυασμοί vm-, -fm- φαίνεται ότι δεν είναι επιτρεπτοί: τα χειλικά (-v-, -f-) αφομοιώνονται στη θέση αυτή. Ωστόσο η εξήγηση αυτή δεν φαίνεται απολύτως ικανοποιητική, αν σκεφτεί κανείς ότι παρόλα αυτά προφέρουμε το συνδυασμό φθόγγων βμ- (-vm-) σε λέξεις όπως τραύμα, ρεύμα, γεύμα κτλ. Πού νομίζετε ότι πρέπει να αναζητήσουμε απάντηση; Πώς μπορεί να μας βοηθήσει εδώ η διάκριση συγχρονίας και διαχρονίας; Ένα ανάλογο παράδειγμα που μπορείτε να συζητήσετε είναι το εξής: ντύνω (όχι *νδύνω), αλλά ένδυμα, κίνδυνος 7. Να επισημάνετε ορισμένα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου που τον διαφοροποιούν από τον γραπτό. Δοκιμάστε να τα ανιχνεύσετε, κάνοντας μια σύντομη καταγραφή και απομαγνητοφώνηση ζωντανού λόγου (διάρκειας το πολύ 5 λεπτών, π.χ. από ελεύθερη συζήτηση στην τηλεόραση). Να εξηγήσετε γιατί τέτοια χαρακτηριστικά απουσιάζουν από το γραπτό λόγο και αν αυτό συνιστά μειονέκτημα ή πλεονέκτημα.

12 ΙΙΙ. ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΣΗΜΕΙΟ 1. Ο σημειακός χαρακτήρας της γλώσσας 1.1 Γλωσσική επικοινωνία > σύστημα επικοινωνίας που στηρίζεται στην ύπαρξη σημείων. Άρα γλωσσικά σημεία = μονάδες του σημειωτικού συστήματος που ονομάζουμε γλώσσα. 1.2 Ιστορία της έννοιας του σημείου Στωικοί: σημαινόμενον - σημαίνον - τυγχάνον τυγχάνον = εκτός υποκείμενον σημαινόμενον = σημασία (λεκτόν ή πράγμα) (έννοια) σημαίνον = φωνή σημαινόμενο = άυλο, σημαίνον, τυγχάνον = «σώματα» ιερός Αυγουστίνος μεσαιωνικοί γραμματικοί (σχολαστικοί): signum >>> signans signatum (βλ. και Saussure signifié -signifiant) Σημειακό τρίγωνο 2. Το γλωσσικό σημείο 2.1. Ορισμός γλωσσικού σημείου (όπως προκύπτει από τα Μαθήματα του Σωσύρ): Συνδυασμός δύο εσωτερικών στοιχείων, ορισμένης σημασίας και ορισμένης μορφής. Ο συνδυασμός είναι μοναδικός και συμβατικός Διαφοροποίηση έναντι της αντίληψης που εκφράζεται από το σημειακό τρίγωνο: τα γλωσσικά σημεία δεν συνδέουν πράγματα και ονόματα /δεν είναι μόνο το σημαινόμενο, αλλά και το σημαίνον εσωτερικό στοιχείο / το ενδιαφέρον στρέφεται στη σχέση ανάμεσα σε σημαίνον και σημαινόμενο Ποιες συνέπειες έχει η προσέγγιση αυτή των γλωσσικών σημείων: Στη γλώσσα δεν νοούνται σημεία που να αποτελούνται από σημασίες χωρίς μορφές ή από μορφές χωρίς σημασίες (συνδυαστικότητα). Η χωριστή μελέτη καθεμιάς από τις πλευρές αυτές του γλωσσικού σημείου αποτελεί μεθοδολογική αφαίρεση. Βλ. την ιδιότητα της δυϊκότητας της γλώσσας Εφόσον σημασία και μορφή είναι εσωτερικά στοιχεία: Απορρίπτεται η άποψη ότι οι λέξεις είναι ονόματα για τα πράγματα. Η επιστημονική μελέτη της γλώσσας κινείται πέρα από τη διαμάχη σχετικά με το αν η σχέση ονομάτων και πραγμάτων καθορίζεται φύσει ή θέσει [ερώτημα γλωσσογονικό]. Το σημειακό τρίγωνο δεν απεικονίζει σωστά τη σχέση γλωσσικών μονάδων και πραγμάτων/ όντων. Οι μονάδες της γλώσσας, τα σημεία, συνδέονται με τα πράγματα με σχέση δήλωσης, αλλά η μορφή (signans, signifiant) και το περιεχόμενο (signatum, signifié) του γλωσσικού σημείου συνδέονται μεταξύ τους με σχέση σήμανσης. Τόσο η σημασία, το περιεχόμενο, (η έννοια concept κατά τον Σωσύρ) όσο και η μορφή, που ο Σωσύρ ονομάζει ακουστική εικόνα, είναι μη υλικά, ψυχολογικά στοιχεία. Μορφή φθόγγοι. Η μορφή, η ακουστική εικόνα αντιπροσωπεύεται, δεν αποτελείται από φθόγγους Ιδιότητες του γλωσσικού σημείου Η ιδιότητα της συμβατικότητας του γλωσσικού σημείου. Ενδείξεις για την ιδιότητα αυτή: Ονοματοθετική λειτουργία νέων προϊόντων

