ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Transcript

1 ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΗΣ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 2011/2012

2 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΕΝΟΤΗΤΑ 2 ΕΝΟΤΗΤΑ 3 ΕΝΟΤΗΤΑ 4 ΕΝΟΤΗΤΑ 5 ΕΝΟΤΗΤΑ 6 ΕΝΟΤΗΤΑ 7 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Σελ. 2 Σελ. 4 Σελ. 8 Σελ. 12 Σελ. 15 Σελ. 20 Σελ. 24 Σελ. 26 Σελ. 34 1

3 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Οι φιλοσοφικές ιδέες του Σωκράτη. Διαλεκτική, μαιευτική, ειρωνεία. Η αναζήτηση των ορισμών, η επαγωγική μέθοδος και η ηθική 1. Με ποιον τρόπο σχολιάζει και «ελέγχει» ο Σωκράτης το χρησμό που είχε δοθεί από το μαντείο για το πρόσωπο του και ποια σχέση έχει η κατάληξη αυτού του σχολιασμού με το γνωστό ἕν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα; 2. Γιατί ο Σωκράτης επέσυρε το μίσος πολλών συμπολιτών του; 3. Ποια διαφορά έχει η αμφισβήτηση του Σωκράτη σε σχέση με εκείνη των σοφιστών; 4. Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη διαλεκτική και τη μαιευτική ως μέσα για τον έλεγχο και την εξαγωγή συμπερασμάτων: α. Να εξηγήσετε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί ο Σωκράτης τη διαλεκτική. β. Να εξηγήσετε τη μέθοδο που ο ίδιος ο Σωκράτης ονόμαζε «μαιευτική». 5. Ως προς τα θέματα στα οποία εστίασε ο Σωκράτης το ενδιαφέρον του και ως προς τη μέθοδο της φιλοσοφικής του σκέψης: α. Να εξηγήσετε το νόημα της άποψης σύμφωνα με την οποία ο Σωκράτης «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη». β. Σε τι διαφέρει η προβληματική του Σωκράτη από εκείνη των πρώτων φιλοσόφων και από εκείνη των σοφιστών; γ. Να αναλύσετε την επαγωγική μέθοδο την οποία ακολουθούσε ο Σωκράτης και ποιο σκοπό είχε αυτή; Να παρουσιάσετε τη διαδικασία της εξαγωγής ορισμών. Η δίκη και ο θάνατος του Σωκράτη 1. Σχετικά με το κατηγορητήριο κατά του Σωκράτη: α. Ποιο ήταν το κατηγορητήριο κατά του Σωκράτη και ποιοι τον μήνυσαν; β. Γιατί δεν ευσταθούσε η κατηγορία για αθεΐα και ποιο ήταν το πραγματικό αίτιο της προσαγωγής του σε δίκη; γ. Ποιο ήταν το πραγματικό νόημα της κατηγορίας για διαφθορά των νέων από το Σωκράτη; 2. Ως προς τη δίκη του Σωκράτη: α. Ποια ήταν η διαδικασία στη δίκη του Σωκράτη, ποια η δική του στάση και πώς αυτή λειτούργησε στην εξαγωγή της απόφασης των δικαστών; β. Τι μεσολάβησε από την καταδίκη του Σωκράτη ως τη θανάτωση του και ποια ήταν η στάση του Σωκράτη ως τις τελευταίες του στιγμές; Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ Ε1. Ο βίος του Να δώσετε τα ακόλουθα βιογραφικά στοιχεία για τον Πλάτωνα: καταγωγή, παιδεία, σχέσεις με την πολιτική, στάση του μετά το θάνατο του Σωκράτη. 1. Μετά το θάνατο του Σωκράτη ο Πλάτωνας ταξίδεψε (στα χρόνια ) στην κάτω Ιταλία και στη Σικελία: α. Για ποιους λόγους το ταξίδι αυτό στάθηκε σημαντικό για τον Πλάτωνα και ποιες περιπέτειες του επιφύλασσε; β. Με ποιο στόχο ο Πλάτωνας ταξίδεψε και δεύτερη (366) και τρίτη (361) φορά στη Σικελία και ποια ήταν τα αποτελέσματα των ταξιδιών αυτών; 2. Τι γνωρίζετε για το χώρο και το χρονικό πλαίσιο της λειτουργίας της Ακαδημίας του Πλάτωνα καθώς και για τους άξονες γύρω από τους οποίους κινούνταν το περιεχόμενο της διδασκαλίας της σχολής; Ποιοι ήταν οι επιφανέστεροι μαθητές της σχολής; 2

4 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ Α. Η διάρθρωση του διαλόγου και τα πρόσωπα 1. Να τεκμηριώσετε την άποψη ότι ο διάλογος «Πρωταγόρας» έχει και λογοτεχνική αξία. Ποια προβλήματα δημιουργεί η λογοτεχνική αυτή χροιά του έργου; 2. Για ποιο λόγο βρέθηκε ο Σωκράτης στο χώρο όπου φιλοξενούνταν ο Πρωταγόρας; 3. Ποιο είναι το θέμα της φιλοσοφικής συζήτησης Πρωταγόρα-Σωκράτη, όπως αυτό αναδεικνύεται ήδη από την αρχή του έργου; 4. Ποια πρόσωπα συνάντησε οι Σωκράτης με την είσοδό του στο σπίτι του Καλλία; 5. Πώς εκδηλώνεται στο έργο το αντισοφιστικό μένος του Πλάτωνα; 6. Ποιο είναι το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα, όπως αυτό συνάγεται από την απάντησή του στην αντίστοιχη ερώτηση του Σωκράτη; 7. Ποιες είναι οι αντιρρήσεις τις οποίες προβάλλει ο Σωκράτης απέναντι στον ισχυρισμό του Πρωταγόρα ότι αυτός διδάσκει την πολιτική αρετή; 8. Ποια απάντηση δίνει ο Πρωταγόρας στην πρώτη ένσταση του Σωκράτη; 9. Ποια απάντηση δίνει ο Πρωταγόρας στη δεύτερη ένσταση του Σωκράτη; Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου 1. Ποια είναι τα κύρια θέματα προβληματισμού στο διάλογο «Πρωταγόρας»; 2. Ποια είναι η μέθοδος προσέγγισης των θεμάτων της συζήτησης από τον Σωκράτη; 3. Να αναφερθείτε στο μύθο ως τρόπο προσέγγισης των θεμάτων της συζήτησης από τον Πρωταγόρα. 4. Να αναφερθείτε στη διάλεξη ως τρόπο προσέγγισης των θεμάτων της συζήτησης από τον Πρωταγόρα. 5. Να αναφερθείτε στην ανάλυση ποιητικών κειμένων όπως την χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για την προσέγγιση των θεμάτων της συζήτησης. 6. Με ποιον τρόπο κλείνει ο διάλογος «Πρωταγόρας»; 3

5 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Το αντικείµενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα. Η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής. Τα επιχειρήµατα του Σωκράτη: 1. Η άποψη των Αθηναίων ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. 2. Η αδυναµία των µεγάλων πολιτικών ανδρών να µεταδώσουν την αρετή στα παιδιά τους. Ο Πρωταγόρας καθορίζει τον τρόπο της δικής του επιχειρηµατολογίας. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ευβουλία: η σωστή κρίση και λήψη αποφάσεων στην ιδιωτική ζωή (για την καλύτερη διακυβέρνηση των υποθέσεων του σπιτιού) και στο δηµόσιο βίο (για να αποκτά κάποιος την ικανότητα να ενεργεί και να µιλάει ορθά πάνω σε πολιτικά θέµατα). οικεία: στην αρχαία Ελλάδα «οίκος» δε σήµαινε µόνο το σπίτι, ούτε δήλωνε µόνο την οικογένεια. Όπως λέει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ήταν η µικρότερη µονάδα, το πιο µικρό συστατικό στοιχείο της κοινωνίας. Σε ιδεολογικό επίπεδο ο οίκος είχε µια συνέχεια µέσα στο χρόνο. Γι αυτό και κάθε άνδρας είχε την υποχρέωση να φροντίζει σωστά τα του οίκου του, να λαµβάνει αποφάσεις για την οικονοµική και κοινωνική ευµάρεια ως ένδειξη σεβασµού στο παρελθόν του οίκου του, αλλά και για να εξασφαλίζει τη συνέχεια του στο µέλλον. Άνδρες αγαθοί πολίτες: στην αρχαία Ελλάδα µόνο οι άντρες είχαν πολιτικά δικαιώµατα και γι αυτό ο Σωκράτης αναφέρεται αποκλειστικά σε αυτούς. Στην ιδιωτική του ζωή ο άντρας είναι αυτός που ασκεί εξουσία στο σπίτι και κηδεµονεύει τις γυναίκες, τα παιδιά και τους δούλους του οίκου του. Στη δηµόσια ζωή µόνο αυτός λαµβάνει αποφάσεις. Ο όρος «αγαθούς» από τον Πρωταγόρα χρησιµοποιείται µε τη σηµασία του σώφρονα, του συνετού και µετρηµένου, ο οποίος λαµβάνει αποφάσεις µε αυτοσυγκράτηση, αποσπασµένος από πάθη. Ο ίδιος όρος παραπέµπει στη φράση «καλός κάγαθός» που συµπυκνώνει τα γνωρίσµατα του τέλειου άντρα και καταδεικνύει το ιδανικό των αρχαίων Ελλήνων: «καλός» είναι ο καλογυµνασµένος, ο περιποιηµένος, αυτός που έχει τέλεια εξωτερική εµφάνιση, «αγαθός» είναι αυτός που παράλληλα κοσµείται µε ψυχικό µεγαλείο και ηθική αρετή. Από το Σωκράτη αναφέρεται µόνο το δεύτερο µέρος της φράσης, γιατί η αρετή είναι το αντικείµενο της συζήτησης. Τέχνη: στο αρχαίο κείµενο η λέξη «τέχνηµα» χρησιµοποιείται σκόπιµα από το Σωκράτη, αφού έχει διττή σηµασία: α) τέχνη, επινόηση και β) πανουργία, απάτη. Η αµφίσηµη χρήση της υποκρύπτει ειρωνία και αµφισβήτηση....οι Αθηναίοι είναι σοφοί: η Αθήνα ήταν το κέντρο της πολιτισµικής και πολιτικής δραστηριότητας του τότε γνωστού κόσµου. Το δηµοκρατικό καθεστώς και η ανάπτυξη των γραµµάτων και των τεχνών έκαναν πολλούς πνευµατικούς ανθρώπους, καλλιτέχνες, σοφούς, πολιτικούς κ.ά. να την επισκέπτονται ή να εγκαθίστανται µόνιµα. Αλλά και στους αρχαίους συγγραφείς αναφέρεται ως κέντρο µε τεράστια πνευµατική ακτινοβολία. Κατά τον Ισοκράτη οι Αθηναίοι είναι σοφότατοι των Ελλήνων. Την Αθήνα πάλι ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 41) την χαρακτηρίζει ως «της Ελλάδος παίδευσιν», ο ίδιος ο Πρωταγόρας λίγο παρακάτω (337 d) παραδέχεται ότι είναι «πρυτανείον της σοφίας», από τον Αθήναιο αναφέρεται «ως εστία καί πρυτανείον της Ελλάδος» (VI, 65,25b), ενώ στο ιόδωρο (XIII, 27) «κοινόν παιδευτήριον πάσιν ανθρώποις»....στην εκκλησία του δήµου: ήταν το κυρίαρχο και παντοδύναµο όργανο της αθηναϊκής δηµοκρατίας. Οι συνελεύσεις της γίνονταν στην Πνύκα και έπαιρναν µέρος όλοι οι ενήλικοι Αθηναίοι πολίτες που είχαν περάσει το τριακοστό έτος. Στην εκκλησία του δήµου ο λαός αποφάσιζε για όλα τα σηµαντικά θέµατα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής: ψήφιση νόµων, εκλογή αρχόντων, έλεγχο όσων κατείχαν δηµόσια αξιώµατα, σύναψη 4

6 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» συµµαχιών και ειρήνης, κήρυξη πολέµου κ.λπ. ικαίωµα να µιλήσουν είχαν όλοι. Χαρακτηριστική είναι η η κλήση από τον κήρυκα: «τίς αγορεύειν βούλεται;» του φωνάζουν: οι Αθηναίοι αποδοκίµαζαν τους οµιλητές µε θόρυβο και κοροϊδίες. Οι τοξότες: σώµα περίπου αντρών που κρατούσαν τόξο και επιτηρούσαν την τάξη στην εκκλησία του δήµου, στη Βουλή, τα δικαστήρια κ.λ.π. Ήταν δούλοι ή µισθοφόροι (συνήθως Σκύθες) και έπαιρναν διαταγές από τους πρυτάνεις, στους οποίους υπάγονταν. Πρυτάνεις: προέρχονταν από τη βουλή των πεντακοσίων. Ήταν οι πενήντα βουλευτές µιας φυλής η οποία είχε την πρυτανεία της εκκλησίας του δήµου κάθε 36 ηµέρες. Οι πρυτάνεις διηύθυναν τις εργασίες της βουλής και της εκκλησίας του δήµου, συγκαλούσαν τις συνελεύσεις, ετοίµαζαν και έφερναν τα θέµατα συζήτησης κ.λπ. Η περίοδος της εξουσίας τους ονοµαζόταν πρυτανεία, η φυλή τους πρυτανεύουσα και οι πενήντα βουλευτές πρυτάνεις. Η σειρά πρυτανείας κάθε φυλής οριζόταν µε κλήρο. Σηκώνεται και δίνει τις συµβουλές του: όπως προαναφέρθηκε κάθε Αθηναίος πολίτης είχε δικαίωµα να µιλήσει στην εκκλησία του δήµου. Αυτός που σηκωνόταν φορούσε στο κεφάλι στεφάνι από µυρτιά, διακριτικό σηµάδι ότι θα µιλήσει για το δηµόσιο συµφέρον. Των νεαρών από δω: οι γιοι του Περικλή, Ξάνθιππος και Πάραλος, παρακολουθούσαν τη συζήτηση ανάµεσα στους δυο άντρες. Τους µόρφωσε καλά: οι εύποροι Αθηναίοι έπαιρναν δασκάλους στο σπίτι για τα παιδιά τους που τους δίδασκαν γραφή, ανάγνωση, αριθµητική, µουσική κ.λ.π. Από τα µέσα του 5 ου αιώνα οι σοφιστές αναλάµβαναν να τους δώσουν ανώτερη µόρφωση που θα καθιστούσε ικανούς τους νεαρούς Αθηναίους να λαµβάνουν σηµαντικές αποφάσεις στη δηµόσια ζωή. Ο Περικλής...ούτε µόνος τους µορφώνει: ο Σωκράτης στον Μένωνα καυτηριάζει διαπρεπείς Αθηναίους (τον Περικλή, το Θεµιστοκλή, τον Αριστείδη, το Θουκυδίδη), γιατί δεν κατάφεραν να µορφώσουν τους γιους τους. Εδώ αναφέρει µόνο τον Περικλή, παροµοιάζοντας τους γιους του µε τα ιερά ζώα που τριγυρνούσαν ελεύθερα χωρίς βοσκό σε άλση και ιερούς περιβόλους. Κλεινίας: µετά το θάνατο του πατέρα του, ανέλαβε την κηδεµονία του ο Περικλής ως ο κοντινότερος συγγενής του, για να µην τον καταστρέψει ηθικά ο αδερφός του, Αλκιβιάδης. Μήπως τον χαλάσει ο Αλκιβιάδης: είναι γεγονός ότι ο Σωκράτης δε φοβήθηκε ποτέ να πει την άποψη του και να υποστηρίξει την αλήθεια, γι αυτό άλλωστε απόκτησε και τόσους εχθρούς. Εδώ λέει καθαρά τη σκέψη του παρόλο που ο Αλκιβιάδης ήταν παρών στη συζήτηση. Αρίφρων: ήταν ο αδερφός του Περικλή. Ο µεγαλύτερος στους νεότερους: ο σοφιστής για ακόµα µια φορά τονίζει το προχωρηµένο της ηλικίας του. Συνήθως οι γεροντότεροι αφηγούνται µύθους για να στηρίξουν τις απόψεις τους. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Μετά την ερώτηση του Σωκράτη, ποιο όφελος θα έχει ο µαθητής του, να διδαχθεί από τον Πρωταγόρα, ο σοφιστής κάπως αόριστα του απαντά ότι αντικείµενο της διδασκαλίας του είναι η πολιτική αρετή και ότι ο Ισοκράτης κάθε µέρα θα φεύγει καλύτερος. Στη συνέχεια γίνεται πιο συγκεκριµένος και καθορίζει µε ακρίβεια το αντικείµενο της διδασκαλίας του: είναι η ευβουλία, δηλαδή η σωστή κρίση και λήψη αποφάσεων στην ιδιωτική και δηµόσια ζωή. Στόχος του είναι να µάθουν οι νέοι να ρυθµίζουν µε λόγια και έργα τις προσωπικές τους υποθέσεις. Η σύζευξη λόγων και έργων ήταν το ζητούµενο από την οµηρική εποχή. Ο αληθινός άντρας στον Όµηρο (Ιλιάδα, ραψ. Ι, 443) πρέπει να είναι µύθων ρητήρ καί έργων πρηκτήρ -καλός οµιλητής και γενναίος πολεµιστής (τα «έργα» στην ηρωική εποχή ήταν συνυφασµένα µε τα πολεµικά κατορθώµατα). Στην κλασική εποχή ο σωστός πολίτης οφείλει να συνδυάζει τέλεια τους λόγους µε τα έργα, την πολιτική πράξη και δράση. Αυτό το πάγιο αίτηµα είναι το αντικείµενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η απάντηση του σοφιστή είναι πολύ αόριστη. Καταλαβαίνει ότι αυτός αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης, αλλά θέλει να το επιβεβαιώσει, πριν προβάλει τις αντιρρήσεις του για τη δυνατότητα της µετάδοσης της. Σε αντίθεση µε τον Πρωταγόρα, ο Σωκράτης είναι πολύ σαφής στις ερωτήσεις του και µε τη µαιευτική µέθοδο προσπαθεί να εκµαιεύσει από το συνοµιλητή του τις απαντήσεις που επιθυµεί. Σε 5

7 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» κάποια σηµεία του διαλόγου διακρίνουµε µια λεπτή ειρωνική διάθεση (άραγε κατάλαβα καλά όσα λες, ωραία τέχνη κατέχεις, αφού το λες εσύ). Εδώ πρέπει να σηµειώσουµε ότι, ενώ το αντικείµενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα έχει δυο σκέλη (ιδιωτικές υποθέσεις και δηµόσιος βίος) ο Σωκράτης φαινοµενικά µένει µόνο στο δεύτερο. Αυτό συµβαίνει γιατί οι ιδιωτικές υποθέσεις δεν θεωρούνται αποκοµµένες από το δηµόσιο βίο. Ο Αθηναίος πολίτης νοείται ως µέλος του συνόλου, αφού µόνο µέσα από το σύνολο µπορεί να καταξιωθεί και να δράσει ευεργετικά για την πόλη πρώτα και στη συνέχεια για τον εαυτό του. Γι αυτόν το λόγο και στο κείµενο η αρετή ταυτίζεται µε την πολιτική αρετή. Εναλλάσσονται οι όροι αρετή - πολιτική αρετή µε την ίδια σηµασία. Αφού αποσαφηνίστηκε το αντικείµενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα, ο Σωκράτης αιφνιδιαστικά και άµεσα δηλώνει την αντίθεση του. Κατ αυτό τον τρόπο θέτει και το θέµα συζήτησης του διαλόγου: η (πολιτική) αρετή είναι δυνατόν να διδαχθεί και να µεταδοθεί από άνθωπο σε άνθρωπο; Η άποψη του Σωκράτη είναι ξεκάθαρη και την θέτει υπόψιν του συνοµιλητή του: Η πολιτική αρετή δε διδάσκεται Την πολιτική αρετή δεν µπορούν οι άνθρωποι να την µεταδώσουν στους άλλους. Για να στηρίξει την άποψη του, χρησιµοποιεί δύο επιχειρήµατα που αντλεί από την καθηµερινή ζωή των Αθηναίων πολιτών. 1ο Επιχείρημα: α. Οι Αθηναιοι, που, σύµφωνα µε την κοινή γνώµη, είναι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν στην εκκλησία του δήµου για συγκεκριµένα τεχνικά θέµατα, καλούν µόνο ειδικούς πάνω σε αυτά, για να τους συµβουλεύσουν. β. Όταν πρόκειται να συζητήσουν πάνω σε γενικά πολιτικά θέµατα, που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, τότε χωρίς διάκριση δέχονται τις απόψεις όλων των Αθηναίων, από όποιους πολιτικούς, κοινωνικούς ή επαγγελµατικούς χώρους κι αν προέρχονται. Εποµένως, αφού οι Αθηναίοι αποδέχονται την άποψη όλων των συµπολιτών τους πάνω σε πολιτικά θέµατα, σηµαίνει ότι και οι αυτοί έχουν τη γνώµη ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. 2ο Επιχείρημα: Οι πιο σοφοί και άριστοι πολίτες που κατέχουν την πολιτική αρετή αδυνατούν να τη µεταδώσουν στους άλλους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι αυτό του πλέον ικανού πολιτικού, του Περικλή, ο οποίος δεν κατάφερε να µεταδώσει τις πολιτικές του γνώσεις και την ικανότητα του ούτε στους γιους του ούτε στον προστατευόµενο του Κλεινία. Το συµπέρασµα είναι και πάλι το ίδιο: η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Η συλλογιστική πορεία του Σωκράτη επιγραµµατικά έχει ως εξής: Οι Αθηναίοι είναι σοφοί. Από αυτό συνάγεται το συµπέρασµα ότι κάθε άποψη τους είναι ορθή (συµπέρασµα που δε διατυπώνεται ευθέως, αλλά κυριαρχεί στη σκέψη του Σωκράτη). Για τα ζητήµατα που πιστεύουν ότι διδάσκονται, οι Αθηναίοι ζητούν τη γνώµη των ειδικών. Για τα πολιτικά ζητήµατα επιτρέπουν σε όλους ανεξαιρέτως να διατυπώσουν την άποψη τους. Οι µεγάλοι πολιτικοί άντρες δεν κατάφεραν να διδάξουν τις γνώσεις και τη σοφία τους πάνω σε πολιτικά ζητήµατα σε κανέναν. Ο Περικλής παρόλο που µόρφωσε σωστά τα παιδιά του, δεν κατάφερε να τους µεταδώσει τις γνώσεις του πάνω στην πολιτική αρετή. Από τα παραπάνω συνάγεται το συµπέρασµα ότι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή. Η µέθοδος που χρησιµοποιεί είναι η επαγωγική. Ξεκινώντας από κάποιες επιµέρους περιπτώσεις καταλήγει στο γενικό συµπέρασµα του µη διδακτού της πολιτικής αρετής. Άλλωστε ο Σωκράτης είναι ο εισηγητής της επαγωγικής µεθόδου στη διερεύνηση των ηθικών προβληµάτων. 6

8 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Σχολιασμός των επιχειρημάτων του Σωκράτη Πριν σχολιάσουµε τα επιχειρήµατα του Σωκράτη, οφείλουµε να τονίσουµε ότι την άποψη του δεν την θέτει δογµατικά και απόλυτα. Με τις φράσεις «δε θεωρούσα...», «νοµίζω ότι...», της δίνει υποκειµενική χροιά, ενώ παράλληλα δείχνει να σέβεται τον Πρωταγόρα «δε θα µπορούσα να το αµφισβητήσω». Με µια πρώτη ανάγνωση µπορούµε να πούµε ότι τα επιχειρήµατα του Σωκράτη είναι ικανοποιητικά. Πράγµατι, οι Αθηναίοι, ζώντας µέσα στο περιβάλλον της άµεσης δηµοκρατίας έπαιρναν ενεργό µέρος στην πολιτική ζωή και στη λήψη αποφάσεων χωρίς κάποια ειδική διδασκαλία. Όµως θα µπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες ενστάσεις ως προς την πειστικότητα των επιχειρηµάτων, αν τα αναλύσουµε περισσότερο. Το πρώτο του επιχείρηµα ο Σωκράτης το στηρίζει στην άποψη ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι σοφοί. Αυτή η άποψη είναι σαφώς υπεραπλουστευµένη και εξιδανικευµένη, αν λάβουµε υπόψη µας ότι σηµαντικοί πολιτικοί άντρες που καθόρισαν την τύχη της Αθήνας σε κάποιες περιόδους, ήταν διεφθαρµένοι και κινήθηκαν από προσωπικό συµφέρον (Αλκιβιάδης, Κλέων κ.ά.). Επίσης να σηµειώσουµε ότι και ο ίδιος ο Σωκράτης αµφισβήτησε πολλές φορές την ικανότητα των Αθηναίων να λαµβάνουν σωστές αποφάσεις, ενώ δε δίστασε να τους χαρακτηρίσει ασυλλόγιστο και θορυβοποιό πλήθος, όταν συγκεντρώνονται στην εκκλησία του δήµου (Πλάτωνος, Πολιτεία, 492 ΒΟ). Το ίδιο υπεραπλουστευµένη είναι και η άποψη του ότι δεν διδάσκονται από κανέναν την πολιτική αρετή. εν πρέπει να ξεχνάµε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθηµερινά µέσα στα τεκτενώµενα της άµεσης δηµοκρατίας. Η συµµετοχή τους στα κοινά είχε γίνει βίωµα, παρακολουθούσαν λόγους, έπαιρναν µέρος σε πολιτικές συζητήσεις, γνώριζαν υποχρεωτικά τους νόµους, αναλάµβαναν αξιώµατα και ευθύνες (πολλά από αυτά δια κλήρου), στοιχεία που αποτελούσαν, έστω και άτυπα, διδασκαλία της πολιτικής τέχνης. Το δεύτερο επιχείρηµα του µπορεί να αµφισβητηθεί ακόµα πιο έντονα. Καταρχήν σε αυτό συγχέει την ικανότητα των µεγάλων πολιτικών αντρών µε την πολιτική αρετή των απλών πολιτών. Ο Περικλής είχε εξαιρετικές ικανότητες ως ηγέτης και πολιτική αρετή ως πολίτης. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται, και όχι λανθασµένα, ότι δεν κατάφερε να κάνει τους γιους του πολιτικούς ηγέτες, όπως ήταν ο ίδιος. Αλλά από την άλλη µεριά τα παιδιά του ούτε διεφθαρµένα ήταν ούτε δεν είχαν πολιτική αρετή ως πολίτες. Ακόµα όµως κι αν δεχτούµε ότι δεν κατάφερε να τους µεταδώσει την πολιτική αρετή, αυτό δεν οφείλεται απαραίτητα στο ότι δεν διδάσκεται. Όλοι γνωρίζουν ότι κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας πρέπει να λαµβάνονται υπόψιν δυο πολύ σηµαντικοί παράγοντες: η ικανότητα µετάδοσης του δασκάλου και η ικανότητα αντίληψης και η δεκτικότητα του µαθητή. Τέλος, στην επιχειρηµατολογία του Σωκράτη υπάρχουν κάποιες αντιφάσεις. Από τη µια υποστηρίζει την άποψη ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι σοφοί, ενώ λίγο µετά χαρακτηρίζει (έστω και έµµεσα) διεφθαρµένο τον Αλκιβιάδη. Επιπλέον ενώ υποστηρίζει ότι όλοι κατέχουν την πολιτική αρετή και την εκδηλώνουν στην εκκλησία του δήµου, στη συνέχεια υποστηρίζει ότι υπάρχουν κάποιοι, τα παιδιά του Περικλή, που δεν την κατέχουν. Οι παραπάνω αντιφάσεις και αµφισβητήσεις καθώς και το γεγονός ότι ο Σωκράτης υποστηρίζει µόνο στην αρχή του διαλόγου το µη διδακτό της αρετής, µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η θέση του και τα επιχειρήµατα του είναι ένα από τα γνωστά τεχνάσµατά του. Στην εξέλιξη του διαλόγου φαίνεται ότι δεν πίστευε στο µη διδακτό της αρετής. Γιατί λοιπόν εκφράζει αυτές τις απόψεις στην ενότητα; Η στάση του αυτή απορρέει από την επιθυµία του να προκαλέσει τον Πρωταγόρα, για να αποδείξει αυτός το διδακτό της αρετής. Ο Σωκράτης όµως είναι σχεδόν βέβαιος ότι ο σοφιστής θα αποτύχει στην προσπάθεια του. Έτσι στη συνέχεια θα έρθει αυτός να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, ακολουθώντας την διαλεκτική διαδικασία. Παράλληλα θα αποδείξει ότι ο σοφιστής, που παρουσιάζεται ως δάσκαλος της πολιτικής αρετής, βρίσκεται σε σύγχυση και δεν είναι ικανός να αποδείξει ούτε αυτά που υποστηρίζει ούτε την ίδια του την τέχνη. Η απάντηση του Πρωταγόρα Οι σοφιστές ως µέθοδο διασκαλίας χρησιµοποιούσαν το «µύθο», το «λόγο» και την «ερµηνεία ποιηµάτων». Ο «µύθος» για διδακτικούς σκοπούς συναντάται ήδη από τον Όµηρο. Οι σοφιστές, αφού τον δανείστηκαν από την παράδοση, τόνισαν ιδιαίτερα το διδακτικό του µέρος. Όµως παρουσιάζει σοβαρές αδυναµίες, αφού χαρακτηρίζεται από εµπειρικό δογµατισµό και απλούστευση. 7

9 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Ο «λόγος» ήταν η πιο συνηθισµένη µέθοδος διδασκαλίας. Με τη µορφή διάλεξης ξεκινούσαν από εµπειρικά δεδοµένα και στήριζαν γενικές κρίσεις. Τους λόγους τους διάνθιζαν µε πολλά ρητορικά σχήµατα, έτσι που οι ακροατές τους αδυνατούσαν να ελέγξουν την αλήθεια και την ορθότητα των λεγοµένων τους. Η «ερµηνεία ποιηµάτων» είχε ακόµα πιο σαθρό υπόβαθρο απόδειξης. Ο ποιητικός λόγος είναι σαφώς υποκειµενικός και διαφέρει από τον επιστηµονικό. Ο Πρωταγόρας αποδέχεται την πρόταση του Σωκράτη και θέλοντας να κάνει επίδειξη αυτοπεποίθησης, δηλώνει έτοιµος να αναπτύξει το θέµα του µε όλους τους τρόπους. Καταλήγει όµως στο µύθο, επιθυµώντας να ευχαριστήσει τους ακροατές του. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 2 METAΦΡΑΣΗ Ήταν λοιπόν κάποτε καιρός που υπήρχαν θεοί, δεν υπήρχαν όμως θνητά πλάσματα. Και όταν έφτασε και γι αυτά ο ορισμένος από τη μοίρα χρόνος να γεννηθούν, οι θεοί τα πλάθουν στο εσωτερικό της γης, αφού ανέμειξαν χώμα με φωτιά, και με εκείνα που μπορούν να ανακατευτούν με φωτιά και χώμα. Όταν λοιπόν επρόκειτο να τα φέρουν στο φως, διέταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα στολίσουν και να κατανείμουν στο καθένα δυνατότητες όπως πρέπει. Ο Επιμηθέας όμως παρακαλεί τον Προμηθέα να κάνει ο ίδιος τη μοιρασιά «και μόλις κάνω εγώ τη μοιρασιά», είπε, «κάνε έλεγχο» και έτσι, αφού τον έπεισε, κάνει τη μοιρασιά. Ενώ μοίραζε λοιπόν, σε άλλα (πλάσματα) έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα και τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με ταχύτητα και σε άλλα έδινε όπλα και σε άλλα, επειδή έδινε οργανισμό χωρίς όπλα, γι αυτά μεθόδευε κάποιαν άλλη δυνατότητα για τη σωτηρία τους όσα δηλαδή από αυτά περιόριζε σε μικρό σώμα τούς έδινε δυνατότητα να πετούν ή υπόγεια κατοικία και όσα έκανε μεγαλόσωμα, με αυτό το ίδιο (γνώρισμα) εξασφάλιζε τη σωτηρία τους και τα άλλα (εφόδια) με τον ίδιο τρόπο μοίραζε εξισώνοντας (τα πλάσματα) και όλα αυτά τα μεθόδευε για να μην εξαφανιστεί κάποιο είδος και αφού εξασφάλισε γι αυτά την αποφυγή της αλληλοεξόντωσης, μεθόδευε ευκολίες για τις καιρικές συνθήκες από το Δία, ντύνοντάς τα και με πυκνά τριχώματα και με στερεά δέρματα, ικανά να αντιμετωπίσουν το χειμώνα, αλλά και κατάλληλα για τις ζέστες, και όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους αυτά τα ίδια (τριχώματα και δέρματα) να αποτελούν στρώμα ταιριαστό και φυσικό για το καθένα, και υποδένοντας άλλα με νύχια και άλλα με τρίχες και με στερεά και χωρίς αίμα δέρματα (κελύφη) ακόμη εξασφάλιζε τροφές διαφορετικές στο κάθε γένος, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες σε μερικά ωστόσο επέτρεψε να χρησιμεύει ως τροφή η σάρκα άλλων ζώων και στα πρώτα έδωσε μικρή γεννητικότητα, ενώ στα δεύτερα μεγάλη, εξασφαλίζοντας σωτηρία για το γένος τους. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ην γάρ ποτε χρόνος: Αυτή ήταν η συνηθισµένη εισαγωγή των µύθων. Ο µύθος που αφηγείται ο Πρωταγόρας δεν είναι δηµιούργηµα του Πλάτωνα, αλλά είναι παρµένος από το χαµένο έργο του Πρωταγόρα «Περί της εν αρχή καταστάσεως». Ο Πρωταγόρας χρησιµοποιεί το µύθο, για να αποδείξει το διδακτό της αρετής και αυτό γίνεται για λόγους σκοπιµότητας. Απηχεί τις απόψεις του σοφιστή για τη γένεση και την ανάπτυξη του πολιτισµού. Το ύφος και η γλώσσα του µύθου ασκούν µεγαλύτερη γοητεία στους ακροατές. εν κουράζουν, ενώ αντίθετα κρατούν 8

10 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» αµείωτο το ενδιαφέρον. Παράλληλα δίνει τη δυνατότητα στον αφηγητή να χρησιµοποιήσει τη φαντασία του στολίζοντας το µύθο µε ποιητικές εκφράσεις, όπως «άοπλον φύσιν», «σµικρότητι ήµπισχε», «πτυνός φυγήν», «αϊστωθείη», «αλληλοφθοριών». Τέλος, το δηµοτικό ύφος της γλώσσας δηµιουργεί ακόµα µεγαλύτερη αµεσότητα και άνεση στην παρακολούθηση του. Αυτό φαίνεται από τα εξής σηµεία: 1) την αρχή του µύθου («ην γάρ ποτε χρόνος») που µας παραπέµπει στα παραµύθια («µια φορά κι έναν καιρό»), 2) την κατασκευή του λόγου που αποτελούν µικρές περίοδοι µε λιτή σύνδεση: µέν-δέ, θεοί µέν-θνητά γένη δέ, 3) η συχνή χρήση του «ουν» και του «επειδή», 4) η συχνή επανάληψη των ίδιων λέξεων, όπως π.χ. νειµαι- νείµαντος- νέµει- νέµων, 5) η εναλλαγή ευθύ και πλάγιου λόγου. χρόνος ήλθεν ειµαρµένος: Χρόνος καθορισµένος από τη µοίρα. Η «ειµαρµένη» εκφράζει το αναπόφευκτο. Το πέρασµα από µια µορφή ζωής σε µια άλλη, από µια εποχή σε µια άλλη, το πέρασµα σε ένα άλλο στάδιο εξέλιξης που γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για τη βελτίωση της ζωής. Ο χρόνος δηλώνει την αρχή της δηµιουργίας, το σηµείο που έπεται µετά τη θεογονία (τη γέννηση των θεών). Χαρακτηριστικό είναι ότι στους αρχαίους ελληνικούς µύθους υπάρχει µόνο θεογονία. Ο Ησίοδος στη Θεογονία του κάνει λόγο για τη δηµιουργία των θεών και στη συνέχεια απλά αναφέρεται στη δηµιουργία του ανθρώπου, χωρίς να εµβαθύνει περαιτέρω στον τρόπο αυτής της δηµιουργίας. Αντίθετα για τον Πρωταγόρα και τους σοφιστές κέντρο της διδασκαλίας και του ενδιαφέροντος τους είναι ο άνθρωπος, η δηµιουργία και η εξέλιξη του ίδιου και του πολιτισµού του. τυπουσιν αυτά γης ένδον εκ γης καί πυρός: Το ρήµα «τυπώ» σηµαίνει δίνω µορφή, πλάθω, δίνω τύπο σε κάτι µε βάση κάποιο καλούπι. Με το «αυτά» αναφέρεται σε όλα τα έµβια όντα, και στον άνθρωπο. Στη φράση «γης ένδον» η λέξη γη έχει τη σηµερινή σηµασία, ενώ στη φράση «εκ γης καί πυρός» σηµαίνει το υλικό, το χώµα. Άρα, οι θεοί δηµιούργησαν τα ζώα και τον άνθρωπο µέσα στη γη από χώµα και φωτιά, αλλά και από όσα υλικά αναµειγνύονται µε το χώµα και τη φωτιά. ηλαδή, και από νερό, που µπορεί να αναµειχθεί µε το χώµα και από αέρα που µπορεί να αναµειχθεί µε τη φωτιά. Ο Πρωταγόρας σέβεται την κοσµογονική µυθολογία, η οποία αναφέρει ότι οι άνθρωποι έγιναν από τη γη. Συνδυάζει δε την κοσµολογική θεώρηση του Παρµενίδη, που υποστηρίζει ότι τα όντα προέρχονται από τη σύνθεση δύο στοιχείων, της γης και της φωτιάς, µε αυτή του Εµπεδοκλή, ο οποίος συµπλήρωσε άλλα δύο στοιχεία, το νερό και τον αέρα. Παράλληλα µε αυτή τη θεώρηση, ο σοφιστής, φαίνεται ότι εκφράζει και την αρχέγονη αντίληψη για τη µητέρα-γη, στα σπλάχνα της οποίας (γης ένδον) γεννιούνται και αναπαράγονται όλοι οι οργανισµοί, ενώ διακρίνουµε και κάποια νύξη στη διαδεδοµένη αντίληψη των Ελλήνων περί αυτοχθόνων λαών, λαών δηλαδή που ξεφύτρωσαν από τη γη, την οποία στη συνέχεια κατοίκησαν. προσέταξαν Προµηθει καί Επιµηθει: Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυµένης (ή της Θέµιδος ή της Ασίας). Τα ονόµατα των δύο πρωταγωνιστών του µύθου µαρτυρούν και την ποιοτική διαφορά των χαρακτήρων τους. Από την ετυµολογία των ονοµάτων τους, ο Προµηθέας είναι αυτός που προνοεί, που προβλέπει, σκέφτεται εκ των προτέρων (πρό + µήδοµαι = προνοώ, από αυτό η λ. µήτις= σκέψη), ενώ ο Επιµηθέας είναι αυτός που σκέφτεται εκ των υστέρων, ετεροχρονισµένα, άρα όχι σωστά, απερίσκεπτα (επί + µήδοµαι). Από αυτά συνάγεται το συµπέρασµα ότι ο Προµηθέας θα έπρεπε να κάνει τη νοµή των ιδιοτήτων. Η αλλαγή των ρόλων δηµιούργησε τελικά προβλήµατα. Ο Επιµηθέας, αν και επιφορτισµένος µε ένα τόσο δύσκολο και λεπτό έργο, θα αποδειχθεί απερίσκεπτος και επιπόλαιος. Ο Προµηθέας, από την άλλη, θα αποδειχθεί φιλάνθρωπος και προνοητικός. Θα κλέψει τη φωτιά από τους θεούς και θα την δώσει στον άνθρωπο, για να τον προστατεύσει. Γι αυτόν το λόγο θα τιµωρηθεί σκληρά από το ία. Προμηθέας: Κατά τον Αισχύλο έλαβε µέρος στην Τιτανοµαχία µε το µέρος των θεών, αν και Τιτάν. Ήρθε σε σύγκρουση µε το ία, όταν έκλεψε τη φωτιά. Το γεγονός αυτό προκάλεσε το θυµό του ία, που παρέδωσε τον Προμηθέα στον Ήφαιστο και τους υπηρέτες του, Κράτος και Βία. Ο Ήφαιστος τον κάρφωσε στο όρος Καύκασο, όπου ένας αετός κάθε µέρα του κατέτρωγε το συκώτι το οποίο, όµως, αµέσως ξαναγινόταν. Τον ελευθέρωσε ο Ηρακλής σκοτώνοντας τον αετό. Ο Προµηθέας ξαναγύρισε στον Όλυµπο και µε την άδεια του ία έγινε ο σοφός σύµβουλος των θεών. Ο Προµηθέας λατρευόταν στην Αθήνα µαζί µε τον Ήφαιστο και την Αθηνά κοντά στην Ακαδημία, όπου υπήρχε ναός και βωµός προς τιµήν του. Ο Προµηθέας αποτέλεσε το αιώνιο σύµβολο του ανθρώπινου πνεύµατος που διαρκώς τείνει προς τα άνω και αγωνίζεται για την καλυτέρευση. Επιµηθέας: Σύµφωνα µε την ελληνική µυθολογία ο Επιµηθέας ήταν χαρακτήρας εντελώς διαφορετικός από τον αδερφό του. Σκεπτόταν πάντα, αφού τα διάφορα γεγονότα λάβαιναν χώρα. Όταν ο Προµηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους αθάνατους, ειδοποίησε τον αδερφό του να φυλάγεται και να µη δεχτεί κανένα δώρο από αυτούς. Ωστόσο εκείνος δέχεται µε ευχαρίστηση (και για ακόµα µια φορά απερίσκεπτα) την Πανδώρα, που του έφερε ο 9

11 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Ερµής και η οποία πλάσθηκε κατά παραγγελία, για να τιµωρηθεί το ανθρώπινο γένος. Η απρονοησία του όµως δε σταµατά εκεί. Όταν η Πανδώρα του ζητά να ανοίξει το κουτί που κρατούσε καλά κλεισµένο µετά από εντολή των θεών και που µέσα κρύβονταν όλες οι συµφορές, αυτός δεν την εµποδίζει. κοσµησαι τε καί νειµαι: Σχήµα πρωθύστερο. Πρώτα γίνεται η διανοµή και µετά η κόσµηση. νείµαντος δ εμου επίσκεψαι: Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, χαρακτηριστικό του δηµοτικού ύφους είναι η εναλλαγή του ευθέος και πλαγίου λόγου. Το ίδιο γίνεται και σε άλλα σηµεία του διαλόγου. εµηχανάτο δύναµιν εις σωτηρίαν, ταυτα δε εµηχανάτο ευλάβειαν έχων µή τί γένος αϊστωθείη, σωτηρίαν τω γένει πορίζων: Οι ιδιότητες που δόθηκαν στα ζώα από τον Επιµηθέα είχαν ως στόχο τη διατήρηση της ζωής, την επιβίωση των όντων και τη διαιώνιση του είδους τους. αϊστωθείη: Ποιητικό ρήµα που απαντά µόνο σε αυτό τον τύπο. Αϊ-στόω-ω (άιστος<ά- στερ. + ιδειν = αόρατος). ώρα: α) Ορισµένος χρόνος, περίοδος του έτους, του µήνα, της ηµέρας. β) Εποχή του έτους. Οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν το έτος σε τρεις εποχές: το εαρ, δηλαδή την άνοιξη, το θέρος, δηλαδή το καλοκαίρι και τον χειµώνα. Την οπώραν, το φθινόπωρο, τη θεωρούσαν ως ακµή του καλοκαιριού. Επειδή η λέξη χρησιµοποιείτο για να δηλώσει την καλύτερη εποχή του χρόνου, κατέληξε επίσης να σηµαίνει την κατάλληλη ώρα τη σωστή στιγµή (όπως η λέξη καιρός), αλλά και την κατάλληλη ηλικία της ζωής του ανθρώπου, τη νεότητα. Στη µυθολογία οι Ώρες ήταν κόρες του ία και της Θέµιδος και ήταν τρεις: η Ευνοµία, η Ειρήνη και η ίκη. Σχετίζονταν µε τις εναλλαγές των εποχών και των καιρικών φαινοµένων. Προστάτευαν τους καρπούς κάθε εποχής και ήταν υπεύθυνες για την ωρίµανση και την τελειότητα των φυσικών πραγµάτων, άρα και του ανθρώπου. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο ίας ρύθµιζε όλα τα φυσικά φαινόµενα στον ουρανό και τη γη. Ολιγογονίαν - πολυγονίαν: Εκτός από τα φυσικά «όπλα» που κάθε ον έχει για να αντιµετωπίζει τους εχθρούς του και τα φυσικά φαινόµενα, σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη και τη διαιώνιση παίζει ο τρόπος αναπαραγωγής του καθενός από τα είδη αυτά. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Από αυτήν την ενότητα ξεκινά ο Πρωταγόρας την απάντηση του στα επιχειρήµατα του Σωκράτη για το µη διδακτό της πολιτικής αρετής. Με µεγάλη δεξιοτεχνία ο σοφιστής βγαίνει από τη δύσκολη θέση που τον έφερε ο συνοµιλητής του στην πρώτη ενότητα. Χρησιµοποιώντας το µύθο και στη συνέχεια το λόγο (ενότητες 5 και 6) θα προσπαθήσει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Οφείλει να το κάνει, αφού σε διαφορετική περίπτωση θα ακυρώσει τον εαυτό του και την τέχνη του. Σύµφωνα µε το µύθο, υπήρχε κάποια εποχή που δεν υπήρχαν τα έµβια όντα, αλλά µόνο οι θεοί. Όταν έφτασε ο κατάλληλος χρόνος, οι θεοί δηµιούργησαν τα όντα στο εσωτερικό της γης και, όταν αυτά επρόκειτο να βγουν στο φως, διέταξαν τον Προµηθέα και τον Επιµηθέα να διανείµουν κατάλληλα τις ιδιότητες και να προικίσουν µε εφόδια τα όντα. Ο Επιµηθέας τότε παρακαλεί και πείθει τον Προµηθέα να κάνει αυτός τη µοιρασιά και στη συνέχεια ο Προµηθέας να κάνει τον έλεγχο. Με κύρια µέριµνα την εξασφάλιση της σωτηρίας των γενών και τη διαιώνιση τους δίνει σε άλλα δύναµη και σε άλλα ταχύτητα, σε άλλα φτερά και σε άλλα υπόγεια κατοικία. Για να αντιµετωπίσουν τα καιρικά φαινόµενα, τα ντύνει µε τρίχωµα ή σκληρό δέρµα. Για την τροφή τους τα διαχωρίζει σε φυτοφάγα και σαρκοφάγα, ενώ παράλληλα και µε βάση αυτό το διαχωρισµό φροντίζει και τον τρόπο αναπαραγωγής τους. Εφαρμόζει λοιπόν την αρχή της αναπλήρωσης. Με µια πρώτη εκτίµηση θα λέγαµε ότι ο Επιµηθέας φρόντισε µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο την εξασφάλιση των ειδών. Όµως η απρονοησία του, κύρια ιδιότητα του χαρακτήρα του, τον οδήγησε σε ένα µεγάλο σφάλµα. Άφησε τον άνθρωπο γυµνό, ανυπόδητο άστρωτο και άοπλο. Το λάθος αυτό θα έρθει να διορθώσει αµέσως µετά ο Προµηθέας. Ο µύθος δείχνει το πρώτο στάδιο εξέλιξης του ανθρώπου, τη γένεση. Περιέχει πολλά σηµαντικά στοιχεία, µερικά από τα οποία ευσταθούν ακόµα και σήµερα. Φιλοσοφικές και κοσµολογικές ιδέες. Τα έµβια όντα προέρχονται από τη σύνθεση των τεσσάρων στοιχείων, χώµατος, φωτιάς, νερού και αέρα (φιλοσοφία του Παρµενίδη και του Εµπεδοκλή). Κάποιες αλήθειες για τη βιολογική προέλευση των έµβιων όντων και του ανθρώπου: Τα ζώα οπλίζονται µε κάποιες δυνάµεις, σοφά διανεµειµένες, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος αφανισµού τους. Παράλληλα, ο µύθος αναφέρεται στο γεγονός της διατήρησης και της εξαφάνισης των ειδών, καθώς και στο γεγονός ότι ο άνθρωπος βιολογικά είναι το πιο αδύναµο από τα όντα, ο λιγότερο εξοπλισµένος και πλέον ανίσχυρος. Τέλος, γίνεται 10