13 Ονόματα νεοανακαλυφθέντων ζώων ή φυτών Διαφορετικές γλώσσες ανάπτυξη συγκριτικής γλωσσολογίας Συνέπειες της ιδιότητας αυτής: Εκμάθηση σημείων Νέοι τρόποι χρήσης σημείων Επινόηση νέων σημείων - εξέλιξη γλώσσας [μεταβλητότητα] Δημιουργική χρήση γλώσσας ανάλογα με περιστάσεις / προθέσεις Επιβάρυνση μνήμης Διαφορές ομιλητών στο λεξιλόγιο Πιθανή επιβεβαίωση για το γενετικό καθορισμό της γλωσσικής ικανότητας Αιτιότητα και σχέση δήλωσης Ονοματοποιίες και επιφωνήματα. Συμβολική αξία φθόγγων. Κιναισθησία. Σχετική αιτιότητα: σημεία από άλλα σημεία. Γιατί τα στοιχεία αυτά δεν ανατρέπουν την άποψη περί της συμβατικότητας του γλωσσικού σημείου Η ιδιότητα της γραμμικότητας του σημαίνοντος Το σημαίνον εμφανίζεται ως διαδοχή στοιχείων: συσχετισμός με την υλική διάστασης της γλώσσας / η γλώσσα πραγματώνεται στην ομιλία ως σειρά ήχων Η γραμμικότητα στο α και στο β επίπεδο άρθρωσης της γλώσσας: σειρά φωνημάτων, μορφημάτων, λέξεων φράσεων μέσα στη πρόταση Η γραμμικότητα στο επίπεδο της μορφής συνυφαίνεται με την έννοια της δομής, της οργάνωσης και της οικονομίας στη γλώσσα Υπερτεμαχιακά φαινόμενα Μορφή = Ακουστική εικόνα Ακουστική εικόνα = γνώση για τον τρόπο που θα πραγματωθεί φωνητικά ένα σημείο Ακουστική εικόνα και οπτικό ίνδαλμα: Συμβατικότητα. Δομική προτεραιότητα προφορικής γλώσσας. Υλική πραγμάτωση οπτικού ινδάλματος = γραφή Πλευρές και διάρθρωση του γλωσσικού σημείου Εσωτερική πλευρά του γλωσσικού σημείου: = σημασία, ακουστική εικόνα (οπτικό ίνδαλμα). Εξωτερική πλευρά του γλωσσικού σημείου: = δηλούμενο αντικείμενο, φθόγγοι Γλωσσικό σημείο = σημαίνον + σημαινόμενο = έκφραση + περιεχόμενο Σημαίνον = εσωτερική όψη της έκφρασης του γλωσσικού σημείου, φθόγγοι και γράμματα = εξωτερική όψη της έκφρασης του γλωσσικού σημείου Σημαινόμενο = εσωτερική όψη του (γνωστικού και βιωματικού) περιεχομένου του γλωσσικού σημείου. Το αντικείμενο αναφοράς = εξωτερική όψη του περιεχομένου του γλωσσικού σημείου. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Ποιες από τις ακόλουθες επισημάνσεις είναι σωστές και ποιες όχι; Το γλωσσικό σημείο προκύπτει από το συνδυασμό των φθόγγων με τις σημασίες. Το σημαίνον είναι η μορφή του γλωσσικού σημείου.

14 Το δηλούμενο αντικείμενο είναι μέρος του γλωσσικού σημείου κατά τον Σωσσύρ. Υπάρχει κατ αρχήν ένα αντικείμενο, στο οποίο δίνει κανείς ένα όνομα. Αυτό το όνομα λέγεται γλωσσικό σημείο. Το σημαινόμενο παίζει πρωταρχικό ρόλο για την ύπαρξη του γλωσσικού σημείου, το σημαίνον είναι δευτερεύον. Το σημαίνον χαρακτηρίζεται από γραμμικότητα, το σημαινόμενο όμως όχι. Η συμβατικότητα του γλωσσικού σημείου εξηγεί γιατί η γλώσσα μπορεί να αλλάζει. Μια ορισμένη μορφή (σημαίνον) πραγματώνεται με διαφορετικούς υλικούς τρόπους. 2. Ποια ιδιότητα του γλωσσικού σημείου μπορεί να εξηγήσει γιατί η λέξη /vazo/ είναι δυνατόν να συνδέεται με δυο εντελώς διαφορετικές σημασίες ( το βάζο και βάζω ) στα ελληνικά; Γιατί; 3. Μπορεί η γραμμικότητα (που χαρακτηρίζει το σημαίνον) να δημιουργήσει προβλήματα; Σκεφτείτε τα ακόλουθα παραδείγματα και απαντήστε: Ομιλητής Α. Το κορίτσι πρότεινε το αγόρι. (πιθανή συνέχεια της συνομιλίας) Ομιλητής Β1. Και μετά; Εκείνος δέχτηκε να μπει αρχηγός; Ομιλητής Β2. Κι εγώ νόμιζα πως πρότεινε έναν φίλο του. Υπόδειξη: Θυμηθείτε ότι η γραμμικότητα του σημαίνοντος δεν εκδηλώνεται μόνο στο φωνολογικό επίπεδο, αλλά και σε άλλα επίπεδα όπως το συντακτικό. 4. Τα επιφωνήματα μπορούν να ανατρέψουν την άποψη περί συμβατικότητας του γλωσσικού σημείου; Έχει δηλαδή στα επιφωνήματα το σημαινόμενο αιτιακή σχέση με το σημαίνον; Για να απαντήσετε βρείτε παραδείγματα επιφωνημάτων από διαφορετικές γλώσσες.

15 IV. ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 1. Η γλώσσα είναι σύστημα 1.1. Γλώσσα = λόγος = σύστημα ( ομιλία) Λόγος = υπάρχει στο μυαλό των ομιλητών, είναι αυτοτελής έναντι της ομιλίας, είναι υποσυνείδητη συστηματική γνώση. Ομιλία = συγκεκριμένη εκδήλωση του συστήματος, πραγμάτωση του συστήματος σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο, απόρροια της γνώσης του συστήματος από τους ομιλητές. Ερωτήσεις κατανόησης: Πώς γίνεται να χρησιμοποιούμε λέξεις συνώνυμες; Γιατί μας είναι δυνατόν να ξεχωρίσουμε έναν ομιλητή που έχει (ξενική ή διαλεκτική) «προφορά»; Τι είναι αυτό που μας επιτρέπει να σχηματίζουμε τύπους σε ανύπαρκτες λέξεις (nonsense words Berko 1959); Τι είναι αυτό που μας επιτρέπει να εντάσσουμε μορφολογικά και φωνητικά τις ξένες λέξεις στη γλώσσα μας; 1.2. Γλώσσα = μορφή και όχι ύλη. Οι φθόγγοι (όχι οι ήχοι) συνιστούν μονάδες αξιοποιήσιμες στη γλωσσική επικοινωνία σε κάθε γλώσσα (στην ελληνική τη σημερινή, αλλά όχι στην ελληνική του 300 μ.χ., ούτε στην ιταλική ή την αγγλική) μπορεί να εντοπιστεί και να περιγραφεί ένα συγκεκριμένο σύνολο φθόγγων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που λειτουργούν ως μονάδες ώστε να δημιουργηθούν λέξεις, προτάσεις κτλ. Οι γραμματικές κατηγορίες δεν είναι δεδομένες για όλες τις γλώσσες. Ενώ στην ελληνική χρησιμοποιείται η ίδια μορφή / σειρά μορφών των λέξεων που ονομάζουμε ρήματα για να δηλωθεί και ότι κάτι εξελίσσεται και ότι κάτι γίνεται συνήθως (= Ενεστώτας), η αγγλική διακρίνει ανάμεσα σ αυτές τις δύο δυνατότητες και χρησιμοποιεί διαφορετικό ρηματικό τύπο στην καθεμιά περίπτωση. (1) ελλην. : Απολαμβάνω αυτή τη στιγμή το καφεδάκι μου/ Απολαμβάνει καθημερινά τη θέα (2) αγγλικά: I m enjoying my coffee right now/ He enjoys the view. Η έννοια «μεγάλος» στα ελληνικά, τα αγγλικά, τα τουρκικά και τα ρωσικά δεν αποδίδονται με ισοδύναμες ακριβώς λέξεις: πρβλ. ελληνικά αγγλικά τουρκικά ρωσικά Μεγάλο δέντρο Big/high tree Uzun bir aĝaç Bolshoje djerevo Большое дерево Μεγάλo δωμάτιο Large room Genis bir oda Bolshaja komnata Большая комната Μεγάλη μέρα Μεγάλη καρδιά Long day Büyük bir olay Dlinnich djen Длинный день 1.3. Ύλη στο επίπεδο του «περιεχομένου» και ύλη στο επίπεδο της «έκφρασης»: έννοιες και ήχοι/φθόγγοι 1.4. Μορφή στο επίπεδο του «περιεχομένου» και μορφή στο επίπεδο της «έκφρασης»: σημασίες και φωνήματα Μορφή και σύστημα: η ύλη διαμορφώνεται/ μορφοποιείται/ δομείται και αποκτά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ακριβώς χάρη στο ότι η γλώσσα είναι σύστημα.

16 2. Η γλώσσα είναι σύστημα σχέσεων 2.1. Η έννοια της δομής συνεπάγεται την έννοια των σχέσεων. Στο επίπεδο της ομιλίας / γλωσσικής επικοινωνίας οι ομιλητές εκμεταλλεύονται τη δυνατότητα επιλογής και συνδυασμού στοιχείων. Αυτή η δυνατότητα είναι απόρροια της ύπαρξης της γλώσσας ως λόγου, ως συστήματος. Κανένα από τα στοιχεία δεν έχει ύπαρξη μεμονωμένη (αν και είναι διακριτό από τα άλλα>>διακριτότητα), αλλά οφείλει την ύπαρξή του στο ότι είναι μέλος ενός συνόλου. Αυτό εκφράζεται από την πλευρά της γλωσσικής ανάλυσης με την περιγραφή των χαρακτηριστικών των στοιχείων (διακριτότητα) που απαρτίζουν το γλωσσικό σύστημα σε κάθε επίπεδο Γλωσσικές σχέσεις= γλωσσικές διαφορές διακριτότητα= διαφορά διαφορά σε επίπεδο σημαινόντων (3) /xeri/ : /γeri/ : /meri/ : /feri/ (4) χέρι : χέρια, βουνό: βουνά, δάσος : δάση (5) μαμά: μαμάδες, καφές: καφέδες, παππούς: παππούδες (6) Το σπίτι πουλήθηκε /χτίστηκε / βάφτηκε/ γκρεμίστηκε/*θεμελιώθηκαν πέρσι. (7) Μίλησε με πολλούς άντρες και γυναίκες διαφορά σε επίπεδο σημαινομένων (3 ). άλλη λέξη (4 ). ενικός: πληθυντικός (5 ). ενικός : πληθυντικός, αρσενικό: θηλυκό (6 ). Υποκ[ενικ] Ρ[ενικ] «πουλάω»/ «χτίζω»/ «βάφω» «πουλάω»/ «αγοράζω»/ «χαρίζω»/ «νοικιάζω» «χτίζω»/ «οικοδομώ»/ «κατασκευάζω»/ «ανεγείρω»/ «αναστηλώνω» (7 ). αμφισημία 2.3. Γλωσσικές σχέσεις: τα σημεία ως γλωσσικές «αξίες» (8) ιδέα: κατεβάζω ιδέες, μου `ρχεται μια ιδέα, δεν έχω ιδέα, μη σου μπαίνουν ιδέες, έχω μια ιδέα, βάζω τις ιδέες μου σε πράξη, ο πυρήνας μιας ιδέας (9) full of bright ideas, explore discuss/bounce ideas around, new ideas, generate ideas, wacky ideas, translate an idea into something, the germ of an idea 3. Συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις 3.1. Ο συνταγματικός και ο παραδειγματικός άξονας: κάθε γλωσσικό στοιχείο (μονάδα) σε οποιοδήποτε επίπεδο ορίζεται με βάση δύο διαδικασίες, την συνδυαστικότητα και την υποκαταστασιμότητα Συνταγματικές σχέσεις= σχέσεις εν παρουσία, συνδυαστικές, συνεμφάνιση στοιχείων, κατανομή, επιλογή, αποδεκτοί/ γραμματικοί συνδυασμοί (10) συντακτικές: Δίνω στους φοιτητές ασκήσεις. Δίνω στους φοιτητές πολλές ασκήσεις. Τροφοδοτώ τους φοιτητές με ασκήσεις. Εφοδιάζω τους φοιτητές με καινούργιους όρους. Βασανίζω τους φοιτητές με καινούργιους όρους.