12 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» αναφορά σε κοινωνιολογικό επίπεδο για την αρχική κατάσταση της ανθρώπινης κοινωνίας, τη συγκρότηση και οργάνωση των κοινωνιών, την αρχικά προβληµατική συµβίωση και την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής µετά την παρέµβαση του ία (ενότητα 4). Παράλληλα µε τις κοινωνιολογικές και κοσµολογικές αναφορές, µέσα στο µύθο διακρίνουµε και τη θεολογική αντίληψη ότι οι θεοί προϋπήρχαν και αυτοί δηµιούργησαν τα έµβια όντα και τον άνθρωπο. Γνωρίζουµε ότι ο σοφιστής Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής, όπως φαίνεται µέσα από αποσπάσµατα των έργων του. Γι αυτόν η ύπαρξη του θεού τίθετο υπό αµφισβήτηση. Γιατί λοιπόν στο µύθο του οι θεοί κατέχουν τόσο σηµαντική θέση; Προφανώς η αναφορά γίνεται µε αλληγορική διάθεση. Ο ίας είναι ο λόγος, η λογική, η νοµοτέλεια που διέπει τη φύση. Οι υπόλοιποι θεοί είναι τα όργανα αυτής της νοµοτέλειας, οι εκτελεστές και ελεγκτές των νόµων που ρυθµίζουν τις σχέσεις των όντων µεταξύ τους, εξισορροπούν τις ανάγκες τους εξασφαλίζουν τα µέσα για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών και τους τρόπους για τη διαιώνιση των γενών. Το έντονο θεολογικό στοιχείο της ενότητας δεν έρχεται σε αντίθεση µε τις απόψεις του σοφιστή, αλλά χρησιµοποιείται, για να θεµελιώσει θεολογικά την πολιτική αρετή. Άλλωστε στη συνέχεια του µύθου δε θα ασχοληθεί καθόλου µε την ύπαρξη των θεών. Θα προσπαθήσει να εξηγήσει πώς γεννήθηκε το θρησκευτικό συναίσθηµα. Ένα από τα όργανα της νομοτέλειας της φύσης, ο Επιµηθέας, παρεµβαίνει µέσα στο µύθο, για να εξασφαλίσει την ισορροπία και την επιβίωση των έµβιων όντων. ιανέµει µε ιδιαίτερη φροντίδα τις δυνάµεις και τα εφόδια, ώστε να µην κινδυνεύσει κάποιο από τα ζώα µε αφανισµό. Έτσι: Κατανέµει τις φυσικές ιδιότητες σε κάθε είδος µε σοφία και περισσή προσοχή. Σε άλλα δίνει δύναµη, σε άλλα ταχύτητα, σε άλλα όπλα, σε άλλα φτερά, σε άλλα υπόγεια κατοικία και σε άλλα διαφορετικούς τρόπους σωτηρίας. Τα εφοδιάζει µε τρίχωµα ή σκληρά δέρµατα και έτσι, µε τον κατάλληλο εξοπλισµό τους παρέχει τα βιολογικά εκείνα µέσα προστασίας στις καιρικές µεταβολές και τα ακραία µετεωρολογικά φαινόµενα. Εξασφαλίζει µέσα διατροφής για όλα τα είδη και τα διακρίνει σε χορτοφάγα και σαρκοφάγα. Ορμώμενος από τον παραπάνω διαχωρισµό δίνει πολυγονία, δηλαδή τη δυνατότητα να γεννούν πολλούς απογόνους, σε όσα ζώα γίνονται τροφή των άλλων. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει ισορροπία και στον πληθυσμό των έµβιων όντων. Μέσα από το µύθο, ο Πρωταγόρας, βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει την τελεολογική αντίληψη του για τη ζωή. Σύµφωνα µε αυτή, η αδυναµία κάθε ζώου αναπληρώνεται από κάποια άλλη δύναµη. Τα εφόδια που παραχωρούνται και τα χαρακτηριστικά µε τα οποία έχουν προικιστεί τα ζώα επιτελούν ένα σκοπό και εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν. Στα ζώα που δεν έχουν δύναµη, δίνονται φτερά. Τα σαρκοφάγα ζώα γεννούν λίγους απογόνους, γιατί αλλιώς θα επικρατούσαν πληθυσμιακά στο ζωικό βασίλειο και θα εξαφάνιζαν τα υπόλοιπα. Για τον Πρωταγόρα όλα έχουν ένα σκοπό, όλα γίνονται για κάποιο λόγο. Και ενώ κανείς δεν µπορεί να αµφισβητήσει τη σοφία και την προνοητικότητα του Επιµηθέα καταρχήν κατά τη µοιρασιά των χαρακτηριστικών και των δυνάµεων, η απρονοησία και η απερισκεψία του είναι εµφανείς. Ενώ φροντίζει για τη σωτηρία των γενών, καταδικάζει τον άνθρωπο να µείνει γυµνός, ανυπόδητος, άστρωτος και άοπλος. εν του παρέχει κανένα µέσο και καµιά δυνατότητα να καλύψει τις βιολογικές του ανάγκες και να αντιμετωπίσει τα καιρικά φαινόμενα και, κυρίως, τα άλλα ζώα. Τον αφήνει απροστάτευτο και, ουσιαστικά, ανίκανο να επιβιώσει. Για να καλυφθούν αυτές οι ατέλειες, ο Προµηθέας, που επιθυµεί τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους, θα θυσιαστεί: κλέβει από τον Ήφαιστο και την Αθηνά την «έντεχνον σοφίαν» και την προσφέρει στον άνθρωπο. Με τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις καλείται ο άνθρωπος να επινοήσει όλα εκείνα τα µέσα που θα τον προστατεύσουν και θα του εξασφαλίσουν τη σωτηρία. Εφευρίσκει φορέµατα, υποδήµατα, στρώµατα, τρόπους εξασφάλισης της τροφής του και φυσικά όπλα, για να αντιµετωπίσει τα άλλα ζώα. Η έντεχνος σοφία δεν τον οδηγεί απλά στην επιβίωση. Τον ωθεί στη δηµιουργία ενός ανώτερου πολιτισµού και τον θέτει σε σαφώς πιο πλεονεκτική θέση από τα υπόλοιπα ζώα. Μέσω αυτής θα καταφέρει να θέσει τα θεµέλια της κυριαρχίας του στη φύση και στα άλλα έµβια όντα. 11

13 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 3 METAΦΡΑΣΗ Επειδή όμως ο Επιμηθέας δεν ήταν και πολύ σοφός, έσφαλε και κατανάλωσε τις δυνατότητες του έμενε ακόμη χωρίς εφόδια το γένος των ανθρώπων και βρισκόταν σε αμηχανία, τι να το κάνει και ενώ αυτός βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά και βλέπει τα άλλα πλάσματα επιμελώς να έχουν απ όλα, ενώ τον άνθρωπο γυμνό και ανυπόδητο και χωρίς στρώμα και χωρίς όπλα ωστόσο έφτανε πια και η ορισμένη ημέρα από τη μοίρα, κατά την οποία έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει στο φως. Επειδή λοιπόν βρισκόταν σε δύσκολη θέση ο Προμηθέας, ποια τάχα σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, κλέβει από τον Ήφαιστο και την Αθηνά την τεχνική σοφία μαζί με τη φωτιά διότι ήταν αδύνατο χωρίς φωτιά αυτή να αποκτηθεί ή να χρησιμοποιηθεί κι έτσι λοιπόν τη δωρίζει στον άνθρωπο. Τη σοφία του λοιπόν σχετικά με το βίο του ο άνθρωπος έτσι την απέκτησε, την πολιτική όμως (σοφία) δεν την είχε γιατί αυτή βρισκόταν στα χέρια του Δία και στον Προμηθέα δεν ήταν δυνατό πια να μπει στην ακρόπολη, την κατοικία του Δία: εξάλλου και οι φρουρές του Δία ήταν φοβερές μπαίνει λοιπόν κρυφά στο κοινό οίκημα της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα στο οποίο ασκούσαν με αγάπη τις τέχνες, και αφού έκλεψε την τέχνη με φωτιά του Ηφαίστου και την άλλη της Αθηνάς, τις δίνει στον άνθρωπο. Και από αυτό εξασφαλίζεται βέβαια για τον άνθρωπο πληρότητα βιοτικών μέσων, ο Προμηθέας όμως εξαιτίας του Επιμηθέα, έπειτα, όπως λέγεται, πέρασε από δίκη για κλοπή. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο Επιµηθέας σπαταλά τις δυνάµεις και δεν προνοεί για το ανθρώπινο γένος. Η επιθεώρηση από τον Προµηθέα και η αµηχανία του για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η κλοπή της φωτιάς και των τεχνικών γνώσεων από το παλάτι του Ηφαίστου και της Αθηνάς. Η βαριά τιµωρία του Προµηθέα για την κλοπή από το ία. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ερχεται Προµηθεύς επισκεψόµενος την νοµήν: Ο Προµηθέας έρχεται να ελέγξει τον τρόπο διανοµής των ικανοτήτων και των εφοδίων στα ζώα, όπως από την αρχή είχαν συµφωνήσει µε τον Επιµηθέα. Τόν δε άνθρωπον γυµνόν τε καί ανυπόδητον καί άστρωτον καί άοπλον: Η επιβίωση του ανθρώπινου γένους εξαιτίας του Επιµηθέα καθίσταται αδύνατη. Ο Πρωταγόρας µε το πολυσύνδετο σχήµα τονίζει την ελλειπτικότητα και την κατωτερότητα του ανθρώπου σε σχέση µε τα άλλα ζώα. Την άποψη αυτή δέχεται και η σύγχρονη ανθρωπολογική προσέγγιση. Αντίθετα, ο Αριστοτέλης στο έργο του «Περί ζώων µορίων» (ΙV 10) λέει ότι όσοι υποστηρίζουν πως η ανθρώπινη δηµιουργία δεν ήταν τέλεια, αλλά ήταν χειρότερη από των άλλων ζώων, δεν έχουν δίκιο. Την εντεχνον σοφίαν: Είναι η σοφία που συµπορεύεται µε την τέχνη. Η έννοια της σοφίας, αρχικά, σχετιζόταν µε τη δεξιότητα σε κάποια τέχνη. Ο προσδιορισµός «έντεχνος» επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διαχωρίσει τη σοφία από τη γνώση των επιστηµών και της φιλοσοφίας. Η φωτιά δικαιολογηµένα θεωρείται ως η βάση της τεχνολογικής προόδου. Είναι η πρώτη µεγάλη πηγή ενέργειας που χρησιµοποίησε ο άνθρωπος και τον βοήθησε στην περαιτέρω εξέλιξη του. Η απόκτηση της εντέχνου 12

14 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» σοφίας, της πρακτικής γνώσης, υποκαθιστά και αναπληρώνει όλες τις άλλες ελλείψεις του έναντι των ζώων. Παράλληλα δε τον καθιστά ικανό να ευπορήσει και να δηµιουργήσει πολιτισµό. Είναι χαρακτηριστικό ότι εδώ οι τεχνικές γνώσεις δίνονται συνολικά στον άνθρωπο και δεν αποκτούνται σταδιακά µε τη συσσώρευση της γνώσης µέσα στους αιώνες. Την δε πολιτικήν: Εννοείται η ικανότητα για την κοινωνική οργάνωση και την ανάπτυξη του πνευµατικού πολιτισµού. Τήν ακρόπολιν, την του ιός οικησιν: Η κατοικία του ία στον Όλυµπο βρισκόταν µακριά από των υπολοίπων θεών, στο ψηλότερο σηµείο. ιός φύλακαι: Το Κράτος και η Βία ήταν οι φύλακες του θεού. Το ρόλο τους παρουσιάζει µε γλαφυρό τρόπο ο Αισχύλος στην τραγωδία του «Προµηθέας εσµώτης». Επίσης τους αναφέρει και ο Ησίοδος στη Θεογονία του. Αθηνας καί Ηφαίστου οίκηµα τό κοινόν: Από τη µυθολογία γνωρίζουµε ότι οι δύο θεοί ήταν στενά συνδεµένοι. Η Αθηνά είχε αναλάβει την ανατροφή του Εριχθόνιου, γιου του Ηφαίστου. Στην Αθήνα και την Ολυµπία υπήρχαν κοινοί ναοί των δύο, ενώ γίνονταν και κοινές γιορτές προς τιµή τους, τα Απατούρια και τα Χάλκεια. Η κοινή και αρµονική συνύπαρξη τους µαρτυρά την αδιάσπαστη σύνδεση της τεχνολογικής µε την πνευµατική δραστηριότητα. Ο Πλάτων και στον Πολιτικό του (274 b-d) αναφέρει την κοινή δράση των δύο θεών, την άρρηκτη σχέση της τέχνης µε τη σοφία, ενώ την Αθηνά την αναφέρει ως «σύντεχνον» του Ηφαίστου. Κλέψας τήν εµπυρον τέχνην τήν του Ηφαίστου καί τήν άλλην τήν της Αθηνας: Για δεύτερη φορά αναφέρεται στην κλοπή. Ο Προµηθέας κλέβει από τον Ήφαιστο την «εµπυρον τέχνην», δηλαδή τη µεταλλουργική τέχνη και την προσφέρει στους ανθρώπους. Παράλληλα από την Αθηνά κλέβει τις άλλες τέχνες (γεωργία, ξυλουργική, οικοδοµική κ.λπ.), που είχε εφεύρει αυτή και τις προστάτευε. Αυτές µπορούµε να υποθέσουµε ότι δεν τις πρόσφερε απλά, αλλά τις δίδαξε στους ανθρώπους. Προµηθέα δε δι Επιµηθέα... κλοπής δίκην µετηλθεν: Ο Προµηθέας τιµωρήθηκε σκληρά από τον ία. έθηκε στον Καύκασο και ένας αετός του έτρωγε το συκώτι του, που ξαναγινόταν το βράδυ. Από το µαρτύριο αυτό τον απάλλαξε ο Ηρακλής, που σκότωσε τον αετό και τον ελευθέρωσε. Ασφαλώς υπεύθυνος γι αυτή την τιµωρία είναι ο Επιµηθέας, εξαιτίας της απρονοησίας του οποίου βρέθηκε ο Προµηθέας σε αυτή τη δυσχερή θέση. ίκη: στον όρο αποδίδονται πολλές σηµασίες: α) το ορθό, το έθιµο, β) η καλή συνήθεια, η τάξη, η αρµονία, το δίκαιο, γ) η κρίση, η απόφαση, δ) κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στην απόδοση της δικαιοσύνης, ε) η δικαστική διαδικασία, στ) η δικαστική απόφαση, η τιµωρία, η ποινή. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο Επιµηθέας κάνει τη διανοµή των ικανοτήτων και των εφοδίων στα έµβια όντα και, αφού ολοκληρώνει το έργο του, συνειδητοποιεί ότι έχει αφήσει εντελώς ατακτοποίητο το ανθρώπινο γένος. Έχοντας συνεχώς στο µυαλό του τη σωτηρία, την εξασφάλιση και τη διαιώνιση των άλλων ζώων, «ξέχασε» εντελώς τον άνθρωπο, µε αποτέλεσµα αυτός να µείνει γυµνός, ανυπόδητος, άστρωτος και άοπλος, ενώ ο Επιµηθέας να βρεθεί σε απόγνωση. Και ενώ βρίσκεται σε αδιέξοδο, εξαιτίας της απρονοησίας και της ανοησίας του, παρεµβαίνει αποφασιστικά ο Προµηθέας και τον βγάζει από τη δύσκολη θέση. Ο Προμηθέας διαπιστώνει ότι τα άλλα ζώα έχουν τακτοποιηθεί µε περισσή φροντίδα («εµµελώς πάντων έχοντα») και µόνο ο άνθρωπος είναι παντελώς απροστάτευτος. Όµως πλησιάζει η καθορισµένη µέρα κατά την οποία τα έµβια όντα θα βγουν στο φως. Έτσι ο φιλάνθρωπος τιτάνας αποφασίζει να αναλάβει ο ίδιος τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Κλέβει από το παλάτι του Ηφαίστου και της Αθηνάς την «έντεχνον σοφίαν», τις τεχνικές γνώσεις µαζί µε τη φωτιά. Ο συνδυασµός των δύο αυτών δυνατοτήτων, της πρακτικής µαζί µε τη θεωρητική γνώση θα βοηθήσουν τον άνθρωπο όχι απλά να επιβιώσει, αλλά να ξεχωρίσει από τα υπόλοιπα έµβια όντα. Η έντεχνος σοφία θα οδηγήσει στην 13

15 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ανάπτυξη ενός ανώτερου τεχνικού πολιτισµού που θα προσφέρει στον άνθρωπο τη δυνατότητα ποιοτικής ζωής. Ωστόσο, η απόκτηση των τεχνικών γνώσεων δεν του εξασφάλισε και την παράλληλη δυνατότητα ανάπτυξης του πνευµατικού του πολιτισµού. Βρισκόµενοι ακόµα σε πρωτόγονο στάδιο, οι άνθρωποι, δεν κατέχουν την πολιτική και κοινωνική οργάνωση. Αυτό µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε την πολιτική αρετή, την οποία κατείχε ο ίας και φυλασσόταν καλά στο παλάτι του. Παρά τις προθέσεις του, ο Προµηθέας, αδυνατούσε να την κλέψει. Πάντως και µόνη η κλοπή της φωτιάς στάθηκε αρκετή να εξοργίσει τόσο το ία, ώστε να τιµωρήσει τον φιλεύσπλαχνο ευεργέτη των ανθρώπων αυστηρότατα. Από το µαρτύριο του θα τον ελευθερώσει ο Ηρακλής, που θα τον συµφιλιώσει και µε το ία. Ο µύθος από τη µια πλευρά περιγράφει την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους και από την άλλη παρουσιάζει τα στάδια της ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Ο άνθρωπος, στο στάδιο δράσης του Επιµηθέα, υστερούσε έναντι των άλλων ζώων. Στο στάδιο παρέµβασης του Προµηθέα αγωνιζόταν για την επιβίωση του. Είχε αποκτήσει τις τεχνικές γνώσεις, αλλά ακόµα βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση χωρίς κοινωνική οργάνωση και πνευµατικό πολιτισµό. Στο επόµενο στάδιο θα κατακτήσει την πολιτική τέχνη. Σε αυτό θα συµβάλει αποφασιστικά ο ίας, που έρχεται να συµπληρώσει τα πολύτιµα δώρα του Προµηθέα. Με την «αιδώ» και την «δίκην» θα οδηγηθεί ο άνθρωπος στην κατάκτηση του πνευµατικού πολιτισµού και θα οργανωθεί κοινωνικά. Έτσι µε τη γενναιοδωρία των θεών θα καταφέρει να εξελιχθεί και να προοδεύσει. Η ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας, σύµφωνα µε το µύθο, χωρίζεται σε τέσσερα στάδια. Στο πρώτο στάδιο και προκειµένου να καλυφθεί το κενό της ιστορικής γνώσης και της λογικής εξήγησης, ο σοφιστής, παρά τον «αγνωστικισµό» του, παραδέχεται την ύπαρξη των θεών. Αυτοί είναι που µε τις µυστηριακές τους δυνάµεις δηµιουργούν τα θνητά όντα. Στο δεύτερο στάδιο, λοιπόν, δηµιουργούνται τα έµβια όντα από τους θεούς στο εσωτερικό της γης. Πριν τα βγάλουν στο φως, δίνουν εντολή στους δυο τιτάνες, τον Προµηθέα και τον Επιµηθέα, να τους διανείµουν δυνάµεις και εφόδια. Στόχος τους είναι η σωτηρία των ειδών και η διαιώνιση τους. Με ορισµένες τις δυνάµεις από τους θεούς, ο Επιµηθέας, αναλαµβάνει να κάνει µόνος του τη µοιρασιά. Και ενώ φροντίζει όλα τα άλλα ζώα, αφήνει τον άνθρωπο εντελώς απροστάτευτο και ακόσµητο. Στο τρίτο στάδιο παρεµβαίνει ο Προµηθέας. Αφού κάνει την επιθεώρηση, διαπιστώνει τις τραγικές ατέλειες του ανθρώπινου γένους και αναλαµβάνει τη σωτηρία του. Κλέβει από το κοινό οίκηµα του Ηφαίστου και της Αθηνάς τη φωτιά και την έντεχνη σοφία και τις προσφέρει στον άνθρωπο. Του εξασφαλίζει έτσι τα σηµαντικά µέσα για την επιβίωση του. Παράλληλα του ανοίγει το δρόµο για τον τεχνικό πολιτισµό. Όµως ακόµα οι άνθρωποι βρίσκονται σε πρωτόγονο στάδιο ως προς την κοινωνική και πολιτική οργάνωση. Ζουν σε ηµιάγρια κατάσταση και αλληλοεξοντώνονται, γιατί δεν έχουν ηθική συνείδηση του δικαίου. Στο τέταρτο, λοιπόν, στάδιο θα παρέµβει ο ίας. Από φόβο µήπως οι άνθρωποι εξοντωθούν µεταξύ τους, στέλνει τον Ερµή και τους προσφέρει την «αιδώ» και τη «δίκην». Τα δύο αυτά στοιχεία οδηγούν τον άνθρωπο στη συνειδητοποίηση του δικαίου και της ηθικής. Με αυτά οργανώνονται οι κοινωνίες. Οι άνθρωποι συµβιώνουν ειρηνικά, αφού ζουν ως µέλη ενός οργανωµένου πολιτικά συνόλου µε αρχές πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης. Οι συµβολισµοί που διακρίνουµε στο µύθο του Πρωταγόρα είναι άξιοι λόγου. Καταρχήν έχουµε το σχηµατισµό του ανθρώπου και των άλλων όντων βιολογικά (στάδιο Επιµηθέα). Στη συνέχεια δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρµογή του στο φυσικό περιβάλλον. Γεννώνται οι τέχνες και σχηµατίζονται οι πρώτες κοινωνίες, έστω και σε πρωτόγονη κατάσταση. Ο άνθρωπος αποκτά τη δυνατότητα να κυριαρχήσει στη φύση και να δηµιουργήσει έναν ανώτερο πολιτισµό µε τη βοήθεια της πρακτικής (Ήφαιστος) και της θεωρητικής (Αθηνά) γνώσης (στάδιο Προµηθέα). Η αδυναµία του Προµηθέα να κλέψει από το ία την Αιδώ και τη ίκη φανερώνει 14

16 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» τη δυσκολία του ανθρώπου να οργανωθεί κοινωνικά και πολιτικά. Πράγµατι, πέρασαν πολλοί αιώνες πρωτογονισµού µέχρι οι άνθρωποι να συνειδητοποιήσουν την αξία της πολιτικής τους οργάνωσης, να αποκτήσουν ηθική αντίληψη, αίσθηµα δικαίου και να θέσουν νόµους. Από την άλλη, η παρέµβαση των θεών φανερώνει την ανάγκη ύπαρξης µιας ανώτερης δύναµης που θα βοηθήσει στη σωστή οργάνωση και θα αποσοβήσει τον κίνδυνο της αλληλοκαταστροφής και αλληλοεξόντωσης των ανθρώπων. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να δούµε και τις αναλογίες του µύθου µε τη θεωρία του Κοινωνικού Συµβολαίου των θεωρητικών του ιαφωτισµού (Τζων Λοκ και Ρουσσό). Σύµφωνα µε την άποψη τους, ο άνθρωπος αρχικά ζούσε στη φύση έχοντας απόλυτη ελευθερία κινήσεως και κατοχής. Όµως εξαιτίας της έλλειψης κοινωνικής οργάνωσης επικρατούσε αναρχία και συνεχείς συγκρούσεις. Έτσι, αποφασίστηκε η σύναψη ενός συµβολαίου, µιας συµφωνίας. Σύµφωνα µε αυτή, εκχωρούν σε κάποιον (άτοµο ή οµάδα ατόµων) ένα µέρος της ελευθερίας τους και των δικαιωµάτων τους, µε την υποχρέωση αυτός να διαφυλάσσει την ειρήνη, την αρµονική συµβίωση, αλλά και τα δικαιώµατα τους έναντι των υπολοίπων. Με αυτό τον τρόπο, κατά τους θεωρητικούς του ιαφωτισµού, νοµιµοποιείται η πολιτική εξουσία. Στο µύθο το ρόλο του ρυθµιστή της ισορροπίας και της ειρηνικής συµβίωσης τον παίζει ο ίας (ενότητα 4). Τέλος, µέσα από το µύθο διακρίνουµε και την ισότητα ανάµεσα στους ανθρώπους. Οι αναφορές γίνονται στο ανθρώπινο γένος, που νοείται ενιαίο και χωρίς κοινωνικούς ή άλλους διαχωρισµούς. εν υπάρχουν ελεύθεροι και δούλοι, ευγενείς και λαός, πλούσιοι και φτωχοί. Ο Πρωταγόρας ασπάζεται εδώ την άποψη του Ιππία για την ενότητα των ανθρώπων. Άλλοι σοφιστές, όπως ο Αντιφών και ο Αλκιδάµας, προχώρησαν ακόµα περισσότερο και τάχθηκαν ανοιχτά κατά των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων. Φυσικά πρόκειται για πρωτοποριακές ιδέες, που αντίκεινται φανερά στις αριστοκρατικές αντιλήψεις της εποχής, αλλά ακόµα και σε σηµερινές αντιλήψεις. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 4 METAΦΡΑΣΗ Και επειδή ο άνθρωπος είχε μερίδιο στη θεϊκή φύση, πρώτα μόνος από τα ζώα πίστεψε σε θεούς λόγω της συγγένειάς του με το θεό, και προσπαθούσε να ιδρύσει και βωμούς και αγάλματα θεών έπειτα γρήγορα άρθρωσε με την τέχνη γλώσσα και λέξεις και βρήκε κατοικίες και ρούχα και υποδήματα και στρωσίδια και τροφές από τη γη έτσι λοιπόν εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν σκορπισμένοι, πόλεις όμως δεν υπήρχαν καταστρέφονταν λοιπόν από τα θηρία επειδή ήταν από κάθε άποψη πιο αδύνατοι από αυτά, και οι τεχνικές γνώσεις ήταν σ αυτούς σημαντική βοήθεια για την τροφή, ανεπαρκής ωστόσο για τον πόλεμο με τα θηρία γιατί δεν είχαν ακόμα την τέχνη για την οργάνωση μιας πολιτείας, της οποίας μέρος είναι η πολεμική ένιωθαν λοιπόν την ανάγκη να μαζεύονται πολλοί μαζί και να εξασφαλίζουν τη σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις όποτε λοιπόν μαζεύονταν αδικούσαν ο ένας τον άλλον, επειδή δεν είχαν την πολιτική τέχνη, έτσι που διασκορπιζόμενοι πάλι καταστρέφονταν. Ο Δίας τότε επειδή φοβήθηκε για το γένος μας, μήπως χαθεί εντελώς, στέλνει τον Ερμή που έφερνε στους ανθρώπους τη σωφροσύνη (το σεβασμό των άγραφων νόμων) και τη δικαιοσύνη, για να υπάρχει (να επικρατήσει) τάξη των πόλεων και συνδετικές σχέσεις φιλίας. Ρωτάει λοιπόν ο Ερμής τον Δία, με ποιον επιτέλους τρόπο να δώσει στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη ποιο από τα δυο, όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες έτσι να μοιράσω και αυτές; Και έχουν μοιραστεί ως εξής: ένας που κατέχει την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς απλούς πολίτες, όμοια και οι άλλοι τεχνίτες με τον ίδιο τρόπο να εγκαταστήσω λοιπόν ανάμεσα στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη ή να τις μοιράσω σε όλους; Σε όλους, είπε ο Δίας, και όλοι να έχουν μερίδιο γιατί δεν θα υπάρχουν πόλεις, αν λίγοι έχουν μερίδιο σ αυτές, όπως και ακριβώς σε άλλες τέχνες και θέσπισε ένα νόμο εκ μέρους μου, να θανατώνουν αυτόν που δεν μπορεί να μετέχει στο σεβασμό και στη δικαιοσύνη. Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν γίνεται 15

17 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» λόγος για ζήτημα σχετικό με την ικανότητα του οικοδόμου ή για κάποια άλλη τεχνική ικανότητα νομίζουν ότι λίγοι έχουν δικαίωμα συμβουλής, και εάν κάποιος που είναι έξω από τους λίγους επιχειρεί να δίνει συμβουλές δεν τον δέχονται, όπως εσύ λες σωστά (δεν τον δέχονται), όπως εγώ ισχυρίζομαι όταν όμως πηγαίνουν σε σύσκεψη για την πολιτική αρετή, που πρέπει να διέπεται ολόκληρη από δικαιοσύνη και σωφροσύνη, ορθά δέχονται κάθε άνθρωπο με την ιδέα ότι αρμόζει βέβαια στον καθένα να μετέχει σ αυτήν την αρετή, αλλιώς δεν είναι δυνατό να υπάρχουν πολιτείες αυτή, Σωκράτη, είναι η αιτία αυτού του πράγματος. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο άνθρωπος συµµετέχει στη θεία φύση και αποκτά τους πρώτους θεσµούς (θρησκεία, γλώσσα, κατοικία). Ζώντας µόνος ο άνθρωπος εξοντώνεται από τα θηρία. Για την αντιμετώπιση των κινδύνων οι άνθρωποι συναθροίζονται, αλλά αλληλοεξοντώνονται αφού δεν κατέχουν την πολιτική τέχνη. Ανήσυχος ο ίας για τον επικείµενο αφανισµό του ανθρώπινου γένους, στέλνει τον Ερµή µε τα δώρα του, την Αιδώ και τη ίκη. Ο Ερµής ζητά να µάθει τον τρόπο διανοµής της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης. Ο ίας διατάζει η απονοµή να γίνει σε όλους χωρίς εξαίρεση. Όποιος δε συµµετέχει στο σεβασµό και τη δικαιοσύνη θα τιµωρείται αυστηρότατα. Επιµύθιο: η πολιτική τέχνη δε δόθηκε στον άνθρωπο εν τη γεννέσει του, αλλά αργότερα ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Θείας µετέσχε µοίρας (= µερίδιο στη θεϊκή φύση): Η τέχνη του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς αποτέλεσαν τη βάση για να φτιάξει ο άνθρωπος τον πολιτισµό του και να παρέµβει δηµιουργικά στη φύση. Έτσι λοιπόν, γίνεται και ο ίδιος ένας µικρός θεός - δηµιουργός που τροποποιεί το φυσικό περιβάλλον στις δικές του ανάγκες, αλλά και στις ανάγκες εξέλιξης και προόδου. Άλλωστε η φωτιά για τους αρχαίους λαούς αποτελούσε ένα φυσικό στοιχείο µε µεγάλη µεταµορφωτική δύναµη, γι αυτό και θεωρήθηκε αποκλειστικό προνόµιο των θεών και ένα από τα µυστικά της δύναµης τους. Πρώτον µεν διά την του θεου συγγένειαν: Μετέχοντας στη θεϊκή µοίρα συγγενεύει µε τους θεούς, αφού αποκτά κάτι που µέχρι τότε το είχαν αποκλειστικά εκείνοι, τη δύναµη και την ικανότητα να µεταµορφώνει το φυσικό περιβάλλον. Αυτή η πνευµατική συγγένεια, σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, εξηγεί και το λόγο για τον οποίο µόνο ο άνθρωπος από τα άλλα ζώα λατρεύει τους θεούς. Θεούς ενόµισε, καί επεχείρει βωµούς τε ιδρύσθαι και αγάλµατα θεών: Το σηµείο αυτό υπαινίσσεται τη δηµιουργία της θρησκείας, την πίστη δηλαδή του ανθρώπου σε ανώτερες - υπερφυσικές δυνάµεις, καθώς και τη δηµιουργία χρήσιµων για τις τελετές µέσων, όπως βωµών, αγαλµάτων κ.λπ. Η άποψη αυτή από µερικούς θεωρείται πλατωνική, αφού ο Πρωταγόρας ήταν σκεπτικιστής (αγνωστικιστής) και καθόλου βέβαιος για την ύπαρξη των θεών. Επειτα φωνήν καί ονόµατα ταχύ διηρθρώσατο: Το σηµείο θίγει ένα άλλο σπουδαίο ανθρώπινο επίτευγµα: τη γένεση και εξέλιξη της γλώσσας. Η γλώσσα ως µέσο επικοινωνίας των ανθρώπων, αποτελεί τη βασικότερη πολιτιστική προϋπόθεση. Από τους κώδικες επικοινωνίας αποτελεί τον πλέον οικονοµικό και αξιοπρόσεκτο. Σχετικά µε τη γένεση της γλώσσας οι απόψεις διίστανται. Ο Ηρόδοτος αντιπροσωπεύει τη µερίδα εκείνη του αρχαίου κόσµου που υποστηρίζει ότι η γλώσσα είναι σύµφυτη µε τη δηµιουργία του ανθρώπου. Αναφέρει µάλιστα το πείραµα του βασιλιά των Αιγυπτίων, Ψαµµήτιχου, που διηγείται δύο βρέφη, τα οποία έως τα δυο τους χρόνια δεν είχαν ακούσει ανθρώπινη οµιλία, οπότε η πρώτη τους λέξη ήταν φρυγική. Από αυτό συµπέρανε ότι πρωτοπλάστηκαν οι Φρύγες και όχι οι Αιγύπτιοι. Αντίθετα οι σοφιστές και ο Πρωταγόρας υποστήριζαν ότι η γλώσσα είναι κοινωνικό προϊόν, επινόηση του ανθρώπου για την εξυπηρέτηση των βιοτικών και πνευµατικών του αναγκών. Οµοίως η σύγχρονη γλωσσολογική επιστήµη συµφωνεί µε τους σοφιστές ότι η γλώσσα δηµιουργήθηκε σταδιακά, εξελικτικά, σύµφωνα µε τις ανάγκες της κοινωνικής συµβίωσης. Και θεωρεί ως πρώτο γλωσσικό επίτευγµα την άρθρωση φθόγγων (ήχων) µε την οποία σχηµατίζονται λέξεις για την εξυπηρέτηση των πρακτικών, εµπειρικών αναγκών της καθηµερινότητας. Στη συνέχεια προχώρησε στην άρθρωση των λέξεων, δηλαδή στη συστηµατοποίηση της γλώσσας µέσα σε συντακτικά και γλωσσικά σχήµατα προκειµένου να εκφράσει πιο 16

18 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» σύνθετες και πλέον αφηρηµένες σκέψεις, κρίσεις κ.λ.π. Άρα, πράγµατι ο λόγος είναι καθαρά ανθρώπινο επίτευγμα, που δεν εµφανίζεται ούτε στα ζώα ούτε στα πιο αυτοµατοποιηµένα µηχανήµατα. εν είναι φυσικό γεγονός και αυτό το αποδεικνύει η ανυπαρξία ειδικών οργάνων για το λόγο, εφόσον γνωρίζουµε ότι τα όργανα που χρησιµοποιούµε σήµερα, ως πρωταρχική αποστολή είχαν όχι την άρθρωση του λόγου, αλλά την ανάπαυση, την τροφή κ.λπ. Η γλώσσα λοιπόν είναι προϊόν πολιτισµού, κοινωνικός θεσµός. Καί οικήσεις... καί έκ γης τροφάς ηυρετο: Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία απαραίτητα για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου. Η εφεύρεση τους κάλυψε το κενό που είχε αφήσει ο Επιµηθέας κατά τη µοιρασιά των δυνάµεων. Καί η δηµιουργική τέχνη... τόν των θηρίων πόλεµον ενδεής: Η δηµιουργική τέχνη, η «έντεχνος σύν πυρί σοφία» (οι τεχνικές γνώσεις), ήταν αρκετή για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών, όχι όµως για τη µεθόδευση τρόπων αντιµετώπισης των άγριων ζώων. Κι αυτό συνέβη, γιατί οι άνθρωποι δεν κατείχαν ακόµα την πολεµική τέχνη, η οποία είναι µέρος της πολιτικής, και δηµιουργείται και αναπτύσσεται µόνο σε οργανωµένες πολιτικά κοινωνίες. Εζήτουν γάρ αθροίζεσθαι καί σώζεσθαι κτίζοντες πόλεις: Σύµφωνα µε την έως τώρα συλλογιστική του Πρωταγόρα, η κοινωνία συστάθηκε λόγω του φόβου των ανθρώπων από τα θηρία. Η κοινωνία είναι ικανή και αναγκαία, όταν ο ρόλος της περιορίζεται στην αντιµετώπιση των εξωτερικών εχθρών. Όµως, όταν εκλείψει ο εξωτερικός κίνδυνος, η κοινότητα διαλύεται; Φυσικά όχι. Αυτός ο αντίλογος αποδεικνύει το λογικά άτοπο των επιχειρηµάτων του Πρωταγόρα. Ηδίκουν αλλήλους: Η συµβίωση των ανθρώπων κρίθηκε αναγκαία, για να αντιµετωπίσουν τα θηρία, αλλά αυτό από µόνο του δεν τους εξασφάλισε την αρµονική συµβίωση και την κοινωνική συνοχή. Η έλλειψη της πολιτικής τέχνης έκανε τους ανθρώπους να φέρονται άδικα και να αλληλοκαταστρέφονται. Εποµένως, από µόνη της η «έντεχνος σοφία» δεν είναι αρκετή για την εξασφάλιση της σωτηρίας του ανθρώπινου γένους. Ζευς ουν δείσας... αιδώ τε καί δίκην: Ο ίας, ως πατέρας των θεών και των ανθρώπων, έρχεται, µετά τον Προµηθέα, να συµπληρώσει τα δώρα προς τον άνθρωπο και να του εξασφαλίσει, για δεύτερη φορά, τη σωτηρία. Στέλνει το γιο του, Ερµή, να φροντίσει το ανθρώπινο γένος φέρνοντας του την αιδώ και τη δίκη. Προϋπόθεση για την επιτυχία της κοινωνικής συµβίωσης είναι η αρµονία των µελών της, που θα εξασφαλίσει την πρόοδο και την ευηµερία. Η αρµονία θα επιτευχθεί µέσα από το σεβασµό στους άγραφους νόµους (αιδώς) και την υπακοή στους γραπτούς (δίκην). Με αυτά τα προαπαιτούµενα αµβλύνονται οι διαφορές των ανθρώπων και χαλιναγωγούνται τα κακά ένστικτα, όπως η ιδιοτέλεια, ο εγωισµός, η ανειλικρίνεια, η ανηθικότητα, η απλησία, η ανευθυνότητα. Η ύπαρξη ηθικών νόµων και ο σεβασµός τους (αιδώς) είναι ανεξάρτητος µε το φόβο της ποινής. Είναι αποτέλεσµα ανώτερης ηθικής παρόρµησης και καταδεικνύει τη δυνάµει ανωτερότητα της ανθρώπινης φύσης. Έτσι, ο σεβασµός και η ντροπή, ως αποτέλεσµα αυτού, εξασφαλίζει την ύπαρξη των ηθών και εθίµων, των κοινωνικών θεσµών, των ηθικών κανόνων και αρχών. Επίσης η υπακοή στους πολιτειακούς νόµους (δίκην) σταµατά την όποια διάθεση του ανθρώπου για αντικοινωνική συµπεριφορά. Οι νόµοι ως έκφραση της λεπτής ισορροπίας µεταξύ δικαιωµάτων και υποχρεώσεων, προσωποποιούν το συναίσθηµα της δικαιοσύνης, που είναι έµφυτο στον άνθρωπο. Άρα, και η αιδώς, δηλαδή ο σεβασµός στους άγραφους ηθικούς νόµους, και η δίκη, δηλαδή η υπακοή στους γραπτούς πολιτειακούς κανόνες, εξασφαλίζουν την κοινωνική αρµονία. Μ αυτά τα δύο συναισθήµατα σφυρηλατούνται φιλικοί δεσµοί και επιτυγχάνεται η συµπληρωµατικότητα της κοινωνικής ζωής. Αποτρέπεται η σύγχυση και η αταξία. Εγκαθίσταται η αλληλεγγύη, η οµόνοια, η σύµπνοια. Το άτοµο βγαίνει από τα στενά πλαίσια της ατοµικότητας του και µαθαίνει να λειτουργεί µαζί µε το συνάνθρωπο προς χάρη της οµάδας, και του κοινού καλού. Καί νόµον γε θές...ως νόσον πόλεως: Ο ίας προσθέτει ότι όποιος είναι ανίκανος να αποκτήσει την αιδώ και τη δίκη πρέπει να θανατώνεται, να αποµακρύνεται από το κοινωνικό σώµα, ως επικίνδυνο γι αυτό κοµµάτι. Με αυτά τα λόγια ο Πρωταγόρας υπαινίσσεται την άποψη του ότι πρέπει όλοι να συµµετέχουν στην πολιτική αρετή. Φιλίας συναγωγοί: Απαραίτητη προϋπόθεση για την πολιτική και κοινωνική οργάνωση είναι οι δεσµοί φιλίας και γι αυτό στηρίζονται στην αιδώ και τη δίκη. Άλλωστε, σύµφωνα και µε τον Παρµενίδη, η Φιλία (Αγάπη) ως φυσική δύναµη ενώνει τα διαφορετικά στοιχεία σε αντίθεση µε το Νείκος (Εχθρότητα) που τα χωρίζει. Αι τέχναι νενέµηνται: Αναφέρεται εδώ η αξία του καταµερισµού της εργασίας από τα πρώτα κιόλας στάδια της κοινωνικής ζωής και πόσο αυτός καθόρισε την εξέλιξη του πολιτισµού. Πάντως ο τρόπος που παρουσιάζεται αυτό το γεγονός από τον Πρωταγόρα είναι αρκετά αφελής και κωµικός. Ο σοφιστής βάζει τον Ερµή να µιλά µε διδακτικό τόνο στο ία, σαν να θέλει να του θυµίσει πράγµατα δεδοµένα και γνωστά σ αυτόν. 17

19 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Κτείνειν ως νόσον πόλεως: Ο πολίτης που αδυνατεί να συµµετάσχει στην αιδώ και τη δίκη, παραλληλίζεται µε άρρωστο µέλος του ανθρώπινου σώµατος και πρέπει να αποµακρύνεται για το καλό του οργανισµού. Η συµπεριφορά αυτή βέβαια προς τα νοσηρά µέλη της κοινωνίας είναι απάνθρωπη, θέλει όµως να τονίσει την επιτακτική ανάγκη για συµµετοχή όλων στο σεβασµό και τη δικαιοσύνη. Από την άλλη καταδεικνύει την αδυναµία ακόµα και του ίδιου του ία να εξασφαλίσει την καθολικότητα αυτών των δύο στοιχείων, αφού δεν αποτελούσαν µέρος της αρχικής φύσης του ανθρώπου. Ην δει διά δικαιοσύνης πασαν ιέναι σωφροσύνης: Μεταφορική απόδοση της δικαιοσύνης. Παρουσιάζεται σαν ένας δρόµος τον οποίο κάθε πολίτης οφείλει να ακολουθεί. Εδώ παρατηρούµε ότι η «δικαιοσύνη» έχει αντικαταστήσει την «δίκην» και η «σωφροσύνη» την «αιδώ». Η σύγχυση αυτή όµως δεν εγκυµονεί κινδύνους, καθώς και στη συνέχεια θα δούµε τη χρησιµοποίηση εναλλακτικών όρων. Αντίθετα διευρύνει το έδαφος δίνοντας αφορµή στο Σωκράτη για διεξοδικότερη διερεύνηση της έννοιας της αρετής. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο Σωκράτης, όπως είδαµε στην πρώτη ενότητα, υποστήριξε ότι οι Αθηναίοι αποδέχονται την άποψη όλων των πολιτών στην εκκλησία του δήµου, µόνο όταν µιλούν για θέµατα κοινά. Με αυτό το επιχείρηµα στήριξε την άποψη του για το µη διδακτό της αρετής. Ο Πρωταγόρας σε αυτή την ενότητα δικαιώνει τους Αθηναίους γι αυτή τη στάση τους χρησιµοποιώντας το ίδιο επιχείρηµα µε του Σωκράτη, ειδωµένο από µια άλλη οπτική. Όλοι µπορούν να δώσουν συµβουλές για τα πολιτικά ζητήµατα, γιατί όλοι συµµετέχουν στην «αιδώ» και τη «δίκην». Αυτά τα δύο στοιχεία που αποτελούν τη βάση της πολιτικής αρετής δόθηκαν ως δώρα στους ανθρώπους από το ία και δεν είναι έµφυτα. Για τον Πρωταγόρα κάθε πολίτης είναι κάτοχος της πολιτικής αρετής. Γίνεται υπέρµαχος ο σοφιστής της δηµοκρατικής αντίληψης. Άποψη που έρχεται σε αντίθεση µε αυτή του Σωκράτη και του Πλάτωνα, οι οποίοι θεωρώντας την αρετή ως επιστήµη, δεν αναγνωρίζουν για κατόχους της όλους τους ανθρώπους, αλλά µόνο τους ειδικούς, τους διανοούµενους και τους επιστήµονες. Ας δούµε όµως ποια είναι τα επιχειρήµατα του για τη δυνατότητα διδασκαλίας της αρετής: Με το µύθο του Προµηθέα, ο Πρωταγόρας υποστήριξε ότι η έντεχνος σοφία χαρίστηκε στους ανθρώπους µαζί µε τη δηµιουργία τους. Στη συνέχεια πήραν από το ία την «αιδώ» και τη «δίκην», δηλαδή τον αυτοσεβασµό και τη δικαιοσύνη, προκειµένου να αντιµετωπίσουν τα αδιέξοδα της κοινωνικής ζωής. Άρα η πολιτική αρετή δεν είναι έµφυτη στον άνθρωπο. Με όπλα όµως τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη µπορεί να την προσεγγίσει. Ωστόσο µόνο µέσα από τη σωστή διδασκαλία και τη συνεχή προσπάθεια αποχτιέται η πολιτική αρετή. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουµε ότι ο Πρωταγόρας συγκλίνει υπέρ του διδακτού της αρετής µε βάση τη δυνατότητα που δίνουν στον άνθρωπο τα έµφυτα χαρίσµατα του. Τι ήταν όµως κατά τη µυθολογία η Αιδώς και η ίκη; Αιδώς: Θεά των αρχαίων Ελλήνων. Παραµάνα της Αθηνάς και µάνα της Σωφροσύνης. Λατρευόταν και ως Ώρα. Στην Αθήνα υπήρχε ναός αφιερωµένος στην Αιδώ. Στη Σπάρτη είχαν το άγαλµα της έξω από την πόλη. Καθόταν κοντά στο θρόνο του ία. Εκπροσωπεί το σεβασµό στους άγραφους θεϊκούς νόµους. ίκη: Η προσωποποιηµένη δύναµη του δικαίου και της σωστής αν θρώπινης συµπεριφοράς. Το όνοµα προέρχεται από τη ρίζα δικ- και συγγενεύει µε το ρήµα «δείκνυµι» (µε αρχική σηµασία το δεικνύειν, τη διεύθυνση, και µετά το διώκειν). Η ίκη σχετίζεται µε το παλιό έθιµο της εκδίωξης των ενόχων από την κοινότητα. Έτσι, οι Ερινύες, που καταδίωκαν το έγκληµα, ήταν πάντα βοηθοί της ίκης. Η ίκη στον Ησίοδο είναι η τρίτη από τις Χάριτες. Οι άλλες δύο είναι η Ευνοµία και η Ειρήνη. Αργότερα τη βρίσκουµε ως κόρη του Κρόνου και της Ανάγκης. Στην Κόρινθο λατρευόταν µαζί µε τις αδερφές της. Ποια είναι η έννοια τους σηµασιολογικά; Για τους αρχαίους η Αιδώς είναι έννοια µε σύνθετο περιεχόµενο και δεν γίνεται να αποδοθεί µε µια λέξη. Είναι η ηθικότητα, η ηθική συνείδηση, η σωφροσύνη, ο σεβασµός στους άγραφους νόµους, η κοσµιότητα, η σεµνότητα, ο αυτοσεβασµός, το φιλότιµο. Γενικά, εκφράζει το συναίσθηµα της ντροπής, που αισθάνεται ο άνθρωπος για κάθε πράξη του, που αντιβαίνει στους καθιερωµένους ηθικούς κώδικες του κοινωνικού περιβάλλοντος του. Αυτή η ντροπή πλησιάζει περισσότερο προς την έννοια του σεβασµού και δεν έχει σχέση µε τις ενοχές ή τις τύψεις. 18

20 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Η ίκη είναι το συναίσθηµα της δικαιοσύνης. Η αντίληψη του δικαίου και του άδικου, η υπακοή στους γραπτούς νόµους και ο σεβασµός των δικαιωµάτων των άλλων ανθρώπων. Και οι δύο κρατούν δεµένους ψυχικά τους ανθρώπους, ώστε να µη συγκρούονται και έτσι να αποφεύγεται, να προλαµβάνεται ή και να καταστέλλεται η αδικία. Κατ αυτό τον τρόπο δε διαταράσσεται η οµαλή συµβίωση, διασφαλίζεται η συνοχή του συνόλου, διατηρείται η ισορροπία και επικρατεί τάξη στην οργανωµένη κοινωνία. Γι αυτό και οι δύο δεν είναι δυνατό να νοηθούν αποκοµµένες από την ανάπτυξη του πολιτισµού. Μέσα από το µύθο ο Πρωταγόρας απέδειξε ότι η Αιδώς και η ίκη αποτελούν προϋποθέσεις για τη λειτουργία των κοινωνιών, εξασφαλίζοντας σε αυτές αρµονία, φιλικές σχέσεις, συλλογική δράση. Και πραγµατικά ο µύθος δίνει αφορµή να προβούµε στην εξής συλλογιστική που αποτελεί άλλωστε και το κεντρικό ζητούµενο της πολιτικής επιστήµης: η πληθώρα και η ιδιαιτερότητα των ανθρώπινων χαρακτήρων, καθώς και τα αλληλοσυγκρουόμενα συµφέροντα, θέτουν σε κίνδυνο την πορεία και την πρόοδο των ανθρώπινων κοινωνιών. Έπρεπε λοιπόν να επινοηθεί ένας άξονας αρχών και κανόνων, που χωρίς να απειλεί την ελευθερία στις ανθρώπινες δραστηριότητες, θα εξοµάλυνε τις διαφορές και θα ενοποιούσε τη δράση και τις συµπεριφορές των πολιτών. Αυτό το ρόλο ακριβώς διαδραµατίζει η αποδοχή των αξιών του αλληλοσεβασµού και της δικαιοσύνης µε απώτερο στόχο την οργάνωση δηµοκρατικής και αρµονικής κοινωνικής συµβίωσης. Πέρα από το µύθο, οι αξίες στις οποίες αναφέρεται ο Πρωταγόρας αφορούν όλα τα εξελικτικά στάδια της ιστορικής κοινωνικής οργάνωσης και, αν τις εξειδικεύσουµε στον άνθρωπο, µπορούµε να πούµε ότι: α) αποτέλεσαν το άλµα που έπρεπε να κάνει, για να περάσει από την ενστικτώδη φύση του ζώου στην ενσυνείδητη ύπαρξη του ανθρώπου, β) βοήθησαν τον άνθρωπο να συναισθανθεί τη βαρύτητα του ρόλου του ως κοινωνικού όντος, ρόλο που απαιτεί ένα τεράστιο πλέγµα από προϋποθέσεις, όπως η αναγνώριση δικαιωµάτων και η τήρηση υποχρεώσεων, ο σεβασµός ηθικών αξιών και η τήρηση κοινωνικών κανόνων, η καλλιέργεια της εντιµότητας, της ειλικρίνειας, η υπευθυνότητα και η προσπάθεια περιστολής εγωιστικών και ιδιοτελών τάσεων, γ) έτσι ο άνθρωπος αποκτά γνώση της ύπαρξης και των απεριόριστων δυνατοτήτων βελτίωσης που έχει. ίνει νόηµα και σκοπό στη ζωή του, δ) µια τέτοια κοινωνική και πολιτική οργάνωση δίνει νόηµα και περιεχόµενο στη δηµοκρατία, καθιστώντας την όχι ένα απλό σύστηµα άσκησης εξουσίας, αλλά κυρίως τρόπο ζωής και δράσης. Άλλωστε η ικανότητα του ανθρώπου να αποδέχεται όρια στη συµπεριφορά και δράση, όχι µόνο δεν τον περιορίζει, αλλά αντίθετα δίνει αξία στην ελευθερία του, αξία στο περιεχόµενο της έννοιας άνθρωπος και πολιτισµός. Ο µύθος αποτελεί µια συνοπτική και ποιητική εξιστόρηση της γένεσης και εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισµού. Τα στάδια είναι τα εξής: Τα θνητά όντα γεννήθηκαν από τους θεούς. Ο Επιµηθέας τα «κόσµησε» µε ιδιότητες ικανές να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους. Ο Προµηθέας φρόντισε τον άνθρωπο δίνοντας του την «έντεχνη» σοφία, την αρχή του εξανθρωπισµού και εκπολιτισµού του. Ο Ερµής, µετά από διαταγή του ία, δίνει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη, τον αυτοσεβασµό και τη δικαιοσύνη, εγκαινιάζοντας έτσι την αφετηρία πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, δηλαδή την ιστορικότητα. Σε αυτό το σηµείο θα µπορούσαµε να αξιολογήσουµε τα δώρα που δόθηκαν από τους δυο θεούς στον άνθρωπο: τα δώρα του Προµηθέα, το πυρ και η έντεχνος σοφία, στάθηκαν πολύτιµα, αφού τον βοήθησαν να προφυλαχτεί από τη φύση και παράλληλα να θέσει τα θεµέλια του πνευµατικού και υλικού του πολιτισµού. Ωστόσο δεν τον βοήθησαν να οργανωθεί σε κοινωνίες και να αντιµετωπίσει τα άλλα ζώα. Ο ίας προκειµένου να θεραπεύσει την παραπάνω ανεπάρκεια, στέλνει τα δικά του δώρα στον άνθρωπο, τα οποία τον σώζουν από τον πιθανό αφανισµό του, ενώ παράλληλα τον βοηθούν να αναπτύξει τον πολιτισµό του, αφού απέκτησε πολιτική αρετή. Από τα παραπάνω αντιλαµβανόµαστε την αξία όλων των δώρων καθώς και το γεγονός ότι δεν µπορούν να νοηθούν αποκοµµένα το ένα από το άλλο. Με αυτό τον τρόπο ο Πρωταγόρας ερµηνεύει το φαινόµενο του σχηµατισµού των κοινωνιών. Η άποψη του είναι αυτή των σοφιστών. Ο κίνδυνος του αφανισµού και όχι η έµφυτη τάση του ανθρώπου τον οδήγησαν στη συγκρότηση των κοινωνιών. Εποµένως, η οργάνωση των πόλεων είναι προϊόν συµφωνίας (νόµω), άρα, αποτελεί βιασµό της ανθρώπινης φύσης. Ο Πλάτωνας από την άλλη αποδίδει τη συγκρότηση των κοινωνιών σε καθαρά οικονοµικούς λόγους. Εκφράζει την άποψη ότι οι άνθρωποι οργάνωσαν κοινωνίες, γιατί δεν µπορούσαν να καλύπτουν µόνοι όλες τις ανάγκες τους, δεν ήταν αυτάρκεις. 19