17 Εξηγώ στους φοιτητές τους καινούργιους όρους *Τροφοδοτώ στους φοιτητές ασκήσεις *Τροφοδοτώ των φοιτητών με ασκήσεις!! Βασανίζω τους όρους με καινούργιους φοιτητές (11) μορφολογικές: θέμα- κατάληξη, α + β συνθετικό, γένος στην ΟΦ άνθρωπ-οι, ανθρώπ-ων, ανθρωπ-άκι, ανθρωπ-ο-μορφος, καλ-οί άνθρωπ-οι / καλ-ές μέρ-ες *οι-ανθρωπ, *καλές άνθρωποι (12) φωνολογικές /pono/ /nopo/, /pino/ /ipno/ (13) λεξιλογικές (συνάψεις) βιβλίο τσέπης, τυπωμένο, ακριβό, φτηνό, εικονογραφημένο, διδακτικό, ογκώδες, πολύτομο αντίτυπο βιβλίου (14) σημασιολογικές νερό (τα δάκρυα του τρέχανε) νερό (είπε το μάθημα ) νερό τα νερά του ξύλου 3.3. Παραδειγματικές σχέσεις = σχέσεις εν απουσία, / «μνημονικές»/ υποκατάσταση, αντιθετική σχέση μέσα σε ένα σύνολο ομοειδών στοιχείων, συμπληρωματική κατανομή /`pono/ /`pino/ /`pano/ /`ano/ /`pono/ /po`no/ πίνω πίνεις έπινα πιες πίνω νερό πίνω γάλα δίνω νερό πίνω νεράκι νερό πίνω διασκέδαση, αναψυχή, γλέντι, γλεντοκόπημα, ψυχαγωγία, ξεφάντωμα, ευωχία, πανηγύρι, ραβαϊσι, ευθυμία, τέρψις, ντιβερτιμέντο, ξέσκασμα/ ανία πλήξη, βαρεμάρα, βαργεστημάρα, μονοτονία, στενοχωρία, αθυμία 3.4. Σημασία παραδειγματικών και συνταγματικών σχέσεων για τη γλωσσολογική ανάλυση: κλιτικό παράδειγμα, ταξινόμηση στοιχείων, αγγλική σχολή λεξιλόγιο ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω διατυπώσεις ως ορθές ή όχι, με βάση ό,τι έχετε μάθει ως τώρα. Α.Διαφορετική μορφή σε επίπεδο έκφρασης είναι η διαφορετική (διαλεκτική) προφορά Β. Η διάκριση λόγου και ομιλίας είναι ισοδύναμη με τη διάκριση συστήματος και πραγμάτωσης του συστήματος. Γ. Το γεγονός ότι μπορούμε με 5 μόνο φωνήεντα στη Ν. Ελληνική να δημιουργήσουμε άπειρες λέξεις αποδεικνύει ότι η γλώσσα είναι σύστημα. Δ. Η συστηματική φύση της γλώσσας φανερώνεται και στο επίπεδο της μορφής και στο επίπεδο του περιεχομένου. Ε Ανάμεσα σε συνώνυμες λέξεις υφίσταται συνταγματική σχέση. 2. Γιατί η σύγκριση των λέξεων /mila/, /lima/, /alima/, /almi/ δείχνει ότι η γλώσσα είναι μορφή και όχι ύλη; 3. Η συστηματική φύση της γλώσσας επιτρέπει επιλογές. Να βρείτε μια περίοδο από κείμενο και να δείξετε σε ποιες επιλογές έχει οδηγηθεί ο συντάκτης του στο συντακτικό και στο λεξικό επίπεδο. 4. Να καθορίσετε σε ποιες από τις ακόλουθες περιπτώσεις πρόκειται για συνταγματική σχέση και σε ποιες για παραδειγματική: a. Η σχέση ανάμεσα στο ρήμα (μιλώ) και το αντικείμενο-οφ (ελληνικά). b. Η σχέση ανάμεσα στο θέμα του ρήματος (μιλ-) και την προσωπική κατάληξη (-ώ).

18 c. Η σχέση ανάμεσα στο πρώτο (μιλώ) και το δεύτερο πρόσωπο του ρήματος (μιλάς). d. Η σχέση ανάμεσα στην κατηγορία των ουσιαστικών και στην κατηγορία των ρημάτων. e. Η σχέση ανάμεσα στο ουσιαστικό (ομιλία) και το επίθετο (ενδιαφέρουσα). f. Η σχέση ανάμεσα στα επίθετα (ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη, κουραστική, μακρά, σύντομη) που είναι δυνατόν να προσδιορίσουν το ουσιαστικό (ομιλία). g. Η σχέση ανάμεσα στο ρήμα (χτυπώ) και το παράγωγο ουσιαστικό (χτύπημα). h. Η σχέση ανάμεσα στη βάση (χτυπ(η)-) και το παραγωγικό επίθημα (-μα). i. Η σχέση ανάμεσα στην σημασία που είχε η λέξη εκκλησία στα Α.Ε. ( συνέλευση ) και τη σημερινή σημασία ( ναός ). 5. Να καθορίσετε, με βάση τα παραδείγματα που ακολουθούν, ποιες παραδειγματικές σχέσεις υφίστανται ανάμεσα στα επιμέρους στοιχεία (φωνήματα) /x/, /a/, /e/, /r/, /i/, /l/ και ποιες είναι οι συνέπειες των σχέσεων αυτών. Να εξηγήσετε επίσης για ποιο λόγο στο τέταρτο παράδειγμα έχουμε ανιγραμματικότητα. /xeri/, /xari/, /xeli/, */xrri/, /eri/ 6. Να επισημάνετε τις παραδειγματικές σχέσεις που αναπτύσσουν οι μονάδες κάθε είδους στα ακόλουθα παραδείγματα: Α. θαυμάσ-τρια, μαθή-τρια, καθηγή-τρια Β. μαθήτρια, μαθήτριας, μαθήτριες Γ. Η μαθήτρια εμφανίστηκε αμέσως/ Η γυναίκα εμφανίστηκε αμέσως/ Η φίλη εξαφανίστηκε αμέσως / Η είδηση έφτασε αμέσως. Εξηγήστε με βάση τα παραδείγματα γιατί τις σχέσεις αυτές τις χαρακτηρίζουμε και μνημονικές σχέσεις / σχέσεις εν απουσία 7. «Ο λόγος ως σύστημα προηγείται ιεραρχικά της ομιλίας». Μπορείτε να εξηγήσετε το περιεχόμενο αυτής της διατύπωσης, αξιοποιώντας και το γεγονός ότι ένας ομιλητής μπορεί να διακρίνει και να διορθώσει λάθη που διαπράττει ένας ξένος, όταν μιλάει τη γλώσσα του.

19 V. ΕΠΙΠΕΔΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ. 1. Διακρίσεις επιπέδων στη γλώσσα 1.1. Διακρίσεις που έχουμε ήδη επισημάνει: α επίπεδο άρθρωσης (φωνήματα) β επίπεδο άρθρωσης (μονήματα) μήνυμα κώδικας [σημειολογία] Σημασία ακουστική εικόνα[σε σχέση με το γλωσσικό σημείο] 1.2. Το φαινόμενο γλώσσα μπορεί να εξεταστεί σε διάφορα επίπεδα: Λόγος ομιλία εσωτερική εξωτερική γλώσσα [ενδιάθετος φωνούμενος λόγος] σύστημα εφαρμογή του συστήματος (system process) γλωσσική ικανότητα γλωσσική πλήρωση/εφαρμογή έργο ενέργεια (W. von Humboldt) Ύλη Μορφή Περιεχόμενο έκφραση τύπος δείγμα [στατιστική ανάλυση γλωσσικών σωμάτων] αντικειμενική γλώσσα μεταγλώσσα [φιλοσοφία γλώσσας] 2. Η γλώσσα είναι σύστημα: αποτελείται από στοιχεία που δομούνται (>>> σχετίζονται οργανώνονται, συνδέονται μεταξύ τους, βλ. γλωσσικές σχέσεις) με συγκεκριμένο τρόπο σε διάφορα επίπεδα. Μελέτη της γλώσσας = μελέτη του τρόπου διάρθρωσης των μονάδων σε κάθε επίπεδο= μελέτη των επιπέδων γραμματικής διάρθρωσης της γλώσσας Μονάδες = ελάχιστα στοιχεία του συστήματος 2.2. Μεθοδολογία: ανευρετικές διαδικασίες (διαδικασίες εντοπισμού των μονάδων): κατάτμηση ταξινόμηση (σύγκριση). (1) Οι φοιτητές γράφουν εξετάσεις. (2) Οι φοιτητές γράφουν εργασίες. (3) Οι φοιτητές ξεκουράζονται. (4) Οι μαθητές ξεκουράζονται. (5) Τα παιδιά ξεκουράζονται. (6) Αυτοί ξεκουράζονται. (7) Ο φοιτητής ξεκουράζεται Ιεράρχηση επιπέδων: από τις σύνθετες μονάδες στις απλές. Κείμενο / εκφώνημα πρόταση φράση λέξη μόρφημα φώνημα (φθόγγος). Κάθε σύνθετη μονάδα αποτελείται από μονάδες του αμέσως κατώτερου επιπέδου. Σε κάθε επίπεδο οι μονάδες διαρθρώνονται βάσει κανόνων σε δομές: Τα φωνήματα δομούνται σε μορφήματα (ή μονήματα). Τα μορφήματα σε λέξεις Οι λέξεις δομούνται σε προτάσεις 2.4. Δόμηση μονάδων βάσει κανόνων >> γραμματική δομή γλώσσας (γραμματική σύστημα) 3. Επίπεδα γραμματικής δομής = επίπεδα γραμματικής ανάλυσης της γλώσσας 3.1. φωνολογία: φώνημα 3.2. μορφολογία: μόρφημα 3.3. σύνταξη: φράση πρόταση

20 3.4. σημασιολογία: σήμημα/ λέξημα 4. Σύστημα >>Γραμματική 4.1. Διαφορετικές σημασίες του όρου γραμματική (ενδεικτικά) γραμματικοί κανόνες (σε εγχειρίδια γραμματικής) γραμματική δομή μιας γλώσσας (δομικά σχήματα, επίπεδα γλώσσας) γραμματική θεωρία / γραμματικό πρότυπο ανάλυσης / (πρβλ γενετική γραμματική / λειτουργική γραμματική, δομιστική ή στρουκτουραλιστική γραμματική) Το παιδί κατακτά τη γραμματική της γλώσσας του / Εσωτερικευμένη γραμματική της γλώσσας / η γραμματική που επιτρέπει να επικοινωνούμε γλωσσικά «Ποιητική γραμματική», «γραμματική του κειμένου», αλλά και «γραμματική των πολιτισμών»!! 4.2. Γραμματική: η παραδοσιακή έννοια του όρου Προέλευση και περιεχόμενο του όρου γραμματική: Γράμμα > γραμματική τέχνη > γραμματική Η παραδοσιακή γραμματική και τα επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας: φθογγολογικό, τυπολογικό, ετυμολογικό, (συντακτικό, λεξιλογικό) Ο όρος γραμματική στη γλωσσολογία σήμερα γραμματική = σύστημα = δομή γραμματική = θεωρία ανάλυσης της γλωσσικής δομής γενετική γραμματική = το σύνολο των κανόνων που γεννούν τις δομές σε οποιοδήποτε επίπεδο της γλώσσας 4.4. Η διαμόρφωση της έννοιας της γραμματικής στη σύγχρονη γλωσσολογία και η διάκριση μορφοκρατικής και εννοιοκρατικής προσέγγισης Γιατί η παραδοσιακή γραμματική ήταν εννοιοκρατική; τι είναι μορφοκρατική προσπέλαση στη γλώσσα; εννοιοκρατική προσπέλαση και καθολικά (universals) στη γλώσσα Θεωρίες και αναλύσεις με μορφοκρατικό και εννοιοκρατικό χαρακτήρα στη σύγχρονη γλωσσολογία. 5. Γραμματική: Είδη γραμματικής με βάση τους στόχους του συντάκτη της Ρυθμιστική γραμματική η ρυθμιστική γραμματική ως γραμματική της πρότυπης γλώσσας ρύθμιση και δόκιμη γλώσσα απόκλιση από τη νόρμα σύλληψη της γλώσσας ως στατικού, ενιαίου και αμετάβλητου συνόλου σχολική γραμματική και ρύθμιση Περιγραφική γραμματική έμφαση στην περιγραφή της γλώσσας: διαφορά από τη ρυθμιστική γραμματική έμφαση στη χρήση της γλώσσας έμφαση στην ισότιμη αντιμετώπιση των διαφόρων στοιχείων της γλώσσας ταύτιση της περιγραφικής με τη συγχρονική γραμματική ανάλυση ταύτιση της περιγραφικής με τη δομιστική γραμματική Ερμηνευτική γραμματική Σύγκριση περιγραφικής και ερμηνευτικής γραμματικής η γραμματική ερμηνεία εξαρτάται από το θεωρητικό πλαίσιο και την οπτική μέσα από την οποία επιχειρείται η ανάλυση της γλώσσας η ερμηνευτική γραμματική ως απώτερος στόχος της έρευνας της γλώσσας.