21 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ιαφορετική είναι η θεωρία του Αριστοτέλη, µαθητή του Πλάτωνα. Κατά τη φιλοσοφία του ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικόν ζώον», έχει έµφυτη την τάση της κοινωνίας (= συµµετοχής), της συµβίωσης. Κατά τον Αριστοτέλη η κοινωνία δεν αποτελεί ένα τεχνητό σχήµα. Η συγκροτηµένη οµάδα είναι αποτέλεσµα έµφυτης ορµής του ανθρώπου για επικοινωνία (κοινωνία). Η κοινωνικότητα, ως ένστικτο, ωθεί τον άνθρωπο στην επιδίωξη της κοινωνίας- κοινότητας. Μέσα σε αυτή και µόνο χάρη αυτής, ο άνθρωπος αναπτύσσεται βιολογικά και ηθικοπνευµατικά, ολοκληρώνεται ως ύπαρξη, αποκτά σκοπό και περιεχόµενο ως υπόσταση. Η αυτοπραγµάτωση είναι αποτέλεσµα της επικοινωνίας µε το συνάνθρωπο. Ο άνθρωπος ανάγεται σε αξία εξαιτίας του συνανθρώπου. Μέσω αυτού αποκτά τη δική του αυτάρκεια στον υλικό και ηθικοπνευµατικά τοµέα. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 5 METAΦΡΑΣΗ Και για να μην νομίζεις πως εξαπατάσαι ότι πραγματικά όλοι οι άνθρωποι θεωρούν πως κάθε άντρας μετέχει στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή, πάρε το εξής πάλι ως απόδειξη: στις άλλες δηλαδή ικανότητες, καθώς ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος διατείνεται ότι είναι ικανός αυλητής ή (ικανός) σε άλλη οποιαδήποτε τέχνη, στην οποία όμως δεν είναι, τον περιγελούν ή αγανακτούν, και οι δικοί του πλησιάζοντάς τον προσπαθούν να τον φέρουν στα λογικά του σαν να είναι τρελός στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, μολονότι ξέρουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια εναντίον του εαυτού του μπροστά σε πολλούς άλλους, πράγμα το οποίο θεωρούσαν ότι είναι σωφροσύνη (το να λέει δηλαδή την αλήθεια) στην πρώτη περίπτωση (δηλαδή στις άλλες τέχνες), στη δεύτερη περίπτωση (δηλαδή στη δικαιοσύνη και στην πολιτική αρετή) το θεωρούν τρέλα και ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, ειδεμή (λένε) ότι είναι τρελός αυτός που δεν προσποιείται (τον δίκαιο), με την ιδέα ότι είναι αναγκαίο ο καθένας χωρίς εξαίρεση να μετέχει σ' αυτήν κάπως έτσι, ειδάλλως (είναι αναγκαίο) να μη συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων. Ότι λοιπόν εύλογα δέχονται κάθε άνθρωπο σύμβουλο γι αυτήν την αρετή, επειδή πιστεύουν ότι όλοι μετέχουν σ αυτήν, αυτά τα επιχειρήματα φέρνω ότι όμως νομίζουν πως δεν είναι αυτή έμφυτη ούτε αυθύπαρκτη, αλλά ότι μπορεί να διδαχτεί και να αποκτηθεί ύστερα από φροντίδες από όποιον αποκτιέται, αυτό θα προσπαθήσω στη συνέχεια να σου αποδείξω. Γιατί όσα κακά έχουν τη γνώμη οι άνθρωποι, o ένας για τον άλλον, ότι τα έχουν από τη φύση ή την τύχη, κανείς δεν οργίζεται ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους έχουν αυτά για να μην είναι τέτοιοι, αλλά τους σπλαχνίζονται όπως, λόγου χάρη, στους άσχημους ή μικρόσωμους ή ασθενικούς ποιος είναι τόσο ανόητος ώστε να προσπαθεί να τους κάνει κάτι απ' αυτά; Γιατί ξέρουν, νομίζω, ότι αυτά συμβαίνουν στους ανθρώπους από τη φύση και την τύχη, δηλαδή οι καλές ιδιότητες και οι αντίθετές τους όσα όμως καλά θεωρούν ότι συμβαίνουν στους ανθρώπους με φροντίδα και άσκηση και διδασκαλία, αν κανείς δεν έχει αυτά, αλλά τα αντίθετά τους κακά, σ' αυτές τις περιπτώσεις λαμβάνουν χώρα κατά τη γνώμη μου και οι θυμοί και οι τιμωρίες και οι συμβουλές απ' αυτά τα κακά ένα είναι και η αδικία και η ασέβεια, και γενικά καθετί το αντίθετο προς την πολιτική αρετή. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο Πρωταγόρας αποδεικνύει εµπειρικά, µέσα από τη στάση των Αθηναίων, ότι όλοι έχουν µερίδιο στην πολιτική αρετή. Οι Αθηναίοι χλευάζουν, αποδοκιμάζουν και νουθετούν όποιον διατείνεται ότι είναι ικανός σε κάποια άλλη τέχνη, ενώ δεν είναι. Θεωρούν τρελό όποιον παραδέχεται δηµόσια ότι είναι άδικος (άρα δεν έχει µερίδιο στην πολιτική αρετή). Έχουν τη γνώµη ότι όλοι οφείλουν να συµµετέχουν στη δικαιοσύνη και στην πολιτική αρετή, αλλιώς να µη συγκαταλέγονται ανάµεσα στους ανθρώπους. 20

22 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Ο σοφιστής αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή δεν είναι έµφυτη ούτε αποκτάται τυχαία, αλλά είναι προϊόν επιµέλειας και φροντίδας. Πρώτη απόδειξη: όλοι συµπεριφέρονται µε συµπάθεια σε όσους από τη φύση έχουν κάποιο σωµατικό ή πνευµατικό ελάττωµα. εύτερη απόδειξη: αντίθετα εξοργίζονται, νουθετούν ή τιµωρούν όσα ελαττώµατα προέρχονται από αδιαφορία του ανθρώπου να µάθει και να διδαχθεί. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Τεκµήριον: Εννοεί την εµπειρική απόδειξη. Ο Πρωταγόρας θα χρησιµοποιήσει εµπειρικά δεδοµένα παρµένα από την αθηναϊκή οργάνωση. Καταγελώσιν ή χαλεπαίνουσιν: Γνώρισµα των Αθηναίων να γελούν εις βάρος και να θυµώνουν µε αυτόν που διατείνεται ότι είναι ειδικός, ενώ δεν είναι. Καί οι οικείοι προσιόντες νουθετουσιν ως µαινόµενον: Αν και ντροπιασµένοι από τη συµπεριφορά του, οι συγγενείς προσπαθούν να συγκρατήσουν την ορµή του και να περιορίσουν το χλευασµό των συ- µπολιτών, πιστεύοντας ότι ο δικός τους άνθρωπος είναι ανισόρροπος (µαινόµενον). Εάν ούτος αυτός κατ αύτου... ενταύθα µανίαν: Αυτός που ισχυρίζεται ότι είναι ειδικός σε κάποια τέχνη, ενώ δεν είναι, θεωρείται από τους συµπολίτες του ανισόρροπος. Όµοια, όποιος ισχυριστεί ότι στερείται δικαιοσύνης και σωφροσύνης, θεωρείται τρελός. Αυτό συµβαίνει, γιατί πίστευαν ότι οι ηθικές αρχές υπάρχουν σε όλους τους πολίτες. Αµώς γε πώς: Το επίρρηµα δείχνει ότι η ελάχιστη απαίτηση για κάθε πολίτη είναι η ελάχιστη δικαιοσύνη. Η τιµωρία εδώ είναι ελαφρύτερη από το «κτείνειν». Οτι µεν ούν πάντα άνδρα εικότως... αρετής σύµβουλος: Ο Πρωταγόρας έχει δηλώσει ήδη ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν µερίδιο στην πολιτική αρετή και άρα είναι δυνατό στον καθένα να γίνεται σύµβουλος σε θέµατα που αφορούν αυτή. Ότι δε αύτη ού φύσει... παραγίγνεσθαι ω άν παραγίγνηται: Η πολιτική αρετή δεν είναι έµφυτο ούτε αυτονόητο στοιχείο στον άνθρωπο αλλά αποτέλεσµα διδαχής και επιµέλειας (συστηµατικής προσπάθειας). Φύσει ή τύχη: Ο Πρωταγόρας δέχεται ότι στη φύση υπάρχει σκοπιµότητα, δηλαδή ότι αυτή διέπεται από τελεολογική αρχή. Ωστόσο δε θεωρεί αυτήν απεριόριστη, εφόσον υπεισέρχεται και ο παράγοντας του τυχαίου, του άσκοπου. Αν και περιορισµένη η σκοπιµότητα, δεν εκπορεύεται από τη θεία βούληση, αλλά από µια µηχανιστική αιτιοκρατία, αυτοτελή και ανεξάρτητη. Ουδείς θυµουται, ουδέ νουθετεί, ουδέ διδάσκει, ουδέ κολάζει: Οργίζεται, συµβουλεύει, διδάσκει, τιµωρεί. Τα ρήµατα έντεχνα δοσµένα ακολουθούν ανιούσα κλίµακα, καθώς ξεκινούν από την ηπιότερη αντίδραση και κορυφώνονται στην αυστηρότερη (κλίµαξ προς µείζονα). Οίον τους αισχρούς ή σµικρούς ή ασθενείς: Λόγου χάρη στους άσχηµους ή µικρόσωµους ή ασθενικούς. Τονίζονται εδώ οι φυσικές ελλείψεις, που αποµακρύνουν από το πρότυπο της σωµατικής οµορφιάς, που για τους αρχαίους Έλληνες έπρεπε να συνδυάζει κάλλος και µεγαλοπρέπεια. Θυµίζουµε ότι το ιδανικό πρότυπο του άντρα ήταν να είναι «καλός καγαθός», δηλαδή, να έχει εξωτερική οµορφιά, ανάστηµα και φροντισµένο σώµα (καλός), συνδυασµένο µε εσωτερική τελειότητα, σεβασµό, ηθικότητα και γενναιότητα (αγαθός). Οσα δέ εξ επιµελείας... γίγνεσθαι αγαθά άνθρώποις: Η φροντίδα, η εξάσκηση και η διδασκαλία, λειτουργώντας συµπληρωµατικά φτάνουν στο σκοπό της αγωγής. Σκόπιµα παραλείπεται από τον Πρωταγόρα η «µίµησις», η οποία οδηγώντας και σε αρνητικά αποτελέσµατα δεν εξυπηρετεί την παρούσα επιχειρηµατολογία του σοφιστή. Επί τούτοις πού οι τε θυµοί... καί αι νουθετήσεις: Σε αυτό το σηµείο θίγονται οι αντιδράσεις των ανθρώπων απέναντι σε όσους κάνουν κακές πράξεις. Η ηπιότερη είναι η νουθεσία. Ακολουθεί ο θυµός, η οργή, για να φτάσουν στην τιµωρία (κολάσεις). 21

23 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Θυµοί... κολάσεις... νουθετήσεις: Αντιδράσεις των ανθρώπων απέναντι σε όσους παρανοµούν. Άλλοτε εξοργίζονται µαζί τους, άλλοτε τους τιµωρούν και άλλοτε τους συµβουλεύουν. Θυµός: Οι σηµασίες που δίνονται στη λέξη είναι πολλές: α) η ψυχή ή το πνεύµα, το στοιχείο της αίσθησης ή της σκέψης των ισχυρών συναισθηµάτων και παθών, β) η ψυχή, η πνοή, η ζωή, γ) οι επιθυµίες και ορέξεις, δ) η θέληση, ε) η τόλµη, στ) η οργή, το πάθος, ο θυµός. Κατά τον Πλάτωνα το ζωώδες µέρος της ψυχής διαιρείται σε «θυµόν καί επιθυµίας», δηλαδή σε πάθος και ορµή. Η αδικία... αρετή: Ό,τι δεν αποτελεί φυσικό ελάττωµα, όπως η αδικία και η αρετή, προκαλεί την οργή και τη νουθεσία, γιατί δηλώνει την αδιαφορία του ατόµου να µάθει, να διδαχθεί την πολιτική αρετή. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο Πρωταγόρας, για να ενισχύσει την άποψή του, χρησιµοποιεί σε συσχετισµό µεταξύ τους δυο εµπειρικά παραδείγµατα. Το πρώτο αναφέρεται σε κάποιον που υποστηρίζει ότι κατέχει µια τέχνη (είναι καλός αυλητής), ενώ στην πραγµατικότητα δεν την ξέρει. Αυτόν, λοιπόν, όλοι τον περιγελούν τον συµβουλεύουν και προσπαθούν να τον συνετήσουν, σαν να είναι τρελός. Αν, όµως, παραδεχτεί ότι δεν την κατέχει, τότε είναι συνετός. Από την άλλη πλευρά, αν κάποιος παραδεχτεί γι αυτόν τον ίδιο ότι είναι άδικος, ακόµα κι αν αυτό είναι φανερό, όλοι τον χαρακτηρίζουν τρελό και προσπαθούν να τον συνετίσουν. Ενώ στην πρώτη περίπτωση, η ειλικρινής παραδοχή της αδυναµίας (σχετικά µε την τέχνη) θεωρείτο σύνεση και σωφροσύνη, σε αυτή την περίπτωση, της ειλικρινούς παραδοχής αδυναµίας στη δικαιοσύνη θεωρείται τρέλα. Τα παραπάνω αποδεικνύουν την καθολικότητα της συµµετοχής στη δικαιοσύνη, ως αναγκαίο όρο της ανθρώπινης ύπαρξης και της συµµετοχής στην κοινωνία. Έτσι εξηγείται και το καθολικό µοίρασµα των δώρων, της «αιδούς» και της «δίκης» από το ία στους ανθρώπους. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να σηµειωθεί µια αδυναµία της αποδεικτικής θέσης. Με τη φράση «εάντε ώσιν εάντε µη» ο σοφιστής αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχουν και άδικοι, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση µε την καθολικότητα της αρετής, την οποία προσπαθεί να αποδείξει µε αυτό το τεκµήριο. Επιπλέον, να σηµειωθεί ότι η οµολογία ή η απόκρυψη της αδικίας και η προσποίηση ότι κάποιος είναι δίκαιος, ενώ δεν είναι, εδώ εξετάζεται ειδωµένη από την πλευρά της γνώµης του κόσµου. Ο Πρωταγόρας, γνωρίζοντας τη νοοτροπία του κόσµου, παρατηρεί ότι τους ανθρώπους δεν τους ενδιαφέρει τόσο η ηθική πλευρά της συµπεριφοράς τους, όσο το συµφέρον τους, η εικόνα που θα δείξουν στους άλλους και όχι αυτό που πραγµατικά είναι. Γι αυτό, καθώς προσπαθεί να αποδείξει την καθολικότητα της αρετής, καταλήγει στο ότι όλοι πρέπει να την έχουν ή να δείχνουν ότι την έχουν. Το συµπέρασµα που συνάγεται από τα παραπάνω είναι ότι όλοι οι άνθρωποι επιθυµούν και θεωρούν αναγκαίο να υπάρχει σε αυτούς σεβασµός και δικαιοσύνη. Και αυτό το επιδιώκουν, γιατί µόνο έτσι θα µπορέσουν να ζήσουν µέσα σε συγκροτηµένες κοινωνίες και θα αναπτύξουν τον πολιτισµό τους. Από αυτή την πλευρά, λοιπόν, ο σεβασµός και η δικαιοσύνη µπορούν να νοηθούν ως αρετές σύµφυτες µε τον άνθρωπο, αφού χωρίς αυτές δεν είναι δυνατό να συµβιώσει µε τους υπόλοιπους. Όµως είναι γεγονός ότι παρά την εντολή του ία, δεν είναι δυνατό να εξασφαλιστεί η καθολικότητα αυτών των αρετών, αφού δεν αποτέλεσαν µέρος της αρχικής τους φύσης. Ας µην ξεχνάµε ότι και ο ίδιος ο ίας προέβλεψε την πιθανότητα να µην τις αποκτήσουν κάποιοι άνθρωποι, γι αυτό και επέβαλε τιµωρία. Στόχος είναι λοιπόν η απόκτηση τους, που έρχεται µέσα από τη διδαχή και τη συνεχή προσπάθεια. Αφού ο Πρωταγόρας απέδειξε την καθολικότητα (ή έστω την ανάγκη της καθολικότητας) της πολιτικής αρετής, στη συνέχεια θα απαντήσει στην άποψη που διατύπωσε ο Σωκράτης, ότι οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Χρησιµοποιώντας το σχήµα άρσης και θέσης, πρώτα θα αποδείξει από πού δεν προέρχεται η πολιτική αρετή και στη συνέχεια από πού προέρχεται. Πρώτα 22

24 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» λοιπόν θα αποδείξει ότι αυτή δεν προέρχεται από τη φύση, ούτε έρχεται µόνη της χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου και στη συνέχεια θα αποδείξει ότι αυτή προέρχεται από τη διδασκαλία και τη συνεχή προσπάθεια και επιµέλεια. Σε αυτό το σηµείο αρκετοί υποστηρίζουν ότι ο σοφιστής πέφτει σε αντίφαση. Εφόσον η πολιτική δόθηκε από το ία, τότε είναι έµφυτη στον άνθρωπο. Όµως πρέπει να σηµειωθεί το εξής. Τα δώρα από τον ία, σύµφωνα µε το µύθο, δόθηκαν στον άνθρωπο, αφού αυτός είχε βγει στο φως και όχι µέσα στη γη, όπως τα δώρα του Προµηθέα. Άρα µπορούν να θεωρηθούν επίκτητα και όχι έµφυτα. Κατ αυτόν τον τρόπο ο σοφιστής δεν αντιφάσκει. Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας αναφέρεται στα καλά και τα κακά που προέρχονται από τη φύση και την τύχη, αυτά που είναι ανεξάρτητα από τη βούληση του ανθρώπου και τα αντιδιαστέλει µε τα ηθικά καλά και κακά, αυτά που οφείλονται στη βούληση και την ευθύνη του. ιακρίνει λοιπόν τα προτερήµατα και τα ελαττώµατα σε δυο οµάδες: α) στα φυσικά (παράστηµα, οµορφιά, υγεία ή αδυναµία, ασχήµια ασθένεια κ.λπ.) και β) στα επίκτητα (δικαιοσύνη, σεβασµός, σωφροσύνη ή αδικία, ασέβεια, επιπολαιότητα κ.λπ.). Στα φυσικά ελαττώµατα ο άνθρωπος δεν µπορεί να παρέµβει. εν είναι δυνατό ούτε να τα προλάβει ούτε να τα διορθώσει. Γι αυτό και απέναντι τους δείχνουν οι άνθρωποι συµπόνοια, µεγαλοψυχία, ανεκτικότητα. Κανείς δεν µπορεί να κατηγορήσει ή να νουθετήσει κάποιον για τα φυσικά του ελαττώµατα. Τα επίκτητα όµως είναι αποτέλεσµα διδαχής, επιµέλειας, φροντίδας (ή στην αντίθετη περίπτωση ολιγωρίας και αδιαφορίας). Γι αυτό θυµώνουν µε όσους δε φρόντισαν να διορθώσουν, να προλάβουν και να εξαλείψουν τα επίκτητα ελαττώµατα τους. Τους νουθετούν, τους διδάσκουν ή τους τιµωρούν. Με αυτό τον τρόπο ο Πρωταγόρας αποδεικνύει το διδακτό της πολιτικής αρετής, το ζητούµενο του. Αυτή επιτυγχάνεται µε την επιµέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία, που είναι οι φορείς της αγωγής (ο σοφιστής παραλείπει να αναφέρει σε αυτό το σηµείο και έναν ακόµα φορέα αγωγής, τη µίµηση, κάτι που θα το κάνει στην ενότητα 7). Σε αυτή τη µαθησιακή διαδικασία προστίθενται ως βοηθητικά στοιχεία η τιµωρία και η νουθεσία. Εφόσον λοιπόν τιµωρούµε (και οι Αθηναίοι) όσους παρουσιάζουν έλλειψη σεβασµού και αρετής, σηµαίνει ότι πιστεύουµε στη δυνατότητα διδασκαλίας της. Αν θέλαµε να κρίνουµε την απόδειξη του Πρωταγόρα, θα λέγαµε ότι δεν είναι ιδιαίτερα πειστική. Η θέση που πρέπει να αποδειχθεί χρησιµοποιείται παράλληλα και ως αποδεικτικό στοιχείο. Η κύρια πρόταση που χρησιµοποιεί, για να αποδείξει το διδακτό της αρετής (όσα δέ εξ επιµελείας καί ασκήσεως καί διδαχής οιονται γίγνεσθαι) είναι το ίδιο το ζητούµενο προς απόδειξη. Είναι ένα είδος σοφίσµατος από την πλευρά του Πρωταγόρα και δείχνει περισσότερο την αγωνία του µήπως νοηθεί ότι η πολιτική αρετή είναι έµφυτη στον άνθρωπο και όχι επίκτητη. Όµως γενικότερα η συλλογιστική του πορεία από την αρχή της ενότητας έχει κενά. Τα δυο επιχειρήµατα που επιστρατεύονται εδώ από το σοφιστή έρχονται σε αντίφαση µεταξύ τους. Με το πρώτο προσπάθησε να αποδείξει την καθολικότητα της αρετής, ενώ µε το δεύτερο ότι αυτή διδάσκεται, άρα κάποιοι άνθρωποι δεν την έχουν. Αν δεχτούµε αυτές τις ερµηνείες, καταρρέει είτε η µια ερµηνεία (η αρετή δόθηκε σε όλους - καθολικότητα) είτε η άλλη (κάποιοι δεν την έχουν και την αποκτούν µε διδαχή, άσκηση και επιµέλεια). Άρα, το πιο σωστό είναι να θεωρήσουµε ότι τα δώρα του ία, η Αιδώς και η ίκη, δόθηκαν δυνάµει στον άνθρωπο. εν τα έχει έµφυτα, έχει όµως έµφυτη την τάση και τη δυνατότητα να τα αποκτήσει. 23

25 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 6 Η METAΦΡΑΣΗ Σ αυτές τις περιπτώσεις ο καθένας θυμώνει με τον καθέναν, και τον συμβουλεύει, δηλαδή με την ιδέα ότι (η αρετή) αποκτιέται με επιμέλεια και μάθηση αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να εννοήσεις τι τάχα σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει, ότι δηλαδή οι άνθρωποι τουλάχιστον νομίζουν πως η αρετή είναι πράγμα που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανείς δεν τιμωρεί όσους αδικούν έχοντας το νου του σ αυτό και εξαιτίας αυτού, δηλαδή ότι διέπραξε ένα αδίκημα, εκτός αν κάποιος τιμωρεί ασυλλόγιστα, όπως ακριβώς ένα θηρίο και αυτός που επιχειρεί να τιμωρεί με λογική δεν τιμωρεί για το αδίκημα που έχει γίνει στο παρελθόν γιατί δεν μπορεί να μετατρέψει το γεγονός σε μη γεγονός αλλά για το μέλλον, για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε και αφού έχει τέτοια σκέψη πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή οπωσδήποτε τιμωρεί με σκοπό την αποτροπή. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όλοι όσοι ακριβώς τιμωρούν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή τιμωρούν για ανταπόδοση (στην αδικία) και για σωφρονισμό όποιους τυχόν νομίζουν ότι αδικούν, και οι άλλοι άνθρωποι και καθόλου λιγότερο οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου συνεπώς σύμφωνα με αυτόν το συλλογισμό και οι Αθηναίοι είναι απ αυτούς που θεωρούν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί ότι κατά τη γνώμη μου λοιπόν δικαιολογημένα δέχονται οι συμπολίτες σου και το χαλκιά και τον τσαγκάρη να συμβουλεύει για τα πολιτικά και ότι νομίζουν πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί και ν αποκτηθεί, Σωκράτη, σου το έχω αποδείξει επαρκώς, καθώς τουλάχιστο μου φαίνεται. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Είναι ορατή η τυπική συλλογιστική δομή: η σύντομη και «προθετική» θεματική περίοδος (Ἔνθα δὴ... κτητῆς οὔσης.), η ανάλυση (Εἰ γὰρ ἐθέλεις... οἱ σοὶ πολῖται.) και, τέλος, τα συμπεράσματα, με τα οποία επαναφέρει ο ομιλών τη βασική του θέση (ὥστε... ὣς γέ μοι φαίνεται.). ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ουδείς γάρ κολάζει τους αδικούντας... τιµωρείται: Στην ενότητα αυτή ο Πρωταγόρας µας λέει ότι κανείς δεν τιµωρεί ασυλλόγιστα, αποσκοπώντας στην τυφλή εκδίκηση, γιατί τότε θα έµοιαζε µε θηρίο. Αντίθετα, οφείλει να τιµωρεί µε λογική, µε σύνεση, αποσκοπώντας στο µέλλον, δηλαδή ούτε αυτός που διέπραξε την αδικία να προσπαθήσει να την επαναλάβει, ούτε άλλος να προσπαθήσει να τον µιµηθεί. Σε αυτό το σηµείο εκδιπλώνεται η φωτισµένη αντίληψη του Πρωταγόρα σχετικά µε το θέµα των ποινών. Ο σοφιστής υποστηρίζει ότι η ποινή πρέπει να είναι τρόπος σωφρονισµού και όχι µέσο ανταπόδωσης και αντεκδίκησης. Το σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής εκφράζει µε τη φράση «ουδείς κολάζει». Ο Αριστοτέλης στη «Ρητορική» του διακρίνει την ποινή σε «τιµωρίαν» και σε «κόλασιν». Η πρώτη έχει εκδικητικό χαρακτήρα, ενώ η δεύτερη σωφρονιστικό. Όπως µας λέει και ο Πρωταγόρας αυτός που τιµωρεί µε λογική, µε περίσκεψη δεν αποσκοπεί στο να εκδικηθεί, αλλά στο να διορθώσει το ατόπηµα, άρα δίνει στην ποινή παιδαγωγική διάσταση, τελεολογικό περιεχόµενο εφόσον µπορεί να αποτελεί µέσο βελτίωσης της προσωπικότητας. Φορέα αυτών των ιδεών βρίσκουµε στα νεότερα χρόνια τον Ιταλό διαφωτιστή Cesare Beccaria, πατέρα της νεότερης νοµικής θεωρίας, ο οποίος στο δηµοσιευµένο στο Μιλάνο έργο του «οκίµιο περί εγκληµάτων και ποινών», διατυπώνει θεµελιακές αρχές για το νόηµα της ποινής και της απονοµής δικαιοσύνης. Τιµωρείται - κολάζει: Τα ρήµατα της αρχαίας «τιµωρούµαι» και «κολάζω» σηµαίνουν «τιµωρώ». Ειδικότερα το πρώτο σηµαίνει «τιµωρώ για να πάρω εκδίκηση», ενώ το δεύτερο σηµαίνει «τιµωρώ για επανόρθωση, για διόρθωση». Ο Αριστοτέλης µάλιστα ορίζει την έννοια ως εξής: το µεν πρώτο αποβλέπει στην ικανοποίηση του αδικηθέντος, ενώ το δεύτερο στην τιµωρία του αδικήσαντος (Ρητορική Ι, 10, 17). Πάντως στην ενότητα δε γίνεται σαφής διάκριση ανάµεσα στα δύο. 24

26 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Τιµωρία - ποινή: Στη νέα ελληνική οι λέξεις έχουν περίπου το ίδιο περιεχόµενο. Η τιµωρία επιβάλλεται από τους γονείς και τους παιδαγωγούς για ανυπακοή, για παράβαση κάποιων κανόνων και έχει κατά βάση παιδαγωγικό χαρακτήρα και αποτρεπτικό. Η ποινή έχει βαρύτερο χαρακτήρα. Επιβάλλεται κυρίως από τα δικαστήρια για αξιόποινες πράξεις, παραπτώµατα, παρανοµίες και συνίσταται στην επιβολή προστίµου έως στέρηση της ελευθερίας. Ποινή στην αρχαία ελληνική είναι κυρίως η χρηµατική ικανοποίηση των συγγενών ενός θύµατος από το φονιά του. Ιδία-δηµοσία: Αναφέρεται στους δυο χώρους δράσης του ατόµου. Στον ιδιωτικό, όπου υπονοεί το οικογενειακό περιβάλλον (γονείς), αλλά και το σχολικό (δάσκαλοι), στο δηµόσιο, π.χ. στα δικαστήρια, που στην αρχαία Αθήνα δίκαζαν δηµόσια, όπως η Ηλιαία και η Βουλή. Οι σοί πολιται: Η αναφορά γίνεται στους συµπολίτες του Σωκράτη µε ύφος αλαζονικό και γεµάτο έπαρση. Καί χαλκέως καί σκυτοτόµου: Χρησιµοποιεί τις λέξεις αυτές ειρωνικά, επειδή τις είχε χρησιµοποιήσει σε προηγούµενη ενότητα ο Σωκράτης. Αποδέδεικταί σοι ικανώς, ω Σώκρατες, ως γέ µοι φαίνεται: Σε αυτό το σηµείο ο Πρωταγόρας δηλώνει µε έµφαση, η οποία υποκρύπτει αρκετή έπαρση, ότι η αποδεικτική του επιχειρηµατολογία για το διδακτό της αρετής πρέπει να ικανοποίησε το Σωκράτη. Ωστόσο πρέπει να παρατηρήσουµε το εξής, ως προς την αποδεικτική αξία του επιχειρήµατος του: µας λέει ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν ποινές σε όσους διαπράττουν αδικήµατα, επειδή αδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή. ηλαδή, η απόκτηση της αρετής λαµβάνεται ως δεδοµένο, χωρίς όµως να είναι. Άρα, για ακόµα µια φορά ο Πρωταγόρας χρησιµοποιεί το γνωστό σόφισµα «λήψεως του αιτούµενου», σύµφωνα µε το οποίο χρησιµοποιούνται ως αποδεικτικά στοιχεία πράγµατα που και τα ίδια χρήζουν απόδειξης. Χρησιµοποιεί ως δεδοµένο την άποψη ότι η τιµωρία έχει σωφρονιστικό και όχι εκδικητικό χαρακτήρα. εν µπορεί όµως η πρόταση αυτή να αποτελέσει αποδεικτικό επιχείρηµα γενικά αποδεκτό, εφόσον ξέρουµε ότι την εποχή εκείνη η τιµωρία αποτελούσε µέσο εκδίκησης. Άρα, το επίρρηµα «ικανώς» µε το οποίο κλείνει το κεφάλαιο δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα. Ο σοφιστής δεν έχει αποδείξει το διδακτό της αρετής, εφόσον χρησιµοποιεί ως αποδεικτικό στοιχείο κάτι που πρέπει κι αυτό να αποδειχτεί. Ου γάρ αν το γε πραχθέν αγένητον θείη: Η φράση δηλώνει κάτι το οποίο έχει ήδη συντελεστεί. Τη φράση τη συναντάµε µε παραλλαγές («ό γέγονε, γέγονε»), αλλά και στα νέα ελληνικά («ό,τι έγινε, έγινε»). ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Καθώς εδώ το επιχείρημα του σοφιστή γίνεται πιο συγκεκριμένο, ενισχύει και την πειθώ του. Είναι δύσκολο, πράγματι, να αμφισβητήσει κανείς τη σχέση ανάμεσα στην παιδευτική σχέση των ποινών και στη διδαξιμότητα της αρετής: όποιος επιδιώκει με τις ποινές να σωφρονίσει το δράστη και τους δυνάμει δράστες αυτονόητα έχει αποδεχτεί ότι η αρετή διδάσκεται σε ένα βαθμό όποιος πάλι επιβάλλει ποινές χωρίς τέτοιο σκοπό ή αλογίστως, χωρίς λογικό σκοπό, όπως τιμωρεί κανείς ένα θηρίο, μάλλον δεν πιστεύει το ίδιο. Έξυπνα ο Πρωταγόρας απευθύνει μια λεπτή στη διατύπωσή της πρόκληση προς το Σωκράτη: αν ο τελευταίος αμφισβητήσει το δεδομένο του συλλογισμού (οι ποινές αποσκοπούν στο σωφρονισμό ), τότε αυτομάτως εντάσσει τον εαυτό του στην κατηγορία «ὅστις ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται». Η διάκριση που κάνει ο Πρωταγόρας ανάμεσα στον εκδικητικό (τιμωρεῖται) και το σωφρονιστικό (κολάζει) χαρακτήρα των ποινών αποτελεί μια σπουδαία κατάκτηση του νομικού πολιτισμού, η οποία ήδη βλέπουμε να υπάρχει στο νου κάποιων φωτισμένων ανθρώπων δύο χιλιετίες πριν το Διαφωτισμό. Βέβαια θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι αυτή η κατάκτηση έγινε και πράξη στο δίκαιο της εποχής ακόμη και σήμερα πολλοί άνθρωποι αλλά και νόμοι εξακολουθούν να προκρίνουν τον εκδικητικό/ανταποδοτικό χαρακτήρα των ποινών έναντι του σωφρονισμού. Ωστόσο, όταν επικαλείται ο Πρωταγόρας τη σωφρονιστική σκοπιμότητα των ποινών, δεν επικαλείται την αθηναϊκή πραγματικότητα, αλλά το ιδανικό. Ο διδακτός χαρακτήρας της αρετής, δηλαδή, δεν αποδεικνύεται από το τι κάνουν οι Αθηναίοι όταν δικάζουν, πράγμα που δεν δηλώνει ξεκάθαρα εδώ ο σοφιστής, αλλά από το τι θα έπρεπε να κάνουν, πράγμα στο οποίο δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει ο Σωκράτης. Ο συλλογισμός δηλαδή σχηματικά είναι ότι «αφού οι ποινές (πρέπει να) έχουν σωφρονιστικό χαρακτήρα, εύλογα η αρετή είναι διδακτή». 25

27 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Ο Πρωταγόρας προσπάθησε µέσα από το µύθο να αποδείξει, γιατί οι Αθηναίοι αποδέχονται τη γνώµη κάθε πολίτη πάνω σε ζητήµατα που αφορούν το κοινό καλό της πόλης. Στη συνέχεια (ενότητες 5 και 6) αποδεικνύει το διδακτό της αρετής χρησιµοποιώντας εµπειρικά επιχειρήµατα από την καθηµερινή ζωή των Αθηναίων. Κατ αρχήν διακρίνει τα προτερήµατα και τα µειονεκτήµατα των ανθρώπων σε δυο κατηγορίες: α) στα έµφυτα (φύσει ή τύχη) στα οποία συγκαταλέγονται η εξωτερική εµφάνιση και η φυσική κατάσταση, και β) στα επίκτητα (εξ επιµελείας καί ασκήσεως καί διδαχής). Σε αυτά εντάσσει όσα αποκτώνται µε φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία, όπως είναι το αίσθηµα του δικαίου, η ευσέβεια ή τα αντίθετα τους. Όσον αφορά τη στάση που πρέπει να τηρούµε, λέει ότι οφείλουµε να συµπεριφερόµαστε µε συµπόνοια, µεγαλοψυχία και ανοχή απέναντι στα φυσικά ελαττώµατα. Αντίθετα, απέναντι στα επίκτητα ελαττώµατα των ανθρώπων πρέπει να είµαστε αυστηροί, εφόσον θα µπορούσαν να αποφευχθούν µε άσκηση και φροντίδα. Η άποψη του Πρωταγόρα σίγουρα έχει ισχύ και στην εποχή µας. Οφείλουµε να συµπονούµε ανθρώπους που τους διαφοροποιεί φυσική µειονεξία και να τιµωρούµε τους άδικους, που, αδιαφορώντας για τους κοινωνικούς κανόνες, τις ηθικές αρχές και υπαγορεύσεις, βλάπτουν το συνάνθρωπο τους και κατ επέκταση το κοινωνικό σύνολο. Η θεωρία του Πρωταγόρα για τον παιδαγωγικό (σωφρονιστικό και διορθωτικό) χαρακτήρα της ποινής είναι σαφώς ρηξικέλευθη για την εποχή του, που έδινε στην ποινή χαρακτήρα ανταπόδοσης και την χρησιµοποιούσε ως µέσο εκδίκησης. Να θυµηθούµε εδώ την «τίσιν» των αρχαίων, αντίληψη κατά την οποία η τιµωρία επιβαλλόταν σαν ανταπόδοση στο αδίκηµα, µε σκοπό την αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Ο αποτρεπτικός και παραδειγµατικός χαρακτήρας της ποινής, που εγκαινίασε ο Πρωταγόρας, επηρέασε τις θεωρίες των νεότερων παιδαγωγών, φιλοσόφων και ποινικολόγων. Πράγµατι, θεωρώντας ως απαράβατη αρχή το σεβασµό της ανθρώπινης αξίας, την αναγνώριση της ανθρώπινης µοναδικότητας, η ποινή δεν πρέπει να καταπατά αυτά και να αποκτηνώνει, να απανθρωποποιεί. Αντίθετα, πρέπει να λειτουργεί µε τέτοιο τρόπο, ώστε να τιµωρεί την πράξη, όχι τον πολίτη, να διδάσκει. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 7 ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Υπάρχει λοιπόν ακόµη µια απορία: Από αυτό το σηµείο ο σοφιστής θα προσπαθήσει να ανασκευάσει τη θέση του Σωκράτη (ενότητα 1η) ότι οι άριστοι πολιτικοί άντρες δεν κατόρθωσαν να µεταδώσουν την πολιτική σοφία στα παιδιά τους. Θυµίζουµε την ιδιαίτερη αναφορά στα παιδιά του Περικλή και τον προστατευόµενό του, Κλεινία, που, σύµφωνα µε το Σωκράτη, ο µεγάλος πολιτικός δεν κατάφερε να µεταδώσει την πολιτική του αρετή. ε θα σου πω µύθο αλλά λόγο: Σε αντίθεση µε το µύθο, που είναι πλαστή φανταστική διήγηση, ο λόγος στηρίζεται στη λογική της επιχειρηµατολογίας, σε πραγµατικά γεγονότα, είναι αποτέλεσµα της εµπειρίας. Έτσι ο σοφιστής επιλέγει τώρα «τόν λόγον», για να ανασκευάσει το δεύτερο επιχείρηµα του Σωκράτη, δηλαδή επιλέγει επιχειρηµατολογία µε λογική αλληλουχία, στηριγµένη σε τεκµηριωµένα στοιχεία. Έτσι λύνεται αυτή η απορία: Για να απαντηθεί το ζητούµενο, δηλαδή το αν διδάσκουν ή όχι οι πολιτικοί άντρες την αρετή στα παιδιά τους, πρέπει πρώτα να επιλυθεί το αν υπάρχει ή όχι πολιτική αρετή σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες, ως προϋπόθεση για την ύπαρξη και την ευηµερία της πολιτείας. Λοιπόν, σκέψου τι από τα δύο συµβαίνει... και αυτά τα ονοµάζω όλα µαζί αρετή: Σε αυτό το σηµείο ο λόγος του Πρωταγόρα θυµίζει τον προφορικό λόγο. Στην προσπάθεια του ο σοφιστής να αποδειχτεί σαφής και καίριος στην ανατροπή του δεύτερου επιχειρήµατος του Σωκράτη, ανησυχεί έντονα και αυτό φαίνεται στο ύφος του λόγου. Έτσι δικαιολογούνται οι συντακτικές ανακολουθίες και ανωµαλίες, οι επαναλήψεις εννοιών, οι πολλές υποθέσεις. Όλα αυτά µαρτυρούν την ψυχική στάση του, την αγωνία που σίγουρα θα έχει αποτυπωθεί στο πρόσωπο, στις χειρονοµίες, στο βλέµµα, στην ένταση της φωνής του. Ο Πρωταγόρας πραγµατικά έχει περιέλθει σε δύσκολη θέση και η τεράστια συλλογιστική του πορεία προσπαθεί να βρει διέξοδο στη φράση «σκέψαι ως θαυµασίως γίγνονται οι αγαθοί» (σκέψου πόσο περίεργα συµπεριφέρονται οι ικανοί), συµπέρασµα που δεν έχει αξία, δεν έχει βαρύτητα. 26

28 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» Αλλά δικαιοσύνη και σωφροσύνη... αυτά θεωρώ ότι είναι αρετή: Σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η οσιότητα είναι διαφορετικές ονοµασίες του ίδιου πράγµατος, δηλαδή της αρετής. Συναποτελούν την αρετή, αποτελούν µόρια αυτής. Άρα, για τον Πρωταγόρα η αρετή είναι ενιαία, αν και παρουσιάζεται ως δικαιοσύνη, σωφροσύνη και οσιότητα. Μαζί µε τη σοφία και την ανδρεία αποτελούν τις πέντε εκφράσεις της αρετής. Ωστόσο, και οι πέντε καθιστούν την αρετή ενιαία και αδιαίρετη. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και η διαφορά της αρετής από τις υπόλοιπες τεχνικές γνώσεις. Ενώ αυτές είναι µοιρασµένες σε λίγους επαΐοντες, στην πολιτική αρετή συµµετέχουν όλοι οι πολίτες. Και παιδί και άντρα και γυναίκα: Με τις λέξεις «παίδα» και «γυναίκα» φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση µε το «ανδρός αρετή». Πίσω όµως από τη λέξη «άνδρα» εννοεί πλατύτερα τον άνθρωπο. Μάλλον προτάσσει το ουσιαστικό «παίδα» που βρίσκεται σε εννοιολογική σχέση µε το ουσιαστικό «παιδεία» µε το οποίο ταυτίζεται η πολιτική αρετή, αφού κατεξοχήν αποτελεί παιδευτικό παιδαγωγικό µέσο. Όποιος δεν υπακούει... να τον σκοτώνουν: Επιµένει στη θανάτωση αυτού που αποδεικνύεται ανεπίδεκτος στη µέθεξη της πολιτικής αρετής παρά τις νουθεσίες, τις διδασκαλίες και τις τιµωρίες. Πόσο περίεργα όντα είναι οι αγαθοί: Αν ισχυριστούµε ότι οι άξιοι άντρες µαθαίνουν στα παιδιά τους οτιδήποτε εκτός από την αρετή, της οποίας οι ίδιοι είναι κύριοι εκπρόσωποι, τότε σίγουρα η στάση τους αυτή είναι ανεξήγητη και περίεργη. Άρα, οι άξιοι άντρες, σίγουρα διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, γιατί µόνο έτσι αποδεικνύονται άξιοι της υπεροχής τους. Ωστόσο, αυτό το συµπέρασµα δεν δίνει βάρος στην επιχειρηµατολογία του Πρωταγόρα και µάλλον φανερώνει την ψυχική του σύγχυση και αγωνία του. Και αφού τα άλλα... από τα οποία... ξερίζωµα οίκων: Συλλογισµός «εκ του ελάσσονος προς το µείζον», σύµφωνα µε τον οποίο, αφού οι άξιοι άντρες διδάσκουν στα παιδιά τους τα λιγότερο σπουδαία, σίγουρα θα διδάσκουν και τα περισσότερο σπουδαία, η άγνοια των οποίων µπορεί να οδηγήσει ως το θάνατο ή σε ακόµα µεγαλύτερες συµφορές (ατιµία). «θάνατος», «εξορίες», «δηµεύσεις», «ξερίζωµα οίκων»: Αποτελούν τις ποινές των αρχαίων Ελλήνων για τα πολιτικά αδικήµατα (φυγαί= εξορίες), δηµεύσεις περιουσιών, ξερίζωµα οικογενειών. Αν και σήµερα ο θάνατος θεωρείται ως η εσχάτη των ποινών (η τελευταία και πλέον αυστηρή), για τους αρχαίους αυστηρότερη θεωρείται ο θάνατος σε εξορία και η δήµευση της περιουσίας, γιατί αυτές οι δύο οδηγούσαν στο ξερίζωµα της οικογένειας, στο ξεκλήρισµα ολόκληρης της γενιάς και στο συνεχή διασυρµό της. Κάτι παρόµοιο συνέβη στο ρήτορα και πολιτικό Αντιφώντα, από το δήµο Ραµνούντα της Αττικής, όταν στα 411 π.χ., µαζί µε άλλους συνωµότησαν για την κατάλυση της δηµοκρατίας και την εγκαθίδρυση ολογαρχικού πολιτεύµατος. Καταδικάστηκαν σε θάνατο ως προδότες, δηµεύτηκαν οι περιουσίες τους, απαγόρευσαν τον ενταφιασµό τους στην Αθήνα ή σε πόλη που ηγεµονευόταν από την Αθήνα, οι απόγονοι τους έχασαν τα πολιτικά τους δικαιώµατα (ατιµία). Γενικά ο εξαφανισµός µιας οικογένειας θεωρείτο η αυστηρότερη ποινή. Πρέπει οπωσδήποτε να το δεχτούµε, Σωκράτη: Το αυταρχικό και επιτακτικό ύφος των λόγων του αυτών προς το Σωκράτη, υποκρύπτει έντονη παράκληση προς αυτόν και µαρτυρά την αγωνία του σοφιστή να δεχτεί ο συνοµιλητής (ιδεολογικός αντίπαλος) του την επιχειρηματολογία του πάνω στο σηµείο ότι οι πολιτικοί διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή, τους µεταδίδουν τη σοφία τους. Αρχίζουν από την παιδική ηλικία: Ο Πρωταγόρας στην προσπάθεια του να πείσει για το διδακτό της αρετής, µας παρουσιάζει το εκπαιδευτικό σύστηµα ή πλατύτερα το σύστηµα αγωγής των νέων της Αθήνας του 5ου π.χ. αιώνα. Με συνοπτικό, αλλά και εύστοχο τρόπο, αναφέρεται στις εκπαιδευτικές βαθµίδες, στους φορείς της αγωγής, στα µέσα αυτής, καθώς και στους στόχους της εκπαίδευσης. Γενικά µπορούµε να πούµε ότι πρόκειται για εκπαιδευτικό σύστηµα, χωρίς προκαθορισµένα όρια, που είχε αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία, σε αντίθεση µε το εκπαιδευτικό σύστηµα της Σπάρτης. Ο κρατικός έλεγχος σχετιζόταν µε τη συµπεριφορά των παιδιών και κατ επέκταση των πολιτών έλεγχος, δηλαδή, των τελικών αποτελεσµάτων της αγωγής. Το δυνατό συντοµότερα: Υπήρχε διαφωνία όσον αφορά την έναρξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Άλλοι υποστήριζαν ότι έπρεπε να ξεκινά στο 6 και άλλοι στο 7 έτος. Τροφός: Ήταν γυναίκα δούλα ή μισθωτή ελεύθερη. Αυτή: α) Θήλαζε το παιδί κατά τη βρεφική ηλικία και ονοµαζόταν «τίτθη». β) Περιποιείτο γενικά το παιδί σε όλη την προσχολική ηλικία (έως το 6ο ή 7ο έτος του) και λεγόταν «τίθηνη» ή «τροφός». Παιδαγωγός: Ήταν άντρας δούλος που βρισκόταν κοντά στο παιδί έως και το 18ο έτος του. Αυτός α) συνόδευε το παιδί στο σπίτι, στο σχολείο ή στους περιπάτους, β) έµενε στο σχολείο τις ώρες διδασκαλίας και µπορούσε να 27

29 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» παρακολουθεί και τα µαθήµατα, γ) επέβλεπε το παιδί στη µελέτη, δ) φρόντιζε τη διαγωγή του συµβουλεύοντας το και τιµωρώντας το. Φυσικά, την πολυτέλεια του παιδαγωγού είχαν µόνο οι εύπορες οικογένειες. Το ισιώνουν µε απειλές και χτυπήµατα: Παραστατική παροµοίωση που θέλει να τονίσει τη δυνατότητα διόρθωσης και βελτίωσης του χαρακτήρα στη µικρή ηλικία. Το ρήµα «ευθύνουσιν» µας προϊδεάζει για το ουσιαστικό «ευθύναι» που θα ακολουθήσει και που έχει ιδιαίτερη εννοιολογική βαρύτητα. Πάντως στην παιδαγωγική διαδικασία χρησιµοποιείται ευρέως η τιµωρία (απειλαίς και πληγαίς παρατηρήσεις και ξυλοδαρµός) που µπορεί να είναι και ιδιαίτερα αυστηρή. Στους δασκάλους: Στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν δυο ειδών σχολεία: α)τα διδασκαλεία. Σ αυτά δίδασκαν ο γραµµατιστής ανάγνωση, γραφή και αριθµητική, ο κιθαριστής δίδασκε µουσική, δηλαδή την τέχνη της λύρας, του αυλού και τραγούδι. Ο γραµµατιστής και ο κιθαριστής ήταν επιφορτισµένοι µε την ηθικοπνευµατική διάπλαση των παιδιών και γι αυτό συνήθιζαν να επιβάλουν στα παιδιά την αποµνηµόνευση και απαγγελία ποιηµάτων, όχι τόσο για αισθητική ευχαρίστηση, όσο για την ανάπτυξη υψηλών ηθικών συναισθηµάτων. β) Οι παλαίστρες. Ήταν τετράγωνα περίφρακτα γήπεδα, χωρίς οροφή. Σ αυτά ο παιδοτρίβης, ο δάσκαλος της γυµναστικής φρόντιζε για τη σωµατική διάπλαση των νέων. γ) Την ανώτερη βαθµίδα της εκπαίδευσης είχαν αναλάβει οι σοφιστές, οι φιλόσοφοι και οι ρητοροδιδάσκαλοι. Τα σχολεία στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιωτικά. Οι διδάσκοντες πληρώνονταν από τους γονείς. Έτσι δικαιολογείται και το ρήµα «εντέλλονται» (παραγγέλλουν). Το κράτος, ωστόσο, επέβλεπε τη µόρφωση και κυρίως τα αποτελέσµατα αυτής. Να φροντίζουν την ευκοσµία των παιδιών: Αυτός ήταν ο πρώτιστος σκοπός και η επιθυµία (απαίτηση) των γονιών. Οι διδάσκοντες βέβαια προσπαθούν να συνδυάσουν την πνευµατική κατάρτιση και τη δόµηση του χαρακτήρα µε ηθικές αρχές και αξίες. Ώπως τότε το προφορικό λόγο: Όπως στην προσχολική ηλικία τα παιδιά κατανοούσαν ό,τι τους δινόταν προφορικά, έτσι και τώρα, µε την έναρξη της σχολικής ζωής, αρχίζουν να κατανοούν και το γραπτό λόγο. Πολλές συµβουλές... των αγαθών αντρών: Η ανάγνωση και η αποµνηµόνευση ποιηµάτων όπως του Οµήρου, του Ησιόδου και των λυρικών ποιητών (Σόλωνα, Μίµνερµου, Αλκαίου κ.λπ.) είναι από τα κύρια µέρη της διδασκαλίας. Ο σκοπός ήταν καθαρά ηθικοδιδακτικός. Μέσα από τα ποιήµατα οι µαθητές αντλούσαν διδάγµατα και συµβουλές. Αν σε αυτό προστεθεί και η µίµηση, που στις µικρές, κυρίως, ηλικίες αποτελεί σηµαντικό µέσο αγωγής, τότε καταλαβαίνουµε τον ηθικοπλαστικό ρόλο αυτής της διδασκαλίας. Ακόµα και οι δάσκαλοι της µουσικής φρόντιζαν περισσότερο την ηθική διαπαιδαγώγηση παρά τη διδασκαλία της κιθάρας. Παράλληλα µε τη διδασκαλία της κιθάρας τα παιδιά διδάσκονταν να εκτελούν λυρικά ποιήµατα (του Αλκαίου, της Σαπφούς, του Ανακρέοντα κ.ά). Άλλο όργανο συνοδευτικό αυτών των ποιηµάτων ήταν, εκτός από την κιθάρα, η λύρα, η φόρµιγγα (έγχορδα όργανα). Η πόλη τους υποχρεώνει... και να ζουν σύµφωνα µ αυτούς: Μετά την οικογένεια και το σχολείο, ο παιδευτικός ρόλος της πολιτείας είναι καταλυτικός, εφόσον απαιτεί από τους πολίτες να µαθαίνουν τους νόµους και να υπακούουν στις επιταγές τους. Στην αρχαία Αθήνα οι νόµοι γράφονταν πάνω σε ξύλινες πλάκες (κύρβεις) και η ανάγνωση τους ήταν δυνατή από όλους τους πολίτες. Ευθύνες: Κάθε δηµόσιος λειτουργός έπρεπε να λογοδοτήσει για τη δράση του µπροστά σε ειδικούς ελεγκτές τους κράτους. Η διαδικασία της λογοδοσίας ονοµαζόταν «ευθύναι». Αν πάλι είχε παραβεί το νόµο, τιµωρείτο. Και η ποινή που επιβαλλόταν σε αυτόν είχε το ίδιο όνοµα (ευθύναι). Και απορείς αν είναι διδακτή η αρετή: Η ρητορική ερώτηση και απάντηση του Πρωταγόρα φανερώνει την πεποίθηση του ότι υπερίσχυσε. Ο τόνος και το ύφος του είναι θριαµβευτικό. Πιστεύει ότι η επιχειρηµατολογία του απέδειξε ότι η αρετή είναι διδακτή, εφόσον όλοι συνεργάζονται, για να παρέχουν τέτοια παιδεία στους νέους. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο Πρωταγόρας στην ενότητα αντιµετωπίζει το δεύτερο επιχείρηµα-απορία του Σωκράτη, γιατί οι άριστοι πολιτικοί άντρες δεν πρέπει να αδιαφορούν να µεταδίδουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Με προσεκτική εξέταση παρατηρούµε τα εξής: Χρησιµοποιώντας ως αξιωµατική αρχή την ύπαρξη της αρετής στην οποία οφείλουν να µετέχουν όλοι, προβάλλει την απορία, και όχι πειστικό επιχείρηµα, για το αν είναι δυνατό να φροντίζουν οι άξιοι Αθηναίοι να µαθαίνουν τα παιδιά τους πληθώρα δευτερευόντων πραγµάτων (τεχνικές γνώσεις) και όχι να τους διδάσκουν οι ίδιοι την πολιτική αρετή. 28

30 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» εν αναφέρει τι πραγµατικά συµβαίνει, δηλαδή, αν η κοινωνική ζωή, η συµπεριφορά των πολιτών, τα παραδείγµατα των άξιων αντρών αποδεικνύουν όντως την ύπαρξη της αρετής στην πολιτεία. Αρκείται σε µια δεοντολογική µεθοδολογία που σίγουρα δεν αντιπροσωπεύει αποδεικτική διαδικασία. Έτσι, µας λέει ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να συµµετέχουν στην αρετή. Όποιος δε συµµετέχει πρέπει να νουθετείται, να διδάσκεται. Για τις ακραίες περιπτώσεις µη υπακοής υπάρχει η τιµωρία που µπορεί να είναι η πλέον αυστηρή. Οι άξιοι άντρες οφείλουν να διδάσκουν τα παιδιά τους, αλλιώς δεν είναι άξιοι του ονόµατος και της φήµης τους. Με αυτό τον τρόπο έµµεσα τονίζει την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής. Όµως τα επιχειρήµατα του στερούνται λογικής. Αυτό που ο Πρωταγόρας εύχεται να υπάρχει (η αρετή) δε σηµαίνει κιόλας ότι υπάρχει. Αυτό που εύχεται να γίνεται, δεν σηµαίνει ότι όντως γίνεται στην πραγµατικότητα. Εποµένως, η αρχική του θέση δεν τεκµηριώνεται µέσα από την πραγµατικότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα να οδηγείται ο συλλογισµός του σε ανακολουθίες. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι ο Πλάτων συνειδητά βάζει τον Πρωταγόρα να αναπτύσσει σαθρή επιχειρηµατολογία, για να καταδείξει τις ανακολουθίες των σοφιστών γενικά. Στη συνέχεια και πριν µιλήσει για τους φορείς της αγωγής, αναλύει την αρετή σε τρεις έννοιες, τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την οσιότητα, που στο σύνολο τους αποτελούν την αρετή. Ορµώµενος από αυτό το σηµείο ο Σωκράτης θα διατυπώσει παρακάτω µια νέα ερώτηση µε την οποία ουσιαστικά αρχίζει η φιλοσοφική διερεύνηση του περιεχοµένου, της ταυτότητας της αρετής, καθώς και της σχέσης που έχουν µε αυτή τα µόρια της, τα ουσιαστικά της. Κατόπιν ο σοφιστής αναπτύσσει τα επιχειρήµατα του, για να αποδείξει ότι οι πολιτικοί άντρες δίδασκαν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή και παράλληλα µας δίνει τη γενικότερη εικόνα του εκπαιδευτικού συστήµατος της Αθήνας του 5ου π.χ. αιώνα. Τα επιχειρήµατα του συνοψίζονται στο γεγονός ότι η διδασκαλία της αρετής είναι µια διαδικασία που ξεκινά από τη νηπιακή ηλικία. Οι φορείς που κοινωνικοποιούν το παιδί αναλαµβάνουν και αυτή την υποχρέωση. Έτσι, το οικογενειακό περιβάλλον (µητέρα, τροφός, πατέρας, παιδαγωγός), οι διδάσκοντες (κιθαριστής, γραµµατιστής, παιδοτρίβης, γυµναστής), καθώς και η πολιτεία, διδάσκουν το παιδί, µε επιµελή προσπάθεια «χτίζουν» το πνεύµα µε γνώσεις, αλλά και διαµορφώνουν τον ψυχισµό µε αρχές και αξίες που καταξιώνουν την ανθρώπινη υπόσταση και τέλος, µαθαίνουν στους νέους τους νόµους και πώς να διδάσκονται από αυτούς. Η διαπαιδαγώγηση ξεκινούσε από τη στιγµή που το παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει αυτά που του λένε, δηλαδή από τη νηπιακή ήδη ηλικία. Κατεξοχήν η µητέρα µαζί µε την τροφό και λιγότερο ο πατέρας, προσπαθούσαν να διδάξουν στο παιδί το δίκαιο-άδικο, ωραίο-άσχηµο, όσιο-ανόσιο, καθώς και εκείνα που έπρεπε να κάνει ή να αποφεύγει. Άρα, ο πρώτος φορέας αγωγής, µη θεσµοθετηµένης είναι το σπίτι. Στις πλουσιώτερες οικογένειες στο έργο αυτό συνέβαλλε και ο παιδαγωγός. Τα µέσα που χρησιµοποιούσαν ήταν οι φοβέρες και οι ξυλιές. Η µεταφορική εικόνα του ξύλου που το ισιώνουν, όταν αυτό στραβώνει και καµπουριάζει, δείχνει τη σηµασία που έδιναν στα πειθαναγκαστικά µέσα. Το σχολείο ήταν το δεύτερο στάδιο της παιδευτικής διαδικασίας. Ενδιέφερε περισσότερο η καλή συµπεριφορά των παιδιών (ευκοσµία). Στη σχολική αγωγής διακρίνουµε τα εξής στάδια: Στη στοιχειώδη εκπαίδευση ενδιέφερε η ανάγνωση, η γραφή, καθώς και η εκµάθηση έργων καλών ποιητών µε διδακτικό χαρακτήρα. Μέσω της µίµησης προσπαθούσαν να τονώσουν το ενδιαφέρον του παιδιού για την υιοθέτηση καλών προτύπων. Μέθοδος διδασκαλίας σε αυτό το σηµείο ήταν η αποστήθιση, ενώ χρησιµοποιούσαν προληπτικά µέσα (συµβουλές) αλλά και αποτρεπτικά (τιµωρίες). Στη µέση εκπαίδευση το κέντρο βάρους είχε η µουσική αγωγή που στόχο είχε να καλλιεργήσει την αίσθηση της αρµονίας, της ισορροπίας, του µέτρου. Σηµαντικός και ο ρόλος του παιδοτρίβου, που αναλάµβανε τη διάπλαση υγιών και δυνατών σωµάτων. Την τριτοβάθµια ανώτερη εκπαίδευση είχαν αναλάβει οι σοφιστές, οι ρήτορες και οι φιλόσοφοι. Στόχος της αγωγής ήταν η σύµµετρη ανάπτυξη του σώµατος και του πνεύµατος (πολίτες καλοί και αγαθοί). Επίσης ικανοί στο λέγειν και πράττειν, δηλαδή συµµετοχή στα κοινά και τέλος, η ικανότητα του άρχειν και άρχεσθαι. Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι αυτή η εκπαίδευση δεν ήταν κοινό για όλους τους Αθηναίους, αλλά, αντίθετα, ήταν άµεσα εξαρτώµενη από την οικονοµική κατάσταση της οικογένειας. Οι «µάλιστα δυνάµενοι», οι πιο πλούσιοι, είχαν τη δυνατότητα να ολοκληρώσουν την εκπαίδευση των παιδιών τους δίπλα σε ρήτορες και φιλοσόφους. Άρα, η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν πρωτίστως ιδιωτική υπόθεση και το κράτος δεν επενέβαινε παρά µόνο όσον αφορά τα τελικά αποτελέσµατα αυτής. Στη συνέχεια, τελικός και διά βίου φορέας αγωγής ήταν η πολιτεία µέσω των νόµων της. Οι Αθηναίοι όφειλαν να γνωρίζουν τους νόµους τους κράτους και να έχουν συµµετοχή σε αυτούς. Συµπερασµατικά θα λέγαµε ότι η εκπαίδευση δεν ήταν υποχρεωτική, εφόσον ήταν καθαρά ιδιωτική υπόθεση και το κράτος ασκούσε µόνο τον τελικό έλεγχο αυτής. Η πολιτεία, ωστόσο, είχε σηµαντικό παιδευτικό ρόλο µέσω 29

31 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» των νόµων και των θεσµών της. Συνισταµένη των στόχων που είχε η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα ήταν η διάπλαση, η διαµόρφωση των πολιτών. Γνωρίζουµε, βέβαια, ότι ένα δηµοκρατικό πολίτευµα, όπως αυτό της Αθήνας, ασπίδα προστασίας του είχε τους ίδιους τους πολίτες του, οι οποίοι δηµοκρατικά και φιλελεύθερα διαπαιδαγωγηµένοι το στήριζαν και το προστάτευαν. Το πρότυπο του Αθηναίου πολίτη ήταν ο ελεύθερα σκεπτόµενος, ο υπεύθυνος και πνευµατικά καλλιεργηµένος, µε ψυχισµό δοµηµένο, µε ανώτερες αξίες και ιδανικά. Ο κύριος, λοιπόν, παιδευτικός στόχος του εκπαιδευτικού συστήµατος ήταν το πρότυπο του καλού καγαθού, δηλαδή του πολίτη του ικανού στο λόγο και στην πράξη, καθώς και η ικανότητα του να κυβερνά και να κυβερνιέται. Ενότητα 7η (324D-326E) (β μάθημα) Ένταξη στο όλον Η ενότητα αυτή αποτελεί την απάντηση του Πρωταγόρα στο δεύτερο σκέλος των σωκρατικών ισχυρισμών: ότι και μεγάλοι πολιτικοί άνδρες καμιά φορά λόγου χάρη ο Περικλής δεν κατάφεραν να διδάξουν στα παιδιά τους επαρκή πολιτική αρετή και επομένως η τελευταία δεν είναι διδακτή (βλ. και σελ. 51 του σχολικού εγχειριδίου). Δομή Σχηματικά ο συλλογισμός του σοφιστή έχει ως εξής: Προκειμένου να υπάρξει πόλις είναι υποχρεωτικό όλοι να μετέχουν στη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη όποιος είναι ανεπίδεκτος δικαιοσύνης και σωφροσύνης εξορίζεται ή θανατώνεται. Επομένως είναι αδύνατο να πιστέψουμε ότι οι αγαθοί άνδρες δεν διδάσκουν τις δύο αυτές αξίες στα παιδιά τους. Εμπειρικά αποδεικνύεται ότι κάθε οικογένεια φροντίζει γι αυτό, αξιοποιώντας τις υπηρεσίες διάφορων φορέων αγωγής (παραμάνα, παιδαγωγός, δάσκαλοι). Επίσης εμπειρικά αποδεικνύεται ότι η πόλις με τους νόμους της, κυρίως με τις αναμορφωτικές ποινές, ασκεί παρόμοιο έργο, διδάσκει την πολιτική αρετή. Ανάλυση Το πρώτο και μεγαλύτερο μέρος της συλλογιστικής του Πρωταγόρα αποτελείται από ένα εκτενές επιχείρημα (στα όρια του πλατειασμού), με έντονα τα στοιχεία του προφορικού λόγου, επιχείρημα το οποίο καταλήγει σε λογικό αλλά υποθετικό συμπέρασμα τελικά: θεωρεί ότι αυτό που είναι αναγκαίο και λογικό είναι αυτό που πράγματι γίνεται 1. Η έκταση όμως του επιχειρήματος ίσως κρύβει αυτήν την αδυναμία και αυτό είναι σίγουρα μια σοφιστική τεχνική. Και η παραπάνω αδυναμία δεν είναι η μόνη ο Σωκράτης δεν ισχυρίστηκε ότι οι άριστοι άνδρες δεν μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, αλλά αμφισβήτησε τη δυνατότητά τους. Οπότε ο ισχυρισμός του σοφιστή, που συμπεραίνει ότι όλοι μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, δεν απαντά ευθέως στις αντιρρήσεις του Σωκράτη. Δεν πρέπει να μας φανεί υπερβολικό αυτό που επικαλείται ο Πρωταγόρας, ότι τον ανεπίδεκτο δικαιοσύνης και σωφροσύνης τον εξόριζαν ή τον σκότωναν οι Αθηναίοι (και όχι μόνο). Απλώς εννοεί τους πολίτες εκείνους που διέπρατταν πολιτικά εγκλήματα (ανατροπή της δημοκρατίας), οι οποίοι αντιμετώπιζαν πράγματι τέτοιες εξοντωτικές ποινές. Αξίζει να προσέξουμε το ύφος, την ειρωνεία και έπαρση που διέπουν την κατάληξη αυτού του πρώτου επιχειρήματος, στοιχεία τόσο ξένα προς το σωκρατικό «ἓν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα». Είναι χαρακτηριστικό των σοφιστών αλλά και της γνώμης που είχε γι αυτούς ο Πλάτων, επηρεασμένος από το δάσκαλό του Σωκράτη. Η δεύτερη παράγραφος του κειμένου περιέχει ένα ισχυρότερο επιχείρημα, εμπειρικό: ο Πρωταγόρας επικαλείται την κοινή εμπειρία για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες μεριμνούν για την πολιτική αγωγή των παιδιών τους, ότι με πολλά μέσα και με την αποφασιστική συμβολή των δασκάλων επιδιώκουν να 1 Με την ίδια λογική θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο σύγχρονος Έλληνας έχει ως βασική του μέριμνα να μεταδώσει στα παιδιά του οδική παιδεία, μια και η έλλειψή της αποτελεί θανατηφόρο απειλή. Είναι όμως σωστό αυτό το υποθετικό συμπέρασμα; 30

32 Πλάτωνος «Πρωταγόρας» «ισιώσουν» τη συμπεριφορά τους. Βέβαια και εδώ (όπως άλλωστε και στην τρίτη παράγραφο) έχει την ίδια αδυναμία: παραθέτει αποδείξεις της μέριμνας που έχουν οι άνθρωποι για την πολιτική παίδευση των παιδιών τους, ενώ οι αντιρρήσεις του Σωκράτη αφορούσαν όχι τη μέριμνα αλλά τη δυνατότητα. Είναι ενδιαφέρουσα η περιγραφή εδώ του εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας κατά τον 5 ο αιώνα π.χ. Αναφέρονται οι βαθμίδες και οι βασικοί φορείς της αγωγής, σκιαγραφούνται το σκεπτικό της, οι στόχοι της, τα μέσα της. Πρόκειται για εκπαιδευτικό σύστημα ανοιχτό και ευέλικτο, εξαρτημένο αποκλειστικά από την ιδιωτική πρωτοβουλία η παρέμβαση της πολιτείας περιοριζόταν στον έλεγχο των αποτελεσμάτων αυτής της αγωγής, κρίνοντας τη συμπεριφορά του παιδιού και του πολίτη. Τα πρόσωπα που ασκούσαν παιδευτικό ρόλο στα πλαίσια αυτού του συστήματος είναι συνοπτικά τα εξής: Ο παιδαγωγός, ένας δούλος κατά κανόνα, που συνόδευε το παιδί συνήθως, το συμβούλευε αλλά και το τιμωρούσε, ακόμη και σωματικά, για σωφρονισμό. Εύλογο είναι ότι παιδαγωγούς είχαν μόνο οι εύποροι. Οι διδάσκαλοι, δηλαδή ο γραμματιστής, που δίδασκε ανάγνωση, γραφή και αριθμητική, ο κιθαριστής, που δίδασκε μουσική, και ο παιδοτρίβης, που γύμναζε τα παιδιά σωματικά. Την ανώτερη βαθμίδα της εκπαίδευσης την ανέθεταν στους σοφιστές, τους φιλοσόφους και τους ρητοροδιδασκάλους. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου μας ο Πρωταγόρας επισφραγίζει το εμπειρικό του επιχείρημα: η πόλις, λέει, παιδεύει πολιτικά τους ώριμους πια πολίτες με τους νόμους της ώστε να άρχουν και να άρχονται σωστά εμφανής σε αυτήν την αντίθεση η ιδέα της ολοκληρωμένης πολιτικής παιδείας. Ο Πρωταγόρας επιστρατεύει στο τελευταίο του επιχείρημα ακόμη και λεξιλογικά τεκμήρια: αξιοποιεί έξυπνα τη λέξη εὐθῦναι, για να αποδείξει ότι οι Έλληνες προσδίδουν στις ποινές σωφρονιστικό περιεχόμενο και επομένως η πολιτική αρετή είναι διδακτή. αυτό θυμίζει σε μεγάλο βαθμό την επιχειρηματολογία των ενοτήτων 5 και 6. 31

33 Ενότητα 1η (318e - 320c) Προτεινόµενοι στόχοι Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας; Να κατανοήσουν οι µαθητές τον πρακτικό σκοπό της διδασκαλίας των σοφιστών, όπως παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα. Να κατανοήσουν και να κρίνουν τις αντιρρήσεις του Σωκράτη για το διδακτόν της αρετής. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Να επισηµάνετε τους θεµατικούς άξονες της ενότητας. 2. α) Ποιο είναι το αντικείµενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα, όπως το ορίζει ο ίδιος; β) Γιατί τονίζει ότι στόχος του εκπαιδευτικού του προγράµµατος είναι να γίνει ο µαθητής του ικανός «να πράξει και να µιλήσει» (πράττειν καὶ λέγειν) για πολιτικά θέµατα; Στην απάντησή σας, αξιοποιώντας τις γνώσεις που έχετε για την αρχαία κοινωνία και ειδικά για τη δηµοκρατική Αθήνα, να αναφερθείτε στη σηµασία που είχε ο συνδυασµός λόγων και έργων στην πολιτική ζωή Ο Σωκράτης την «ευβουλία για τα ζητήµατα του οίκου και τα θέµατα της πόλης» (εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως), που επαγγέλλεται ως στόχο της διδασκαλίας του ο Πρωταγόρας, την εξηγεί ως «πολιτική τέχνη», δηλαδή τέχνη µε την οποία «κάνει τους άνδρες ἀγαθοὺς πολίτες» (ποιεῖν τοὺς ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας). Ο Πρωταγόρας δέχεται ανεπιφύλακτα ότι αυτό ακριβώς διδάσκει. Να εξηγήσετε τη 1 Ο Πρωταγόρας ανταποκρίνεται στο πάγιο αίτηµα της δηµοκρατικής κοινωνίας και η απάντηση θα στηριχτεί κυρίως στον τρόπο λειτουργίας της αθηναϊκής δηµοκρατίας. Για τη φιλοσοφική ερµηνεία των απόψεων µε τις οποίες ο Πρωταγόρας θεµελιώνει θεωρητικά τη δηµοκρατία, βλ. Ι. Πανέρης, σ. 476, K. Popper, τ. Ι, σ. 304 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ

34 σύνδεση αυτή πολιτικής και αρετής µε αναφορά στις πολιτικές αντιλήψεις και γενικά την πολιτική ζωή της αρχαίας Ελλάδας (ειδικά της Αθήνας) Να επισηµάνετε στο κείµενο και να αναλύσετε τα στοιχεία που αποδεικνύουν τη µεγάλη σηµασία που είχε για τον πολίτη της αθηναϊκής δηµοκρατίας η απόκτηση παιδείας. 5. Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, ότι οι Αθηναίοι είναι σοφοί: Νοµίζετε ότι ο Σωκράτης µιλάει ειρωνικά; Να λάβετε υπόψη σας όσα αναφέρει στην Ἀπολογία του (κεφ. 6-8) για την εξέταση που έκανε στους Αθηναίους και να συσχετίσετε τις απόψεις αυτές µε τη γνώµη του Πλάτωνα για την εκκλησία του δήµου (Πολιτεία 492 b-c) Ποια επιχειρήµατα χρησιµοποιεί ο Σωκράτης για το µὴ διδακτόν της αρετής, από πού τα αντλεί και πόσο ισχυρά είναι 4 ; Για τους αρχαίους Έλληνες ο άνθρωπος ήταν πρώτα πρώτα πολιτικὸν ὄν και η ύπαρξή του ήταν αδιανόητη έξω από την πόλη στην οποία ήταν ενταγµένος. Σωκράτης και Πρωταγόρας συµφωνούν ότι άξονας της αγωγής των νέων είναι η αρετή, αν και δεν την εννοούν µε τον ίδιο τρόπο. Ο Πρωταγόρας δίνει έµφαση στην κοινωνική λειτουργία και χρησιµότητα της αρετής (δεν ενδιαφέρεται για λεπτοµερέστερες θεωρητικές αναλύσεις). Βλ. Κ. Μπαλάσκας (1), σσ Φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας δέχεται (και ο Σωκράτης έµµεσα) ότι ο αγαθός άνδρας είναι αυτονόητα αγαθός πολίτης (γι'αυτό και το µάθηµα που διδάσκει είναι εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως). Ο Σωκράτης εκφράζει εδώ µία αντίληψη κοινή στους αρχαίους συγγραφείς. Πρβλ. το λόγο του Ιππία στον Πρωταγόρα (337 d), την αναφορά του Ηροδότου (Ι, 60) και του Θουκυδίδη (ΙΙ, 41). Ίσως όµως στη διατύπωση του Σωκράτη να υπάρχει κάποια δόση ειρωνείας, δεδοµένου ότι αφενός είναι ο ίδιος Αθηναίος, αφετέρου είναι γνωστές οι απόψεις του για τους συµπατριώτες του. Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 5, 6 και 7. Χρησιµοποιεί δύο επιχειρήµατα: α) Οι Αθηναίοι, άνθρωποι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέµατα που εξαρτώνται από την τεχνογνωσία, συµβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν πρόκειται να συζητήσουν για τη διοίκηση της πόλης, τότε µπορεί να µιλήσει ο καθένας, χωρίς να έχει µάθει την «τέχνη» αυτή από κανέναν. Άρα: Οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η «τέχνη» αυτή δεν διδάσκεται. β) Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των συµπολιτών µας που έχουν αυτή την αρετή δεν είναι σε θέση να τη µεταδώσουν σε άλλους, παράδειγµα ο Περικλής µε τους γιους του είτε µε τον ανιψιό του Κλεινία και πάµπολλοι άλλοι αγαθοί, που δεν βελτίωσαν ποτέ κανέναν (οὐδένα πώποτε βελτίω ἐποίησαν). Άρα: η αρετή δεν διδάσκεται. Στο δεύτερο επιχείρηµα µεταπηδά από το χώρο της πολιτικής σ αυτόν της ηθικής. Τα επιχειρήµατα προέρχονται από την πολιτική πρακτική και την καθηµερινή ζωή. Το δεύτερο ειδικά οδηγεί σε αµφισβητούµενο συµπέρασµα, αφού θα µπορούσε να συµπεράνει κανείς ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη µετάδοσή της κτλ. Το πρώτο χρειάζεται να αναλυθεί περισσότερο για να φανούν οι αδυναµίες του, π.χ. το γεγονός ότι ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός, συνεπάγεται ότι η γνώµη του γίνεται δεκτή ως αληθινή, πράγµα που ο Σωκράτης δεν διατυπώνει, αλλά εξυπακούεται. Αυτό όµως µπορεί να ελεγχθεί ως προς την εγκυρότητά του. Η επιχειρηµατολογία του ανήκει στην κατηγορία που ο Αριστοτέλης ονοµάζει «ἐξ εἰκότων», δηλαδή πιθανολογική. Βλ. αναλυτικά, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σσ , Σ. Γκίκας σσ , Κ. Ν. Γραικός, σ Ο A. E. Taylor (σ. 287) επισηµαίνει ότι ο Σωκράτης δε θα δεσµευτεί µε κάποια από τις απόψεις που εκθέτει, για τις οποίες απλώς υποστηρίζει ότι δεν µπορούν να αγνοηθούν. 35

35 7. Ποιες αρχές της δηµοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται από το κείµενο 5 ; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε µε συντοµία. 8. Ο Σωκράτης για να αποδείξει ότι η πολιτική τέχνη δεν διδάσκεται φέρνει ως παράδειγµα τους γιους του Περικλή και τον Κλεινία, ανιψιό του µεγάλου πολιτικού και αδελφό του Αλκιβιάδη. Αποδεικνύεται µε το παράδειγµα η θέση του Σωκράτη 6 ; 9. Ο Πρωταγόρας είχε ορίσει τη διδασκαλία του ως εὐβουλίαν, συµφώνησε όµως µε το Σωκράτη ότι εννοεί την «πολιτική τέχνη». Ο Σωκράτης πάλι στο λόγο του φαίνεται να υπονοεί την «πολιτική αρετή» αλλά αναφέρεται στην «αρετή» γενικά. α) Αφού διαβάσετε την εισαγωγή στο διάλογο (σσ. 53, 55-56), να εξηγήσετε τι νοµίζετε ότι θέλει να επιτύχει µε τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης. β) Τι µπορούµε να συµπεράνουµε για τις αντιλήψεις του Σωκράτη περί ἀρετῆς 7 ; γ) Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείµενο µε τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή 8 ; 10. Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ποια εντύπωση µας δηµιουργεί µε τη γενίκευση αυτή και πού νοµίζετε ότι αποβλέπει 9 ; Πρβλ. Θουκ. Ἐπιτάφιος, ΙΙ, 40, 2: Ἔνι τε... γνῶναι... ἤτοι κρίνοµέν γε ἢ ἐνθυµούµεθα... εν αποδεικνύεται η θέση αυτή από ένα ή δύο παραδείγµατα. Στην περίπτωση των γιων του Περικλή, και αν δεν λάβουµε υπόψη µας τη, γνωστή, διανοητική τους κατάσταση, το συµπέρασµα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση της αρετής δεν συµπίπτει υποχρεωτικά µε την ικανότητα να τη διδάξει κανείς ή ότι οι µεγάλοι πολιτικοί (ως γονείς) δεν είναι καλοί δάσκαλοι της αρετής κτλ. Στο παράδειγµα του Κλεινία ο Σωκράτης έχει µετατοπιστεί από την πολιτική τέχνη στην ηθική, αφού δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης αλλά στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρού, στην ηθική του διαπαιδαγώγηση. Επιπλέον, αν λάβουµε υπόψη µας ότι, όπως φαίνεται από τα λόγια του Σωκράτη, ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος µαθήσεως, αντιπροσωπεύει εποµένως την εξαίρεση, τότε δεν µπορεί να εξαχθεί γενικό συµπέρασµα από το παράδειγµα. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ α) Στόχος του είναι να οδηγήσει τη συζήτηση εκεί που θέλει, στην έννοια της αρετής. β) Φαίνεται ότι θεωρεί την πολιτική αρετή µέρος της έννοιας «αρετή». γ) Ο όρος «αρετή» φαίνεται ότι είναι ταυτόσηµος µε τους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή (και στα επόµενα ἀρετὴ ἀνδρός). Χρησιµοποιούνται ως παραλλαγές του ίδιου όρου. 36

36 11. Στην Ἀπολογία του ο Σωκράτης αναφέρει: ἐγὼ δὲ διδάσκαλος µὲν οὐδενὸς πώποτ' ἐγενόµην εἰ δέ τις µου λέγοντος καὶ τὰ ἐµαυτοῦ πράττοντος ἐπιθυµεῖ ἀκούειν... οὐδενὶ πώποτε ἐφθόνησα µήτε ὑπεσχόµην µηδενὶ µηδὲν πώποτε µάθηµα µήτε ἐδίδαξα (33b). Πώς φαίνεται να εννοεί τη διδασκαλία και το δικό του έργο 10 ; 12. «Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής». Να εξηγήσετε τη διαφορά Ο Αριστοτέλης επαινεί το Σωκράτη γιατί πρόσφερε την επαγωγική µέθοδο στη φιλοσοφική αναζήτηση. Να εντοπίσετε στο κείµενο τη µέθοδο αυτή και να καταγράψετε το συλλογισµό του Σωκράτη. (Να συµβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ ). 14. Από πού προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συµπεραίνουµε (από τα λόγια του Σωκράτη) για την πηγή της γνώσης και, έµµεσα, για τη δυνατότητα και τα όρια της γνώσης 12 ; 15. Για ποιες µεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείµενο; 16. Ποια θέση είχε ο µύθος στη διδασκαλία των σοφιστών 13 ; 17. Η χρήση του µύθου για διδακτικούς σκοπούς δεν είναι επινόηση των σοφιστών, υπάρχει ήδη στον Όµηρο (Ιλιάδα Ι , Μελέαγρος και Ω , Νιόβη) κ.α 14. Να διαβάσετε κάποιον από τους µύθους αυτούς και να επισηµάνετε κοινά στοιχεία και διαφορές µε το µύθο στη διδασκαλία των σοφιστών. 9 Μας δηµιουργεί την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτόν της αρετής. εν πιστεύει ότι µπορεί να µεταδοθεί ως έτοιµη γνώση, αλλά παράλληλα προκαλεί µε την αµφιβολία του τον Πρωταγόρα, για να τον αναγκάσει να αποδείξει το αντίθετο. 10 Ο Σωκράτης τονίζει ότι δάσκαλος δεν έγινε ποτέ σε κανένα, µε την έννοια ότι δεν πρόσφερε έτοιµες γνώσεις. Βλ. και την επόµενη ερώτηση. 11 Η άποψη ανήκει στον Κ. Μ. Μιχαηλίδη, βλ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, σχολικό βιβλίο Κύπρου, σ Οι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από την εµπειρία, την παιδεία και την προσωπική αναζήτηση. Αυτές είναι οι πηγές της γνώσης. Η τελευταία, η προσωπική συµβολή, προσδιορίζει και τα (υποκειµενικά) όρια της γνώσης, τα όριά της για τον καθένα. 13 Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ Βλ. Α. Στέφος (2), σ

37 Ενότητα 2η (320 d b5) Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές τις ιδέες που διατυπώνονται στο µύθο για τη δηµιουργία των όντων, το φυσικό εξοπλισµό των ζώων και την ισορροπία στη φύση. Να γνωρίσουν το µύθο ως µέθοδο διδασκαλίας των σοφιστών. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Ην γάρ ποτε χρόνος: Ποια είναι η λειτουργία της φράσης στη δοµή του λόγου 15 ; 2. Τι υπήρχε πριν από τη δηµιουργία των θνητών όντων; 3. Ο Πρωταγόρας αξιοποιεί στο µύθο αρχέγοντες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισµό 16. Να εντοπίσετε τις αντιλήψεις αυτές στο κείµενο και να εξηγήσετε τη σηµασία τους για το µύθο. Θα σας βοηθήσουν οι γνώσεις σας από τη µυθολογία για τη θεοποίηση της Γης και ο µύθος του Κάδµου για τους «Σπαρτούς» (Καδµείους) Θηβαίους Η φράση, τυπική αρχή παραµυθιού, αποτελεί µέρος του σκηνικού. Τα καθαυτό µυθολογικά στοιχεία αποτελούν εξωτερική διακόσµηση που περιβάλλει την εξήγηση του Πρωταγόρα για τη δηµιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σ Αυτοχθονισµός: πεποίθηση ότι ορισµένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη αυτή που ύστερα έκαναν πατρίδα τους. 17 γῆς ἔνδον: Υπόκειται η αντίληψη για τη γη ως µητέρα στα σπλάχνα της οποίας δηµιουργούνται οι νέοι οργανισµοί και η αντίληψη του αυτοχθονισµού. Έδινε αίσθηµα προνοµιακής σχέσης µε την πατρίδα και ευγενικής καταγωγής. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ. 334, Α. Στέφος (2), σ Ο µύθος του Κάδµου που έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία φύτρωσαν οι πάνοπλοι Καδµείοι απηχεί µια τέτοια αντίληψη. Οι Αθηναίοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες, πρβλ. Θουκυδίδη Ἐπιτάφιος ΙΙ, 36 (οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες). Βλ. και Παράλληλα κείµενα, αρ

38 4. ὅτε θεοὶ µὲν ἦσαν -τυποῦσιν αὐτὰ θεοί: Νοµίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση µε τη θέση του Πρωταγόρα περὶ µὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ ὡς εἰσὶν οὔθ ὡς οὐκ εἰσὶν οὔθ ὁποῖοί τινες ἰδέαν πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι ἥ τ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου 18 ; (Να συµβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας σ. 25). 5. Από ποια στοιχεία δηµιουργούν οι θεοί τα θνητά όντα; Ποιες κοσµολογικές αντιλήψεις φαίνεται να ακολουθεί ο Πρωταγόρας 19 ; 6. Ποιο ρόλο διαδραµατίζει η µοίρα (εἱµαρµένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός 20 ; 7. Με ποιες ιδιότητες - δυνάµεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιµηθέας και από ποιους κινδύνους τα εξασφάλιζαν αυτές 21 ; 18 Μερικοί θεωρούν ότι υπάρχει αντίθεση (βλ. π.χ. Σ. Γκίκας, σ. 63). Όµως πρόκειται για µύθο, στον οποίο η παρουσία των θεών έχει αλληγορική έννοια. Ο ίας είναι ο λόγος, η λογική, δηλ. η νοµοτέλεια που διέπει τη φύση, οι άλλοι θεοί είναι τα όργανα της νοµοτέλειας, η οποία ρυθµίζει τις σχέσεις των όντων, εξισορροπεί τις ελλείψεις τους. Έπειτα, όπως φαίνεται και από τη συνέχεια του µύθου, ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται µάλλον για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήµατος παρά για το θέµα της ύπαρξης των θεών. Πάντως δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι, αντίθετα, όπως αφήνει να εννοηθεί, δηµιουργήθηκαν και αυτοί (καὶ τούτοις) και απλώς υπήρχαν πριν από τα θνητά γένη. Βλ. Α. Μπαγιόνας (1), σσ , W. K. C. Guthrie (1), σσ. 90 κ.ε., , Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, σσ Ο W. K. C. Guthrie (1), σ. 286 χαρακτηρίζει τον Πρωταγόρα «κλασική περίπτωση αγνωστικιστή» και παραπέµπει στον Θεαίτητο (162 d), όπου ο µεγάλος Σοφιστής αρνείται να συζητήσει το θέµα των θεών. Αν η θέση του Πρωταγόρα χαρακτηριστεί στην ίδια την ερώτηση ως αγνωστικιστική, θα πρέπει να προηγηθεί η εξήγηση του όρου (αγνωστικισµός: η θεωρία σύµφωνα µε την οποία η γνώση της ουσίας των πραγµάτων είναι αδύνατη ο αγνωστικιστής παίρνει επιφυλακτική ή ουδέτερη στάση απέναντι στα µεταφυσικά προβλήµατα, όπως το πρόβληµα του θεού). 19 Από γῆ και πῦρ. Φαίνεται να ακολουθεί τον Εµπεδοκλή και τον Παρµενίδη, βλ. Α. Στέφος (2), σ. 107 και εισαγωγή διδακτικού βιβλίου, σ Στο µύθο του Πρωταγόρα η εἱµαρµένη αναφέρεται δύο φορές: χρόνος εἱµαρµένος (2η ενότητα) και εἱµαρµένη ἡµέρα (3η ενότητα). Είναι στοιχείο του µύθου, που προσδιορίζει χρονικά την εξέλιξη. Εκφράζει «το πλήρωµα του χρόνου», το πέρασµα από µία εποχή σε άλλη, από µια µορφή ζωής σε άλλη, που ούτε στιγµιαίο είναι ούτε αυτόµατο. Αν αφαιρέσουµε το περίβληµα του µύθου από την αφήγηση του Πρωταγόρα, σηµαίνει ότι το πέρασµα σε άλλο στάδιο γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για επιβίωση ή καλυτέρευση της ζωής. 21 Ο Επιµηθέας εξόπλισε τα ζώα: µε όπλα για να προλάβει την αλληλοεξόντωση, µε διάφορα µέσα προφύλαξης για τις εποχές του έτους, µε ποικιλία διατροφής και πολυγονία ή ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση. Βλ. και Γ. Μαρκαντωνάτος, σσ

39 8. Να δείξετε ότι ο µύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά 22 το νόµο της αναπλήρωσης 23. Ερµηνευτική ερώτηση κλειστού τύπου Ο Επιµηθέας µοίρασε στα ζώα τις διάφορες ιδιότητες µε σκοπό να αντισταθµίσει αδυναµίες. Να συµπληρώσετε µε τη βοήθεια του κειµένου τις παρακάτω προτάσεις, ώστε να φαίνεται πώς εξασφαλίστηκε η ισορροπία στο ζωικό βασίλειο. Η ταχύτητα αντιστάθµιζε την Τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία αντιστάθµιζαν... Όσα ζώα είχαν δύναµη δε χρειάζονταν... Όσα είχαν µεγάλο µέγεθος... Τα όπλα αντιστάθµιζαν... Για να αντιµετωπίζουν τις καιρικές µεταβολές τους έδωσε..... Με πολυγονία προίκισε... Ολιγογονία έδωσε... εν έδωσε σε όλα τα ζώα την ίδια τροφή για να µην Τελεολογικός < τέλος (= σκοπός). 23 Νόµος της αναπλήρωσης: αρχή που ισχύει και στη φύση, σύµφωνα µε την οποία µία αδυναµία - ενός ζώου π.χ.- αναπληρώνεται από µία ικανότητα. Η συγκεκριµένη ερώτηση έχει στόχο να ελέγξει αν οι µαθητές κατανόησαν ότι εδώ η εξήγηση είναι τελεολογική, δηλαδή οι διάφορες ιδιότητες και χαρακτηριστικά των ζώων εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν, ή, απλούστερα, από τη λειτουργία που επιτελούν. Στη φύση όλα έχουν, σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, ένα σκοπό. εν ισχυρίζεται το ίδιο για την ιστορία. Βλ. και ερωτήσεις συνολικής θεώρησης. Για τη σκοπιµότητα στη φύση πρβλ. και Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικοµάχεια, ενότητα 6η διδακτικού βιβλίου,σσ

40 Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις 1. πῦρ, γῆ: Να χρησιµοποιήσετε τα ουσιαστικά ως πρώτο συνθετικό σε δέκα σύνθετα (βλ. Γραµµατική της αρχαίας ελληνικής, ΟΕ Β, 414). 2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α µε τις συνώνυµές τους που δίνονται στη στήλη Β. Α Β κατάγειος ἀποδίδωµι κεράννυµι ἱκετεύω, παρακαλῶ νέµω ἀµφιέννυµι προσάπτω ὑπόγειος ἀµπίσχω µείγνυµι ἰσχύς µερίζω µηχανῶµαι ἰσχυρός, πυκνός παραιτοῦµαι δύναµις, σθένος στερεός ἐπινοῶ 3. κατευνάζω, κατανάλωση, εκδορά, αµπέχονο, αυτάρκεια, σαρκοβόρο, καταβροχθίζω, περιδέραιο: Να εντοπίσετε στο κείµενο τις οµόρριζες των λέξεων που σας δίνονται (µερικές από αυτές αναφέρονται στην ίδια λέξη του κειµένου). 4. παραιτοῦµαι: Να γράψετε ποια σηµασία έχει το ρήµα στο κείµενο και ποια έχει σήµερα. 41

41 Ενότητα 3η (321 b a) Η κλοπή της φωτιάς Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές: τη θέση του ανθρώπου στη φύση, την αδυναµία του πρωτόγονου µπροστά στη φύση και τη σηµασία της τεχνολογίας για την εξέλιξη του ανθρώπου. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Σε ποια κατάσταση βρέθηκε ο άνθρωπος στην «επιθεώρηση» του Προµηθέα 24 ; 2. Πώς έλυσε ο Προµηθέας το πρόβληµα που είχε δηµιουργήσει η κατανοµή του Επιµηθέα; 3. τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί: «Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγηµένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωµένο σύνολο a priori και όχι ως θησαύρισµα σταδιακής πείρας µέσα στους αιώνες». Συµφωνείτε µε την «ανάγνωση» αυτή του µύθου ή όχι και γιατί 25 ; 24 Ο άνθρωπος γυµνός, ανυπόδητος, άστρωτος και άοπλος, το πιο απροστάτευτο από τα ζώα. Την άποψη αυτή επικρίνει ο Αριστοτέλης, που υποστηρίζει (Περὶ ζῴων µορίων, 10) ότι η δηµιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και «όσοι λένε ότι είναι ανυπόδητος, γυµνός, χωρίς οπλισµό για να αµυνθεί, λαθεύουν». Βλ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, σσ , Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ "Η µυθική µορφή µε την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψή του για τη γένεση του πολιτισµού δεν µας επιτρέπει να πάρουµε κάθε λέξη του τοῖς µετρητοῖς", W. Jaeger (βλ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, σσ ). Πρόκειται βέβαια για συµβολισµούς και θα πρέπει να δούµε την παρέµβαση του Προµηθέα ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δηµιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρµογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγµατοποιείται η γένεση των τεχνών και σχηµατίζονται οι πρώτες κοινωνίες. Στην προηγούµενη φάση (του Επιµηθέα) συντελείται ο βιολογικός σχηµατισµός του ανθρώπου. Βλ. Αυγ. Μπαγιόνας (3), σσ και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 9. Το παράθεµα στην ερώτηση από Γ. Μαρκαντωνάτο, σ

42 4. Πώς υποκαθιστά ο άνθρωπος την έλλειψη οργάνων προσαρµογής 26 ; 5. Γιατί ο Ήφαιστος και η Αθηνά αναφέρονται µαζί; Τι αντιπροσώπευαν και ποια σχέση είχαν µε την Αθήνα 27 ; 6. Ο Πρωταγόρας στο µύθο αναφέρεται στον άνθρωπο γενικά, χωρίς καµία διάκριση καταγωγής, κοινωνικής τάξης κτλ. Η έννοια ἄνθρωπος είναι δηλαδή γενική και δηλώνει το ανθρώπινο γένος. Ποια σηµασία νοµίζετε ότι έχει η αντίληψη αυτή; Πώς θα κρίναµε σήµερα τη σπουδαιότητά της 28 ; (Να διαβάσετε από την εισαγωγή του βιβλίου σας τα σχετικά µε τον Ιππία και τον Αντιφώντα, σσ. 26 και 28). 7. ιὸς φυλακαί: Τις φρουρές αποτελούσαν η Βία και το Κράτος, όργανα της εξουσίας του ία, που συναντάµε στη Θεογονία του Ησιόδου (385) και τον Προµηθέα εσµώτη του Αισχύλου (στ ). Τι συµβολίζουν, κατά τη γνώµη σας, σε συνδυασµό µε την όλη παρουσία των θεών στο µύθο του Πρωταγόρα 29 ; 8. Τι νοµίζετε ότι συµβολίζει η κλοπή της φωτιάς από τον Προµηθέα 30 ; 9. Πώς εξυπηρετεί την οικονοµία του µύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταµερισµός των αρµοδιοτήτων ανάµεσα στον Προµηθέα και τον Επιµηθέα; 26 Με την πρακτική σοφία και την ανάπτυξη πολιτισµού. 27 Η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του Εριχθονίου, γιου του Ηφαίστου. Αθηνά και Ήφαιστος γιορτάζονταν µαζί στις γιορτές των Απατουρίων και Χαλκείων, είχαν κοινό ναό στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική και η Αθηνά τη θεωρητική γνώση. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος σ Στο µύθο χρησιµοποιείται και ο όρος ἀνθρώπων γένος. Γίνεται λόγος για ανθρώπους γενικά, όχι για ελεύθερους και δούλους, για ευγενείς, για Έλληνες και βαρβάρους κτλ. Άλλοι σοφιστές προχώρησαν περισσότερο στην ενότητα του ανθρώπινου γένους µε τις διακηρύξεις τους κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων ( Αντιφῶν, Ἀλκιδάµας). Στον Πρωταγόρα (337c) βρίσκουµε την άποψη του Ιππία για την ενότητα των ανθρώπων (βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 5). Πρόκειται για πρωτοποριακές για την εποχή τους αντιλήψεις. Η σηµασία τους σε σχέση µε τις αριστοκρατικές αντιλήψεις της εποχής τους, ακόµα και σε σχέση µε σύγχρονες θεωρίες π.χ. για Αρίους είναι προφανής. Βλ. Β. Κύρκος, σσ Είναι τα όργανα της εξουσίας του ία. Στο µύθο του Πρωταγόρα συµβολίζουν τη δυσκολία της απόκτησης της πολιτικής τέχνης, τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους για πολιτική οργάνωση. Η παρουσία των θεών στο µύθο φανερώνει την παρουσία της φύσης µέσα στην κοινωνία (η οποία δηλώνεται καλύτερα και στην 4η ενότητα). 30 Ο Προµηθέας «κλέβοντας τη φωτιά, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις του ία, εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική πίστη του ότι ο άνθρωπος µπορεί µε τη γνώση να κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του». Βλ. Α. Μπαγιόνας (4), σ

43 10. Να εντοπίσετε στο κείµενο τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιµηθέα και τον Προµηθέα (ενότητες 2 και 3) και να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και το ρόλο καθενός στη δηµιουργία. Να λάβετε υπόψη σας και την ετυµολογία των ονοµάτων τους 31. Ερµηνευτικές ερωτήσεις κλειστού τύπου ή συνδυασµός ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου 1. Να συµπληρώσετε δίπλα σε κάθε χαρακτηρισµό των ανθρώπων τις αντίστοιχες ιδιότητες µε τις οποίες ο Επιµηθέας όπλισε τα ζώα (ενότητα 2 και 3). Η διανοµή του Επιµηθέα Αντίθετα τα ζώα άφησε τον άνθρωπο: µετά τη διανοµή είχαν: Α Β γυµνόν... ἀνυπόδητον... ἄστρωτον... ἄοπλον Α. Στο µύθο επισηµαίνεται ότι ο Επιµηθέας ἔλαθεν αὐτὸν καταναλώσας τὰς δυνάµεις εἰς τὰ ἄλογα. Στη φράση αυτή µπορούµε να διαβάσουµε ότι η φύση κάνει οικονοµία δυνάµεων, ότι τίποτα στη φύση δεν γίνεται µάταια, όλα εξυπηρετούν ένα σκοπό, αλλά δεν αποκλείεται το «λάθος», το τυχαίο. Η «ανάγνωση» αυτή δεν µας εµποδίζει να αναγνωρίσουµε ότι η επισήµανση του Πρωταγόρα για το λάθος του Επιµηθέα εξυπηρετεί την οικονοµία του µύθου. Β. Να επιβεβαιώσετε, µε συγκεκριµένη αναφορά στο κείµενο και στη φράση, την ανάγνωση αυτή στο σύνολό της ή απορρίπτοντας ορισµένα µέρη της, µε τα οποία δεν συµφωνείτε. 31 Προµηθεύς < προµηθής (πρό + µῆτις : σκέψη ) = προνοητικός, προβλεπτικός. Ἐπιµηθεύς < ἐπί + µῆδος (πληθ. µήδεα, τά: σκέψεις, επινοήσεις, τεχνάσµατα) = απερίσκεπτος, απρονόητος, σκεπτόµενος κατόπιν εορτής. Βλ. Α. Στέφος (2), σσ