21 Παραδείγματα σύγκρισης των τριών ειδών γραμματικής (α) (α) το ταξί, των ταξί, τα ταξί (β) το ταξί, τα ταξιά (γ) το παιδί τα παιδιά >>>>>>> το ταξί τα ταξιά (β) πορτοκαλής ιά ί πορτοκαλί πορτοκαλιού πορτοκαλιά (1) το αυτοκίνητο το πορτοκαλί (2) το αυτοκίνητο το πορτοκαλί τα αυτοκίνητα τα πορτοκαλιά τα αυτοκίνητα τα πορτοκαλί (γ) αγαπούσα αγάπαγα ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Αφορά η διάκριση σε μονάδες διαφορετικών επιπέδων τη γλώσσα ως λόγο ή τη γλώσσα ως ομιλία; 2. Η ρυθμιστική γραμματική ενδιαφέρεται για τη γλώσσα ή για την ομιλία; Εξηγήστε την απάντησή σας. 3. Να κατατάξετε τις ακόλουθες παρατηρήσεις στο είδος γραμματικής το οποίο εκφράζουν: (1) Ορισμένοι ομιλητές χρησιμοποιούν και τον τύπο αγαπάνε, μιλούνε κτλ. σε ένα λιγότερο επίσημο ύφος. (2) Οι τύποι γιατρίνα, βουλευτίνα κτλ. χρησιμοποιούνται με κάποιο αρνητικό χρωματισμό και γι αυτό καλό είναι να αποφεύγονται. (3) Τι δείχνει η χρήση ρηματικών τύπων με εσωτερική αύξηση στην προστακτική όπως: υπέγραψε!, κατέθεσε μου!; Πρώτα πρώτα ότι το στοιχείο της αύξησης δεν εισάγεται στη σχετική δομή βάσει κανόνα ως μόρφημα δηλωτικό της γραμματικής κατηγορίας [ΧΡΟΝΟΣ]. (4) Χαρακτηριστικό ή χαραχτηριστικό; Φτηνός ή φθηνός; Εφτά ή επτά; Και οι δύο τύποι είναι αποδεκτοί, ανάλογα με το ύφος του κειμένου.

22 4. Να δείξετε πώς μπορούμε να απομονώσουμε ελάχιστα στοιχεία στις ακόλουθες γλωσσικές εκφράσεις εφαρμόζοντας τις ανευρετικές διαδικασίες. (Πόσα στοιχεία απομονώσατε; Ποια; Με ποιον τρόπο; Χρειάζεται επιπλέον υλικό προκειμένου να χαρακτηρίσουμε ορισμένα στοιχεία;) (1) Τίμησε τον αθλητή (2) Τίμησαν τους αθλητές (3) Ο αθλητής τιμήθηκε (4) Τιμή στον αθλητή (5) Θα τιμηθεί ο αθλητής (6) Θα τιμηθούν οι αθλητές (7) Οι αθλητές τιμήθηκαν (8) Θα τιμήσει τους αθλητές (9) Θα τιμήσουν τους αθλητές 5. Ποιο είδος γραμματικής συνήθως αντιστοιχεί στην πρότυπη γλώσσα; Γιατί; Υπάρχουν περιπτώσεις που η έννοια της πρότυπης γλώσσας θα ήταν καλύτερα να μη συνδεθεί με αυτό το είδος γραμματικής; [Υπόδειξη: θεωρήστε ότι ο όρος πρότυπη γλώσσα αναφέρεται εναλλακτικά α) στην επίσημη γλώσσα που χρησιμοποιεί κανείς στο σχολείο, στο δικαστήριο, στα επίσημα κρατικά έγγραφα, β) στην γλώσσα ενός καθιερωμένου και ευρύτερα αποδεκτού συγγραφέα /ποιητή όπως ο Παλαμάς, ο Βενέζης, αλλά και ο Καζαντζάκης ή ο Σολωμός.]

23 VI. ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ [α μέρος] 1. Φωνολογία και Φωνητική 1.1. Τι είναι Φωνητική. Συνεχές ήχου / φθόγγων [η παραγωγή των φθόγγων γίνεται με συνεχή σταδιακή μετακίνηση των φωνητήριων οργάνων, το ηχητικό κύμα αποτυπώνεται από τα όργανα ακουστικής μελέτης της γλώσσας ως μια διαρκής καμπύλη, μια άγνωστη γλώσσα γίνεται αντιληπτή ως μια σειρά φθογγικών ήχων]. Αρθρωτική Φωνητική (αρθρωτές, φωνητήρια όργανα ή όργανα παραγωγής ομιλίας (βλ. σκίτσο), αρθρωτικά χαρακτηριστικά φθόγγων) Ακουστική Φωνητική (εργαστηριακή ανάλυση φωνητικών γλωσσικών σημάτων (φασματογράφος), δεν μπορεί να γίνει πλήρης συσχετισμός αρθρωτικών χαρακτηριστικών και ακουστικών παραμέτρων όπως της συχνότητας και του πλάτους των ηχητικών κυμάτων, άρα διαφορετικές οι κατηγοριοποιήσεις των φθόγγων από ακουστικής πλευράς) Αντιληπτική ή Ακροατική Φωνητική (αντίληψη φθόγγων από την πλευρά του ακροατή, ρόλος εγκεφάλου στην παραγωγή και αντίληψη των φωνητικών σημάτων της γλώσσας) 1.2. Τι είναι Φωνολογία Φθόγγοι και φωνήματα Φωνολογική δομή μιας γλώσσας (σύστημα) Φωνολογική ικανότητα ομιλητή (ικανότητα αντιληπτικής διάκρισης και παραγωγής των φθόγγων μιας γλώσσας που διαφοροποιούν σημασίες, ικανότητα γνώσης των κανόνων που ρυθμίζουν τα φωνολογικά συντάγματα, γνώση υπερτεμαχιακών φαινομένων) Σχέση φωνητικής και φωνολογίας Λειτουργία των φωνητήριων οργάνων και αρθρωτικά χαρακτηριστικά των φθόγγων και των φωνημάτων Η φυσιολογία παραγωγής των φθόγγων. Εκπνευστικοί και εισπνευστικοί φθόγγοι Φωνητικές χορδές: ηχηροί και άηχοι φθόγγοι (τρόπος άρθρωσης). Σύμφωνα και φωνήεντα. Τόπος άρθρωσης: Σύμφωνα χειλικά, οδοντικά, ουρανικά, υπερωικά, σταφυλικά, γλωττιδικά Φωνήεντα πρόσθια, οπίσθια, υψηλά, χαμηλά Τρόπος άρθρωσης: σύμφωνα έρρινα και μη έρρινα, κλειστά και εξακολουθητικά ή τριβόμενα, προστριβή, πλευρικά και παλλόμενα, ημίφωνα, φωνήεντα στρογγυλά και μη στρογγυλά, έρρινα 1.4. Διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά φωνημάτων (distinctive features) Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο International Phonetic Alphabet (βλ. πίνακα) Φωνήματα της Νέας Ελληνικής 1 Ο πίνακας των συμβόλων του Δ.Φ.Α. υπάρχει στο: Για μια σύντομη διαδραστική περιδιάβαση στους φθόγγους των ανθρώπινων γλωσσών που δηλώνονται από το Δ.Φ.Α. δες στην εξής ηλεκτρονική διεύθυνση:

24 2.1. Τα φωνήεντα και τα σύμφωνα της Νέας Ελληνικής θέση / τρόπος άρθρωσης, τρόπος μεταγραφής κατά το ΔΦΑ (φωνητική και φωνολογική μεταγραφή) Εντοπισμός των φωνημάτων της Νέας Ελληνικής : «ελάχιστα ζεύγη» - κατάτμηση και υποκατάσταση πήζω μπήζω /p/ : /b/ πύλη φίλη /p/ : /f/ πόλη βόλι /p/: /v/ μπάζει βάζει /b/: /v/ μπύρα φύρα /b/: /f/ πόνος τόνος μπόρα - τώρα τώρα Ντόρα τώρα δώρα τίμα - θύμα τόνος κώνος κόμμα γόμα κόμμα χώμα κάμα - γκάμα θύμα σήμα δόση - ζώσει σώνει ζώνει πόνος μόνος μίσος νήσος μήκος λύκος μάχη ράχη λάβει ράβει Τσάμη τζάμι κουτά - κουτέ κουτί κουτό - κουτού 2.3. Αλλόφωνα φωνημάτων (συμπληρωματική κατανομή) /k/ [k], [c] κότα κοίτα κουνά κενά κάνει κείνη αλλά: κακός κακία, μήκος, μήκους μήκη /x/ [x], [ç] χαρά χαίρομαι ρούχο/ ρούχα/ ρούχου ρουχισμός τείχος/ τείχους τείχη, τειχίζω άτυχος τυχερός/ τύχη ελεύθερη εναλλαγή [ Likos], [likos] [kani], [kani] 2 Για μια εποπτική προσέγγιση των φθόγγων και φωνημάτων της ελληνικής, της ορολογίας και του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου βλ. το αντίστοιχο κεφάλαιο (και τους πίνακες εκεί) στο Nespor, M Φωνολογία. Αθήνα Πατάκης.