44 3. Στο µύθο (ενότητα 2) δεν αναφέρεται πού βρίσκονταν τα «δώρα» του Επιµηθέα (οι διάφορες δυνάµεις) πριν τα µοιράσει στα ζώα. Αντίθετα προσδιορίζεται (ενότητα 3η) ότι το πῦρ, η ἔντεχνος σοφία και η πολιτική (τέχνη) βρίσκονταν στην κατοικία των θεών. Αυτή η διαφορά µπορεί να αποδεικνύει: α) Τη σηµασία τους για τον άνθρωπο. β) Τη δυσκολία µε την οποία τα εξασφαλίζουν οι άνθρωποι. γ) Ότι αντιπροσωπεύουν ένα ανώτερο στάδιο πολιτισµού. δ) Ότι ο θεός - δηµιουργός κρατά για τον εαυτό του ό,τι νοµίζει ότι µπορεί να απειλήσει τη θέση του. Α. Να επιλέξετε την πιο εύστοχη, κατά τη γνώµη σας, άποψη 32. Β. Να δικαιολογήσετε την επιλογή σας. Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις 1. τὴν ἔντεχνον σοφίαν, τὴν ἔµπυρον τέχνην: Να σχηµατίσετε τέσσερα ονοµατικά σύνολα για καθένα από αυτά που δίνονται, µε διαφορετικό κάθε φορά επίθετο κλέψας < κλέπτω: α) Να σχηµατίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήµα. β) Χρησιµοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέµα του ρήµατος να γράψετε δύο σύνθετες λέξεις Να εντοπίσετε στο κείµενο λέξεις οµόρριζες µε τις ακόλουθες: πολυµήχανος, µελωδικός, οδόστρωµα, εύχρηστος, επίφοβος, κοινόβιο, λαθροκυνηγός, προµήθεια, κόσµηµα. 32 Σε ερµηνευτικές ερωτήσεις, σχεδόν πάντοτε, είναι δυνατόν να δοθούν και άλλες εύστοχες προτάσεις ερµηνείας, είτε να θεωρηθούν ως εύστοχες περισσότερες από εκείνες που ζητούνται. Ο µαθητής όµως καλείται να απαντήσει στο ζητούµενο της ερώτησης, η οποία του θέτει ορισµένα όρια. Αυτό ακριβώς είναι ένας από τους στόχους της. Φυσικά µπορεί κανείς να επιλέξει να δώσει παρόµοιες ερωτήσεις µόνο ως ανοικτές. Ο στόχος όµως θα διαφέρει. 33 π.χ. α) λαϊκή, πρακτική, θεϊκή, άπειρη. β) καλή, ωραία, υψηλή, λαϊκή. 34 α) κλοπή, κλέφτης, κλεψιά, β) κλεψίτυπος, κλεψιγαµία, κλεψύδρα. 45

45 4. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α µε τις αντώνυµές τους που δίνονται στη στήλη Β. Α Β ἀπορῶ ἀπορία ἄλογα µηχανῶµαι, ἐφευρίσκω καταναλίσκω ἔλλογα εὐπορία φυλάττω, φείδοµαι 46

46 Ενότητα 4η (322 a 323a) Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές: τα στάδια εξέλιξης του πολιτισµού, τη σηµασία της πολιτικῆς ἀρετῆς για τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών, το νόηµα που έχουν η αἰδώς και η δίκη ως προϋπόθεση της πολιτικής αρετής, τη σηµασία της ίδρυσης πόλεων, το συµβολισµό του µύθου. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Ποια στάδια εξέλιξης πέρασε ο άνθρωπος σύµφωνα µε το µύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά καθενός; (Βλ. και ενότητα 3) θείας µετέσχε µοίρας: Με ποιο τρόπο συµµετείχε ο άνθρωπος στη µοίρα, στο µερίδιο, των θεών; 3. Τι είχαν επιτύχει και σε ποιο στάδιο εξέλιξης είχαν φτάσει οι άνθρωποι πριν από τη δηµιουργία πόλεων 36 ; 35 Μπορούµε να διακρίνουµε τρία στάδια ή φάσεις εξέλιξης. Η πρώτη είναι η φάση του Επιµηθέα, η δεύτερη η φάση του Προµηθέα και η τρίτη η φάση του σχηµατισµού των πόλεων. Βλ. Αύγ. Μπαγιόνας (3), σσ και Α. Στέφος (2), σσ. 107 κ.εξ. 36 Χρησιµοποιώντας την έµφυτη νοηµοσύνη τους εξασφάλισαν τροφή, στέγη και ενδυµασία, έµαθαν να µιλούν, ενώ προηγουµένως έφτιαξαν βωµούς και αγάλµατα θεών. Ο Ν. Μ. Σκουτερόπουλος (σ. 122) επισηµαίνει ότι η θρησκεία λογίζεται ως ανθρωπολογικό δεδοµένο, συµπεριλαµβάνεται στα επιτεύγµατα του ανθρώπου, και ότι «όλα αυτά τα κατορθώµατα του ανθρώπου εντάσσονται σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο της πολιτισµικής ανέλιξης». 47

47 4. Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε µε τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέµα Επειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας µετέσχε µοίρας, πρῶτον µὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων µόνον θεοὺς ἐνόµισε, καὶ ἐπεχείρει βωµούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλµατα θεῶν: Στο χωρίο αυτό ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθηµα είναι έµφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουµε µε τις γενικότερες περί θεών αντιλήψεις του; 38 (Για την απάντησή σας θα χρειαστεί να διαβάσετε πάλι την εισαγωγή του βιβλίου σας, σ. 25). 6. Ποια προβλήµατα αντιµετώπιζαν οι άνθρωποι, όταν ζούσαν διασκορπισµένοι και ποια προβλήµατα αντιµετώπισαν στις πόλεις αµέσως µετά την ίδρυσή τους; Πού οφείλονταν τα προβλήµατα αυτά; 7. Η πολεµική τέχνη παρουσιάζεται ως µέρος της πολιτικής. Πώς εξηγείται αυτό, κατά τη γνώµη σας 39 ; 37 Η γλώσσα δηµιουργείται από την ανθρώπινη νόηση και βούληση, δεν δίνεται από το θεό. Η αρχαία παράδοση ήταν θεοκρατική (την άποψη αυτή εκφράζει π.χ. ο Ηρόδοτος, ΙΙ, 2, όταν αναφέρει το πείραµα του Ψαµµήτιχου, βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 8). Η σύγχρονη γλωσσολογία επιβεβαιώνει τη σοφιστική άποψη και µάλιστα η διπλή άρθρωση της γλώσσας (άρθρωση φθόγγων και άρθρωση λέξεων) την οποία ανέλυσε ίσως υποδηλώνεται και στην έκφραση του Πρωταγόρα φωνὴν καὶ ὀνόµατα διηρθρώσατο. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σ Βλ. W. K. C. Guthrie (1), σ. 91: Από την αρχή επίσης, οι άνθρωποι έχουν µέσα τους την έµφυτη ορµή για λατρεία (...) Ο ίδιος ο Πρωταγόρας κατά πάσα πιθανότητα αναγνώριζε ότι η λατρεία προσιδιάζει στον άνθρωπο και ίσως είναι κάτι το απαραίτητο, χωρίς όµως και να παίρνει θέση σχετικά µε την ύπαρξη του αντικειµένου της. Βλ. και σ. 324 στο ίδιο: Το ένστικτο της πίστης και της λατρείας είναι θεµελιώδες στην ανθρώπινη φύση, και η απόδοσή του σε θεϊκή συγγένεια δεν είναι κάτι το περίεργο σε µια αφήγηση που οµολογουµένως δίνεται σε µορφή λαϊκής µυθολογίας για να γίνει πιο ευχάριστη. 39 ηµιουργείται και αναπτύσσεται σε πολιτικά οργανωµένες κοινωνίες. Πρβλ. Πλάτωνος Πολιτεία 373 d- 374 d. Η έκφραση δεν συνεπάγεται ότι ο Πρωταγόρας είναι υπέρ του πολέµου. Αντίθετα ο. Γουδής (σ. 83) υποστηρίζει ότι ο πόλεµος, παρά τα µεγάλα κακά τα οποία προξενεί, δίκαια θεωρείται από τον Πρωταγόρα στοιχείο της πολιτικής, γιατί αναπτύσσει τις ευγενέστερες ορµές του ανθρώπου, την άµυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, υπέρ βωµών και εστιών, αφυπνίζει τα έθνη από την ηθική νάρκη µακροχρόνιας ειρήνης, µεταδίδει τον υψηλότερο πολιτισµό των πολιτισµένων λαών σε βαρβάρους κτλ. 48

48 8. ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις: Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα µε αυτή του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν Αφού συγκρίνετε το µύθο του Πρωταγόρα για τα επιτεύγµατα του ανθρώπου στον τοµέα της τεχνολογίας µε τα στοιχεία που µας δίνει ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιµο της Ἀντιγόνης για το ίδιο θέµα, να επισηµάνετε όποιες διαφορές ή οµοιότητες υπάρχουν. 10. Η λέξη πόλις επαναλαµβάνεται στο κείµενο πέντε φορές. Τι δηλώνεται, κατά τη γνώµη σας, µε την επανάληψη αυτή; α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόµενο καθεµιάς έννοιας 42 ; β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσµοι τε καὶ δεσµοὶ φιλίας συναγωγοί 43 ; 40 Κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη (ἐζήτουν) της συνάθροισης, της συµβίωσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, επιβιώνει µόνο χάρη στην ικανότητά του για κοινωνική ζωή. Η βασική αυτή θέση µπορεί να θεωρηθεί προδιατύπωση της θέσης του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο φύσει πολιτικὸν ὄν. Βλ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, σ Εξαίρεται η σηµασία της πόλης. Βλ. Α. Στέφος (2), σσ αἰδώς: συναίσθηµα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωµένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. δίκη: το συναίσθηµα της δικαιοσύνης, η έµφυτη αντίληψη για το δίκαιο. Από αυτά πηγάζει η πολιτική αρετή, µε αυτά εξασφαλίζεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, εµπεδώνεται η πολιτική ενότητα και η κοινωνική αρµονία. Βλ. Κ. Κατσιµάνης, σσ , Ι. Πανέρης, σ. 484, W. K. C. Guthrie (1), σ. 92 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία αρ. 10, 12 και Βλ. Α. Μπαγιόνας (2), σ. 31: «Η εξέλιξη της ηθικής συνείδησης οδηγεί τους ανθρώπους στην αποδοχή των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης... Η ηθική συνείδηση αναπτύσσεται από την ανάγκη να ανταποκριθή ο άνθρωπος στις απαιτήσεις µιας κοινωνίας µε προηγµένο πολιτισµό. Κάθε πολιτιστικά προηγµένη κοινωνία θεµελιώνεται πάνω στις αξίες της αἰδοῦς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και για τις πολιτιστικά προηγµένες κοινωνίες είναι συνάµα αποτελέσµατα της εξέλιξης της ηθικής συνείδησης και της εξέλιξης του πολιτισµού που την εκφράζει και την κατευθύνει». [Συνείδηση: η αντίληψη που έχει το άτοµο για τα φαινόµενα που συµβαίνουν στον εξωτερικό κόσµο και η λειτουργία µε την οποία παριστάνει ορισµένους σκοπούς ως επιθυµητούς και επιδιώκει να τους πραγµατοποιήσει µε την πράξη του. Ηθική συνείδηση: η λειτουργία µε την οποία επιθυµούµε ή αποστρεφόµαστε ορισµένους σκοπούς και επιδοκιµάζουµε ή αποδοκιµάζουµε την επιθυµία ή αποστροφή µας προς αυτούς, Α. Μπαγιόνας (2), σ. 15]. 49

49 12. Σε ποιο σηµείο του κειµένου γίνεται αναφορά στον καταµερισµό της εργασίας; Ποια σηµασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισµού και γιατί η πολιτική δεν µπορούσε να περιλαµβάνεται στον καταµερισµό αυτό 44 ; 13. οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) µετέχοιεν: Η άποψη αυτή αναφέρεται µόνο σε δηµοκρατικά πολιτεύµατα ή σε όλα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας Ποιο στάδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου εκπροσωπεί η πολιτική τέχνη και πώς συντελείται το πέρασµα σ αυτό 46 ; 15. καὶ νόµον γε θὲς... πόλεως: Πώς εξηγείται η ανάγκη νόµου για την τιµωρία όποιου δε µετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη, αφού αυτές µοιράστηκαν σε όλους 47 ; 44 αἱ τέχναι νενέµηνται: Ο Πρωταγόρας κατανοεί τη σηµασία του καταµερισµού της εργασίας για την πρόοδο, όπως φαίνεται από το σηµείο αυτό αλλά και από τα επιτεύγµατα της δεύτερης φάσης της εξέλιξης. Γι αυτό και θέτει το πρόβληµα µε την ερώτηση του Ερµή. Αν περιλαµβανόταν στον καταµερισµό εργασίας και η πολιτική, δε θα συµµετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, µε την έννοια ότι η πολιτική προϋποθέτει πως οι άνθρωποι αποδέχονται κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισµοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούµενη φάση. Η πολιτική συνδέεται άρρηκτα µε την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεµέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της µε την έννοια αυτή θα ήταν αδιανόητο να µην έχουν δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η αθηναϊκή δηµοκρατία, που δικαιώνεται µε το µύθο του Πρωταγόρα (βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 9). Βλ. και Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ εν γίνεται άµεσα διάκριση, αλλά ο Πρωταγόρας φαίνεται (και από τη συνέχεια της «ρήσης») να δέχεται ότι το δηµοκρατικό πολίτευµα της Αθήνας είναι αυτό που ανταποκρίνεται περισσότερο στις ανάγκες µιας πολιτιστικά προηγµένης κοινωνίας. Η αἰδώς και η δίκη αναπτύσσονται µόνο µέσα στην κοινωνική ζωή και σε µια δηµοκρατική κοινωνία βρίσκουν την πλήρη έκφρασή τους. Υπάρχει η φυσική καταβολή και η ισοµοιρία (ισοκατανοµή) της πολιτικής η οποία όµως θα χρειαστεί το κατάλληλο έδαφος της δηµοκρατικής κοινωνίας για να αναπτυχθεί. Βλ. Α. Μπαγιόνας (1), σ. 58, Ι. Πανέρης, σσ , Κ. Κατσιµάνης, σσ , Μπαλάσκας (2), σσ , Β. Κύρκος, σσ Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 9 και Το στάδιο της συγκρότησης πόλεων. Το πέρασµα γίνεται προοδευτικά και πάντα κάτω από το νόµο της ανάγκης. Οι άνθρωποι αφανίζονται αρχικά, επειδή δεν κατέχουν την τέχνη να ζουν µαζί σε πόλεις. Από τα παθήµατά τους µαθαίνουν να ενεργούν δίκαια και να σέβονται τα δικαιώµατα των άλλων. Βλ. Α. Μπαγιόνας (3), σ Βλ W. K. C. Guthrie (1), σ. 92. Ο ίας δεν µπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δυο αρετών στους ανθρώπους, µια και δεν αποτελούσαν µέρος της αρχικής τους φύσης. Αν αφαιρέσουµε το περίβληµα του µύθου, σηµαίνει ότι το θέσπισµα, ο νόµος αυτός, 50

50 ήταν «έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Ενισχύει τη θέση ότι όλοι πρέπει να έχουν συµµετοχή στην αρετή. 51

51 16. κτείνειν ὡς νόσον πόλεως : Πώς κρίνετε το µέτρο αυτό 48 ; 17. Η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έµφυτες στον άνθρωπο, κατανέµονται βέβαια σε όλους, αλλά σε µεταγενέστερο στάδιο. Ποια σηµασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας 49 ; 18. Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες,... αἰτία: Σε ποιο επιχείρηµα του Σωκράτη απαντά ο Πρωταγόρας και ποια στάση τηρεί απέναντι στο αθηναϊκό πολίτευµα 50 ; 19. Πώς αντιµετώπιζαν οι Αθηναίοι τους ρήτορες (οµιλητές) στην εκκλησία του δήµου; Πώς εξηγείται η στάση τους; Η απάντησή σας να στηριχθεί µόνο στο κείµενο 51. Συνδυασµός ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου 1. Ο ίας µοιράζει σε όλους την αἰδῶ και τη δίκη, αλλά παράλληλα θεσπίζει νόµο για την τιµωρία όποιου δε µετέχει σ αυτές. Από αυτό µπορούµε να συµπεράνουµε ότι: α) Ο Πρωταγόρας αντιφάσκει, για να δικαιολογήσει το επάγγελµά του (δάσκαλος της πολιτικής αρετής). 48 Όσοι δεν έχουν συνείδηση των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης αποτελούν νοσηρά στοιχεία της πόλης που έχει δικαίωµα να τους τιµωρήσει, αφού πρώτα θα έχει χρησιµοποιήσει όλα τα µέσα για να τους αλλάξει. Σήµερα θα θεωρούσαµε τη θανάτωση σκληρό και απάνθρωπο µέτρο. 49 Αν αφαιρέσουµε τα µυθολογικά στοιχεία από την αφήγηση του Πρωταγόρα, µένει ότι η αρετή καθαυτή δεν ήταν στην αρχή µέρος της ανθρώπινης φύσης, γι αυτό οι πρωτόγονοι µολονότι είχαν τη νοηµοσύνη να µαθαίνουν διάφορες «τέχνες», όπως τη χρήση της φωτιάς, την επεξεργασία των µετάλλων κ.ο.κ., συµπεριφέρονταν µε αγριότητα ο ένας στον άλλο και δεν µπορούσαν να συνεργαστούν κτλ. Αλλά η ανθρώπινη φύση φέρει µέσα της τις καταβολές για να εξελιχθεί ηθικά. Σ αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η διδασκαλία. Βλ. W. K. C. Guthrie (1), σ. 311 και 91 κ.ε., Κ. Κατσιµάνης, σσ. 94, 97, Απαντά στο επιχείρηµα που είχε διατυπώσει ο Σωκράτης (ενότητα 1): η δυνατότητα όλων να εκφέρουν άποψη για τα θέµατα της πολιτικής στην εκκλησία του δήµου σήµαινε ότι η πολιτική δεν διδάσκεται, αλλιώς δεν θα µπορούσε να διατυπώσει καθένας γνώµη παρά µόνο - όπως υπονοείται - ο ειδικός. Σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, το δικαίωµα να εκφέρουν όλοι άποψη είναι νόµιµο, αφού η αἰδώς και η δίκη είναι (δυνάµει) κτήµα όλων. Ο Πρωταγόρας εκφράζει µια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιµάζει το αθηναϊκό πολίτευµα και ιδίως το δικαίωµα ισηγορίας. Βλ. Κ. Κατσιµάνης, σσ. 91, 93-96, Α. Μπαγιόνας (1), σ. 58, Ι. Πανέρης, σσ , Η απάντηση από όλη την παράγραφο Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες,... τούτου αἰτία. 52

52 β) Η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έµφυτες στον άνθρωπο. Αν ήταν, ούτε τα εγκλήµατα και γενικά η απείθεια στο νόµο θα εξηγούνταν, ούτε ο Πρωταγόρας θα δικαιωνόταν ως δάσκαλος της πολιτικής αρετής. γ) Ο ίας, αφού δίνονται σε µεταγενέστερο από τη δηµιουργία του ανθρώπου στάδιο, δεν µπορεί να τις επιβάλει σε όλους καταναγκαστικά. δ) Είναι τόσο αναγκαίες για την ύπαρξη της πόλης, ώστε η τιµωρία για την παραβίασή τους θα πρέπει να είναι σκληρή. Α. Να επιλέξετε τις δύο πιο εύστοχες, κατά τη γνώµη σας, απόψεις. Β. Να τις αναπτύξετε, αιτιολογώντας την επιλογή σας. 2. Ο ίας νιώθει την ανάγκη να προστατεύσει τους ανθρώπους από τον αφανισµό. Αυτό σηµαίνει ότι: α) Είναι ο δηµιουργός και αισθάνεται υπεύθυνος για τα δηµιουργήµατά του. β) Το επιβάλλει η ανάγκη του µύθου να δικαιολογηθεί η κατανοµή της αἰδοῦς και της δίκης. γ) Η παρέµβαση του ία αντιπροσωπεύει τη συνειδητοποίηση της ανάγκης συµβίωσης, την ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης. δ) Στις διάφορες θρησκείες οι θεοί παρεµβαίνουν για να σώσουν τους ανθρώπους, έστω και την τελευταία στιγµή. Α. Να επιλέξετε δύο από τις παραπάνω απόψεις που, κατά τη γνώµη σας, είναι πιο εύστοχες. Β. Να τις αναπτύξετε, αιτιολογώντας την επιλογή σας. 3. Α. Να σηµειώσετε δίπλα από κάθε στάδιο ή φάση του πολιτισµού τις ανάγκες ή την κατάσταση του ανθρώπου ή τα επιτεύγµατα που αντιστοιχούν σ αυτή σύµφωνα µε το µύθο (ενότητες 3 και 4). α) φάση του Επιµηθέα... β) φάση του Προµηθέα... γ) φάση του σχηµατισµού των πόλεων... Β. Ποιες από τις ανάγκες του ανθρώπου, όπως δηλώνονται στην πρώτη φάση, ικανοποιούσε καθένα από τα επιτεύγµατα αυτά; 53

53 Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις 1. δεσµοὶ φιλίας συναγωγοί: Να συνθέσετε το ρήµα ἄγω µε πέντε προθέσεις και να σχηµατίσετε από κάθε σύνθετο ένα παράγωγο κατά το παράδειγµα συνάγω - συναγωγός ή συναγωγή. Μπορείτε να χρησιµοποιήσετε και παραγωγικές καταλήξεις. Με τις λέξεις που θα προκύψουν να σχηµατίσετε ισάριθµα ονοµατικά σύνολα. Να προσέξετε τον τονισµό δεσµοὶ < δέω-δῶ (θ. δεσ-): Τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήµατα µε τις παραγωγικές καταλήξεις -µός, -(ε)τός, -ος (αρσ. β κλ.), -σις, -σία, -ή ή -ά (όταν προηγείται ρ), -ία ή -εία, σηµαίνουν την ενέργεια, το πάθος ή την κατάσταση. Να σχηµατίσετε παράγωγα ουσιαστικά από τα ακόλουθα ρήµατα, χρησιµοποιώντας όσες από τις παραπάνω καταλήξεις ταιριάζουν: ὀδύροµαι, σείω, ἀγείρω (θ. ἀγερ-), συναγείρω, τίκτω (θ. τεκ-, τοκ-), λύω, παύω, στέφω, αἴρω, ἐγείρω, χρήοµαι-χρῶµαι, σηµαίνω, στρέφω, πέµπω, φυλάττω, χαίρω (θ. χαρ-), ἀγγέλλω, ὁµιλέω-ῶ, µαρτυρέω-ῶ, λατρεύω, δουλεύω, µαντεύω, ἀριστεύω, βασιλεύω. 3. δικαιοσύνη, φηµί, µετέχω, ἁθροίζω, ταχέως (ταχύ), δίδωµι, δείδω (δείσας): Να γράψετε στην αρχαία ελληνική από ένα συνώνυµο ή αντώνυµο για καθεµία λέξη που σας δίνεται νέµω*, (δια)φθείρω**, νόσος, δίκη, κόσµος: Από το θέµα καθεµιάς λέξης που σας δίνεται να σχηµατίσετε πέντε παράγωγες (απλές ή σύνθετες) και να γράψετε δέκα σύντοµες φράσεις (µε δύο παράγωγα από κάθε λέξη). * θ. νεµ-, κατά µετάπτωση νοµ-, και µε πρόσφυµα ε= νεµε- ** θ. φθερ-, κατά µετάπτωση φθορ-, φθαρ- 52 π.χ. παράγω - παραγωγός - παραγωγή, παραγωγικός, εξάγω - εξαγωγή-εξαγωγικός - εξαγώγιµος, διάγω - διαγωγή, απάγω - απαγωγή, προσάγω - προσαγωγή - προσαγωγός, κατάγω - καταγωγή κτλ., παραγωγός ταινιών, εξαγωγικό εµπόριο, παραγωγική κατάληξη, εξαγωγή προϊόντων, απαγωγή παιδιού κτλ. 53 ἀδικία, λέγω/ἀρνοῦµαι- ἀπόφηµι, ἀπέχω, σκεδάννυµι, βραδέως, λαµβάνω, φοβοῦµαι / θαρρῶ. 54

54 5. Να µεταφέρετε τις ακόλουθες προτάσεις στη νέα ελληνική: α) οἱ ἄνθρωποι θείας µοίρας µετέχουσι:... β) σκεδαννύµενοι διεφθείροντο:... γ) δεῖ τὰς συµβουλὰς διὰ δικαιοσύνης πάσας ἰέναι καὶ σωφροσύνης: δ) τούτῳ ᾤοντο µετεῖναι συµβουλῆς:... 55

55 Ενότητα 5η (323 a - e) Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές τη σηµασία της άποψης ότι η πολιτική αρετή δόθηκε σε όλους τους ανθρώπους ως δυνατότητα. Να αξιολογήσουν τα επιχειρήµατα του Πρωταγόρα για την πολιτική αρετή. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Μετά το µύθο ο Πρωταγόρας καταφεύγει στο λόγο για να αποδείξει τις θέσεις του. Να εντοπίσετε στο κείµενο τις θέσεις που προβάλλει και τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιεί. 2. ἡγοῦνται πάντες... ἀρετῆς: Πού στηρίζεται το επιχείρηµα του Πρωταγόρα και πώς το αξιολογείτε 54 ; 3. τεκµήριον: Ο Πρωταγόρας προσκοµίζει µια εµπειρική απόδειξη για τη συµµετοχή όλων στην πολιτική αρετή. Ποια είναι αυτή; Γιατί θεωρείται «τρελός» όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή 55 ; 54 Στηρίζεται στην κοινή αντίληψη, ο Πρωταγόρας δεν το θεµελιώνει λογικά. Αυτό δε σηµαίνει ότι δεν έχει ουσιαστική - αντικειµενική βάση. Άλλωστε ακολουθεί εµπειρική απόδειξη που αρχίζει µε τη λέξη τεκµήριον. Βλ. ερώτηση Η συνύπαρξη των ανθρώπων είναι αδιανόητη, αν δε διαθέτουν όλοι την πολιτική αρετή. Γι αυτό και αν κάποιος στερείται τη σωφροσύνη ή τη δικαιοσύνη, την αρετή του πολίτη γενικά, πρέπει να υποκρίνεται ότι τις κατέχει. Η υποκρισία παρατηρεί ο Α. Ε. Τaylor (σ. 289) είναι ο φόρος που η κακία οφείλει στην αρετή. 56

56 4. ἢ µὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις: Να συγκρίνετε την τιµωρία αυτή µε τη θανάτωση που προτάθηκε παραπάνω (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως). Είναι η κύρωση αυτή ηπιότερη ή όχι και γιατί 56 ; 5. Από πού προέρχεται, σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή 57 ; 6. Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει α) ότι, σύµφωνα µε το µύθο, ο ίας έδωσε σε όλους τους ανθρώπους την αἰδῶ και τη δίκη, και β) ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Νοµίζετε ότι υπάρχει αντίφαση ανάµεσα στις δύο αυτές θέσεις του Πρωταγόρα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας οὐ φύσει ἀλλὰ διδακτόν: Ποιο είναι το νόηµα της διάκρισης αυτής; Να τη συσχετίσετε µε την αριστοκρατική (αρχαϊκή) αντίληψη της ηθικής και τις γενικότερες αντιλήψεις των σοφιστών Ο Πρωταγόρας, για να αποδείξει (να προβάλει ως γενικά αποδεκτό) ότι όλοι µπορούν να κατέχουν την αρετή και ότι η αρετή διδάσκεται, 56 Είναι ζήτηµα αν είναι ηπιότερη, δεδοµένης της σηµασίας που έχει για τον άνθρωπο η κοινωνική ζωή. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ Ειδικότερα για την εποχή εκείνη η εξορία ισοδυναµούσε µε θάνατο. Πρβλ. τις απόψεις του Σωκράτη στον Κρίτωνα (κεφ ) και την Ἀπολογία. Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 9 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ Από τη διδαχή και την επιµέλεια όχι από τη φύση ή την τύχη. 58 Ο ίας δεν µπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δύο αρετών στους ανθρώπους, αφού αυτές δεν αποτελούσαν µέρος της αρχικής τους φύσης. Χρειάζεται εποµένως η διδασκαλία. εν υπάρχει αντίφαση αν µε το ία, όπως και µε την έκφραση φύσει, εννοήσουµε την προδιάθεση, το δυνάµει (µε τη διατύπωση του Αριστοτέλη) που µετατρέπεται σε ἐνεργείᾳ µε τη διδασκαλία. 59 Σύµφωνα µε την αρχαϊκή αντίληψη περί ηθικής, οι ιδιότητες -τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου- δίνονται εκ φύσεως και όσο «ανώτερο» είναι το γένος, η γενιά, τόσο ανώτερα, «ευγενέστερα», τα χαρακτηριστικά. Η διδασκαλία των σοφιστών αµφισβητεί αυτή την ηθική και µερικοί από τους σοφιστές διατυπώνουν θέσεις στις οποίες η ανθρωπότητα θα φτάσει ξανά στην εποχή του ευρωπαϊκού διαφωτισµού, όπως ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ίσοι και οι ανισότητες είναι θέµα κοινωνικών συµβάσεων. Με το οὐ φύσει θα εννοήσουµε ότι δεν δίνεται «έτοιµη» από τη φύση η πολιτική αρετή, αλλά δίνεται µόνο ως δυνατότητα σε όλους. Τα υπόλοιπα είναι θέµα διδασκαλίας και διαπαιδαγώγησης (όπως θα τονίσει στα επόµενα ο Πρωταγόρας). Η διάκριση φύσει - διδακτόν µπορεί να συσχετιστεί µε τη θεµελιώδη διάκριση των σοφιστών σε φύσει και νόµῳ. Ο διδάσκων θα µπορούσε να αναφερθεί σ' αυτή, αφού πρόκειται για αντίληψη που διαπερνά την αρχαία ελληνική σκέψη σε πολλές εκφράσεις της, όπως η τραγωδία και η ιστορία του Θουκυδίδη. Η διάκριση φύσει και νόµῳ είναι ένα από τα σηµεία που διαφοροποιούν τους σοφιστές µεταξύ τους. Ο Πρωταγόρας ανήκει στους υποστηρικτές του νόµου, αντίθετα π.χ. µε τον Ιππία. Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 5 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία αρ. 5 και 14. Στην εισαγωγή του διδακτικού βιβλίου (σ. 28) γίνεται λόγος για τον ένα όρο του αντιθετικού ζεύγους (νόµος). 57

57 χρησιµοποιεί δύο επιχειρήµατα. Να τα καταγράψετε και να τα αξιολογήσετε. 9. Ποια άποψη υποστηρίζει ο Πρωταγόρας για τα χαρακτηριστικά που οι άνθρωποι έχουν από τη φύση ή από τυχαίο γεγονός και ποια στάση τηρούν οι άλλοι άνθρωποι (της εποχής) απέναντι σ' αυτά; Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. 10. Ποιες είναι οι µορφές της αγωγής κατά τον Πρωταγόρα και σε ποια σχέση βρίσκονται µεταξύ τους; 11. Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της αρετής - όπως εµφανίζονται στην ενότητα αυτή - και µε ποιο τρόπο τα παρουσιάζει ο Πρωταγόρας 60 ; 12. πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς: Ποιο πρόβληµα δηµιουργείται µε την εναλλαγή των όρων από τον Πρωταγόρα και τι µπορούµε να υποθέσουµε για την εξέλιξη του διαλόγου, δεδοµένης της φροντίδας του Σωκράτη για ακριβολογία και ειδικά για ακριβείς ορισµούς των εννοιών 61 ; Συνδυασµός ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου 1. Α. Να συνδέσετε τις ανθρώπινες ιδιότητες της στήλης Α µε τον τρόπο που αντιµετωπίζονται - σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα - όπως δίνεται στη στήλη Β. (Καθένας από τους δύο τρόπους συνδέεται µε περισσότερες από µία ιδιότητες). Α Β σµικρότης πάντες θυµοῦνται, νουθετοῦσι, ἀδικία διδάσκουσι, κολάζουσι ἀσθένεια οὐδεὶς θυµοῦται οὐδὲ νουθετεῖ ἀσέβεια οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει, αἰσχρότης ἀλλ' ἐλεοῦσι πᾶν τὸ ἐναντίον 60 Η δικαιοσύνη και η οσιότητα, όπως φαίνεται από την αδικία και την ασέβεια που ο Πρωταγόρας παρουσιάζει ως το αντίθετο της πολιτικής αρετής. (Συστατικό στοιχείο είναι και η σωφροσύνη, αλλά µε το χωρισµό των ενοτήτων στο διδακτικό βιβλίο βρίσκεται στην 7η ενότητα). Από αυτά τα στοιχεία (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, οσιότητα) θα ξεκινήσει στη δεύτερη ερώτησή του ο Σωκράτης. Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σ Η αρετή είναι µία και ενιαία ή πολλές; Θα αποτελέσει θέµα συζήτησης στη συνέχεια. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ

58 τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς Β. Να αιτιολογήσετε τον τρόπο αντιµετώπισης, εξηγώντας την προέλευση των ιδιοτήτων, σύµφωνα µε το κείµενο. Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις 1. ἡγοῦµαι, χαλεπαίνω, θυµοῦµαι, νουθετῶ: Να γράψετε στην αρχαία ελληνική από ένα συνώνυµο για κάθε λέξη που σας δίνεται Να συνδέσετε τις λέξεις του κειµένου που δίνονται στη στήλη Α µε τις ετυµολογικά συγγενείς τους της νέας ελληνικής στη στήλη Β. Α Β ἐλεοῦσιν µανιακός ευθυµία σθεναρά φασίν εξασθενηµένος δυσνόητος ανελέητα φάση (π.χ. της σελήνης) θυµοί φαντασία φάσµα διαφήµιση φάναι παρανοϊκός ελεηµοσύνη φανάρι µαίνεσθαι αφανής προφήτης µυθοµανής ἀσθενεῖς φαντάζω φανερός πυροµανής ἀνόητος επιθυµώ ενθύµιο 3. φύσει, τύχῃ, συλλήβδην, ἀπὸ τοῦ αὐτοµάτου: Να γράψετε τέσσερις φράσεις µε τα επιρρήµατα και την επιρρηµατική έκφραση που σας 59

59 δίνονται στη νεοελληνική µορφή τους 63, ώστε να φαίνεται η σηµασία τους. Ενότητα 6η (324 a c) Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές το χαρακτήρα και τη σκοπιµότητα της ποινής κατά τον Πρωταγόρα. Να κρίνουν τη σηµασία της ποινής ως απόδειξης για το διδακτό της αρετής. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Να εντοπίσετε το σηµείο του κειµένου που δικαιολογεί τον τίτλο που δόθηκε στην ενότητα και να προτείνετε έναν άλλο τίτλο. 2. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την αδικία. Η ποινή αποσκοπεί στο να διορθωθεί αυτός που αδικεί. Πώς συνδέονται οι δύο παραπάνω θέσεις µε το διδακτόν της αρετής 64 ; 3. Ποιος είναι ο σκοπός της ποινής σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα; Συµφωνείτε ή όχι; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας νοµίζω- δοκῶ- οἴοµαι, ἀγανακτῶ, ὀργίζοµαι, παραινῶ- συµβουλεύω. 63 Σε µερικές περιπτώσεις η µορφή ταυτίζεται µε την αρχαία, όχι µόνο σε φράσεις που αποτελούν γλωσσικά απολιθώµατα, συνήθως όµως διαφοροποιείται κάπως. 64 Αν η αρετή δε διδασκόταν, οι απόψεις αυτές δε θα ευσταθούσαν, γιατί θα σήµαινε ότι είναι κάποιος καλός ή κακός εκ φύσεως. Τότε όµως θα ήταν αδύνατο να αλλάξει, άρα δε θα ήταν υπεύθυνος για την αδικία ούτε θα µπορούσε να του επιβληθεί ποινή. Ο Πρωταγόρας δίνει περιεχόµενο παιδαγωγικό - τελεολογικό στην ποινή. 65 Έχει παιδευτικό και όχι κατασταλτικό σκοπό, σωφρονιστικό και όχι εκδικητικό. Απορρίπτονται τα κίνητρα της ανταπόδοσης και αντεκδίκησης. Βλ. W. K. C. Guthrie, (1), σσ Οι απόψεις του Πρωταγόρα για το σκοπό της ποινής µπορούν να συγκριθούν µε αυτές που διατύπωσε ο Ιταλός Cesare Beccaria την εποχή του διαφωτισµού. Σκοπός της ποινής δεν είναι η εκδίκηση, αλλά ο σωφρονισµός εκείνου που διέπραξε το αδίκηµα και ο παραδειγµατισµός των άλλων. 60

60 4. Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα για την ποινή µε την παλαιότερη αντίληψη της ανταπόδοσης (ποινή - τιµωρία, τίσις) εντοπίζοντας οµοιότητες και διαφορές. 5. Ποια συναισθήµατα νοµίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της ενότητας αυτής; 6. Να εξηγήσετε αν, κατά τη γνώµη σας, η επιβολή των ποινών είναι έγκυρο και πειστικό επιχείρηµα για το διδακτόν της αρετής. 7. Η παιδεία αναδεικνύεται σε κινητήρια δύναµη που θα µετατρέψει τον άνθρωπο από δυνάµει σε ἐνεργείᾳ πολιτικό ον. Να αναλύσετε την άποψη αυτή µε βάση τη συλλογιστική του Πρωταγόρα 66. Συνδυασµός ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου 1. Α. Να ελέγξετε αν οι προτάσεις που ακολουθούν αποδίδουν σωστά τη σκέψη του Πρωταγόρα, σηµειώνοντας Χ στο ανάλογο τετράγωνο: Σωστό Λάθος Ο Πρωταγόρας: α) πιστεύει ότι η πολιτική αρετή προέρχεται από τη διδασκαλία και την επιµέλεια β) πιστεύει ότι η ποινή έχει σωφρονιστικό χαρακτήρα γ) δεν φαίνεται να απορρίπτει τον κατασταλτικό χαρακτήρα της ποινής δ) απορρίπτει τον κατασταλτικό χαρακτήρα της ποινής ε) δεν δέχεται ότι και ένας τεχνίτης µπορεί να δώσει πολιτικές συµβουλές. Β. Να κρίνετε τις απόψεις του Πρωταγόρα σε δύο από τις προτάσεις που χαρακτηρίσατε ως σωστές. 66 Βλ. αναλυτικά Κ. Κατσιµάνης, σσ. 96 κ.ε. Για το θέµα αυτό βλ. ερωτήσεις 7ης ενότητας και ερωτήσεις συνολικής θεώρησης. 61

61 Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις 1. ὁ δὲ µετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήµατος τιµωρεῖται - οὐ γὰρ ἂν τὸ πραχθὲν ἀγένητον θείη - ἀλλὰ τοῦ µέλλοντος χάριν, ἵνα µὴ αὖθις ἀδικήσῃ µήτε αὐτὸς οὗτος µήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα: Ποια είναι η σηµασιολογική διαφορά των ρηµάτων τιµωροῦµαι και κολάζω; 2. κολάζω: Να γράψετε τρία παράγωγα του ρήµατος στη νέα ελληνική και να σχηµατίσετε µε αυτά αντίστοιχες προτάσεις. 3. πειρῶµαι < πεῖρα: Να γράψετε δέκα λέξεις, απλές ή σύνθετες, µε το θέµα της λέξης που σας δίνεται. 4. Να µεταφέρετε τις παρακάτω φράσεις από την αρχαία στη νέα ελληνική: α) οὐ τῶν παρεληλυθότων ἕνεκα ἀδικηµάτων τιµωροῦνται ἀλλὰ τῶν µελλόντων χάριν:... β) διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι τὴν ἀρετήν:... γ) ὡς ἐξ ἐπιµελείας καὶ µαθήσεως κτητῆς οὔσης τῆς ἀρετῆς:... δ) εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται σκυτοτόµου συµβουλεύοντος τὰ πολιτικά: ἀλογίστως - δηµοσίᾳ: Να χρησιµοποιήσετε τα επιρρήµατα σε ισάριθµες προτάσεις στη νέα ελληνική, ώστε να φαίνεται η σηµασία τους. Στο δηµοσίᾳ δεν θα βάλετε υπογεγραµµένη και στο ἀλογίστως θα µετατρέψετε την κατάληξη σε -α. 62

62 Ενότητα 7η (324 d e) Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία Προτεινόµενοι στόχοι Να κατανοήσουν οι µαθητές τη σηµασία της παιδείας για την απόκτηση της αρετής. Να κατανοήσουν τη σηµασία της οικογένειας και της κοινωνίας για τη διδασκαλία της αρετής. Ερµηνευτικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου (ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης) 1. Ποια αντίρρηση του Σωκράτη δηλώνει ότι θα ανασκευάσει ο Πρωταγόρας; 2. Με ποια µέθοδο δηλώνει ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη; Γιατί, κατά τη γνώµη σας, προτίµησε να αλλάξει µέθοδο; Ποια πλεονεκτήµατα του προσφέρει αυτή η αλλαγή; 3. Υπάρχει ένα πράγµα στο οποίο είναι αναγκαίο να µετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειµένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; (ἔστι τι ἕν, ἢ οὐκ ἔστιν, οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας µετέχειν, εἴπερ µέλλει πόλις εἶναι;) Ποιο είναι το «ένα», «αναγκαίο» για την ύπαρξη της πόλης; Nα εντοπίσετε τη σχέση ανάµεσα στην άποψη αυτή και στον πρωταγόρειο µύθο Ο Πρωταγόρας θεωρεί την ἀνδρὸς ἀρετήν, την πολιτική αρετή, ως µοναδικό θεµέλιο για τη συγκρότηση και διατήρηση του 67 Ο µύθος έδειξε την πεποίθηση του Πρωταγόρα ότι η αρετή του πολίτη είναι κτήµα όλων «δυνάµει» (όλων αφού σε όλους δόθηκε η αἰδώς και η δίκη σύµφωνα µε το µύθο). Χρειάζεται όµως η διδασκαλία και η εξάσκηση για να αφοµοιωθεί (βλ. ενότητα 4η), διαφορετικά δε θα υπήρχε ποινικό δίκαιο (ενότητα 5η), ούτε θα έθετε νόµο ο ίας για την τιµωρία όσων δε µετέχουν στην αἰδῶ και στη δίκη (βλ. ενότητα 3η). Βλ. και την επόµενη ερώτηση και την αντίστοιχη παραποµπή. 62

63 οικοδοµήµατος της πολιτείας. Πώς κατέληξε στο συµπέρασµα αυτό; Να κρίνετε την εγκυρότητα του συλλογισµού του εάν µεν υπάρχει αυτό το ένα πράγµα και εάν αυτό το πράγµα δεν είναι ούτε η οικοδοµική ούτε η µεταλλουργία ούτε η κεραµική (εἰ µὲν γὰρ ἔστι καὶ τοῦτό ἐστι τὸ ἓν οὐ τεκτονικὴ οὐδὲ χαλκεία οὐδὲ κεραµεία). Ποιο επιχείρηµα του Σωκράτη υπαινίσσεται στο σηµείο αυτό ο Πρωταγόρας 69 ; 6. Σε ποια µέρη αναλύεται η ἀνδρὸς ἀρετή σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα; 7. Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη και µε ποιους τρόπους παρεµβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής; 8. µπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία... τη συνολική καταστροφή του οίκου τους: Ποιες ποινές επιβάλλονται και πώς κλιµακώνονται 70 ; 68 Αφετηρία ήταν η πρόταση ότι, αφού υπάρχει πόλη ως οργανωµένη κοινότητα, δεν µπορεί παρά να υπάρχει ένα συνεκτικό στοιχείο, θεµελιώδες για την ίδια την ύπαρξη και τη διατήρησή της. Αυτό το ένα δεν µπορεί να είναι κάποια ειδική τέχνη, αλλά κάτι που κατέχουν όλοι, που έχει - αν θυµηθούµε την απάντηση του ία στον Ερµή - µείνει έξω από τον καταµερισµό εργασίας. Αυτό είναι η ἀνδρὸς ἀρετή, η πολιτικὴ ἀρετή, που τη συναποτελούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα. Αφού υπάρχει λοιπόν αυτό το ένα, τότε πρέπει όλοι να µετέχουν σ αυτό και όποιος δε µετέχει, ούτε διδασκόµενος ούτε κολαζόµενος, να τιµωρείται µε εξορία από την πόλη ή µε θάνατο. Η οργανωµένη ζωή δε θα ήταν εφικτή χωρίς το αίσθηµα σεβασµού και δικαίου. Σε κάποια φάση της εξέλιξης, όταν οι άνθρωποι κατάλαβαν τη σηµασία της ζωής σε οργανωµένη κοινότητα, όταν ἐζήτουν ἁθροίζεσθαι, δέχτηκαν την αἰδῶ και τη δίκη ως προϋποθέσεις της «συνάθροισης» αυτής. Ούτε η αἰδώς και η δίκη - θεµέλια της πολιτικής - ούτε η ίδια η πολιτική «δόθηκαν», ή υπήρχαν, εξ αρχής στον άνθρωπο. Αναπτύχθηκαν σε µια φάση της εξέλιξης. Η οργανωµένη κοινωνική ζωή επιβάλλει κανόνες, νόµους. Οι νόµοι αυτοί δεν είναι φυσικοί γενικά, αλλά «φυσικοί για την κοινωνική ζωή», επειδή είναι αναγκαίοι. Γι αυτό και είναι σκληρές οι ποινές στους παραβάτες τους, σε όσους δηλαδή δε ρυθµίζουν τη ζωή και τη συµπεριφορά τους σύµφωνα µε την πολιτική αρετή - µε τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη, την οσιότητα. Βλ. A. E. Taylor, σ. 289, Κ. Κατσιµάνης, σσ , Κ. Μπαλάσκας (2), σσ , Α. Μπαγιόνας (1), σ. 59, (2), σ. 31, Ι. Πανέρης, σσ Η αποδεικτική διαδικασία του Πρωταγόρα έχει βέβαια δεοντολογικό χαρακτήρα (ἀναγκαῖον µετέχειν, δεῖ µετέχειν) λόγω του οποίου παρουσιάζεται ως «λογικά αδύνατη» (Γ. Μαρκαντωνάτος, σσ ) και επικρίνεται γιατί «ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε µῦν» (. Γουδής, σ. 147). Το σηµαντικό, κατά τη γνώµη µας, στο διάλογο του Πρωταγόρα δεν είναι οι κανόνες της τυπικής λογικής αλλά η πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία του σοφιστή. 69 Το δικαίωµα ισηγορίας των πολιτών στην εκκλησία του δήµου, το οποίο, κατά το Σωκράτη, δείχνει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται. Βλ. διδακτικό βιβλίο ενότητα 1η, σσ και εισαγωγή, σ Βλ. Ηλ. Σπυρόπουλος, σσ , Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ

64 9. Γιατί θεωρείται αυστηρότερη, χειρότερη ποινή από το θάνατο, ο θάνατος στην εξορία, η δήµευση της περιουσίας και η διάλυση της οικογένειας; Στην απάντησή σας πρέπει να λάβετε υπόψη σας τις σχέσεις που επικρατούσαν στην αρχαία πόλη και ιδίως τη σχέση του πολίτη µε την πόλη Να καταγράψετε τα επιχειρήµατα τα οποία χρησιµοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και να τα αξιολογήσετε Σε ποιες βαθµίδες εκπαίδευσης των νέων στην αρχαία Αθήνα αναφέρεται ο Πρωταγόρας στο απόσπασµα του βιβλίου σας, ποιοι ήταν οι φορείς της αγωγής και ποιος ο στόχος και το αντικείµενο διδασκαλίας; 12. µε τις απειλές και τα χτυπήµατα το «ισιώνουν, σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει» (ὥσπερ ξύλον διαστρεφόµενον καὶ καµπτόµενον εὐθύνουσιν ἀπειλαῖς καὶ πληγαῖς): Ποιο στόχο υπηρετεί η παροµοίωση και πόσο επιτυχηµένη είναι, κατά τη γνώµη σας; Ποια σηµασία έχει η χρησιµοποίηση του ρήµατος «ισιώνουν» (εὐθύνουσιν); 13. Ποιο σκοπό εξυπηρετούσε η διδασκαλία της ποίησης και η αποµνηµόνευση ποιηµάτων; Θα ήταν σήµερα, κατά τη γνώµη σας, χρήσιµη και εφικτή µια τέτοια αποµνηµόνευση; 14. Σε ποιο στάδιο αναλάµβανε η ίδια η πολιτεία την αγωγή των νέων, ποιος ήταν ο στόχος και ποιο το αντικείµενο της αγωγής; 15. α) Να επισηµάνετε τα σηµεία εκείνα του κειµένου που δηλώνουν τα µέσα και τη µέθοδο που χρησιµοποιούσαν οι φορείς της αγωγής για την επίτευξη των στόχων τους. 71 Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 9 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ Aν υπάρχει πολιτική αρετή και είναι αναγκαίο όλοι οι πολίτες να µετέχουν σ αυτήν - διδασκόµενοι ή τιµωρούµενοι, αλλιώς αποβάλλονται από την πόλη ή θανατώνονται, τότε οι αγαθοί άνδρες, αφού διδάσκουν στα παιδιά τους τα άλλα, θα ήταν παράδοξο να µη διδάσκουν την αρετή. Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή. Αν οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο, τότε δεν µπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιµένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ. Αποδεικνύει αρνητικά για ποιο λόγο δεν µπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Βλ. Κ. Ν. Γραικός, σ

65 β) Θα µπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αγωγή των νέων στην αρχαία Αθήνα, όπως την περιγράφει ο Πρωταγόρας, είναι αυταρχική; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας Ποια άποψη εκφράζει ο Πρωταγόρας για τους νόµους στην ενότητα αυτή; Πώς συνδέεται µε τις απόψεις του για την αἰδῶ και τη δίκη 74 ; 17. Ποιος ήταν ο γενικότερος σκοπός της αγωγής και σε ποια σχέση βρισκόταν µε τους επιµέρους στόχους κάθε βαθµίδας ή και µαθήµατος 75 ; 18. «Η ζωή του ανθρώπου στην κοινωνία είναι µια αδιάκοπη παιδευτική άσκηση. Ο άνθρωπος από τη γέννηση ως το θάνατο ζει µέσα σε "υπογραφές" 76 κανόνες αυστηρά χαραγµένους, καµιά απόκλιση δεν επιτρέπεται, ενώ η γενική αδυναµία για συµµόρφωση σ αυτούς τιµωρείται µε θάνατο. Ο Πρωταγόρας τα βρίσκει αυτά εντελώς φυσικά». (Κ. Μπαλάσκας (2), σ. 359). Πώς εξηγείται αυτή η στάση του Πρωταγόρα 77 ; 73 β) Θα µπορούσε επιπόλαια µάλλον και βιαστικά να θεωρηθεί αυταρχική, διότι ασκούν έλεγχο το οικογενειακό και «σχολικό» περιβάλλον και η πολιτεία, ώστε το παιδί να υποχρεώνεται να πειθαρχεί. Είναι άλλωστε χαρακτηριστική η χρήση του ρήµατος ἀναγκάζω. Αλλά το αν θα αποδοθεί ο χαρακτηρισµός, εξαρτάται από το είδος της πολιτείας και την ποιότητα των σχέσεων. Η αγωγή στην Αθήνα απέβλεπε στο να δηµιουργήσει ελεύθερους δηµοκρατικούς πολίτες, υπεύθυνους και καλλιεργηµένους ανθρώπους µε υψηλό ήθος. Βλ. Κ. Κατσιµάνης, σσ , Κ. Μπαλάσκας (2), σσ , Β. Κύρκος, σσ Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 8, 12 και Βλ. Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ Μέσα από τους στόχους των επιµέρους µαθηµάτων, όπως τους βρίσκουµε στο κείµενο, καταλήγουµε στο θεµελιώδη σκοπό κατὰ τούτους (τοὺς νόµους) ἀναγκάζει (ἡ πόλις) καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι. 76 Πρωταγόρας, 326d: ἀλλ' ἀτεχνῶς ὥσπερ οἱ γραµµατισταὶ τοῖς µήπω δεινοῖς γράφειν τῶν παίδων ὑπογράψαντες γραµµὰς τῇ γραφίδι οὕτω τὸ γραµµατεῖον διδόασι καὶ ἀναγκάζουσι γράφειν κατὰ τὴν ὑφήγησιν τῶν γραµµῶν, ὡς δὲ καὶ ἡ πόλις νόµους ὑπογράψασα, ἀγαθῶν καὶ παλαιῶν νοµοθετῶν εὑρήµατα κατὰ τούτους ἀναγκάζει καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι. 77 Καλό θα είναι να έχουν κατανοήσει οι µαθητές τη σχέση φύσης και κοινωνίας στον Πρωταγόρα και τη σχέση των όρων φύσει (εκ φύσεως) και νόµῳ (ενότητα 6 και 7, βλ. και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 5 και 14). Μπορούν όµως να απαντήσουν µε βάση τα επιχειρήµατα του Πρωταγόρα (στην ενότητα αυτή) για την ανάγκη συµµετοχής όλων στις ηθικές - πολιτικές και κοινωνικές - αξίες της πολιτείας. Ένα άλλο ζήτηµα που τίθεται από µελετητές έχει σχέση µε το σχετικισµό του Πρωταγόρα (πάντων χρηµάτων µέτρον ἄνθρωπος), που κατά την άποψή τους υπονοµεύει το κύρος των αξιών που αποτελούσαν το στόχο της αγωγής. Εδώ δεν µπορούµε να απαντήσουµε παρά µόνο συνοπτικά σ αυτά. Ο «σχετικισµός» του Πρωταγόρα κάθε άλλο παρά απόλυτος είναι. Καθετί ανθρώπινο, γνώση, αξίες, είναι σχετικό και υποκειµενικό εφόσον είναι ανθρώπινο (βλ. Β. Κύρκος, σ. 134 κ.εξ. και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ. 10 και 13). Έπειτα, η 65

66 19. Να αποδώσετε µε δικά σας λόγια τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα, η οποία καταλήγει στην ανάγκη να διδαχτεί η αρετή Σε ποια συµπεράσµατα µπορούµε να καταλήξουµε για την ανατροφή των νέων στην Αθήνα 79 ; 21. Αν συγκρίνουµε το εκπαιδευτικό σύστηµα της αρχαίας Αθήνας µε το σύγχρονο - τηρουµένων των αναλογιών λόγω µεγάλης διαφοράς ανάµεσα στις κοινωνίες - µπορούµε να βρούµε κοινά σηµεία και ποια; Ειδικότερα ποιες αρχές της αγωγής των νέων είναι, κατά τη γνώµη σας, αποδεκτές και σήµερα και ποιες όχι; 22. ως ανίατο (ὡς ἀνίατον ὄντα): Ο παραλληλισµός παιδείας και ιατρικής ή πολιτείας και ιατρικής ήταν συνηθισµένος στην αρχαία φιλοσοφία και σκέψη. Στους «ανίατους» αυτούς επιβαλλόταν, όπως αναφέρει ο Πρωταγόρας, η πιο σκληρή τιµωρία, ο θάνατος. Τα προβλήµατα που ανακύπτουν είναι πολλά: i) Η τιµωρία είναι πολύ σκληρή, άτεγκτη, ii) Ποιοι θα χαρακτηριστούν «ανίατοι», µε ποια κριτήρια δηλαδή; iii) Από ποιους θα χαρακτηριστούν; α) Να εκφράσετε τη γνώµη σας για καθένα από τα παραπάνω θέµατα. β) Άσχετα από το είδος της τιµωρίας, πώς θα µπορούσε να διασφαλιστεί η δίκαιη κρίση 80 ; 23. Σε ποια χαρακτηριστικά της οργανωµένης κοινωνίας αναφέρεται ο Πρωταγόρας στο κεφάλαιο αυτό και ποια η παιδευτική λειτουργία της πόλης, όπως συνάγεται από το κείµενο; έννοια άνθρωπος έχει µεγάλη ευρύτητα στην παραπάνω θέση του Πρωταγόρα. Περισσότερα µπορεί κανείς να δει στις µελέτες που παραπέµπουµε, ειδικά στους W. K. C. Guthrie, Α. Μπαγιόνα, Β. Κύρκο, Κ. Κατσιµάνη. 78 α) όλοι νουθετούν και διδάσκουν οι ίδιοι ή µέσω άλλων, β) κύρια επιδίωξή τους είναι η ηθική - πολιτική αγωγή, γ) η ίδια η πόλη παιδαγωγεί. Άρα, αφού όλοι συνεργάζονται στη µόρφωση των νέων κ.τ.λ., δεν µπορεί παρά να δεχτούµε ότι η αρετή είναι διδακτή*. Βλ. Γ. Μαρκαντωνάτος, σ. 122, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ * Ο. Γουδής (σσ ) θεωρεί ότι το συµπέρασµα του Πρωταγόρα (αφού όλοι δίνουν αγωγή, τη θεωρούν προφανώς διδακτή) µοιάζει µε το γνωστό του Τιµοκλέους στον Λουκιανό εἰ εἰσὶ βωµοί, εἰσὶ καὶ θεοί. Το βασικό όµως ζήτηµα που πρέπει, κατά τη γνώµη µας, να µας απασχολεί, δεν είναι η τυπικότητα του συλλογισµού, αλλά ότι το κείµενο αυτό αποτελεί την πρώτη απόπειρα θεωρητικής θεµελίωσης της αγωγής και αποτίµησής της ως κοινωνικής λειτουργίας. Βλ. Β. Κύρκος, σ Για την ανατροφή των νέων, βλ. Β. Κύρκος, σσ Μπορεί η ερώτηση να συζητηθεί µε το κείµενο από τη βιβλιογραφία αρ. 14, όπου οι προϋποθέσεις για να µη µετατραπεί ο νόµος σε τύραννο. 66

67 Ερωτήσεις για τη συνολική θεώρηση του Πρωταγόρα 1. Σε πόσα µέρη διακρίνεται η απάντηση (ρήση) του Πρωταγόρα; Να αναφέρετε επιγραµµατικά το περιεχόµενο του καθενός Ο Πρωταγόρας τελειώνοντας την «επίδειξή» του, καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η αρετή είναι διδακτή και πιστεύει ότι έχει αντικρούσει τα επιχειρήµατα του Σωκράτη. Ποια ήταν αυτά τα επιχειρήµατα; Ήταν, κατά τη γνώµη σας, πειστική η αναίρεσή τους; 3. Να γράψετε επιγραµµατικά τις αντιλήψεις του Πρωταγόρα για τους νόµους και τις αντιλήψεις των άλλων σοφιστών για το ίδιο θέµα, επισηµαίνοντας τις διαφορές µεταξύ τους Το παιδευτικό ιδεώδες του Πρωταγόρα δεν είναι ατοµοκρατικό αλλά κοινωνιοκρατικό, εφόσον η καλλιέργεια στον καθένα της αἰδοῦς και της δίκης, που είναι πόλεων κόσµοι τε καὶ δεσµοὶ φιλίας συναγωγοί, είναι στην ουσία «ἀγωγὴ εἰς ὁλότητα». Ο νέος µορφωνόταν για λογαριασµό του κοινωνικού συνόλου και διαµέσου αυτού. Υπέρτατος δάσκαλος της πολιτικής τέχνης είναι η περιρρέουσα ατµόσφαιρα και το σύνολο των πολιτών. (Κ. Κατσιµάνης, σ. 97). Να δείξετε αναλυτικά και τεκµηριωµένα από ποια σηµεία της «ρήσης» του Πρωταγόρα (ενότητες 2-7 ) συνάγονται οι απόψεις αυτές. 5. Κέντρο της φιλοσοφίας του Πρωταγόρα είναι η περίφηµη αρχή του «πάντων χρηµάτων µέτρον ἄνθρωπος», που στην πολιτική του φιλοσοφία παίρνει την εξής έκφραση: «οἷά γ ἂν ἑκάστῃ πόλει δίκαια καὶ καλὰ δοκῇ, ταῦτα καὶ εἶναι αὐτῇ, ἕως ἂν αὐτὰ νοµίζῃ» (Θεαίτητος, 167b). Η αρχή αυτή αναφέρεται στη δηµοκρατία και αποτελεί θεµέλιό της. Να επιβεβαιώσετε την άποψη αυτή αντλώντας στοιχεία από το κείµενο που διδαχτήκατε α) Ο µύθος (320d - 323a): Η κατανοµή της αἰδοῦς και της δίκης από το ία σε όλους, εξηγεί γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν στον καθένα να πάρει µέρος στην πολιτική ζωή. β) Συµπεράσµατα του µύθου (323a - 324c): Επιχειρήµατα για το διδακτόν της αρετής. γ) Ο λόγος (324d - 326e): Το εκπαιδευτικό σύστηµα της Αθήνας και των άλλων ελληνικών πόλεων. Ανασκευάζει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη, ότι οι αγαθοί πολίτες δε διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Επίλογος: Σύνοψη των απαντήσεών του. 82 Για τις αντιλήψεις των σοφιστών βλ. εισαγωγή διδακτικού βιβλίου, σσ Αναλυτικά για το θέµα βλ. Ι. Πανέρης, σσ Βλ. επίσης Παράλληλα κείµενα, αρ. 3 και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ

68 6. Η λύση του Προµηθέα στο πρόβληµα που αντιµετώπιζε ο άνθρωπος συνιστά (για τον Πρωταγόρα) τη διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα. α) Ποια είναι αυτή; β) Να τη συγκρίνετε µε την άποψη του Αριστοτέλη ότι η διαφορά ανθρώπου - ζώου συνίσταται στην ικανότητα του λόγου (λογικής και οµιλίας) Στο µύθο του Πρωταγόρα η σύνταξη είναι απλή, η σύνδεση παρατακτική, χωρίς µακροσκελείς περιόδους, οι επαναλήψεις λέξεων, ρηµάτων ιδίως, συχνές, αλλά παράλληλα ο λόγος χαρακτηρίζεται από συσσώρευση ποιητικών εκφράσεων. Να εντοπίσετε τα σχετικά σηµεία του κειµένου, στις ενότητες 2 και 3, και να εξηγήσετε αυτόν τον τρόπο γραφής Ο µύθος για τη γένεση και την πρόοδο των ανθρώπων αποτελούσε στον 5ο αιώνα θέµα αγαπητό σε αρκετούς συγγραφείς: στον Αισχύλο (Προµηθέας εσµώτης, 450), το Σοφοκλή ( Αντιγόνη, πρώτο στάσιµο), τον Ευριπίδη ( Ικέτιδες ) κ.ά. Να συγκρίνετε τις αναφορές στην πολιτιστική εξέλιξη σε δύο από τα κείµενα αυτά µε την αντίστοιχη του Πρωταγόρα. 84 Ο Προµηθέας έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα όχι µόνο να επιβιώσει, αλλά και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα έµβια όντα, δηµιουργώντας κάποιες θεµελιώδεις µορφές πολιτισµού, πρῶτον µὲν... τροφὰς ηὕρετο, βλ. Κ. Κατσιµάνης, σ. 90. Ο Αριστοτέλης δίνει έµφαση στο λόγο, ο Πρωταγόρας όχι µόνο στη λογική - όπως εννοείται µε την έντεχνη σοφία - αλλά και στην κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου. Η σύγκριση που ζητείται δεν έχει στόχο να αναδείξει κάποια άποψη ως ανώτερη, αλλά να επισηµάνει τη σχέση και τη διαφορά. Η βασική αρχή που προϋποτίθεται στο µύθο για τον Προµηθέα είναι ότι ο άνθρωπος δηµιουργεί τον εαυτό του και τον κόσµο του. Το παράδειγµα του Προµηθέα εκφράζει επίσης τα αιτήµατα του ανθρωπισµού. Ο Προµηθέας «αναπτύσσει και ενισχύει το ανεξάρτητο και φιλάνθρωπο ήθος του µε την πρόθεση να απαλλάξει τους συνανθρώπους του από την υποταγή σε µια άλογη µορφή αυθεντίας». Βλ. Α. Μπαγιόνας (4), σ Συνυπάρχουν στοιχεία του λαϊκού ύφους και ποιητικές εκφράσεις. Παραδείγµατα λαϊκού ύφους: 1) η αρχή του µύθου, ἦν ποτὲ χρόνος, 2) η απλή κατασκευή του λόγου, η απέριττη σύνδεση χωρίς µεγάλες περιόδους (συνηθέστεροι σύνδεσµοι: δέ, µέν - δέ), 3) συχνότατη χρήση του οὖν, 4) του ἐπειδή, 5) επανάληψη της ίδιας λέξης - και µάλιστα ρήµατος και µετοχής στην ίδια πρόταση κτλ. Παραδείγµατα ποιητικών εκφράσεων: ἄοπλον φύσιν, σµικρότητι ἤµπισχε, πτηνῶν φυγήν κτλ. Μιµείται από τη µια το περίτεχνο ύφος του σοφιστή και από την άλλη την αφέλεια και φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του µύθου. Βλ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, σσ ,. Γουδής, σσ Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ

69 9. Από το µύθο του Πρωταγόρα (ενότητες 2-3-4) προκύπτει µια προοδευτική αντίληψη της ιστορίας ως γίγνεσθαι δηλαδή η ιστορία (το ιστορικό γίγνεσθαι) κατανοείται ως πορεία από κατώτερα στάδια πολιτισµού σε ανώτερα. Να συγκρίνετε την αντίληψη του Πρωταγόρα για την ιστορία µε τις απόψεις του Ησιόδου για το «χρυσό γένος» των ανθρώπων κτλ. ( Εργα καὶ Ηµέραι), µε την αντίληψη του Πλάτωνα (Πολιτικός, 269c) και µε τη χριστιανική αντίληψη για τον Παράδεισο και την πτώση. (Να µελετήσετε τα κείµενα που σας δίνονται 87 και να συµβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ ) Γιατί ο ορθολογιστής Πρωταγόρας χρησιµοποιεί το µύθο; Ποια πλεονεκτήµατα του εξασφαλίζει για να απαντήσει στο Σωκράτη; Να συνυπολογίσετε και το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται. (Βλ. και ενότητα 1 και εισαγωγή διδακτικού βιβλίου, σσ ). 11. Ποια σχέση έχει η θεωρία για την ιστορία που προκύπτει από το µύθο του Πρωταγόρα µε τις κυκλικές θεωρίες που κυριαρχούσαν στην αρχαιότητα; (Βλ. και ερώτηση 9). 12. α) Να συσχετίσετε την άποψη του Πρωταγόρα για την αἰδῶ και τη δίκη µε την άποψη που εκφράζει ο Περικλής στον Ἐπιτάφιο, ότι η αθηναϊκή δηµοκρατία στηρίζεται στην ενσυνείδητη πειθαρχία των πολιτών της στους γραπτούς και άγραφους νόµους (Θουκυδίδης ΙΙ, 37, 3). 87 Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 11 και Ο µύθος του Πρωταγόρα, ένα λαµπρό δείγµα φιλοσοφίας του πολιτισµού, αποτέλεσε θεµέλιο πολλών µετέπειτα φιλοσοφικών και πολιτικών συστηµάτων, (βλ. Zeller - Nestle, σ. 102, 104). Στο µύθο εκφράζεται η αισιόδοξη αντίληψη για την πορεία του ανθρώπου, παρόµοια όπως στο πρώτο στάσιµο της Ἀντιγόνης του Σοφοκλή. Οι αντιλήψεις αυτές συνδέονται µε εποχές κοινωνικής προόδου και διαφωτισµού. Αντίθετα στον Ησίοδο εκφράζεται η απαισιόδοξη αντίληψη, ότι η «χρυσή εποχή» ήταν το παρελθόν, ότι η αἰδώς και η δίκη υπήρχαν από την αρχή αλλά στο σιδηρούν αιώνα ἀπέπτησαν εἰς τὸν οὐρανόν ( Εργα καὶ Ηµέραι, ), ενώ στον Πολιτικό του Πλάτωνα (269a) βρίσκουµε ένα δείγµα της άποψης ότι η βασιλεία του καλού και του κακού εναλλάσσονται σε αιώνιες ανακυκλήσεις που ορίζουν την πορεία του κόσµου (βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ. 11, 12). Ο ιερός Αυγουστίνος εξηγεί την ιστορία τελεολογικά, την παρουσιάζει δηλαδή ως πορεία που θα οδηγήσει στη βασιλεία και τη δόξα του Θεού. Βλ. Α. Μπαγιόνας (3), σσ , 99, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σ. 341,. Γουδής, σσ

70 β) Να συσχετίσετε την κοινωνία που περιγράφεται στα δύο κείµενα (Πλάτωνα και Θουκυδίδη) µε τις κοινωνίες που περιγράφονται στο ακόλουθο απόσπασµα: «(...) σύγχρονοι ανθρωπολόγοι διακρίνουν πολιτισµούς ντροπής από πολιτισµούς ενοχής, µε την έννοια ότι η ισχυρότερη συνεκτική δύναµη σε άλλες κοινωνίες είναι ο σεβασµός στην δηµόσια γνώµη, η αιδώς, και σε άλλες ο φόβος. Στις πρώτες η µεγαλύτερη τιµωρία είναι να χάσει κανείς το σεβασµό των άλλων (...)». Να συνθέσετε ένα κείµενο, όπου θα παρουσιάζετε τα συµπεράσµατά σας Να συγκρίνετε το σκοπό της διδασκαλίας των σοφιστών όπως παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα στο κείµενο που διδαχθήκατε µε τις θέσεις που διατυπώνει ο Ισοκράτης στον Παναθηναϊκό λόγο του ( 26-34) Η άποψη του Πρωταγόρα συµπίπτει µε αυτή του Περικλή, που υπερηφανεύεται ότι η αθηναϊκή δηµοκρατία στηρίζεται στην ενσυνείδητη πειθαρχία των πολιτών της στους γραπτούς και άγραφους νόµους. (Θουκ. ΙΙ, 37, 3). Η κοινωνία που περιγράφουν ο Πρωταγόρας και ο Περικλής συµπίπτει µε αυτή που ο Dodds ονοµάζει «κοινωνία της ντροπής» και τον πολιτισµό της αντίστοιχα «πολιτισµό της ντροπής». Βλ. E. R. Dodds, σσ. 34, και Κείµενα από τη βιβλιογραφία, αρ Βλ. Παράλληλα κείµενα, αρ

71 ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΗΣ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΛΑΤΩΝΟΣ «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ» ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ & ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ 2011/2012

72 Page 71 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 1η (318e-320c) - Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας; ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Ποιο είναι το θέµα του κεφαλαίου; Να εντοπίσετε στο κείµενο τις φράσεις που το αποδίδουν πληρέστερα και να το διατυπώσετε επιγραµµατικά. Ερµηνευτική ερώτηση 2. Τι δηλώνει για την πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ελλάδας γενικά η σύνδεση πολιτικής και αρετής και πως εξηγείται; Ερµηνευτική ερώτηση 3. Ποια στοιχεία καθόριζαν την εξέχουσα θέση του Αθηναίου πολίτη κατά τα λεγόµενα του Σωκράτη; Ερµηνευτική ερώτηση 4. Ποια επιχειρήµατα χρησιµοποιεί ο Σωκράτης για το µη διδακτό της αρετής; Από που προέρχονται και πόσο ισχυρά είναι; Ερµηνευτική ερώτηση 5. Ποιες αρχές της δηµοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται στο κείµενο; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε. Ερµηνευτική ερώτηση 6. Πως τεκµηριώνεται από το κείµενο η προηγµένη οργάνωση της αθηναϊκής δηµοκρατίας; Ερµηνευτική ερώτηση 7. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι άνδρες που κατέχουν την πολιτική τέχνη δεν µπορούν να τη διδάξουν στους άλλους. Το επιχείρηµα αυτό αντιφάσκει µε όσα ανέφερε αρχικά. Αφού εντοπίσετε την αντίφαση να την εξηγήσετε. Ερµηνευτική ερώτηση 8. Το παράδειγµα του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή µπορεί να θεωρηθεί εύστοχο σχετικά µε το διδακτό ή µη της πολιτικής αρετής; Ερµηνευτική ερώτηση 9. Οι χαρακτηρισµοί του Σωκράτη για τους γιους του Περικλή, τον Κλεινία και τον Αλκιβιάδη διατυπώνονται δηµόσια και µάλιστα ενώπιον τους. Πως κρίνετε αυτή την ενέργεια του Σωκράτη; Ερµηνευτική ερώτηση 10. Ο Πρωταγόρας είχε µιλήσει για "πολιτική τέχνη". Ο Σωκράτης στο λόγο του αναφέρεται στην "πολιτική

73 Page 72 ἀρετή" και οδηγείται τελικά στην αρετή γενικά. Τι νοµίζετε ότι επιδιώκει να πετύχει µ' αυτό τον τρόπο; Τι συµπέρασµα προκύπτει για τις αντιλήψεις του "περί ἀρετής"; Ερµηνευτική ερώτηση 11. Ποια η σηµασία του όρου "ἀρετή" στο κείµενο; Ερµηνευτική ερώτηση 12. Σε ποιο σηµείο του κειµένου µπορούµε να εντοπίσουµε "µεθοδολογικό" τέχνασµα του Σωκράτη σχετικά µε τη διδασκαλία της αρετής; Ποια εντύπωση δηµιουργεί και που αποβλέπει; Ερµηνευτική ερώτηση 13. Σε ποιο σηµείο του κειµένου παρατηρείται η "σωκρατική ειρωνεία"; Ερµηνευτική ερώτηση 14. "Ο Σωκράτης δε διδάσκει την αρετή, αλλά προβληµατίζεται πάνω σ' αυτή" Να ερµηνεύσετε τη διαφορά. Ερµηνευτική ερώτηση 15. Από που προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συµπεραίνουµε για την πηγή της γνώσης και έµµεσα για τη δυνατότητα και τα όρια της; Ερµηνευτική ερώτηση 16. Για ποιες µεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείµενο; Ερµηνευτική ερώτηση 17. Η θέση του µύθου στη διδασκαλία των σοφιστών. Ερµηνευτική ερώτηση 18. Να εντοπίσετε στο κείµενο τη χρήση της "επαγωγικής µεθόδου" του Σωκράτη και να την αξιολογήσετε. Ερµηνευτική ερώτηση 19. Πως κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήµου όπως την περιγράφει ο Σωκράτης απέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριµένα ζητήµατα και απέναντι στους πολίτες που, σε γενικά θέµατα θέλουν να δώσουν τη γνώµη τους στην πολιτική συνέλευση. Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σηµερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέµα; (Eρώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) Ερµηνευτική ερώτηση 20. Συνοψίστε και συζητήστε τους λόγους για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν µπορεί να µεταδοθεί. (Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ. 73) Επιστροφή: Ενότητα 1η (318e-320c) - Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας;

74 Page 73 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 1η (318e-320c) - Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας; ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1 Θέµα της συγκεκριµένης ενότητας είναι το "διδακτό" της πολιτικής αρετής. Συγκεκριµένα, ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι διδάσκει τους µαθητές την πολιτική αρετή και ότι µπορεί να διαµορφώσει "ἀγαθούς πολίτες". Ο Σωκράτης σ' αυτή την άποψη, αντιπαραθέτει ότι η µετάδοση της πολιτικής αρετής είναι κάτι που ούτε διδάσκεται, ούτε µεταδίδεται µεταξύ των ανθρώπων. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2 Ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης συµφωνούν ότι βασική αρχή της αγωγής των νέων είναι η "ἀρετή" µε τη διαφορά όµως ότι δεν την εννοούν µε τον ίδιο τρόπο. Σύµφωνα µε την αντίληψη του Πρωταγόρα η αγωγή αποβλέπει στο να δηµιουργήσει εκείνο τον πολίτη ο οποίος θα δρα επιτυχώς τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δηµόσιο βίο ρυθµίζοντας τις αντίστοιχες υποθέσεις. Άλλωστε ο σωστός πολίτης αυτόβουλα φροντίζει για το συλλογικό συµφέρον. Εποµένως ο Πρωταγόρας δίνει έµφαση στην κοινωνική λειτουργία της αρετής. Για τους αρχαίους Έλληνες άλλωστε, ο άνθρωπος ήταν πάνω απ' όλα "ὄν πολιτικό" και η ύπαρξη του δε νοείται εκτός "πόλης". Σύµφωνα λοιπόν µε την αρχαιοελληνική αντίληψη οι όροι "ἀνδρὸς ἀρετή" και "πολιτική ἀρετή" είναι άρρηκτα συνδεδεµένοι. Η αρετή γενικότερα αφορούσε τη δράση του ατόµου-πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δηµόσιο βίο. Η ταύτιση της πολιτικής αρετής µε την "ἀρετή" είναι επακόλουθο της αντίληψης ότι η πόλη αποτελεί προτεραιότητα του ανθρώπου αφού µόνο στα πλαίσια αυτής, το άτοµο µπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να δράσει ευεργετικά σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο. Ωστόσο το εύλογο ερώτηµα που ανακύπτει είναι αν η "ἀρετή" µπορεί να διδαχτεί ή όχι. Για το Σωκράτη η "πολιτική ἀρετή" που υπόσχεται ότι µπορεί να διδάξει ο Πρωταγόρας είναι κάτι που ούτε διδάσκεται αλλά ούτε µεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3 Στην Αθήνα, σκοπός της αγωγής ήταν η ευρύτερη ηθικοπνευµατική καλλιέργεια, η διάπλαση ενός ακέραιου χαρακτήρα και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας του νέου ώστε να µπορέσει αυτός να καταστεί ο "καλός κἀγαθός πολίτης". Οι εύποροι λοιπόν Αθηναίοι έπαιρναν δασκάλους στο σπίτι οι οποίοι φρόντιζαν για την αγωγή των παιδιών. Ωστόσο αυτή η εκπαίδευση από τα µέσα του 5ου αιώνα δεν φαίνεται αρκετή. Τότε εµφανίζονται οι σοφιστές οι οποίοι αναλαµβάνουν να µεταδώσουν µια ανώτερη παιδεία στους νέους ώστε αυτοί να διακριθούν στη δηµόσια ζωή και να ευδοκιµήσουν. Άρα οι εξέχοντες Αθηναίοι πολίτες ενδιαφέρονται οι ίδιοι προσωπικά για την αγωγή των παιδιών τους. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4 Ο Σωκράτης χρησιµοποιεί δύο επιχειρήµατα για να αποδείξει το µη διδακτό της αρετής: i. Οι Αθηναίοι όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέµατα τεχνικής φύσης συµβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν όµως συζητούν για τη διοίκηση της πόλης τότε ο καθένας µπορεί να µιλήσει χωρίς να έχει διδαχτεί από κανέναν αυτή την τέχνη. Εποµένως οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται.

75 Page 74 ii. Οι άριστοι πολίτες που διαθέτουν αυτή την αρετή δεν µπόρεσαν να τη µεταδώσουν σε άλλους. Αντιπροσωπευτικό παράδειγµα ο Περικλής µε τους γιους του και τον ανιψιό του Κλεινία. Εποµένως η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Μ' αυτό βέβαια το επιχείρηµα µεταπηδά πό την πολιτική αρετή στην ηθική. Τα επιχειρήµατα αυτά προέρχονται από την καθηµερινή ζωή και την πολιτική πρακτική και είναι κατά βάση ορθά. Στην συµµετοχική δηµοκρατία της κλασσικής Αθήνας η πολιτική αρετή απέβαινε καθηµερινή εµπειρία και ήταν για τον Αθηναίο πολίτη βίωµα. Ωστόσο θα µπορούσαµε να επισηµάνουµε ότι το δεύτερο επιχείρηµα οδηγεί σ' ένα αµφισβητούµενο συµπέρασµα αφού θα µπορούσε να συµπεράνει κάποιος ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη µετάδοσή της. Επίσης στο πρώτο επιχείρηµα µια λογική αδυναµία αποτελεί η άποψη ότι ο Αθηναϊκός δήµος είναι σοφός συνεπάγεται ότι η γνώµη του Σωκράτη γίνεται δεκτή ως αληθινή κάτι βέβαια που εξυπακούεται, δεν διατυπώνεται. Τέλος δεν µπορούµε να δεχτούµε ότι όλοι οι Αθηναίοι κατείχαν την πολιτική αρετή και έπαιρναν µέρος στις συζητήσεις µε πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας των θεµάτων. Εποµένως τα επιχειρήµατα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εµπειρικά. ίνονται µε παραδείγµατα και όχι µε την αλληλουχία σκέψεων όπως θα περιµέναµε. Ο Αριστοτέλης µάλιστα τα κατατάσσει στην κατηγορία των "ἐξ εἰκότων" δηλαδή των πιθαναλογικών επιχειρηµάτων. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5 Μέσα από το κείµενο επιβεβαιώνονται βασικές αρχές της δηµοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας. Ειδικότερα: i. η αθηναϊκή δηµοκρατία είχε καθιερώσει την ελευθεροστοµία (=παρρησία) και τα ίσα δικαιώµατα στο λόγο (=ισηγορία), γεγονός που αποτελεί σπουδαίο κοινωνικό επίτευγµα και κατάκτηση πολιτική. Το να µπορεί κανείς να εκφράζει τη γνώµη του µε θάρρος και να παίρνει το λόγο ανεξαρτήτως καταγωγής-πλούτου-αξιώµατος αποτελεί αναµφισβήτητα στοιχείο υψηλής κοινωνικής προόδου. ii. η δυνατότητα να συµµετέχουν στις συζητήσεις και στις αποφάσεις για δηµόσια θέµατα όλοι οι πολίτες, τους καθιστά υπεύθυνους αλλά και πρόθυµους να επωµιστούν βάρη και να κάνουν θυσίες για το κοινό συµφέρον. Η συναίσθηση ότι αποφασίζουν όλοι µαζί να υλοποιήσουν ό,τι προωθεί το κοινό καλό τους δίνει τη δύναµη και τους οπλίζει µε θάρρος ώστε να πετύχουν τους συλλογικούς στόχους. Στις σύγχρονες δηµοκρατικές κοινωνίες µπορούµε να πούµε ότι συµβαίνει κάτι ανάλογο. Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωµα εκλογής των αντιπροσώπων τους στη Βουλή µέσω της ψήφου. Συνεπώς γίνονται συµµέτοχοι και συνυπεύθυνοι στην άσκηση εξουσίας ενώ µε την ενεργό παρουσία τους σε όργανα συλλογικής δράσης έχουν τη δυνατότητα µιας δυναµικής και ουσιαστικής παρουσίας στα κοινά. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6 Στην Αθηναϊκή δηµοκρατία του 5ου αι. π.χ. κάθε πολίτης µπορούσε στη συνέλευση του δήµου να διατυπώσει ελεύθερα τη γνώµη του για οποιοδήποτε πολιτικό θέµα είχε τεθεί προς συζήτηση. Ωστόσο για θέµατα που απαιτούσαν εξειδικευµένες γνώσεις οι Αθηναίοι καλούσαν ως συµβούλους τους "επαΐοντες", τους ειδήµονες και αρνούνταν να δεχτούν τη γνώµη των µη ειδικών. Έτσι µε την αναγνώριση της αρµοδιότητας του "ειδικού" φαίνεται η εξειδίκευση η οποία αποτελεί δείγµα ανάπτυξης και προηγµένης οργάνωσης. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7 Ο Σωκράτης θέλοντας να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται, ανέφερε ότι στην εκκλησία του δήµου είχε δικαίωµα να µιλήσει ελεύθερα κάθε πολίτης, για τα δηµόσια θέµατα χωρίς να το έχει διδαχτεί. Επίσης ανέφερε ότι άριστοι άνδρες όπως ο Περικλής δεν µπόρεσαν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους. Αυτό λοιπόν υποδηλώνει ότι α) όλοι εκ φύσεως κατέχουν την πολιτική τέχνη εποµένως οι πολιτικοί, όπως ο Περικλής, δεν υπάρχει λόγος να διδάξουν σε κανέναν την πολιτική τέχνη ή β) αν δεν µπορούν να τη διδάξουν, τότε η πολιτική τέχνη διδάσκεται και είτε κάποιοι δεν είναι καλοί δάσκαλοι είτε κάποιοι µαθητές είναι ανεπίδεκτοι. ιαπιστώνουµε λοιπόν την ύπαρξη µιας αντίφασης: από τη µια προβάλλεται η άποψη ότι την πολιτική

76 Page 75 αρετή την κατέχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι που δεν την έχουν (=οι γιοι του Περικλή). Αυτό βέβαια εξηγείται από το γεγονός ότι τα επιχειρήµατα του φιλοσόφου είναι περιγραφικά και εµπειρικά και δε δίνονται µε αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων όπως θα περιµέναµε από το Σωκράτη. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 8 Ο Σωκράτης στο δεύτερο επιχείρηµα του υποστηρίζει πως ένας µεγάλος πολιτικός άνδρας ο Περικλής, µε εξαιρετικές πολιτικές ικανότητες, δεν µπόρεσε να κάνει τους γιους του µεγάλους πολιτικούς. Εποµένως, κατά την άποψη του, η αρετή δε διδάσκεται. Ωστόσο το παράδειγµα δεν είναι εύστοχο. Γιατί: i. το γεγονός ότι αυτοί οι νέοι δεν κατείχαν την πολιτική αρετή δε σηµαίνει ούτε ότι ήταν διεφθαρµένοι ούτε ότι δεν κατείχαν την αρετή ως πολίτες. ii. ακόµα και αν δεχτούµε ότι ο Περικλής δεν µπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετή του πολίτη, θα έπρεπε να λάβουµε υπόψη: τη µεταδοτικότητα του δασκάλου και τη δεκτικότητα του µαθητή. Το ότι κατέχει κάποιος µια αρετή, δε συνεπάγεται ότι διαθέτει και διδακτική ικανότητα. iii. Τέλος δεν µπορεί να αποδειχτεί και µάλιστα από ένα παράδειγµα που αµφισβητείται το διδακτό ή το µη διδακτό της πολιτικής αρετής. Άρα το γενικό συµπέρασµα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση δεν συµπίπτει µε την ικανότητα να τη διδάξει κανείς. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 9 Ο Σωκράτης µε αξιοθαύµαστη παρρησία δε διστάζει να αναφερθεί στον κακό και διεφθαρµένο χαρακτήρα του Αλκιβιάδη, τη στιγµή που αυτός είναι παρόν στη συζήτηση. Παράλληλα είναι εµφανής η ειρωνεία του όταν αναφέρεται στον Κλεινία και στην ανάθεση της εκπαίδευσης του στον Αρίφρονα. Μιλά γι' αυτόν υποτιµητικά σαν να ήταν κάποιο νόµισµα που το απέσπασε από χέρια πονηρά και το κατέθεσε για καλύτερη απόδοση σε ασφαλές ταµιευτήριο. Όµως ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος µαθήσεως. Ο Σωκράτης δε διστάζει να πει την αλήθεια και µάλιστα να αποδώσει και χαρακτηρισµούς που ανταποκρίνονται στην προσωπικότητα αυτών των νεαρών. Αυτό αποδεικνύει την παρρησία του και την απέχθεια του να "καλοπιάνει" τον οποιονδήποτε καθώς και την πρόθεση του για αντικειµενικότητα έστω κι αν πρέπει να θίξει κάποιον αγαπηµένο µαθητή (ο Αλκιβιάδης). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 10 i. Παρατηρούµε ότι αν και ο Πρωταγόρας απαντά σχετικά µε το αντικείµενο της διδασκαλίας του, ότι πρόκειται δηλαδή για την "πολιτική τέχνη", ο Σωκράτης σκόπιµα χρησιµοποιεί τον όρο "ἀρετή". Αυτό υποδηλώνει ότι θέλει να οδηγήσει τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια του όρου "ἀρετή" αφού τον απασχολούσε ιδιαίτερα το θέµα της κατάκτησης της. Αντίθετα οι σοφιστές για το θέµα αυτό είχαν ενδιαφέρον περισσότερο "χρησιµοθηρικό". Ο Σωκράτης όµως αναζητούσε το σταθερό έδαφος, πάνω στο οποίο θα µπορούσε να καθοριστεί κάθε έννοια: καλού-αρετήςσοφίας. Εκµεταλλεύεται λοιπόν την ευκαιρία να οδηγήσει τη συζήτηση γενικά στο περιεχόµενο της έννοιας της αρετής, προκειµένου να διατυπώσουν και οι δύο τη θέση τους γι' αυτή. ii. Ο Σωκράτης φαίνεται να θεωρεί την "πολιτική ἀρετή" µέρος της ευρύτερης έννοιας "ἀρετή". Ο όρος "ἀρετή" είναι ταυτόσηµος µε τους όρους "εὐβουλία", "πολιτική τέχνη", "πολιτική ἀρετή ", "ἀνδρός ἀρετή". Οι όροι που εναλλάσσονται στο κείµενο αφορούν τη δράση του πολίτη τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δηµόσιο βίο. Άλλωστε ο Αθηναίος πολίτης δεν νοείται απλά ως άτοµο, αλλά ως µέλος του κοινωνικού συνόλου αφού µόνο µέσα στο σύνολο µπορεί να καταξιωθεί, να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει ευεργετικά σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο. Η αγωγή λοιπόν που αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης οδηγεί τον πολίτη να δρα µε επιτυχία και στους δύο τοµείς. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 11 βλ. απάντηση 10 (ii)

77 Page 76 Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 12 Το µεθοδολογικό τέχνασµα εντοπίζεται στη φράση "γιατί εγώ δε θεωρούσα... δεν µπορώ να το αµφισβητήσω". Η φράση αυτή εµπεριέχει φιλοφροσύνη για το κύρους του σοφιστή, όµως υποκρύπτει και µία ειρωνεία σχετικά µε το διδακτό ή µη της αρετής. Ο Σωκράτης δίνει την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτό της αρετής. Στην ουσία όµως "αµφιβάλλει" ώστε να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο. Ο Σωκράτης ποτέ δεν υποστήριξε ότι η "κακία είναι έµφυτη", αντίθετα τη θεωρούσε αποτέλεσµα άγνοιας. Βασική αρχή της φιλοσοφίας του ήταν το "οὐδεὶς ἑκὼν κακός". Κανένας δεν είναι κακός µε τη θέληση του, αλλά από άγνοια της αρετής. Γενικά πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τις σταθερές αρχές κάτι που θα το πετύχει µε τη λογική του, όταν συνηθίσει να τη χρησιµοποιεί και όχι µε τις αισθήσεις. Αυτή η γνώση µπορεί να φέρει τον άνθρωπο στην "εὑδαιµονία", στο καλό και στο δίκαιο, εποµένως στην "ἀρετή". Η φράση βέβαια του Σωκράτη: "το σωστό εκ µέρους µου είναι να πω" αποκαλύπτει µεν τη µετριοφροσύνη του αλλά και την αποφασιστικότητα του να εκθέσει τη δική του αντίθετη άποψη. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 13 "Σωκρατική ειρωνεία": ονοµάζεται η προσποιητή άγνοια που επιδείκνυε ο φιλόσοφος στις συζητήσεις του. Συγκεκριµένα προσποιούνταν ότι δεν γνώριζε τίποτα, αλλά ότι ενδιαφερόταν να µάθει από τους άλλους. Σε κανέναν όµως δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το συγκεκριµένο. Αντίθετα πίστευε ότι κάθε άνθρωπος αν µάθει να χρησιµοποιεί το νους του, τη λογική του, θα µπορέσει να σκεφτεί και να βρει την αλήθεια. Έτσι ο Σωκράτης δεν πρόσφερε έτοιµες γνώσεις αλλά µε τις κατάλληλες ερωτήσεις έκανε τον συνοµιλητή πρώτα να συνειδητοποιήσει την πλάνη του σ' ένα θέµα και την πνευµατική του κατωτερότητα και στη συνέχεια να φτάσει σε γνώσεις που ήδη είχε µέσα του. Αυτή η "σωκρατική ειρωνεία" είναι εµφανής ιδιαίτερα στη φράση: "µάλιστα κατέχεις ωραία τέχνη, αν βέβαια την κατέχεις". Στο σηµείο αυτό, µε ευγένεια, προβάλλει την αµφισβήτηση του για την ειδικότητα που ισχυρίζεται ότι κατέχει µε σκοπό να τον προκαλέσει ώστε να αναπτύξει την άποψη του. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 14 Ο Σωκράτης δε "διδάσκει" την αρετή, όπως γενικά δεν υποσχόταν ότι θα διδάξει κάτι το συγκεκριµένο. Βασική του αρχή και µέθοδος ήταν να µη προσφέρει έτοιµες γνώσεις αλλά µέσα από κατάλληλα επιλεγµένες ερωτήσεις έκανε το συνοµιλητή αφού συνειδητοποιήσει την άγνοια του, να φτάσει στη γνώση, χρησιµοποιώντας το νου του. Εποµένως στόχος του είναι να προβληµατίσει σχετικά µε το περιεχόµενο του όρου "ἀρετή" και τη δυνατότητα να διδαχτεί ή όχι και όχι να διδάξει την αρετή. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 15 Οι γνώσεις του Πρωταγόρα προέρχονται από εµπειρία, παιδεία και προσωπική αναζήτηση. Η εµπειρία έχει να κάνει µε γνώσεις που απορρέουν µέσα από τα βιώµατα, η παιδεία παρέχει γνώσεις που αποκτώνται µε τη µελέτη και η προσωπική αναζήτηση, η έρευνα, οδηγεί σε γνώσεις που προκύπτουν µέσα από τον προσωπικό µόχθο αναζήτησης της αλήθειας. Το τελευταίο, η προσωπική δηλαδή συµβολή είναι που προσδιορίζει και τα όρια του καθένα. Μέχρι που µπορεί να φτάσει στην προσπάθεια του για αναζήτηση της αλήθειας και κατάκτηση της γνώσης. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 16 Βασικές µέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών, ήταν: i. ο µύθος ii. ο λόγος / διάλεξη iii. και ο σχολιασµός ποιητικών κειµένων Στο κείµενο αρχικά γίνεται λόγος για τη "διάλεξη", τη θεωρητική δηλαδή διαπραγµάτευση ενός θέµατος µε συνεχή λόγο. Ωστόσο, η συγκεκριµένη µέθοδος αποτελεί µέθοδο πειθούς και όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Συνεπώς µπορεί να εφαρµοστεί επιτυχώς στα δικαστήρια, στις πολιτικές συνελεύσεις, αλλά όχι στην αναζήτηση της αλήθειας.

78 Page 77 Ο µύθος, τον οποίο επίσης θα χρησιµοποιήσει ο Πρωταγόρας, είναι αφήγηση µε ποιητικό χαρακτήρα που προέρχεται από την παράδοση ή αποτελεί κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο µύθος του "Προµηθέα" που θα χρησιµοποιήσει ο Πρωταγόρας έχει προφανώς αυτό τον ποιητικό και συµβολικό χαρακτήρα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 17 Οι σοφιστές χρησιµοποίησαν το "µύθο" ως διδακτικό µέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγική του δύναµη και στην κοινωνική του αποτελεσµατικότητα. Ο "µύθος" µεταστοιχειώνεται γίνεται δηλαδή φιλοσοφικός µύθος για να συµπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο. Οι σοφιστές αν και θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου, καταφεύγουν συστηµατικά στο "µύθο" όταν κρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την "επαγωγική" του δύναµη. Απ' αυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεν αναπαράγουν ούτε δέχονται µυθικές ερµηνείες. Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στη διδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 18 Η µέθοδος του Σωκράτη για την αναζήτηση της απόλυτης ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν η "επαγωγική", "οι επακτικοί λόγοι", µε σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισµών, "τό ὀρίζεσθαι καθόλου". Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγµατα, κυρίως από την καθηµερινή ζωή και εµπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνοµιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συµπερασµάτων που θα ξεπερνούν την εµπειρία και θα οδηγούν στην απόλυτη γνώση του θέµατος. Όταν προέκυπτε ένας απόλυτος ορισµός, µια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, του δίκαιου και της αδικίας, της οµορφιάς και της ασχήµιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, η διαδικασία αυτή είχε απόλυτη επιτυχία. Μ' αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης, ο άνθρωπος που ένα µόνο γνώριζε, την ίδια την άγνοια, σηµάδεψε την πορεία της φιλοσοφικής σκέψης αποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο µοναδικός οδηγός προς την αλήθεια, το καθολικό, το αιώνιο. Στο κείµενο η µέθοδος αυτή εντοπίζεται στην ανάπτυξη της επιχειρηµατολογίας του σχετικά µε το µη διδακτό της αρετής. (βλ. ερ.4). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 19 Οι Αθηναίοι, όταν στην εκκλησία του δήµου καλούν ειδικούς, προκειµένου να εκθέσουν τη γνώµη τους σε περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούνται θέµατα της αρµοδιότητας τους, ενεργούν σωστά. Αυτό υποδηλώνει µία ώριµη στάση αφού επιδιώκεται να ακουστεί ο ειδήµων και έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος να µιλά ο καθένας για το καθετί χωρίς να το κατέχει. Επίσης στο πλαίσιο της ανταλλαγής απόψεων όταν διεξάγεται συζήτηση πολιτική ή γνωµοδοτική και η συµβουλευτική παρουσία των πολιτών είναι απαραίτητη προκειµένου να υπάρξει σωστή ενηµέρωση η οποία θα οδηγήσει στη λήψη ορθών αποφάσεων. Τη στιγµή που τα συγκεκριµένα ζητήµατα είναι έργα κοινής ωφέλειας, η συµµόρφωση της εκκλησίας του δήµου στις υποδείξεις των ειδικών είναι στάση επιβαλλοµένη αφού µόνο αυτοί µπορούν να εγγυηθούν την ολοκληρωµένη επίτευξη έργων που συµβάλλουν στην ευµάρεια της πόλης και την πολιτιστική πρόοδο. Από την άλλη πλευρά η παροχή ελευθερίας του λόγου σ' όλους τους πολίτες όταν πρόκειται να συζητηθούν θέµατα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, συνιστά µια κατάκτηση της δηµοκρατίας και προϋπόθεση για την οµαλή λειτουργία της. Μέσα απ' αυτή τη διαδικασία αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη ορθών αποφάσεων αφού ακούγονται όλες οι απόψεις, προερχόµενες από διαφορετικές πλευρές. Η κατοχύρωση του δικαιώµατος της "παρρησίας" σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση ή οικονοµική επιφάνεια αποτελεί ένδειξη ώριµης αντιµετώπισης των προβληµάτων. Παρατηρώντας τις σύγχρονες κοινωνίες διαπιστώνουµε ότι έχουν περιορίσει το θέµα της ελεύθερης έκφρασης της γνώµης σε πολιτειακά και διοικητικά θέµατα στους εκλεγµένους κάθε φορά βουλευτές. Οι πολίτες βέβαια µε την ψήφο τους, εκφράζουν την πολιτική τους βούληση ή έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν και τη γνώµη τους µέσω συλλογικών οργάνων, αλλά και µέσω των Μ.Μ.Ε. Σήµερα υπάρχει µια θεµελιώδης διαφορά, η δηµοκρατία είναι έµµεση και οι αποφάσεις λαµβάνονται από την κυβέρνηση που ορίζει ο λαός. Γενικά πάντως κύρια επιδίωξη

79 Page 78 είναι να συµµετέχουν οι ειδικοί στη λήψη αποφάσεων. Γι' αυτό οι κυβερνήσεις αποτελούνται από σηµαντικό αριθµό υπουργείων ώστε µε κάθε θέµα που προκύπτει να ασχολούνται οι ειδικοί. Έτσι γίνονται προτάσεις και λαµβάνονται πολιτικές αποφάσεις αφού προηγηθούν εµπεριστατωµένες µελέτες εξειδικευµένων οργάνων. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 20 ( ες ερµηνευτικά σχόλια: 6.Τα επιχειρήµατα του Σωκράτη και 7. Σχολιασµός της συλλογιστικής πορείας του Σωκράτη) Επιστροφή: Ενότητα 1η (318e-320c) - Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας;

80 Page 79 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 2η (320d-321b5) - Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Να γίνει µετάφραση του ακόλουθου αποσπάσµατος του κειµένου: "Νέµων δέ...πορίζων" Ερµηνευτική ερώτηση 2. " Ην γάρ ποτε χρὸνος": να εξετάσετε τη λειτουργία της φράσης στη δοµή του λόγου. Ερµηνευτική ερώτηση 3. Τι υπήρχε πριν απο τη δηµιουργία των θνητών όντων; Ερµηνευτική ερώτηση 4. " Οτε θεοὶ µὲν ἦσαν", "τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ" : νοµίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση µε την αγνωστικιστική θέση του Πρωταγόρα; Ερµηνευτική ερώτηση 5. "γῆς ἔνδον": ποια αρχέγονη αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριµένη φράση του Πρωταγόρα; Ερµηνευτική ερώτηση 6. Να εντοπίσετε το σηµείο του κειµένου που αναφέρεται στην αρχή του "αυτοχθονισµού" και να τη συνδέσετε µε την ανθρωπολογική θεωρία του "πρωταγόρειου µύθου". Ερµηνευτική ερώτηση 7. Από ποια στοιχεία δηµιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα; Ποιες κοσµολογικές αντιλήψεις ακολουθεί ο Πρωταγόρας; Ερµηνευτική ερώτηση 8. Αφού εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιµηθέα και τον Προµηθέα να σκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενός. Ερµηνευτική ερώτηση 9. Πως εξυπηρετεί την οικονοµία του µύθου ο καταµερισµός αρµοδιοτήτων ανάµεσα στον Προµηθέα και τον Επιµηθέα; Ερµηνευτική ερώτηση 10. Με ποιες ιδιότητες - δυνάµεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιµηθέας και από ποιους κινδύνους τα εξασφάλιζαν; Ερµηνευτική ερώτηση 11. Να δείξετε ότι ο Επιµηθέας φρόντισε "για την εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων στα πλαίσια του

81 Page 80 οικοσυστήµατος". Ερµηνευτική ερώτηση 12. Να δείξετε ότι ο "µύθος" του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόµο της αναπλήρωσης. Ερµηνευτική ερώτηση 13. Στον µύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναµο και λιγότερο προικισµένο βιολογικά ον. Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί απο τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισµό. ( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ.76 ) Ερµηνευτική ερώτηση 14. ιαβάστε το απόσπασµα της Θεογονίας του Ησίοδου για τον Προµηθέα. Συγκρίνετε τις αφηγήσεις του Ησίοδου και του Πρωταγόρα. ( Ερώτηση σχολικού βιβλίου σελ.76 ) Επιστροφή: Ενότητα 2η (320d-321b5) - Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου

82 Page 81 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 2η (320d-321b5) - Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1 Μετάφραση αποσπάσµατος κειµένου: "Νέµων δέ...πορίζων" Μοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναµη χωρίς ταχύτητα ενώ τα πιο αδύναµα τα εφοδίαζε (στόλιζε) µε ταχύτητα, άλλα τα όπλιζε, σε άλλα, επειδή έδινε άοπλη φύση, επινοούσε γι αυτά κάποια άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Όσα δηλαδή απ αυτά τα περιέκλειε µέσα σε µικρό σώµα (= τα έκανε µικρόσωµα) τους µοίρασε φτερά για να φεύγουν πετώντας (φυγή µε φτερά) ή υπόγεια κατοικία όσα τα έκανε µεγάλα ως προς το µέγεθος, µε αυτό το ίδιο τα έσωζε και τα υπόλοιπα έτσι µοίρασε εξισώνοντας τα (τηρώντας την αναλογία). Αυτά µηχανευόταν επειδή λάµβανε προφυλάξεις µήπως κάποιο γένος εξαφανιστεί. Αφού χορήγησε σε ικανοποιητικό βαθµό σ αυτά µέσα για να αποφύγουν την αλληλοεξόντωση, σοφιζόταν προσαρµοστικότητα για τις µεταβολές του καιρού από το ία, ντύνοντας τα µε πυκνά τριχώµατα και µε ανθεκτικά δέρµατα ικανά να αντιµετωπίζουν το χειµώνα (την κακοκαιρία) αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες και για να είναι για το καθένα αυτά τα ίδια (τα δέρµατα) στρώµα δικό τους από τη φύση όταν πηγαίνουν στο κρεβάτι και δένοντας τα από κάτω µε οπλές και άλλα µε τριχώµατα και µε στερεά και χωρίς αίµα δέρµατα. Και επιπλέον προµήθευε τροφές διαφορετικές για κάθε είδος, για άλλα χορτάρι από τη γη, για άλλα καρπούς δέντρων και για άλλα ρίζες σ ορισµένα απ αυτά καθόρισε να είναι η τροφή τους το φάγωµα άλλων ζώων και σ αυτά έδωσε µικρή γονιµότητα, ενώ σ όσα τρώγονταν απ αυτά, µεγάλη γονιµότητα παρέχοντας σωτηρία στο γένος τους. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2 Η φράση αυτή είναι ο συνήθης τρόπος µε τον οποίο αρχίζουν οι µύθοι. Οι σοφιστές, όπως είναι γνωστό χρησιµοποιούσαν τους µύθους για τις ανάγκες της διδασκαλίας τους. Έτσι τα µυθολογικά στοιχεία αποτελούν κάτι σαν εξωτερική διακόσµηση που πλαισιώνει την εξήγηση του Πρωταγόρα για τη δηµιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου. Ο συγκεκριµένος µύθος αποτελεί µάλλον δηµιούργηµα του σοφιστή και πιθανώς περιλαµβανόταν στο έργο του "Περὶ τῆς ἐν ἀρχῇ καταστὰσεως" που δεν έχει διασωθεί. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3 Σύµφωνα µε το µύθο πριν απο τη δηµιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί. Η "θεογονία" είναι χαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική µυθολογική σκέψη. Ο Πρωταγόρας βέβαια, όπως φαίνεται µέσα απο τα έργα του ήταν "αγνωστικιστής". Έτσι η αναφορά στους θεούς, έχει µάλλον αλληγορική έννοια. Ο ίας δηλαδή συµβολίζει τη νοµοτέλεια που διέπει τη φύση, είναι η λογική. Ο Ερµής, ο Επιµηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νοµοτέλεια της φύσης. Με τη νοµοτέλεια αυτή ρυθµίζονται οι σχέσεις των όντων, εξισορροπούνται οι ανάγκες τους και εξασφαλίζονται τα µέσα για την ικανοποίηση τους. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4 Η συγκεκριµένη φράση προβληµατίζει, αφού ο Πρωταγόρας ήταν "αγνωστικιστής". Πιστεύει ότι η ύπαρξη των θεών δεν µπορεί να εξακριβωθεί κατά την περιορισµένη διάρκεια του ανθρώπινου βίου.