25 2.4. Φωνητική και ορθογραφική αναπαράσταση Ομόηχα αλλά όχι ομόγραφα στην Νέα Ελληνική Ομογραφία αλλά όχι ομοηχία Τους αγαπώ / τους προκαλώ / τους δίνω / τους ζυγίζω/ τους βάφω Εύχομαι/ ευλογώ/ Εύβοια, εισφέρω / εισβάλλω Τα λόγια του φίλου μου / τα λόγια κείμενα, άδεια δωμάτια /πήρα άδεια Αειθαλής/ πάει, προηγούμενος / βόηθα 3. Φωνολογικά φαινόμενα φωνολογικές διαδικασίες 3.1. Συστηματική μεταβολή χαρακτηριστικών ενός φθόγγου, ρόλος παρακείμενων φθόγγων (συνάρθρωση, φυσική ύπαρξη φθόγγων), ρόλος φωνολογικού συστήματος. Στόχος της φωνολογίας: η περιγραφή των φωνολογικών φαινομένων μιας γλώσσας / της γλώσσας. Ποιες είναι οι μεταβολές/ σε ποιες συνθήκες συμβαίνουν (πεδίο λειτουργίας), γιατί ποιες είναι οι δυνατές μεταβολές στην ανθρώπινη γλώσσα / ανά γλώσσα Είδη φωνολογικών διαδικασιών Αφομοίωση (μερική, ολική, προκαταβολική, εμμένουσα) (α)συν- ρέω > συρρέω συν- λέγω> συλλέγω εν- μένω> εμμένω (β)συν-φωνώ>συμφωνώ εν-καιρός> έγκαιρος εν-πείρα>έμπειρος (γ)τείχ-ος > τείχ-η (δ)στρίβ-ω στρίψω, στρίψιμο Ανομοίωση (α) γράφ-θηκε (πρβλ. αγαπή-θηκε)>γράφτηκε κτίζω χτίζω σχίζω - σκίζω (β) πεντήντα > πενήντα Αποβολή υπερήφανος > περήφανος, κορυφή> κορφή, πάρε το > πάρ το, ρίξετε> ρίχτε, από έξω > απ έξω, υπο-έγραφε> υπέγραφε πρβλ. το έχω > το χω, αλλά το άνοιξα > τ άνοιξα: φωνηεντική ιεραρχία τον νόμο> το νόμο συρρέω>/sireo/ πέμπτος> /pemtos/ Ανάπτυξη (α) τσάι τσαγιού (β) θέλουν > θέλουνε (γ) βώλος > σβώλος κλαίω έκλαιγα αγαπιόμουν > αγαπιόμουνα Ουδετέρωση Όπω/s/ ήρθες, Όπω/s/ πήγες αλλά οπω/z/δήποτε Την πήρα την μπίρα >> /timbira/ 3.3. Ενδεικτική χρήση των διαφοροποιητικών χαρακτηριστικών για την περιγραφή των φωνολογικών διαδικασιών: παράδειγμα από την διαδικασία της αφομοίωσης ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Πόσα φωνήματα έχουμε συνολικά στις λέξεις που ακολουθούν; κενό, αινώ, πάνω, τόνο, Νώε, ετών, χτένι, νύχτα, τεχνικό. 2. Να εξηγήσετε ποια σχέση έχουν τα αρθρωτικά χαρακτηριστικά των φθόγγων με τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνημάτων. 3. Να συγκρίνετε ανά δύο ή ανά τρεις τις λέξεις, όπως δίνονται παρακάτω, και να προσδιορίσετε σε ποιες περιπτώσεις το γράμμα σε έντονη γραφή αναπαριστά το ίδιο φώνημα.

26 διαφορετικός εφημερίδα /ευσεβής ευλογώ /ευφροσύνη - κέφι παρασκευή γάλα γελώ/γιαγιά γράφω /σιγά γκαμήλα /φεγγάρι συγχωρώ γούνα γυμνός ύπνος καυγάς καύχημα σημαία τιμή φωτιά κρίμα 4. Να προσδιορίσετε τον αριθμό των συμφώνων [φωνημάτων] της Νέας Ελληνικής, δείχνοντας κατά πόσον υπάρχει αντιστοιχία με τον αριθμό των γραφημάτων που τα αναπαριστούν. 5. Το κάθε ζεύγος φωνημάτων στα παρακάτω παραδείγματα παρουσιάζει αντίθεση ως προς κάποιο φωνολογικό χαρακτηριστικό. Να αποφασίσετε αν το χαρακτηριστικό που δίδεται είναι το σωστό. Α. μπαίνει : Πένυ [ηχηρότητα] Β. πάνω : κάνω [ηχηρότητα] Γ. δίχως : τοίχος [διάρκεια] Δ. ντάμα : τάμα [ηχηρότητα] Ε. ζάλη : σάλι [διάρκεια] ΣΤ. χάλι : χάνει [διάρκεια] 6. Χρησιμοποιώντας τη σωσσυριανή διάκριση σε ύλη και μορφή να προσδιορίσετε αν τα φωνήματα μπορεί να θεωρηθούν ύλη ή μορφή στη γλώσσα ως σύστημα. 7. Να προσδιορίσετε σε ποια από τα ακόλουθα παραδείγματα παρατηρείται αφομοίωση: συγκοινωνώ (συν + κοινωνώ), τρίφτε (<τρίψετε), κάτσε (<κάθισε), συντείνω, παύση(<παύω), ακούγοντας (:ακούω). 8. Η κανονική εκφώνηση της λέξης όχι αναπαρίσταται ως εξής: [oçi]. Ωστόσο ένας ξένος που θα προφέρει [oxi] θα γίνει εύκολα κατανοητός. Να χρησιμοποιήσετε την έννοια του αλλοφώνου για να εξηγήσετε α)τη διαφορά μεταξύ των δύο εκφωνήσεων, και β) το γεγονός ότι η διαφορά αυτή δεν εμποδίζει την ταύτιση της λέξης όχι όταν πραγματώνεται ως [oxi]. 9. Σε μερικές από τις λέξεις που ακολουθούν το φώνημα /t/ αλλάζει σε /θ/, ενώ σε άλλες παραμένει αμετάβλητο. Μπορούμε να εξηγήσουμε τη μεταβολή αυτή με ένα κανόνα, ο οποίος να δείχνει ότι η μεταβολή είναι προϊόν κάποιας φωνολογικής διαδικασίας, την οποία καθορίζει το φωνολογικό σύστημα της Νέας Ελληνικής; Να δικαιολογήσετε την άποψή σας. καθημερινός (κατά + ημέρα) αλλά : κατισχύω (κατά + ισχύω) πρωθυπουργός (πρώτος + υπουργός) αλλά: πρωταπριλιά (πρώτ(ος) + Απρίλ(ης) -ιά) καθ υπόδειξιν αλλά κατ όνομα Να χρησιμοποιήσετε τις ακόλουθες πληροφορίες: 1. Οι λέξεις, στις οποίες το /t/ γίνεται /θ/, είναι κληρονομημένες από τα αρχαία ελληνικά (ή δημιουργημένες από τους καθαρευουσιάνους με πρότυπο αντίστοιχες λέξεις της αρχαίας ελληνικής). 2. Σ αυτές τις λέξεις το γράμμα θ αντιπροσώπευε ένα δασύ άηχο οδοντικό (/t h /). 3. Λέξεις όπως ημέρα, υπόδειξις κτλ. άρχιζαν με ένα δασύ φθόγγο στα α.ε. 4. Η Νέα Ελληνική δεν έχει δασείς φθόγγους.