83 Page 82 Αυτό βέβαια δεν σήµαινε ότι απέρριπτε την ύπαρξη κάποιας ανώτερης δύναµης, απέφευγε όµως να δώσει στους θεούς κάποια συγκεκριµένη µορφή. Στη συγκεκριµένη όµως περίπτωση πρόκειται για µύθο µε αλληγορική σηµασία. Ο ίας είναι η νοµοτέλεια που διέπει τη φύση, είναι ο λόγος και οι άλλοι θεοί, όργανα. Με τη νοµοτέλεια αυτή ρυθµίζονται οι σχέσεις των όντων, εξισορροπούνται οι ανάγκες τους και εξασφαλίζονται και τα µέσα για την ικανοποίηση τους. Έπειτα ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται µάλλον για την εξήγηση της δηµιουργίας του θρησκευτικού συναισθήµατος, παρά για το θέµα της ύπαρξης των θεών. Ωστόσο, δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι, αντίθετα και αυτοί δηµιουργήθηκαν, απλώς προϋπήρχαν των θνητών όντων. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5 Στη συγκεκριµένη φράση :"γῆς ἔνδον", εντοπίζεται η αρχέγονη αντίληψη της "µητέρας-γης", στα σπλάχνα της οποίας γονιµοποιούνταν και αναδηµιουργούνταν οι νέοι οργανισµοί. Πρέπει να επισηµάνουµε ότι στη φράση "γῆς ἔνδον", το όνοµα γη, χρησιµοποιείται µε τη σηµερινή σηµασία που σηµαίνει τη γήινη σφαίρα. Αντίθετα στη φράση "ἐκ γῆς καὶ πυρὸς" σηµαίνει την ύλη, το χώµα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6 Η αντίληψη του αυτοχθονισµού εµφανίζεται στη φράση "γῆς ἔνδον". Συγκεκριµένα εκφράζεται η πεποίθηση ότι κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν απο τη γη, στην οποία όµως έζησαν στη συνέχεια κάνοντας τη πατρίδα τους. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει µια προνοµιακή σχέση µε την πατρίδα και ένα αίσθηµα ευγενικής καταγωγής. Παράλληλα ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δηµιουργία πλασµάτων κάτω απο την επιφάνεια της γης. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7 Σύµφωνα µε τους "κοσµογονικούς µύθους" οι πρώτοι άνθρωποι προήρθαν απο τη γη. Ειδικότερα, ο Παρµενίδης στην κοσµολογία του υποστηρίζει ότι όλα τα όντα προέρχονται απο τη σύνθεση δύο στοιχείων: από το "πῦρ" (φωτιά) και τη "γῆ" (χώµα) άποψη που ασπάζεται και ο Πρωταγόρας. Ο Εµπεδοκλής πρόσθεσε άλλα δυο στοιχεία, το "ὕδωρ" (νερό) και τον "αἰθὴρ" (αέρα). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 8 Ο Προµηθέας και ο Επιµηθέας ήταν Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας Κλυµένης. Ο Προµηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την πρόσφερε στους ανθρώπους. Αυτή αποτέλεσε τη βάση του τεχνικού πολιτισµού, µαζί µε την "ἒντεχνον σοφὶαν". Έτσι αποτέλεσε ευεργέτη της ανθρωπότητας. Η φωτιά και η έντεχνος σοφία είναι οι δυο θεµελιώδεις προϋποθέσεις που βοήθησαν τον άνθρωπο να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να γίνει στη συνέχεια κατασκευαστής και δηµιουργός, ο homo haber. Η ετυµολογία του ονόµατος του: "πρό + µήτις", σκεπτόµενος από πριν, προνοητικός, σώφρων δηλώνει την προσωπικότητα του. Ωστόσο, ο αδερφός του, ο Επιµηθέας, είχε χαρακτηριστικά και ιδιότητες αντίθετα από εκείνον. Το όνοµα του, που προέρχεται από τα " Επί + µῆδος", σηµαίνει τον σκεπτόµενο εκ των υστέρων, τον απερίσκεπτο. Στον Επιµηθέα οι θεοί έδωσαν ως σύζυγο την Πανδώρα, η περιέργεια της οποίας προκάλεσε πολλά δεινά στο ανθρώπινο γένος. Αυτός ο καταµερισµός των αρµοδιοτήτων εξυπηρετεί την οικονοµία του µύθου, αφού ο Επιµηθέας µοίρασε όλες τις χρήσιµες ιδιότητες στα ζώα, αφήνοντας τον άνθρωπο αδύναµο και ανυπεράσπιστο. Αυτές τις ατέλειες ήρθε να αντισταθµίσει ο Προµηθέας µε την κλοπή της φωτιάς και της κατασκευαστικής γνώσης που κατείχαν οι θεοί, ώστε να µπορέσει ο άνθρωπος να επιβιώσει. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 9 Βλέπε προηγούµενη απάντηση Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 10 Ο Επιµηθέας εξόπλισε τα ζώα µε συγκεκριµένες ιδιότητες προκειµένου να τα εξασφαλίσει από κινδύνους. Ειδικότερα, τους έδωσε όπλα, όπως η ταχύτητα, τα φτερά, το µέγεθος για να προλάβει την αλληλοεξόντωση αλλά και µέσα προφύλαξης απο τις καιρικές µεταβολές, όπως το πυκνό τρίχωµα και

84 Page 83 το γερό δέρµα. Επίσης δεν έδωσε σ' όλα τα ζώα το ίδιο είδος τροφής ώστε να µην εξαντληθούν τα αποθέµατα. Πρόσφερε λοιπόν µια διατροφική ποικιλία. Τέλος µε την πολυγονία προίκισε αυτά που αποτελούσαν τροφή των άλλων ζώων ώστε να µην εξαφανιστούν κάποια είδη, ενώ έδωσε ολιγογονία σ' αυτά που τρέφονταν µε άλλα ζώα. Μ' αυτή λοιπόν την αντισταθµιστική και ασύµµετρη κατανοµή ιδιοτήτων, µε το νόµο δηλαδή της αναπλήρωσης προσπάθησε να πετύχει την εξισορρόπηση αντίρροπων τάσεων στο οικοσύστηµα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 11 Ο Επιµηθέας µε τη ασύµµετρη κατανοµή ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα, προσπάθησε να ισορροπήσει αντίρροπες τάσεις ώστε να λειτουργήσει το οικοσύστηµα. Συγκεκριµένα, εξόπλισε τα ζώα µε όπλα για να προλάβει την αλληλοεξόντωση, µε µέσα προφύλαξης από τις εποχές του έτους, µε ποικιλία τροφής και τέλος µε πολυγονία και ολιγογονία για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση. Παρατηρούµε ότι ο µύθος αυτός του Πρωταγόρα εξηγεί ουσιαστικά το νόµο της αναπλήρωσης, σύµφωνα µε τον οποίο κάθε αδυναµία αναπληρώνεται από µια ικανότητα. Συγκεκριµένα, η ταχύτητα αντιστάθµισε την αδυναµία, τα φτερά και η υπόγεια κατοικία τη µικρή σωµατική διάπλαση. Αντίθετα όσα ζώα είχαν δύναµη δεν χρειάζονταν ταχύτητα, ενώ όσα είχαν µεγάλο µέγεθος σώζονταν χάρη σ' αυτό. Τα όπλα πάλι αντιστάθµιζαν την έλλειψη δύναµης και ταχύτητας, ενώ το γερό δέρµα και το πυκνό τρίχωµα τα προστάτευαν από τις µεταβολές του καιρού. Με την πολυγονία ή ολιγογονία αντίστοιχα εξασφάλισε τη διαιώνιση των ειδών, ενώ µε την ποικιλία τροφής πέτυχε να µην εξαφανιστούν κάποια είδη. Ετσι κατόρθωσε στα πλαίσια του οικοσυστήµατος, µια εξισορρόπηση απαραίτητη για την επιβίωση των διαφόρων ειδών. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 12 Βλέπε απάντηση ερώτησης 10 Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 13 Στο µύθο του Πρωταγόρα, ο Επιµηθέας εφοδίασε όλα τα είδη µε µέσα ικανά να προστατεύονται και να προσαρµόζονται στις διάφορες συνθήκες ώστε να επιβιώνουν. Τον άνθρωπο όµως που θα ερχόταν σε λίγο στον κόσµο τον άφησε τελείως ανυπεράσπιστο. Απέναντι σ' αυτή την απερίσκεπτη συµπεριφορά του Επιµηθέα, ο Προµηθέας δεν ήταν δυνατόν να µείνει απαθής. Έκλεψε τη φωτιά και την έντεχνη σοφία απο τους θεούς, απαραίτητα στοιχεία για την απόκτηση και τη χρησιµοποίηση τεχνικών γνώσεων, και τα δώρισε στον άνθρωπο. Έτσι αυτός µπόρεσε όχι µόνο να επιβιώσει και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα έµβια όντα αλλά και να αναπτύξει έναν ανώτερο πολιτισµό. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 14 Οι δύο µύθοι πραγµατεύονται την κλοπή της φωτιάς από τον Προµηθέα και την απόδοση της στους ανθρώπους για την καλυτέρεψη της ζωής τους. Ωστόσο : i. µια σοβαρή διαφορά είναι ότι ο Ησίοδος αναφέρει πως τη φωτιά οι άνθρωποι την είχαν και τους την πήρε ο ίας για εκδίκηση επειδή ο Προµηθέας τον ξεγέλασε στη µοιρασιά των ζώων που προορίζονταν για θυσίες. Ο Προµηθέας όµως την έκλεψε και την έδωσε στους ανθρώπους ξανά. Αντίθετα ο Πρωταγόρας εµφανίζει τον Προµηθέα να κλέβει από την αρχή τη φωτιά επειδή ο άνθρωπος είχε µείνει ανυπεράσπιστος εξαιτίας της αφροσύνης του Επιµηθέα. ii. Επίσης ο Ησίοδος ενδιαφέρεται να περιγράψει τους καβγάδες του ία και του Προµηθέα και παρεµπιπτόντως αναφέρεται στους ανθρώπους. Αντίθετα ο Πρωταγόρας έχει ως στόχο να ερµηνεύσει πως οι άνθρωποι προχώρησαν στην οργάνωση κοινωνιών, µ' ένα µύθο "ανθρωποκεντρικό". Γι' αυτό µιλάει για κλοπή και της έντεχνης σοφίας, ενώ ο Ησίοδος µόνο για την κλοπή της φωτιάς. iii. Ενώ ο Ησίοδος δεν αναφέρεται καθόλου στη διαδικασία δηµιουργίας του ανθρώπου και των θνητών όντων, ο Πρωταγόρας επικεντρώνεται κυρίως σ' αυτό το ζήτηµα καθώς και στο πρόβληµα του εξοπλισµού του απέναντι στους κινδύνους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τον ένα µύθο τον διηγείται ένας ποιητής, ενώ τον άλλο ένας φιλόσοφος. iv. Μια τελευταία διαφορά είναι η διαφορετική αντίληψη που έχουν ο Ησίοδος και ο Πρωταγόρας για το θεό. Στο µύθο του Ησίοδου ο ίας παρουσιάζεται αδιάφορος προς το ανθρώπινο γένος έως

85 Page 84 εχθρικός, ενώ στου Πρωταγόρα περισσότερο φιλικός. Επιστροφή: Ενότητα 2η (320d-321b5) - Η αρχή της δηµιουργίας του ανθρώπου

86 Page 85 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 3η (321b6-322a) - Η κλοπή της φωτιάς ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Παρατηρήστε πως χαρακτηρίζονται µέσα στο κείµενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητες που σήµερα ονοµάζουµε «τεχνολογία». Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισµούς. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 78) Ερµηνευτική ερώτηση 2. Λαµβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου, να προσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως «έντεχνη σοφία» ο Πρωταγόρας. Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δηµιουργήµατα συµπεριλαµβάνονται, νοµίζετε, στην έντεχνη σοφία; Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάµενα στην τεχνολογία και την τέχνη; Είναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στη δηµιουργία του πολιτισµού και στην επιβίωση του ανθρώπου µέσα σε µια φύση εχθρική; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 79) Ερµηνευτική ερώτηση 3. Να εντοπίσετε στο κείµενο την αδυναµία του αποτελέσµατος της διανοµής που πραγµατοποίησε ο Επιµηθέας ως προς τα έλλογα όντα. Να αναφέρετε µε ποιο τρόπο ο Προµηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσµατικότητα της ενέργειας αυτής. Ερµηνευτική ερώτηση 4. Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγηµένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωµένο σύνολο a priori και όχι ως απόκτηµα σταδιακής πείρας και κόπου µέσα στους αιώνες. Συµφωνείτε µε την ανάγνωση αυτή του µύθου ή όχι και γιατί; Επιστροφή: Ενότητα 3η (321b6-322a) - Η κλοπή της φωτιάς

87 Page 86 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 3η (321b6-322a) - Η κλοπή της φωτιάς ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1 Οι δραστηριότητες που σήµερα ονοµάζουµε τεχνολογία στο κείµενο εντοπίζονται στα εξής σηµεία: i. «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» ii. «τήν τε ἔµπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς» iii. «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν» Στην ουσία αναφέρονται δύο στοιχεία της τεχνολογίας: η «ἔντεχνος σοφία» δηλαδή η θεωρητική γνώση της Αθηνάς και «ἡ ἔµπυρος τὲχνη» δηλαδή η πρακτική του Ηφαίστου. Η εναρµόνιση των δύο τµηµάτων οδηγεί στην πρόοδο του τεχνικού πολιτισµού. Άλλωστε ο Ήφαιστος είναι ο θεός των τεχνικών κατασκευών, ο δηµιουργός τεχνίτης θεός, και η Αθηνά είναι η θεά της σοφίας και της πνευµατικής δηµιουργίας. Και τα δυο µαζί τµήµατα αποτελούν «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν». Υπάρχουν οι τεχνικές γνώσεις: η σοφία που εµπεριέχει την τέχνη, δηλαδή τις ικανότητες που για την εφαρµογή τους χρειάζεται η βοήθεια της κινητήριας δύναµης που είναι η φωτιά. «Ἡ ἔντεχνος σοφία» είναι η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα, οι απαραίτητες δεξιότητες που καλύπτουν τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά και τις τέχνες. [Βλέπε ερµηνευτικό σχόλιο 6 «ἔντεχνος σοφία».] Η «ἔµπυρος τὲχνη» αποτελεί το πρακτικό µέρος, τη βάση και το κύριο «εργαλείο» για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού επιτεύγµατος. Ο άνθρωπος εξοπλίζεται µε σοφία που εµπεριέχει τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τις τεχνικές και κατασκευαστικές εφαρµογές. Η φωτιά είναι η κινητήρια δύναµη για την επίτευξη αυτών των εφαρµογών. Μοιάζει µε την έννοια της σηµερινής τεχνολογίας, αφού για την ανάπτυξη της χρειάζεται τεχνογνωσία (σοφία) και ενέργεια (πῦρ), µε τη διαφορά ότι σήµερα ο άνθρωπος αξιοποιεί πολλές πηγές ενέργειας. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2 [Βλέπε ερµηνευτικό σχόλιο 6 «ἔντεχνος σοφία» και «πῦρ».] Ο όρος «ἔντεχνος σοφία» περιέχει τη λέξη τέχνη και κατ επέκταση αναφέρεται και στην καλλιτεχνική δηµιουργία. Βέβαια δεν είναι σχετική µε τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά µε την υλοποίηση αυτών των καλλιτεχνικών ιδεών και την δηµιουργία έργων µε τη βοήθεια των τεχνικών γνώσεων και των εργαλείων. Η τέχνη ως καλλιτεχνικό δηµιούργηµα δεν έχει άµεση σχέση µε την «ἔντεχνον σοφίαν», αφού αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην έµπνευση, στη σκέψη, στο ταλέντο. Παρολ αυτά για να υλοποιηθεί η ιδέα, η καλλιτεχνική αυτή έµπνευση, είναι απαραίτητα τα υλικά µέσα, η τεχνογνωσία (δηλαδή η «ἔντεχνος σοφία» και το «πῦρ»). Η γέννηση και η ανάπτυξη της τεχνολογίας υπηρετεί µέχρι κάποιο σηµείο την τέχνη και στηρίζεται σ αυτή. Με την τεχνολογία, ο άνθρωπος κατάφερε όχι µόνο να επιβιώσει ανάµεσα στα «ἄλογα ὄντα» αλλά και να διαφοροποιηθεί από αυτά, να αναπτύξει πολιτισµό και µια ανώτερη µορφή ζωής. Σ αυτή την ανώτερη µορφή ζωής ο άνθρωπος δηµιούργησε την τέχνη, η οποία δεν είναι εξίσου απαραίτητη για την επιβίωση του µέσα σε µια φύση εχθρική αλλά για την ψυχή του ανθρώπου ως πηγή έκφρασης συναισθηµάτων. Άλλωστε η λέξη πολιτισµός είναι συνυφασµένη µε τη λέξη τέχνη. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3

88 Page 87 Ο Επιµηθέας έκανε τη διανοµή των δυνάµεων σε όλα τα έµβια όντα µε τέτοιο τρόπο που να τους εξασφαλίσει την επιβίωση και την διαιώνιση του είδους τους. Ενεργώντας όµως µε απερισκεψία και χωρίς να είναι καθόλου προνοητικός, όταν σταµάτησε η διανοµή, όπου και του είχαν τελειώσει πλέον οι δυνάµεις, διαπίστωσε ο ίδιος ότι είχε ήδη σπαταλήσει όλες τις ιδιότητες και είχε ξεχάσει τον άνθρωπο αφήνοντας τον εντελώς «ἀκόσµητον» «γυµνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον». Βρισκόταν σε δεινή πλέον θέση και γι αυτό «ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο» και η αγωνία του δυνάµωνε καθώς πλησίαζε η µέρα που το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της δικής του απρονοησίας θα οδηγούνταν στον αφανισµό του. Περίµενε έναν από µηχανής θεό που θα έδινε λύση στο πρόβληµα, και αυτός ήταν ο Προµηθέας. Ο τελευταίος ήρθε να επιθεωρήσει «ἐπισκεψόµενος» τη διανοµή που έκανε ο αδελφός του Επιµηθέας, (όπως άλλωστε ο ίδιος επιθυµούσε και του είχε ζητήσει). Φιλεύσπλαχνος και φιλάνθρωπος ο Προµηθέας και γνωρίζοντας ότι το έργο των δύο Τιτάνων επρόκειτο να χαρακτηριστεί αποτυχία µε τον αφανισµό του ανθρώπινου είδους ενέργησε αποφασιστικά. Έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς και τις δώρισε στον άνθρωπο, πιο συγκεκριµένα: «τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί» «τὴν περὶ τὸν βίον σοφίαν» «τήν τε ἔµπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ηφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Αθηνᾶς» [Βλέπε ερµηνευτικό σχόλιο 6 για τα τρία προηγούµενα.] Ο γενναίος Προµηθέας αντιµετώπισε εύστοχα το πρόβληµα που δηµιούργησε ο αδελφός του, µε τρόπο που τον χαρακτηρίζει φιλάνθρωπο και στη συνέχεια υπέµενε µε δύναµη ψυχής το µαρτύριο του στον Καύκασο. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4 ιαβάζοντας κάνεις τον µύθο του Πρωταγόρα αρχικά θα παρατηρήσει ότι στο σηµείο αυτό οι τεχνικές γνώσεις (τεχνολογία) δόθηκαν ολοκληρωµένες a priori στον άνθρωπο και δεν αποτελούν απόκτηµα σταδιακής πορείας και εξέλιξης του ανά τους αιώνες. Θα πρέπει λοιπόν να διαβάσει κανείς το µύθο και να τον ερµηνεύσει µε συµβολισµούς καθώς λέει και ο W. Jaeger. «Η µυθική µορφή µε την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την άποψη του για τη γένεση του πολιτισµού δε µας επιτρέπει να πάρουµε κάθε λέξη του τοις µετρητοίς». Με αυτόν τον τρόπο η παρέµβαση του Προµηθέα στην υπόθεση θα πρέπει να θεωρηθεί ότι συµβολίζει µια φάση της εξέλιξης του ανθρώπου. Πιο συγκεκριµένα παρατηρούµε δύο στάδια. Πρώτο στάδιο: Η φάση του Επιµηθέα. Σ αυτό το στάδιο έχουµε το βιολογικό σχηµατισµό του ανθρώπου. Παρατηρείται η φυσική του αδυναµία να αντιµετωπίσει τους κινδύνους και να επιβιώσει, αφού σε σχέση µε τα υπόλοιπα έµβια όντα αυτός είναι γυµνός, άστρωτος, ανυπόδητος, και άοπλος. εύτερο στάδιο: Η φάση του Προµηθέα. Η τεχνική του Ηφαίστου και η σοφία της Αθηνάς είναι η βάση του τεχνικού πολιτισµού που οδηγεί τον άνθρωπο όχι µόνο στην επιβίωση του, αλλά και σε µια ανώτερη µορφή ζωής σε σχέση µε τα υπόλοιπα ζώα. Γεννιούνται οι τέχνες, σχηµατίζονται οι πρώτες κοινωνίες, διαµορφώνονται οι πρώτοι θεσµοί και ανακαλύπτεται ο έναρθρος λόγος. [Υπάρχει και τρίτο στάδιο: «τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν». Στο στάδιο αυτό έχουµε τη δηµιουργία των πόλεων µε την «αἰδῶ» και την «δίκην» που θα δωρίσει τελικά µόνος του ο ίας στον άνθρωπο.] Επιστροφή: Ενότητα 3η (321b6-322a) - Η κλοπή της φωτιάς

89 Page 88 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 4η (322a-323a) - Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ία στους ανθρώπους... ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Ποια είναι η συνεισφορά του ία στον πολιτισµό, σύµφωνα µε το µύθο του Πρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του ία από το δώρο της φωτιάς του Προµηθέα; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Ερµηνευτική ερώτηση 2. Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή µέσα στο απόσπασµα; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Ερµηνευτική ερώτηση 3. Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, µέσα στο µύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισµού που κατακτά ο άνθρωπος; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Ερµηνευτική ερώτηση 4. Συγκρίνετε το µύθο του Πρωταγόρα µε το απόσπασµα του Αισχύλου από τον Προµηθέα εσµώτη. (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ ) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Ερµηνευτική ερώτηση 5. Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια µε τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και η φωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχεία; Ερµηνευτική ερώτηση 6. Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής, ο Πρωταγόρας, να κάνει στο έργο του αναφορά στους θεούς; Ερµηνευτική ερώτηση 7. Πώς δηµιουργήθηκε η γλώσσα, κατά την άποψη του Πρωταγόρα; Να τη συγκρίνετε µε την αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογία. Ερµηνευτική ερώτηση 8. Γιατί η πολεµική τέχνη αναπτύσσεται µόνο µέσα στα πλαίσια µιας οργανωµένης κοινωνίας; Ερµηνευτική ερώτηση 9. Από ποιες έννοιες αποτελείται η πολιτική αρετή και ποια η σηµασία τους για τη συγκρότηση κοινωνιών; Ερµηνευτική ερώτηση 10.

90 Page 89 Σε ποιο σηµείο του κειµένου γίνεται αναφορά στον καταµερισµό της εργασίας; Ποια σηµασία του αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισµού και γιατί η πολιτική αρετή δεν µπορούσε να περιλαµβάνεται στον καταµερισµό αυτό; Ερµηνευτική ερώτηση 11. Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έµφυτες στον άνθρωπο, κατανέµονται σε όλους µεν αλλά σε µεταγενέστερο στάδιο. Ποια σηµασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας; Επιστροφή: Ενότητα 4η (322a-323a) - Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ία στους ανθρώπους...

91 Page 90 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 4η (322a-323a) - Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ία στους ανθρώπους... ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1. Τα δώρα του Προµηθέα (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ) βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεµέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισµού. Όµως µε αυτά δεν µπόρεσε να αντιµετωπίσει ούτε τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Επιπλέον, τα δώρα αυτά τα έκλεψε ο Προµηθέας από τους θεούς. Αντίθετα, τα δώρα του ία (αἰδώς καὶ δίκη), που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισµό αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να δηµιουργήσει κοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισµού. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2. Η πολιτική αρετή είναι συνώνυµο της αἰδοῦς και της δίκης και την έχουν αναγκαστικά όλοι όσοι ζουν σε οργανωµένες κοινωνίες. Αξιοσηµείωτο είναι ότι η πολιτική τέχνη ή αρετή αναφέρεται ως γνώρισµα όλων των δηµοκρατικών πολιτών, αφού µοιράστηκε σε όλους από το ία («πάντες µετεχόντων»). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης Αρχικά, ο Προµηθέας εξασφαλίζει στους ανθρώπους τη φωτιά και την έντεχνη σοφία. Αυτά αποτέλεσαν τη βάση για τη µετέπειτα εξέλιξη του πολιτισµού του ανθρώπου. 2. Ανάπτυξη θρησκείας και θρησκευτικής τέχνης. 3. Ανάπτυξη γλώσσας. 4. Γένεση υλικού-τεχνικού πολιτισµού. 5. Οργάνωση κοινωνιών. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4. Και στα δύο αποσπάσµατα ο Προµηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στο δώρο της φωτιάς. Στον Προµηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν την παρέµβαση του Προµηθέα ζούσαν σε σπηλιές και δε διέθεταν νου και σκέψη για να µπορούν να συλλάβουν και να κατανοήσουν τον κόσµο. Ο Προµηθέας, λοιπόν, τους διδάσκει όλες τις τέχνες : αρχιτεκτονική, ξυλουργική, αστρονοµία, µαθηµατικά, γραφή, γλώσσα, ιστορία, γεωργία, τη χρήση των ζώων και την ίππευση, τη ναυτική τέχνη, την ιατρική, τη φαρµακευτική, τη µαντική και τη µεταλλοτεχνία. Ο Πρωταγόρας από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει µόνο την αρχιτεκτονική και τη γλώσσα, ενώ προσθέτει τη θρησκεία, τα ενδύµατα, τα υποδήµατα και τις τροφές. Συνεχίζει όµως το µύθο µε την αναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέµβαση του ία. Στόχος, λοιπόν, του Προµηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθµήσει τις ευεργεσίες του, ενώ ο Πρωταγόρας εντάσσει το µύθο στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προβληµατισµών: κάνει αναφορά στα δώρα του Προµηθέα, προκειµένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει «το διδακτόν της αρετής».

92 Page 91 Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5. Με την απόκτηση των τεχνικών γνώσεων και της φωτιάς του Ηφαίστου και της Αθηνάς ο άνθρωπος έγινε µέτοχος σε κάτι που µέχρι τότε ανήκε µόνο στους θεούς. Έτσι, δηµιουργήθηκε ένα είδος «πνευµατικής», θα λέγαµε, συγγένειας µε αυτούς. Αυτό, λοιπόν, το µερίδιο θεωρείται θεϊκό, διότι: η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν και χρησιµοποιούνταν µόνο από τους θεούς, οι άνθρωποι τα απέκτησαν µε τη θεϊκή παρέµβαση του Προµηθέα (ήταν Τιτάνας), χάρη σ αυτά ο άνθρωπος πίστεψε στην ύπαρξη των θεών και έτσι, ανέπτυξε θρησκεία. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, ένας δηλαδή που αµφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωταγόρας, κάνει αναφορά σ αυτούς. Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής: ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόµα του Πρωταγόρα, η χρήση συµβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του µύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται να είναι συµβολική: ο ίας συµβολίζει τη νοµοτέλεια που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προµηθέας, ο Επιµηθέας (που συναντήσαµε στην προηγούµενη ενότητα) και ο Ερµής αποτελούν τα όργανα αυτής της νοµοτέλειας, που ρυθµίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7. Η ανάγκη επικοινωνίας µε τους άλλους ανθρώπους οδήγησε στη δηµιουργία ενός κώδικα που συνεχώς µεταβάλλεται και εµπλουτίζεται σταδιακά µε την πάροδο του χρόνου. Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος από πολύ νωρίς («ταχὺ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντοµο χρονικό διάστηµα) άρχισε να µετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχεια, προτάσεις. Απαραίτητη, βέβαια, ήταν η χρήση της λογικής. Η άποψη αυτή φαίνεται να συµφωνεί µε την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δηµιουργήθηκε νόµῳ, αλλά και µε την άποψη των σύγχρονων γλωσσολόγων. Αντίθετη σ αυτή είναι η λεγόµενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύµφωνα µ αυτή, η γλώσσα υπάρχει φύσει, δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, µόλις τον έπλασε. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 8. Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυµο της οργανωµένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσµών και νόµων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίµων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραµµάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισµού. Η πολεµική τέχνη αναπτύσσεται µόνο µέσα στα πλαίσια µιας οργανωµένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισµικά επιτεύγµατά τους (που αναφέραµε προηγουµένως) από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό. Πρέπει να επισηµανθεί ότι ο πόλεµος, εδώ, παρά τα κακά που προξενεί, µπορεί να νοηθεί µε τη «θετική» του σηµασία: δεν είναι ο πόλεµος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τον αλληλοσπαραγµό των λαών (επεκτατικός πόλεµος) αλλά ο πόλεµος που αναπτύσσει τις ευγενείς ορµές του ανθρώπου, την άµυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, που αφυπνίζει τα έθνη και προωθεί την επινοητικότητα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 9. Σύµφωνα µε τον Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή αποτελείται από την αἰδῶ και τη δίκη. Αἰδώς είναι ο σεβασµός, το αίσθηµα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που

93 Page 92 προσκρούει στον καθιερωµένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συµπίπτει µε τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης. ίκη είναι το συναίσθηµα της δικαιοσύνης, η έµφυτη αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο, ο σεβασµός των γραπτών νόµων και των δικαιωµάτων των άλλων. Χάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρµονική συµβίωση µέσα στην πόλη, η συνοχή του συνόλου, η ισορροπία και η ευταξία. Με αυτές αναπτύσσονται µεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίας, συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασµού («ἵν εἶεν πόλεων κόσµοι τε καὶ δεσµοὶ φιλίας συναγωγοί»). Στο τέλος του κεφαλαίου φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας εντάσσει στην πολιτική αρετή και την έννοια της σωφροσύνης. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 10. Στη φράση «εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δηµιουργοί» γίνεται αναφορά στη χρησιµότητα του καταµερισµού στην εργασία. Όσον αφορά, λοιπόν, τις τέχνες ο καταµερισµός είναι απολύτως απαραίτητος, διότι έτσι: α). εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες, αφού ένας τεχνίτης µπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β). υπάρχει δυνατότητα εµβάθυνσης και εξειδίκευσης σε κάθε τοµέα, µε αποτέλεσµα την πρόοδο και την ευηµερία της κοινωνίας. Ο καταµερισµός όµως δεν µπορεί να εφαρµοστεί στην πολιτική αρετή. Στην πολιτική αρετή (αἰδώςδίκη) πρέπει να συµµετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί µόνο έτσι µπορούν να συγκροτηθούν οργανωµένες και βιώσιµες κοινωνίες («οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν µετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»). ιαφορετικά, θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν την οργάνωση κοινωνιών, µε αποτέλεσµα την αδικία και την αλληλοεξόντωση. Η σηµασία και η αυστηρότητα του νόµου του ία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δε συµµορφώνεται στις εντολές του. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 11. Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ ένα µεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δηµιουργίας του. Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όµως κτήµα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Σ αυτό θα συντελέσουν και οι φορείς αγωγής. Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόµενες ενότητες, για να καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Επιστροφή: Ενότητα 4η (322a-323a) - Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του ία στους ανθρώπους...

94 Page 93 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 5η (323a-e) - Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται, κατά τον Πρωταγόρα, στοιχεία σύµφυτα µε την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγµή που ο άνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισµό); Αναλύστε τα επιχειρήµατα του Πρωταγόρα στο απόσπασµα αυτό και προσθέστε τα δικά σας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86) Ερµηνευτική ερώτηση 2. Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και της πολιτικής αρετής; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 86) Ερµηνευτική ερώτηση 3. Ο Πρωταγόρας προσκοµίζει µια εµπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή; Ερµηνευτική ερώτηση 4. Να αξιολογήσετε την εµπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της αρετής. Τη βρίσκετε πειστική; Ερµηνευτική ερώτηση 5. «ἢ µὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις»: να συγκρίνετε την τιµωρία αυτή µε τη θανάτωση («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») που προτάθηκε στην 4η ενότητα από το ία. Είναι η κύρωση αυτή ελαφρότερη ή όχι και γιατί; Ερµηνευτική ερώτηση 6. Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Να καταγράψετε τα επιχειρήµατά του και να τα αξιολογήσετε. Ερµηνευτική ερώτηση 7. Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος µαθαίνει αρχικά µε τη µίµηση. Γιατί, κατά τη γνώµη σας, την παραλείπει ο Πρωταγόρας; Επιστροφή: Ενότητα 5η (323a-e) - Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων

95 Page 94 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 5η (323a-e) - Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1. Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, η πολιτική αρετή είναι σύµφυτη µε την ιδιότητα του ανθρώπου ως µέλους µιας κοινωνίας και ως δηµιουργού πολιτισµού. Αποτελεί, δηλαδή, την προϋπόθεση για τη συνοχή της κοινωνίας, την αρµονική συµβίωση µέσα σ αυτή και την περαιτέρω ανάπτυξη πολιτισµού. Γι αυτό και κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλοι µερίδιο στην αρετή, αλλιώς να µην αποτελεί µέλος της κοινωνίας. Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής επιχειρήµατα: αν κάποιος δεν είναι δίκαιος, θεωρείται µυαλωµένος, αν προσποιηθεί ότι είναι δίκαιος, ακόµα κι αν δεν είναι αλλιώς, θεωρείται τρελός. όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι, ακόµα κι αν δεν είναι πρέπει όλοι οι άνθρωποι να έχουν µερίδιο στην πολιτική αρετή και να συµµετέχουν στη δικαιοσύνη η συµµετοχή στην αρετή πρέπει να φαίνεται µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο: δηλαδή ή κάποιος να έχει πράγµατι τη δικαιοσύνη ή έστω να προσποιείται ότι την κατέχει. Κρίνεται µάλλον δύσκολο να προσθέσουµε εµείς επιχειρήµατα στην παραπάνω θέση από τη στιγµή που ο ίδιος ο Πρωταγόρας δεν τα κατάφερε. Εποµένως, ή δεν υπάρχουν άλλα επιχειρήµατα ή οτιδήποτε άλλο προσθέσουµε θα είναι ανεπαρκές και µη πειστικό. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2. Η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία αποτελούν τις τρεις µορφές αγωγής, µε τις οποίες µπορεί να αποκτηθεί η πολιτική αρετή. Ως βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται, επίσης, η τιµωρία και η νουθεσία, που αποβλέπουν στην ενίσχυση της µαθησιακής διδασκαλίας. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3. Ο Πρωταγόρας, προκειµένου να αποδείξει την καθολικότητα της πολιτικής αρετής προσκοµίζει δύο εµπειρικά παραδείγµατα. Όσον αφορά, λοιπόν, την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνη, επαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια. ιαφορετικά, οργίζονται µαζί του και οι συγγενείς του τον θεωρούν τρελό. Αντίθετα, όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα), θεωρείται σωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι, ακόµα κι αν δεν είναι. Το σκεπτικό του Πρωταγόρα ερµηνεύεται ως εξής: α) ακόµα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από την άδικη πράξη. Αυτό σηµαίνει ότι έχει µέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης, που όµως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς, ώστε να τον αποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας. Άρα, δεν θα πει αλήθεια, αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος. β) το να οµολογεί κάποιος δηµόσια την αλήθεια, ότι δηλαδή είναι άδικος, θεωρείται παραφροσύνη, διότι: θα υποστεί ποινές, θα αµαυρωθεί η δηµόσια εικόνα του.

96 Page 95 Πρέπει, λοιπόν, όλοι οι άνθρωποι να έχουν µερίδιο στην πολιτική αρετή και να συµµετέχουν στη δικαιοσύνη, ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν, γιατί αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για την οργάνωση κοινωνιών. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4. Το επιχείρηµα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισµένα τρωτά σηµεία: α) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση («ἡγοῦνται µετέχειν»), ενώ στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση («δεῖν φάναι - ἀναγκαῖον µετέχειν»), η οποία όµως δεν έχει αποδεικτική ισχύ. εν ευσταθεί ο συλλογισµός ότι «όλοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι µερίδιο σ αυτή». Αυτό που µας ενδιαφέρει είναι τι πραγµατικά συµβαίνει και όχι τι πρέπει να συµβαίνει. Ο συλλογισµός θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συµπέρασµα τη φράση: «ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν µετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς». β) «ἐάντε ὦσιν ἐάντε µή»: η φράση έρχεται σε αντίφαση µε την καθολικότητα της αρετής, που υποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση, καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5. Σ αυτή την ενότητα προτείνεται για όποιον δε συµµετέχει στην πολιτική αρετή να µη συγκαταλέγεται µεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώµατα. Απ την άλλη, στην 4η ενότητα είχε προταθεί από το ία η θανατική ποινή («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»). Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση µε αυτή που επιβάλλει ο ίας έχουν όµως και οι δύο τον ίδιο σκοπό: να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή. Έτσι, προβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόµων. Αν, βέβαια, λάβουµε υπόψη µας τη σηµασία που έχει η πόλη και η συµµετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή, καταλαβαίνουµε πως η ποινή που αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από το ία. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6. Ο Πρωταγόρας, προκειµένου να καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, διακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών, τα φυσικά / έµφυτα και τα επίκτητα. α) Προτερήµατα και ελαττώµατα που προέρχονται από τη φύση και την τύχη: σ αυτή την κατηγορία εντάσσονται χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε την εξωτερική εµφάνιση και τον ανθρώπινο οργανισµό. Φυσικά, δεν τον απασχολούν τα φυσικά προτερήµατα, γιατί αυτά δεν του είναι απαραίτητα για την απόδειξή του, αφού όλοι θαυµάζουν αυτούς που τα έχουν. Με όποιον, όµως, έχει φυσικά ελαττώµατα (ασχήµια, µικρό ανάστηµα, ασθενικό σώµα) κανείς δεν οργίζεται ούτε προσπαθεί να τα διορθώσει µε συµβουλές, διδασκαλία και τιµωρίες, γιατί δεν εξαρτώνται από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου («ἀπό τοῦ αὐτοµάτου»). Αντίθετα, νιώθουν οίκτο και συµπόνια για τη σκληρότητα της φύσης ή της τύχης. β) Χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία. Σ αυτή την κατηγορία εντάσσονται στοιχεία, που έχουν να κάνουν µε το χαρακτήρα του ανθρώπου κι εποµένως µε τις αρετές. Εύλογα, και πάλι, δεν ασχολείται µε όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετές. Απ αυτό, λοιπόν, το σηµείο ξεκινά την απόδειξη του «διδακτού» της αρετής: όποιος δεν έχει αρετές αλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγµα την αδικία και την ασέβεια), οι άνθρωποι θυµώνουν µαζί του, τον τιµωρούν και τον συµβουλεύουν, διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει. Άρα, η πολιτική αρετή διδάσκεται. Η απόδειξη του Πρωταγόρα δε θεωρείται ιδιαίτερα πειστική, διότι: α) η βασική φράση που χρησιµοποιεί για την απόδειξη της αρετής («ὅσα δὲ ἐξ ἐπιµελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις») αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέση, αυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί. Έχουµε, λοιπόν, ένα είδος σοφίσµατος που ονοµάζεται

97 Page 96 «λῆψις τοῦ ζητουµένου». β) «ᾧ ἂν παραγίγνηται» / «ἐάν τις ταῦτα µὴ ἔχῃ»: οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε µε τη θεωρία ότι η αρετή διδάσκεται, αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν µπορούν να την αποκτήσουν µε τη διδασκαλία, είτε µε τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, αφού δέχεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν. Για να διαφυλάξουµε, όµως, το κύρος του Πρωταγόρα, οφείλουµε να πούµε τα εξής: η έλλειψη πειστικότητας των επιχειρηµάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσής του. Πιο συγκεκριµένα, όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτική αρετή («ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα µετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς») εννοεί ότι όλοι έχουν µέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολές. Πρέπει, όµως, να µεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της. Όταν, πάλι, ισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει πλήρως, που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν µέσω της διδασκαλίας κι εποµένως, έχουν µείνει στο στάδιο της προδιάθεσης, των καταβολών («ἐάντε ὦσιν ἐάντε µή / ᾧ ἂν παραγίγνηται» / «ἐάν τις ταῦτα µὴ ἔχῃ»). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7. Στις µορφές αγωγής εντάσσεται και η µίµηση, την οποία σκόπιµα παραλείπει ο Πρωταγόρας, γιατί δεν εξυπηρετεί την επιχειρηµατολογία του. Η µίµηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεµιτή. Όταν, όµως, κάποιος µιµείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα, τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για την ανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Εποµένως, η αποτελεσµατικότητα της µίµησης είναι αµφισβητήσιµη και η αναφορά του σ αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για το «διδακτόν» της αρετής. Επιστροφή: Ενότητα 5η (323a-e) - Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων

98 Page 97 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 6η (324a-c) - Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιµωρίας ο Πρωταγόρας; Αναλύστε τη θέση του, όπως παρουσιάζεται στο λόγο του, στις δύο τελευταίες ενότητες. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88) Ερµηνευτική ερώτηση 2. Με ποιο πνεύµα νοµίζετε ότι θα πρέπει µια κοινωνία να εφαρµόζει το νόµο και τις ποινές στους παραβάτες; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88) Ερµηνευτική ερώτηση 3. Να συγκρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την τιµωρία µε την αντίληψη που υπήρχε γι αυτή στην εποχή του. Ποιες οµοιότητες και διαφορές εντοπίζετε; Ερµηνευτική ερώτηση 4. Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σηµασία της τιµωρίας σε σχέση µε την εποχή της; Ερµηνευτική ερώτηση 5. Ο Πρωταγόρας µιλώντας στην 4η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6η για την παιδευτική σηµασία της τιµωρίας φαινοµενικά πέφτει σε αντίφαση. Εξηγήστε σε τι συνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεται. Ερµηνευτική ερώτηση 6. Πώς ο Πρωταγόρας µέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιµωριών φτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε την πειστικότητα του επιχειρήµατός του. Ερµηνευτική ερώτηση 7. Ποια συναισθήµατα νοµίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6ης ενότητας, αν κρίνετε από τη φράση του «ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ µοι φαίνεται»; Επιστροφή: Ενότητα 6η (324a-c) - Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

99 Page 98 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 6η (324a-c) - Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1. Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιµωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρηµάτων: α) Με το ρήµα τιµωροῦµαι αναφέρεται στην τιµωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και την ικανοποίηση του αδικηθέντος. β) Με το ρήµα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιµωρία. Κατά τη γνώµη του, ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιµωρίες µε το δεύτερο σκεπτικό, απορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης. Η τιµωρία, για τον Πρωταγόρα, έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό. Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήµατος που έχει ήδη διαπραχθεί, γιατί αυτό αποτελεί µια συντελεσµένη πια πραγµατικότητα η οποία δεν µπορεί να αλλάξει («οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη»). Αντίθετα, αφορά την αποτροπή διάπραξης µιας άδικης πράξης στο µέλλον («τοῦ µέλλοντος χάριν»). Πιο συγκεκριµένα, ο στόχος της είναι διττός: ο σωφρονισµός του παραβάτη («ἵνα µὴ αὖθις ἀδικήσῃ µήτε αὐτὸς οὗτος»), ώστε να µη διαπράξει ποτέ ξανά στο µέλλον αδίκηµα και ο παραδειγµατισµός («µήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα») των υπολοίπων. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για το χαρακτήρα των ποινών που επιβάλλονται από την πολιτεία. Επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύµφωνα µε την οποία: ο νόµος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώµατα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρµονική συµβίωση µέσα στην κοινωνία, πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου, ώστε να αποφεύγεται η επιβολή άδικης ποινής, η ποινή πρέπει να έχει ως στόχο το σωφρονισµό και τον παραδειγµατισµό και να µην αποτελεί µέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ µέρους της πολιτείας, η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικά ιδρύµατα, πρέπει να λαµβάνεται µέριµνα για την οµαλή επανένταξη των κρατουµένων στο κοινωνικό σύνολο, πρέπει να εντοπίζεται ο παραβάτης του νόµου µε κατανόηση και ανθρωπιά. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3. Η θέση του Πρωταγόρα συγκριτικά µε τις αντιλήψεις της εποχής του είναι διαµετρικά αντίθετη. Πιο συγκεκριµένα, η τιµωρία, για τον Πρωταγόρα, έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό. Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήµατος που έχει ήδη διαπραχθεί, γιατί αυτό αποτελεί µια συντελεσµένη πια πραγµατικότητα η οποία δεν µπορεί να αλλάξει («οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη»). Αντίθετα, αφορά την αποτροπή διάπραξης µιας άδικης πράξης στο µέλλον

100 Page 99 («τοῦ µέλλοντος χάριν»). Πιο συγκεκριµένα, ο στόχος της είναι διττός: ο σωφρονισµός του παραβάτη («ἵνα µὴ αὖθις ἀδικήσῃ µήτε αὐτὸς οὗτος»), ώστε να µη διαπράξει ποτέ ξανά στο µέλλον αδίκηµα και ο παραδειγµατισµός («µήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα») των υπολοίπων. Οι Αθηναίοι, αντίθετα, συνέδεαν την τιµωρία µε την εκδίκηση και µε την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύµατος. Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και την τιµωρία (νέµεσις) των θεών µε στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, κάτι ανάλογο ακολουθούσαν και στην καθηµερινότητά τους στη συναναστροφή τους µε τους άλλους ανθρώπους. Μια τέτοια στάση, βέβαια, δικαιολογείται, αν λάβουµε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία. Η οµοιότητα, που θα µπορούσαµε να διακρίνουµε, είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις στόχος της ποινής είναι να µην επαναληφθεί η άδικη πράξη. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4. Η άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της, καθώς παρόµοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρµόζονται για πρώτη φορά την εποχή του ευρωπαϊκού ιαφωτισµού (18ος µχ. αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του «Περί Εγκληµάτων και Ποινών». Ωστόσο για την εποχή της ήταν µάλλον ανεφάρµοστη, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν την τιµωρία µε την εκδίκηση και µε την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύµατος. Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και την τιµωρία (νέµεσις) των θεών µε στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, κάτι ανάλογο ακολουθούσαν και στην καθηµερινότητά τους στη συναναστροφή τους µε τους άλλους ανθρώπους. Μια τέτοια στάση, βέβαια, δικαιολογείται, αν λάβουµε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5. Ο Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συµµετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη τη θανατική ποινή («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»). Σ αυτή την ενότητα, αντίθετα, µιλά για την παιδευτική σηµασία της τιµωρίας («ἵνα µὴ αὖθις ἀδικήσῃ µήτε αὐτὸς οὗτος µήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα»). Φαινοµενικά, λοιπόν, ερχόµαστε αντιµέτωποι µε µια αντίφαση: η θανατική ποινή δεν αφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση µε την έλλογη τιµωρία. Η αντίφαση αίρεται, αν λάβουµε υπόψη µας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας: «πρέπει να εκδιώκουµε από την πόλη ή να σκοτώνουµε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγµα ακόµα και µετά τη διδασκαλία, ακόµα και µετά την τιµωρία». Η θανατική ποινή αποτελεί, λοιπόν, έσχατο µέσο τιµωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες µορφές τιµωρίας (νουθεσίες, θυµοί, µικρές τιµωρίες, εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωµάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυµητά αποτελέσµατα, δηλαδή το σωφρονισµό του δράστη. Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί η πολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκηµα αλλά για να διαφυλάξει την αρµονική συµβίωση και ισορροπία µέσα στην πόλη, αποµακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6. Το επιχείρηµα του Πρωταγόρα, για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, έχει ως εξής: εφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιµωρίας µε στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενός αδικήµατος στο µέλλον, αυτό σηµαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή µπορεί να διδαχθεί θεωρεί δηλαδή ότι µε την επίδραση της ποινής, ενός εξωτερικού παράγοντα, ο άνθρωπος που αδίκησε µπορεί να αποβάλει την αδικία, να συνετιστεί, να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακά κτήµα του. Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έµφυτο χαρακτηριστικό, θα ήταν µάταιο να επιβάλλονται ποινές, αφού όλοι θα γεννιόµαστε µε ή χωρίς την αρετή, χωρίς όµως αυτό να µπορεί να µεταβληθεί. Το επιχείρηµα του Πρωταγόρα µπορεί να θεωρηθεί µη πειστικό για τους εξής λόγους:

101 Page 100 α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιµωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήµατα, επειδή αδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή, κι εποµένως, ότι η αρετή είναι διδακτή είναι µια άποψη που δεν µπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα, γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί. Ο Πρωταγόρας χρησιµοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικό στοιχείο. Για άλλη µια φορά, λοιπόν, έχουµε το σόφισµα της λήψεως του ζητουµένου. β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σηµασία της τιµωρίας θεωρείται δεδοµένη αλλά ανήκει µάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας (= τι πρέπει να συµβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα, ιδιαίτερα εκείνης της εποχής. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7. Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρηµά του γεµάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς), πιστεύοντας ότι αντιµετώπισε µε πειστικότητα τον αντίπαλό του, Σωκράτη. Έτσι, ικανοποιεί τη µαταιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής του. Συγχρόνως, στο τέλος, µετριάζει ευγενικά τη στάση του µε τη φράση «ὥς γέ µοι φαίνεται». Επιστροφή: Ενότητα 6η (324a-c) - Η παιδευτική σηµασία της τιµωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

102 Page 101 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 7η (324d-326e) - Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερµηνευτική ερώτηση 1. Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσεις των φίλων του για απόδραση, µε τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιµωρίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91) Ερµηνευτική ερώτηση 2. Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναµία των πολιτών να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους µε τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91) Ερµηνευτική ερώτηση 3. Ποια µέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειµένου να διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91) Ερµηνευτική ερώτηση 4. Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή. Θεωρείτε πως πράγµατι πρέπει να τις ταυτίζουµε ή µήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91) Ερµηνευτική ερώτηση 5. Με ποια µέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη; Γιατί, κατά τη γνώµη σας, προτίµησε να αλλάξει µέθοδο; Ποια πλεονεκτήµατα του προσφέρει η δεύτερη; Ερµηνευτική ερώτηση 6. Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να µπορούν να υπάρξουν οργανωµένες κοινωνίες και µε ποιους τρόπους παρεµβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής; Ερµηνευτική ερώτηση 7. Με ποιο επιχείρηµα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες µπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους; Να αξιολογήσετε την πειστικότητά του. Ερµηνευτική ερώτηση 8. Ποια εκφραστικά µέσα χρησιµοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συµπέρασµα; Τι φανερώνουν; Ερµηνευτική ερώτηση 9.

103 Page 102 Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθµίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικία, φορείς αγωγής, στόχους και µεθόδους). Ερµηνευτική ερώτηση 10. Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσµατα του εκπαιδευτικού συστήµατος της αρχαίας Αθήνας; Ερµηνευτική ερώτηση 11. Ποιο είναι το επιχείρηµα που χρησιµοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε το. Επιστροφή: Ενότητα 7η (324d-326e) - Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία

104 Page 103 Αρχαία Ελληνικά - Φιλοσοφικός Λόγος ιδαγµένο κείµενο Πλάτων - Πρωταγόρας Ενότητα 7η (324d-326e) - Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 1. Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιµωρίας µπορούµε να επισηµάνουµε τα εξής: α. Ο Σωκράτης δε δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή, προκειµένου να αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής. Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή του ότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόµους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τους, ανεξάρτητα απ το αν η τιµωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη. εν πρέπει λοιπόν από φόβο για την τιµωρία, αλλά από συνειδητό σεβασµό στους νόµους, "διά δέος", να υπακούει σ αυτούς. Έτσι, διαφυλάσσεται η αρµονία και η ισορροπία µέσα στην πόλη. β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, θεωρεί την τιµωρία µέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τη συµµετοχή του στην αρετή. Άρα, η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται µε την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος των νόµων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιµότητα της τιµωρίας και τον τρόπο κατάκτησης της πολιτικής αρετής. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 2. α. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν µπορούν να µεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιµοποιώντας την περίπτωση των γιων του Περικλή. Βέβαια, πρέπει να επισηµανθεί ότι ο Σωκράτης µε τον όρο «πολιτική αρετή» εννοεί πιθανότατα την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως», την τέχνη δηλαδή του ικανού πολιτικού ηγέτη. Αυτή η ικανότητα, λοιπόν, θεωρεί ότι αποτελεί έµφυτο χαρακτηριστικό και δε διδάσκεται. ιαφορετικά, θα έπρεπε να υποθέσουµε ότι οι γιοι του Περικλή, και των πολιτικών γενικότερα, δεν έχουν αρετή και δρουν µέσα στην παρανοµία. β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες µπορούν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει µ ένα συλλογισµό «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ µεῖζον». Ο συλλογισµός του έχει ως εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγµατα, που δεν είναι τόσο σηµαντικά, και να µη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήµευση περιουσιών) ή ακόµα και το θάνατο. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 3. Τα µέσα που χρησιµοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειµένου να διδάξει στους νέους την πολιτική αρετή είναι τα εξής: α. µέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας: προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες, προβολή παραδειγµάτων προς µίµηση, η παιδεία, η γενική µόρφωση, η αγωγή, η διδασκαλία. β. σωφρονιστικές µέθοδοι: στην περίπτωση της οικογένειας εφαρµόζονται οι απειλές και τα

105 Page 104 χτυπήµατα, ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας, η κοινή γνώµη επιδοκιµάζει ή αποδοκιµάζει κάποιες συµπεριφορές. Η πολιτεία, πάλι, µε τη σειρά της, επιβάλλει ποινές και κυρώσεις. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 4. Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν, γιατί ο πολίτης νοούνταν µόνο ως µέλος του συνόλου. Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά, είναι ικανός να λάβει τις ορθότερες αποφάσεις και στη δηµόσια ζωή. Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δηµόσιο βίο απαιτεί πολίτες µε αρετή, υψηλό αίσθηµα ευθύνης, σωφροσύνη και ήθος. Στις µέρες µας θα µπορούσαν να ταυτιστούν µε το εξής σκεπτικό: η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται µε τη στάση του στα δηµόσια πράγµατα, η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων µε τους οποίους συµβιώνει. Η προσωπική του αρετή έχει να κάνει µε τη συµπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτοµα. Οι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται, λοιπόν, αφού ρυθµίζουν τη συµπεριφορά ενός ατόµου προς τα υπόλοιπα. Αλλά κι αν ακόµα µιλήσουµε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα, θα διαπιστώσουµε ότι κι εκεί υπάρχει ταύτιση, καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθµίζουν τη στάση του και τη δράση του ως πολιτικού άνδρα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 5. Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη µέθοδο του µύθου, που χρησιµοποίησε για να απαντήσει στο πρώτο επιχείρηµα του Σωκράτη, και θα χρησιµοποιήσει το λόγο. Ο σοφιστής αντιλαµβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει µέθοδο, για να γίνει πιο πειστικός. ε θα χρησιµοποιήσει, λοιπόν, άλλο συµβολισµούς, αλληγορίες και ποιητική γλώσσα αλλά επιχειρήµατα που θα βασίζονται στη λογική, σε τεκµηριωµένα στοιχεία και σε πραγµατικά γεγονότα. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 6. Ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη, προκειµένου να υπάρξουν πόλεις, είναι να κατέχει την πολιτική αρετή. Έτσι, του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόµενο της πολιτικής αρετής. Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την ευσέβεια. Παρόλο, όµως, που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιών, υπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν. Αυτοί, λοιπόν, σύµφωνα µε τα λεγόµενα του Πρωταγόρα, πρέπει να οδηγούνται στην αρετή µε τη διδασκαλία και, αν δεν επέλθει βελτίωση, να τιµωρούνται, να εκδιώκονται από την πόλη ή ακόµα και να θανατώνονται. Μάλιστα, η εξορία και η δήµευση της περιουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στο συνεχή διασυρµό ολόκληρης της γενιάς. Εδώ παρατηρούµε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές µε µια ανιούσα κλιµάκωση και διαπιστώνουµε αυτό που επισηµάναµε και στην 6η ενότητα: η θανατική ποινή επιβάλλεται µόνο ως έσχατο µέσο τιµωρίας, όταν οι άλλες µορφές τιµωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυµητά αποτελέσµατα και µε σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρµονική συµβίωση µέσα στην πόλη. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 7. Το επιχείρηµα µε το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες µπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγµατα, που δεν είναι τόσο σηµαντικά, και να µη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήµευση περιουσιών) ή ακόµα και το θάνατο. Ο συλλογισµός του είναι διατυπωµένος «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ µεῖζον». Αν επιχειρούσαµε να κρίνουµε το επιχείρηµα του Πρωταγόρα, θα λέγαµε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής λόγους: α. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά µια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρεί δεδοµένη,

106 Page 105 β. χρησιµοποιεί ρητορική ερώτηση και µια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων, από τις οποίες προκύπτει µια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδοµένη χωρίς να προσκοµίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία, γ. χρησιµοποιεί (όπως και στην 5η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να µετέχουν, πρέπει να ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουµε και να τον τιµωρούµε, πρέπει να εκδιώκουµε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να συµβαίνει και όχι τι συµβαίνει στην πραγµατικότητα, δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όµως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισµα λήψεως του ζητουµένου). Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 8. Τα εκφραστικά µέσα που χρησιµοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συµπέρασµα είναι τα εξής: α. µια ρητορική ερώτηση («υπάρχει ένα πράγµα στο οποίο είναι αναγκαίο να µετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειµένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;»), β. εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις («εάν»), που διατυπώνονται µε ρητορικό τρόπο και εκλαµβάνονται ως δεδοµένες θέσεις, γ. επαναλήψεις, δ. πλατειασµοί Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιµοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασµού ή αποδεικνύουν την αµηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 9. Η 1η βαθµίδα εκπαίδευσης («Στην πραγµατικότητα σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει.») αφορά τη νηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών), µέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο. Την εκπαίδευσή τους αναλαµβάνουν οι γονείς, η παραµάνα και ο παιδαγωγός. Η παραµάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έµµισθη, που φρόντιζε µαζί µε τη µητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Η γυναίκα που θήλαζε το βρέφος ονοµαζόταν «τίτθη», και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού, «τιθήνη» ή «τροφός». Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο, το συµβούλευε και επέβλεπε τη µελέτη των µαθηµάτων του και τη συµπεριφορά του. Όσον αφορά το στόχο σ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η µετάδοση ηθικών αξιών και οι µέθοδοι για την επίτευξή του οι νουθεσίες, η διδασκαλία, οι απειλές και τα χτυπήµατα. Η 2η βαθµίδα εκπαίδευσης («Κι ύστερα να γίνει παρόµοιος.») αφορούσε την παιδική και εφηβική ηλικία, δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών. Την εκπαίδευσή τους αναλάµβαναν οι δάσκαλοι και συγκεκριµένα, ο γραµµατιστής, ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης. Ο γραµµατιστής δίδασκε ανάγνωση, αριθµητική και γραφή. Συνήθιζε τα παιδιά να αποµνηµονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήµατα µεγάλων ποιητών, από τα οποία οι µαθητές αντλούσαν συµβουλές, διδάγµατα και πρότυπα που ήθελαν να µιµηθούν. Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού, της κιθάρας και της λύρας. Η µουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων. Πίστευαν ότι συνέβαλλε στην ηµέρωση της ψυχής και στη διαµόρφωση εύρυθµου χαρακτήρα µεταδίδοντας την αίσθηση του µέτρου και της ισορροπίας. Ο παιδοτρίβης αναλάµβανε την εκγύµναση των νέων στην «παλαίστρα», ένα τετράγωνο γήπεδο περιτριγυρισµένο από τοίχους. Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής και υγιούς σώµατος («νοῦς ὑγιὴς ἐν σώµατι ὑγιεῖ»). Σ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η «εὐκοσµία» των παιδιών, δηλαδή τρόποι καλής συµπεριφοράς, και δευτερευόντως, η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιηµάτων µεγάλων ποιητών, η γραφή και η µουσική. Οι µέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η µίµηση προτύπων αρχαίων ηρώων, προκειµένου να τα ενστερνιστούν. Σ αυτό το σηµείο παρεµβάλλεται και µια άλλη βαθµίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαµβάνεται στο απόσπασµα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο: πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση, δηλαδή τη µαθητεία κοντά σε φιλοσόφους, σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους.

107 Page 106 Η 3η βαθµίδα εκπαίδευσης («Και όταν πια φύγουν στην ευθεία.») αφορούσε την ενήλικη ζωή. Φορέας αγωγής ήταν η πολιτεία, που στόχευε να µάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν στους νόµους. Στους παραβάτες των νόµων επιβάλλονταν κυρώσεις, που ονοµάζονταν «εὐθῦναι». Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 10. α. η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν µια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή. Επρόκειτο δηλαδή για µια διά βίου µάθηση. β. η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και, εποµένως, απευθυνόταν κυρίως στις εύπορες οικογένειες. Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του µαθητή ή του δασκάλου, ενώ το περιεχόµενο της εκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισµένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο του δασκάλου ή της οικογένειας. γ. το περιεχόµενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό, αφού αποσκοπούσε στο να διαµορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι. Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθµίδες εκπαίδευσης. Συγκεκριµένα, στην πρώτη βαθµίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη µετάδοση βασικών αρχών ηθικής συµπεριφοράς. Στη δεύτερη βαθµίδα, ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την «εὐκοσµία», την ευπρεπή δηλαδή συµπεριφορά των παιδιών, και λιγότερο για τη µετάδοση γνώσεων. Τέλος, στην τρίτη βαθµίδα, η υπακοή στους νόµους είχε ως στόχο να ρυθµίσει τη συµπεριφορά των πολιτών, ώστε να αναπτυχθούν µεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασµού. Χαρακτηριστικό είναι µάλιστα το γεγονός ότι οι νόµοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες και τοποθετούνταν σε δηµόσιο χώρο, για να µπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες. Απάντηση ερµηνευτικής ερώτησης 11. Αφού ο Πρωταγόρας µίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστηµα της Αθήνας και τις βαθµίδες που περιλαµβάνει, καταλήγει στο φυσικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Πιο συγκεκριµένα, υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να µη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δηµόσιο επίπεδο για τη µετάδοσή της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δε διδάσκεται, θα ήταν µάταιο να το προσπαθούν µέσω της παιδείας. Αν επιχειρούσαµε να αξιολογήσουµε το επιχείρηµα του Πρωταγόρα, θα παρατηρούσαµε τα εξής: α. Κάποιοι µελετητές θεωρούν πειστικό το συµπέρασµα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται σε πραγµατικά γεγονότα. β. Άλλοι, πάλι, µελετητές το θεωρούν µη πειστικό για τους εξής λόγους: το συµπέρασµα διατυπώνεται και πάλι µέσω µιας ρητορικής ερώτησης, η απάντηση στην οποία θεωρείται δεδοµένη χωρίς να προσκοµίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία, ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή γίνονται προσπάθειες να διδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δηµόσιο επίπεδο. Η θέση αυτή, όµως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισµα λήψεως του ζητουµένου). Επιστροφή: Ενότητα 7η (324d-326e) - Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία

108 Page 107 ÂÓÔÙËÙ 2 ssssssssssssss Ú ÙË ËÌÈÔ ÚÁ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ πª Ην γάρ ποτε χρ νος τε θεοί µέν σαν, θνητά δέ γένη ο κ ν. Επειδή δέ καί το τοις χρ νος λθεν ε µαρµένος γενέσεως, τυπο σιν α τά θεοί γ ς νδον κ γ ς καί πυρ ς µείξαντες καί τ ν σα πυρί καί γ κεράννυται. Επειδή δ γειν α τά πρ ς φ ς µελλον, προσέταξαν Προµηθε καί Επιµηθε κοσµ σαί τε καί νε µαι δυνάµεις κάστοις ς πρέπει. Προµηθέα δέ παραιτε ται Επιµηθε ς α τ ς νε µαι, «Νεί- µαντος δέ µο», φη, «πίσκεψαι» καί ο τω πείσας νέµει. Νέµων δέ το ς µέν σχ ν νευ τάχους προσ πτε, το ς δέ σθενεστέρους τάχει κ σµει το ς δέ πλιζε, το ς δ οπλον διδο ς φ σιν λλην τιν α το ς µηχαν το δ ναµιν ε ς σωτηρίαν. Α µέν γάρ α τ ν σµικρ τητι µπισχεν, πτην ν φυγήν κατάγειον ο κησιν νεµεν δέ η ξε µεγέθει, τ δε α τ α τά σ ωζεν καί τ λλα ο τως πανισ ν νεµεν. Τα τα δέ µηχαν το ε λάβειαν χων µή τι γένος ϊστωθείη πειδή δέ α το ς λληλοφθορι ν διαφυγάς πήρκεσε, πρ ς τάς κ ι ς ρας ε µάρειαν µηχαν το µφιενν ς α τά πυκνα ς τε θριξίν καί στερεο ς δέρµασιν, κανο ς µέν µ ναι χειµ να, δυνατο ς δέ καί κα µατα, καί ε ς ε νάς ο σιν πως πάρχοι τά α τά τα τα στρω- µνή ο κεία τε και α τοφυής κάστ ω καί ποδ ν τά µέν πλα ς, τά δέ [θριξίν καί] δέρµασιν στερεο ς καί ναίµοις. Το ντε θεν τροφάς λλοις λλας ξεπ ριζεν, το ς µέν κ γ ς βοτάνην, λλοις δέ δένδρων καρπο ς, το ς δέ ίζας στι δ ο ς δωκεν ε ναι τροφήν ζ ώων λλων βοράν καί το ς µέν λιγογονίαν προσ ψε, το ς δ ναλισκο- µένοις π το των πολυγονίαν, σωτηρίαν τ γένει πορίζων. 47

109 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û πª ª ºƒ [Î Ù Ù Û fiïè ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô ] Ην γάρ ποτε χρ νος Ήταν λοιπ ν κάποτε µια εποχή, τε σαν µέν θεοί, που υπήρχαν βέβαια θεοί, ο κ ν δέ θνητά γένη. δεν υπήρχαν µως ζώα. Επειδή δέ καί το τοις Και ταν και γι αυτά χρ νος λθεν ε µαρµένος ήρθε ο χρ νος ο καθορισµένος απ τη µοίρα γενέσεως, για τη γέννησή [τους], θεοί τυπο σιν α τά οι θεοί δίνουν µορφή [πλάθουν] σ αυτά νδον γ ς στο εσωτερικ της γης, µείξαντες αφο έκαναν µείγµα κ γ ς καί ( κ) πυρ ς απ χώµα και φωτιά καί τ ν σα κεράννυται και απ σα µπορο ν να αναµειχθο ν πυρί καί γ. µε τη φωτιά και το χώµα. Επειδή δ µελλον Κι ταν επρ κειτο γειν α τά πρ ς φ ς, να οδηγήσουν αυτά στο φως, προσέταξαν Προµηθε διέταξαν τον Προµηθέα καί Επιµηθε και τον Επιµηθέα κοσµ σαί τε και να στολίσουν καί νε µαι κάστοις και να µοιράσουν στο καθένα [στο κάθε είδος] δυνάµεις ς πρέπει. δυνάµεις, πως ταιριάζει. Επιµηθε ς δέ µως ο Επιµηθέας παραιτε ται Προµηθέα παρακαλεί τον Προµηθέα νε µαι α τ ς, να κάνει µ νος του [δηλ. ο Επιµηθέας] τη µοιρασιά «Νείµαντος δέ µου», φη, «και µ λις εγώ µοιράσω», είπε, «πίσκεψαι» «κάνε επιθεώρηση» καί ο τω πείσας κι έτσι, αφο τον έπεισε, νέµει. κάνει τη µοιρασιά. Νέµων δέ Και ενώ έκανε τη µοιρασιά, το ς µέν προσ πτε σχ ν σ άλλα έδινε δ ναµη νευ τάχους, χωρίς ταχ τητα το ς δέ σθενεστέρους και τα πιο αδ ναµα τάχει κ σµει [τα] εφοδίαζε µε ταχ τητα τά δέ πλιζε, και σ άλλα έδινε πλα το ς δέ διδο ς φ σιν και σ άλλα, επειδή έδινε οργανισµ

110 Page 109 ÂÓÔÙËÙ 2 ssssssssssssssss 49 οπλον χωρίς πλα, µηχαν το α το ς επινοο σε γι αυτά λλην τινά δ ναµιν κάποια άλλη δ ναµη ε ς σωτηρίαν. για τη σωτηρία [τους]. Α µέν γάρ α τ ν σα δηλαδή απ αυτά µπισχε σµικρ τητι, περι ριζε σε µικρ σώµα, νεµε πτην ν φυγήν τους µοίραζε φτερά για να φε γουν [να πετο ν] κατάγειον ο κησιν ή υπ γεια κατοικία δέ η ξε µεγέθει, και σα τα έκανε µεγαλ σωµα, σ ωζεν α τά τ δε α τ έσωζε αυτά µ αυτ το ίδιο [δηλ. το σώµα] καί τ λλα νεµεν και τα άλλα µοίραζε [τις άλλες δυνά- µεις] πανισ ν ο τως κάνοντάς τα ισοδ ναµα µ αυτ τον τρ πο µηχαν το δέ τα τα και επινοο σε αυτά, χων ε λάβειαν επειδή έπαιρνε τα µέτρα του µή τι γένος ϊστωθείη µήπως κάποιο γένος εξαφανιστεί πειδή δέ πήρκεσεν α το ς και αφο εφοδίασε αυτά διαφυγάς λληλοφθορι ν, µε λα τα µέσα για να αποφ γουν την αλληλοεξ ντωση, µηχαν το ε µάρειαν επινο σε διάφορα µέσα πρ ς τάς ρας για τις ατµοσφαιρικές µεταβολές κ ι ς που προκαλο νται απ το ία, µφιενν ς α τά ντ νοντας αυτά πυκνα ς τε θριξί και µε πυκνά τριχώµατα καί στερεο ς δέρµασιν, και µε γερά δέρµατα, κανο ς µέν µ ναι ικανά για ν αντιµετωπίσουν χειµ να, την κακοκαιρία, δυνατο ς δέ [ µ ναι] αλλά κατάλληλα [για να αντιµετωπίσουν] καί κα µατα, και τις ζέστες καί ο σιν [α το ς] και ταν πηγαίνουν [αυτά] ε ς ε νάς στις φωλιές τους καί πως πάρχει και για να χρησιµε ουν τά α τά τα τα κάστ ω αυτά τα ίδια στο καθένα στρωµνή σαν στρώµατα και σκεπάσµατα ο κεία τε καί α τοφυής ταιριαστά και φυσικά

111 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û καί ποδ ν τά µέν πλα ς τά δέ δέρµασι στερεο ς καί ναίµοις. Το ντε θεν ξεπ ριζε τροφάς λλας λλοις, το ς µέν βοτάνην κ γ ς, λλοις δέ καρπο ς δένδρων, το ς δέ ίζας στι δ ο ς δωκεν ε ναι τροφήν βοράν λλων ζ ώων καί το ς µέν προσ ψε λιγογονίαν, το ς δ ναλισκοµένοις π το των [προσ ψε] πολυγονίαν, πορίζων τ γένει σωτηρίαν. και παπουτσώνοντάς [τα] άλλα µε ν χια και άλλα µε δέρµατα γερά και χωρίς αίµα. Ακ µα εξασφάλιζε τροφές διαφορετικές στο κάθε είδος, σε άλλα χ ρτα απ τη γη, σε άλλα καρπο ς δέντρων και σ άλλα ρίζες σε µερικά επέτρεψε να είναι ως τροφή [τους] η σάρκα άλλων ζώων και σε άλλα επέτρεψε να γεννο ν λίγα, ενώ σ εκείνα που κατατρώγονταν απ αυτά, [επέτρεψε] να γεννο ν πολλά, εξασφαλίζοντας στο είδος σωτηρία. ª π ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ Ο Πρωταγ ρας ξεκινώντας τη διήγηση του µ θου του αναφέρει τι οι θεοί κάποτε αποφάσισαν να δηµιουργήσουν θνητά ντα. Αφο τα έπλασαν µέσα στη γη, αναµειγν οντας χώµα, φωτιά, αέρα και νερ, και ήρθε η ώρα να τα φέρουν στο φως, κάλεσαν τον Προµηθέα και τον Επιµηθέα, γιο ς του Τιτάνα Ιαπετο, για να τα στολίσουν και για να δώσουν στο καθένα τις δυνάµεις που του ταίριαζαν. µως ο Επιµηθέας παρακάλεσε τον αδελφ του να τον αφήσει να κάνει µ νος το έργο αυτ και, ταν θα τελείωνε, να το επιθεωρήσει κι εκείνος. Έτσι ο Επιµηθέας άρχισε να χαρίζει σε άλλα ντα δ ναµη χωρίς ταχ τητα και τα πιο αδ νατα προίκισε µε ταχ τητα σε άλλα έδωσε πλα στα µικρά χάρισε φτερά, για να πετο ν, ή κατοικία υπ γεια. Άλλα έκανε µεγαλ σωµα, των οποίων η δ να- µη ήταν το µέγεθ ς τους. λα τα εφοδίασε µε µέσα κατάλληλα, ώστε να προστατε εται το ένα απ το άλλο µε τρίχωµα και δέρµα κατάλληλο για να αντιµετωπίζουν τις καιρικές συνθήκες ή µε ν χια και γενικά εξισορρ πισε τις δυνάµεις τους µε τρ πο που να επιβιώνουν λα. Ακ µη

112 Page 111 ÂÓÔÙËÙ 3 ssssssssssssss ÎÏÔapple ÙË ÊˆÙÈ πª Ατε δή ο ν ο πάνυ τι σοφ ς ν Επιµηθε ς λαθεν α τ ν καταναλώσας τάς δυνάµεις ε ς τά λογα λοιπ ν δή κ σµητον τι α τ ν τ νθρώπων γένος, καί π ρει,τι χρήσαιτο. Απορο ντι δέ α τ ρχεται Προµηθε ς πισκεψ µενος τήν νοµήν, καί ρ τά µέν λλα ζ α µµελ ς πάντων χοντα, τ ν δέ νθρωπον γυµν ν τε καί νυπ δητον καί στρωτον καί οπλον δη δέ καί ε µαρµένη µέρα παρ ν, ν δει καί νθρωπον ξιέναι κ γ ς ε ς φ ς. Απορί α ο ν σχ µενος Προµηθε ς ντινα σωτηρίαν τ νθρώπ ω ε ροι, κλέπτει Ηφαίστου καί Αθην ς τήν ντεχνον σοφίαν σ ν πυρί µήχανον γάρ ν νευ πυρ ς α τήν κτητήν τ ω χρησίµην γενέσθαι καί ο τω δή δωρε ται νθρώπ ω. Τήν µέν ο ν περί τ ν βίον σοφίαν νθρωπος τα τ η σχεν, τήν δέ πολιτικήν ο κ ε χεν ν γάρ παρά τ ιί. Τ δέ Προµηθε ε ς µέν τήν κρ πολιν τήν το ι ς ο κησιν ο κέτι νεχώρει ε σελθε ν πρ ς δέ καί α ι ς φυλακαί φοβεραί σαν ε ς δέ τ τ ς Αθην ς καί Ηφαίστου ο κηµα τ κοιν ν, ν φιλοτεχνείτην, λαθών ε σέρχεται, καί κλέψας τήν τε µπυρον τέχνην τήν το Ηφαίστου καί τήν λλην τήν τ ς Αθην ς δίδωσιν νθρώπ ω, καί κ το του ε πορία µέν νθρώπ ω το βίου γίγνεται, Προµηθέα δέ δι Επιµηθέα στερον, περ λέγεται, κλοπ ς δίκη µετ λθεν. 75

113 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û πª ª ºƒ [Î Ù Ù Û fiïè ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô ] Ατε δή ο ν Επιµηθε ς Επειδή λοιπ ν πραγµατικά ο Επιµηθέας ο κ ν πάνυ τι σοφ ς δεν ήταν και τ σο σοφ ς, λαθεν α τ ν κατανωλώσας ξ δεψε χωρίς να το καταλάβει τάς δυνάµεις ε ς τά λογα τις δυνάµεις στα ζώα λοιπ ν δή ν α τ τι του έµενε λοιπ ν ακ µη κ σµητον τ νθρώπων γένος, ατακτοποίητο το γένος των ανθρώπων καί π ρει και βρισκ ταν σε αµηχανία,τι χρήσαιτο. τι να [το] κάνει. Απορο ντι δέ α τ Κι ενώ αυτ ς βρισκ ταν σε αµηχανία, ρχεται Προµηθε ς έρχεται ο Προµηθέας, πισκεψ µενος τήν νοµήν, για να επιθεωρήσει τη µοιρασιά, καί ρ τά µέν λλα ζ α και βλέπει τι άλλα ζώα µµελ ς πάντων χοντα, ήταν εφοδιασµένα µε λα τα κατάλληλα µέσα, τ ν δέ νθρωπον [ ντα] ενώ ο άνθρωπος [ τι ήταν] γυµν ν τε καί νυπ δητον γυµν ς και ξυπ λυτος καί στρωτον καί οπλον και χωρίς σκεπάσµατα και χωρίς πλα δη δέ καί παρ ν µως πλησίαζε πια ε µαρµένη µέρα, και η καθορισµένη µέρα, ν δει κατά τη διάρκεια της οποίας έπρεπε ξιέναι καί νθρωπον να βγει και ο άνθρωπος κ γ ς ε ς φ ς. απ τη γη στο φως. Απορί α ο ν σχ µενος Προµηθε ς Επειδή λοιπ ν βρισκ ταν σε δ σκολη θέση ο Προµηθέας ντινα σωτηρίαν ε ροι ποια σωτηρία να βρει τ νθρώπ ω, για τον άνθρωπο, κλέπτει τήν ντεχνον σοφίαν αποφασίζει να κλέψει τις τεχνικές γνώσεις Ηφαίστου κα Αθην ς του Ήφαιστου και της Αθηνάς σ ν πυρί µαζί µε τη φωτιά µήχανον γάρ ν γιατί ήταν αδ νατο γενέσθαι α τήν κτητήν τ ω να αποκτηθο ν αυτές απ κάποιον χρησίµην νευ πυρ ς ή να χρησιµοποιηθο ν χωρίς φωτιά καί ο τω δή δωρε ται κι έτσι λοιπ ν [τις] χαρίζει νθρώπ ω. στον άνθρωπο. Τήν µέν ο ν σοφίαν Τη σοφία [του] λοιπ ν

114 Page 113 ÂÓÔÙËÙ 3 ssssssssssssssss 77 περί τ ν βίον νθρωπος σχε τα τ η, τήν δέ πολιτικήν ο κ ε χεν ν γάρ παρά τ ιί. Τ δέ Προµηθε ο κέτι νεχώρει µέν ε σελθε ν ε ς τήν κρ πολιν, τήν ο κησιν το ι ς πρ ς δέ καί α φυλακαί ι ς σαν φοβεραί ε σέρχεται λαθών, ε ς δέ τ ο κηµα τ κοιν ν τ ς Αθην ς καί Ηφαίστου, ν φιλοτεχνείτην, καί κλέψας τήν τε µπυρον τέχνην τήν το Ηφαίστου καί τήν λλην τήν τ ς Αθην ς δίδωσιν νθρώπ ω καί κ το του γίγνεται µέν νθρώπ ω ε πορία το βίου στερον δέ, περ λέγεται, δίκη µετ λθεν κλοπ ς Προµηθέα δι Επιµηθέα. για τη ζωή ο άνθρωπος την απέκτησε έτσι, την πολιτική µως τέχνη δεν [την] είχε γιατί βρισκ ταν στα χέρια του ία. Και στον Προµηθέα δεν ήταν πια δυνατ να µπει στην ακρ πολη, στην κατοικία του ία εκτ ς απ αυτ και οι φρουροί του ία ήταν φοβεροί µπαίνει λοιπ ν κρυφά στο κοιν οίκηµα της Αθηνάς και του Ήφαιστου, µέσα στο οποίο ασκο σαν την τέχνη τους, και, αφο έκλεψε και την τέχνη µε φωτιά του Ήφαιστου και την άλλη [τέχνη] της Αθηνάς, την δίνει στον άνθρωπο και απ αυτ εξασφαλίζονται βέβαια για τον άνθρωπο πλο σια µέσα για τη ζωή [του] στερα µως, καθώς λέγεται, δικάστηκε για κλοπή ο Προµηθέας εξαιτίας του Επιµηθέα. ª π ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ Ο Επιµηθέας που δε διακριν ταν και τ σο για τη σοφία του, ξ δεψε, χωρίς να το καταλάβει, λες τις δυνάµεις που του έδωσαν οι θεοί, στα ζώα παραµελώντας το ανθρώπινο γένος. ταν ο Προµηθέας ήρθε για να επιθεωρήσει τη διανοµή των δυνάµεων, είδε τι τα άλλα ζώα είχαν εφοδιαστεί µε λα τα κατάλληλα µέσα για την προστασία τους και µ νο ο άνθρωπος ήταν γυµν ς και ξυπ λητος, χωρίς σκεπάσµατα και χωρίς πλα. Μάλιστα πλησίαζε και η µέρα που οι άνθρωποι έπρεπε να βγουν απ τη γη στο φως.

115 Page 114 ÂÓÔÙËÙ 4 ssssssssssssss ( ) appleôïèùèî ÚÂÙ, ÎÔÈÓfi ÒÚÔ ÙÔ ÛÙÔ ÓıÚÒappleÔ, apple Ú ÙËÙË È ÈfiÙËÙ ÁÈ ÙË Û ÁÎÚfiÙËÛË ÙˆÓ ÎÔÈÓˆÓÈÒÓ πª Επειδή δέ νθρωπος θείας µετέσχε µοίρας, πρ τον µέν διά τήν το θεο συγγένειαν ζ ώων µ νον θεο ς ν µισεν, καί πεχείρει βω- µο ς τε δρ εσθαι καί γάλµατα θε ν πειτα φωνήν καί ν µατα ταχ διηρθρώσατο τ τέχν η, καί ο κήσεις καί σθ τας καί ποδέσεις καί στρωµνάς καί τάς κ γ ς τροφάς η ρετο. Ο τω δή παρεσκευασµένοι κατ ρχάς νθρωποι κουν σποράδην, π λεις δέ ο κ σαν πώλλυντο ο ν π τ ν θηρίων διά τ πανταχ α τ ν σθενέστεροι ε ναι, καί δηµιουργική τέχνη α το ς πρ ς µέν τροφήν κανή βοηθ ς ν, πρ ς δέ τ ν τ ν θηρίων π λεµον νδεής πολιτικήν γάρ τέχνην ο πω ε χον, ς µέρος πολεµική ζήτουν δή θροίζεσθαι καί σ ώζεσθαι κτίζοντες π λεις τ ο ν θροισθε εν, δίκουν λλήλους τε ο κ χοντες τήν πολιτικήν τέχνην, στε πάλιν σκεδανν µενοι διεφθείροντο. Ζε ς ο ν δείσας περί τ γένει µ ν µή π λοιτο π ν, Ερµ ν πέµπει γοντα ε ς νθρώπους α δ τε καί δίκην, ν ε εν π λεων κ σµοι τε καί δεσµοί φιλίας συναγωγοί. Ερωτ ο ν Ερµ ς ία τίνα ο ν τρ πον δοίη δίκην καί α δ νθρώποις «Π τερον ς α τέχναι νενέµηνται, ο τω καί τα τας νείµω; Νενέµηνται δέ δε ε ς χων ατρικήν πολλο ς καν ς διώταις, καί ο λλοι δηµιουργοί καί δίκην δή καί α δ ο τω θ ν το ς νθρώποις, πί πάντας νείµω;» «Επί πάντας», φη Ζε ς, «καί πάντες µετεχ ντων ο γάρ ν γένοιντο π λεις, ε λίγοι α τ ν µετέχοιεν σπερ λλων τεχν ν καί ν µον γε θές παρ µο τ ν µή δυνάµενον α δο ς καί δίκης µετέχειν κτείνειν ς ν σον π λεως». Ο τω δή, Σώκρατες, καί διά τα τα ο 99

116 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û τε λλοι καί Αθηνα οι, ταν µέν περί ρετ ς τεκτονικ ς λ γος λλης τιν ς δηµιουργικ ς, λίγοις ο ονται µετε ναι συµβουλ ς, καί άν τις κτ ς ν τ ν λίγων συµβουλε η, ο κ νέχονται, ς σ φ ής ε κ τως, ς γώ φηµι ταν δέ ε ς συµβουλήν πολιτικ ς ρετ ς ωσιν, ν δε διά δικαιοσ νης π σαν έναι καί σωφροσ νης, ε κ τως παντος νδρ ς νέχονται, ς παντί προσ κον τα της γε µετέχειν τ ς ρετ ς µή ε ναι π λεις. Α τη, Σώκρατες, το του α τία. πª Επειδή δέ νθρωπος µετέσχε θείας µοίρας, πρ τον µέν µ νον ζ ώων ν µισεν θεο ς διά τήν συγγένειαν το θεο, καί πεχείρει δρ εσθαι βωµο ς τε καί γάλµατα θε ν πειτα ταχ τ τέχν η διηρθρώσατο φωνήν καί ν µατα καί η ρετο ο κήσεις καί σθ τας καί ποδέσεις καί στρωµνάς καί τάς τροφάς κ γ ς ο τω δή παρεσκευασµένοι νθρωποι κατ ρχάς κουν σποράδην, π λεις δέ ο κ σαν πώλλυντο ο ν π τ ν θηρίων διά τ ε ναι σθενέστεροι α τ ν πανταχ, καί δηµιουργική τέχνη πρ ς µέν τροφήν ν κανή βοηθ ς α το ς, πρ ς δέ τ ν π λεµον τ ν θηρίων ª ºƒ [Î Ù Ù Û fiïè ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô ] Επειδή λοιπ ν ο άνθρωπος πήρε µέρος στη θεϊκή φ ση, πρώτα πρώτα µ νος απ τα ζώα, πίστεψε σε θεο ς, λ γω τής συγγένειας µε το θε, κι επιχειρο σε να εγκαθιδρ σει και βωµο ς και αγάλµατα θεών έπειτα γρήγορα µε την τέχνη συνδ ασε φθ γγους και λέξεις και πρ φερε έναρθρο λ γο και βρήκε [ή επιν ησε] κατοικίες και ρο χα και παπο τσια και σκεπάσµατα και τις τροφές απ τη γη έτσι λοιπ ν εφοδιασµένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικο σαν εδώ κι εκεί, π λεις µως δεν υπήρχαν καταστρέφονταν λοιπ ν απ τα θηρία εξαιτίας του τι ήταν πιο αδ νατοι απ αυτά απ κάθε άποψη και οι τεχνικές γνώσεις για τη διατροφή τους έδιναν σ αυτο ς σηµαντική βοήθεια, για τον π λεµο µως ενάντια στα θηρία

117 Page 116 ÂÓÔÙËÙ 4 ssssssssssssssss 101 νδεής [ήταν] ανεπαρκείς ο πω γάρ ε χον γιατί δεν είχαν ακ µη πολιτικήν τέχνην, την τέχνη για την οργάνωση µιας πολιτείας, ς µέρος της οποίας ένα µέρος πολεµική [ στίν] [είναι] η πολεµική τέχνη ζήτουν δή επιθυµο σαν [ή επιδίωκαν] λοιπ ν θροίζεσθαι καί σ ώζεσθαι να συγκεντρώνονται και να σώζονται κτίζοντες π λεις χτίζοντας π λεις τ ο ν θροισθε εν, σες φορές λοιπ ν συγκεντρώνονταν, δίκουν λλήλους αδικο σε ο ένας τον άλλο, τε ο κ χοντες επειδή δεν είχαν τήν πολιτικήν τέχνην, την πολιτική τέχνη, στε πάλιν σκεδανν µενοι ώστε πάλι διασκορπισµένοι διεφθείροντο. καταστρέφονταν. Ζε ς ο ν δείσας Ο ίας, λοιπ ν, επειδή φοβήθηκε περί τ γένει µ ν για το γένος µας µή π λοιτο π ν, µήπως χαθεί εντελώς, πέµπει ε ς νθρώπους στέλνει στους ανθρώπους Ερµ ν γοντα τον Ερµή για να [τους] φέρει α δ τε καί δίκην, και το σεβασµ και τη δικαιοσ νη, να ε εν για να υπάρχει κ σµοι τε π λεων τάξη στις π λεις καί συναγωγοί δεσµοί φιλίας. και συνδετικές σχέσεις φιλίας. Ερωτ ο ν Ερµ ς ία Ρωτάει λοιπ ν ο Ερµής το ία τίνα ο ν τρ πον δοίη µε ποιο τέλος πάντων τρ πο να δώσει νθρώποις δίκην καί α δ στους ανθρώπους τη δικαιοσ νη και το σεβασµ «Π τερον ποιο απ τα δ ο, ς νενέµηνται α τέχναι, πως έχουν µοιραστεί οι τέχνες, ο τω νείµω καί τα τας; έτσι να µοιράσω και αυτές; Νενέµηνται δέ δε Και [αυτές] έχουν µοιραστεί ως εξής ε ς χων ατρικήν ένας που κατέχει την ιατρική [ στιν] καν ς [είναι] αρκετ ς πολλο ς διώταις, για πολλο ς απλο ς πολίτες, καί ο λλοι δηµιουργοί και οι άλλοι τεχνίτες [το ίδιο] καί ο τω δή και µε τον ίδιο τρ πο λοιπ ν θ να εγκαταστήσω ν το ς νθρώποις στους ανθρώπους

118 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û δίκην καί α δ, νείµω πί πάντας; «Επί πάντας» φη Ζε ς, «καί µετεχ ντων πάντες ο γάρ ν γένοιντο π λεις, ε µετέχοιεν α τ ν λίγοι σπερ λλων τεχν ν καί γε θές ν µον παρ µο, κτείνειν τ ν µή δυνάµενον µετέχειν α δο ς καί δίκης ς [ ντα] ν σον τ ς π λεως. Ο τω δή, Σώκρατες, καί διά τα τα ο τε λλοι καί Αθηνα οι, ταν µέν λ γος περί ρετ ς τεκτονικ ς, [περί] λλης τιν ς δηµιουργικ ς, ο ονται λίγοις µετε ναι συµβουλ ς, καί άν τις ν κτ ς τ ν λίγων συµβουλε η, ο κ νέχονται ς σ φ ής ε κ τως, ς γώ φηµι ταν δέ ωσιν ε ς συµβουλήν πολιτικ ς ρετ ς, ν δε έναι π σαν διά δικαιοσ νης καί σωφροσ νης, ε κ τως νέχονται παντ ς νδρ ς τη δικαιοσ νη και το σεβασµ ή να [τις] µοιράσω σε λους; Σε λους είπε ο ίας, και να έχουν µερίδιο λοι γιατί δε θα ήταν δυνατ να υπάρχουν π λεις, αν έχουν µερίδιο σ αυτές λίγοι, πως ακριβώς [µετέχουν] σε άλλες τέχνες και µάλιστα να θεσπίσεις ένα ν µο εκ µέρους µου, να θανατώνουν δηλ. [οι άλλοι πολίτες] αυτ ν που δεν µπορεί να µετέχει στο σεβασµ και στη δικαιοσ νη µε την ιδέα τι [είναι] αρρώστια για την π λη. Ετσι λοιπ ν, Σωκράτη, και γι αυτο ς τους λ γους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, ταν γίνεται συζήτηση για την ικαν τητα της τεκτονικής τέχνης ή για κάποια άλλη τεχνική ικαν τητα, νοµίζουν τι λίγοι έχουν τη δυνατ τητα για συµβουλή, κι αν κάποιος που είναι έξω απ τους λίγους επιχειρεί να συµβουλε ει, δεν [το] δέχονται, πως εσ [το] λες σωστά, πως εγώ ισχυρίζοµαι ταν µως πηγαίνουν σε σ σκεψη για την πολιτική αρετή, που πρέπει να διέπεται ολ κληρη απ δικαιοσ νη και φρ νηση, σωστά δέχονται κάθε άνδρα [ή άνθρωπο],

119 Page 118 ÂÓÔÙËÙ 4 ssssssssssssssss 103 ς προσ κον παντί µετέχειν τ ς ρετ ς τα της µή ε ναι π λεις. Α τη, Σώκρατες, [ στίν] α τία το του. επειδή κατά τη γνώµη τους ταιριάζει στον καθένα να µετέχει στην αρετή αυτή, γιατί αλλιώς δεν είναι δυνατ να υπάρχουν πολιτείες. Αυτή, Σωκράτη, [είναι] η αιτία αυτο. ª π ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ Ο Πρωταγ ρας, συνεχίζοντας τη διήγηση, αναφέρει πως τα δώρα που ο άνθρωπος δέχθηκε απ τον Προµηθέα, τον κατέστησαν ικαν να πλησιάσει τη θεϊκή φ ση. Για να εκφράσει στους θεο ς τα αγαθά του αισθή- µατα, ο άνθρωπος κατασκε ασε βωµο ς και αγάλµατα.έπειτα ανέπτυξε λ γο, οµιλία. Έφτιαξε λέξεις, έπλασε γλώσσες. Στη συνέχεια επιδ θηκε στην οργάνωση της υλικής του ζωής κατασκευάζοντας σπίτια και παπο τσια, εκµεταλλευ µενος τα αγαθά που η γη του έδινε. Αργ τερα κατάλαβε πως, αν ζο σε σε συνοχή µε τους συνανθρώπους του, θα προστατευ ταν καλ τερα απ την απειλή των αγρίων ζώων. Έτσι άρχισε να χτίζει π λεις. Ο ίας θέλοντας να βοηθήσει στην οµαδική συµβίωση των ανθρώπων έστειλε τον Ερµή που δίδαξε στους ανθρώπους τον αλληλοσεβασµ και τη δικαιοσ νη. Αποφάσισε µάλιστα ο ίας να µοιραστο ν αυτά σε λους κι επιπλέον να θανατώνεται ποιος δεν συµµετέχει σ αυτά. Γι αυτ οι Αθηναίοι πρέπει αφεν ς για τεχνικά ζητήµατα να συµβουλε ονται τον ειδικ γνώστη, αφετέρου για τα θέµατα της πολιτείας να συµβουλε ονται τον κάθε συµπολίτη τους. ø π à π Ú ÌÌ ÙÈÎ Ó ÁÓÒÚÈÛË Ï ÍÂˆÓ ËÌ ÛÈÔÏÔÁÈÎ Ú ÈÎÔ ÚfiÓÔÈ ÚËÌ ÙˆÓ ÌfiÚÚÈ ÓÒÓ Ì ÓÙÒÓ Ì µετέσχε: γ εν. πρ σ. α ρ. β οριστ. του µετέχω = είµαι µέτοχος. ΧΡΟ- ΝΟΙ: παρτ. µετε χον, µέλ. µεθέξω - µετασχήσω, α ρ. β µετέσχον, παρκ. µετέσχηκα, υπερσ. µετεσχήκειν. ΟΜΟΡΡΙΖΑ: µετοχή, µέτοχος, συµµετοχή, µέθεξις, ξις, κάθεξις, ε εξία, καχεξία, ξ ς, φεξ ς, σχολή, σχολε ον, σχολάζω, σχεδ ν, σχεδιάζω, σχέσις, νάσχεσις, κατάσχεσις, σχ µα, χε ς, παροχε ς αβδο χος, κληρο χος.

120 Page 119 ÂÓÔÙËÙ 5 ssssssssssssss (323 - ) appleôïèùèî ÚÂÙ ˆ ÎÔÈÓ Î È Ê ÛÈÎ È ÈfiÙËÙ fiïˆó ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ πª Ινα δ µ ο η πατ σθαι ς τ ντι γο νται πάντες νθρωποι πάντα νδρα µετέχειν δικαιοσ νης τε κα τ ς λλης πολιτικ ς ρετ ς, τ δε α λαβέ τεκµήριον. Εν γάρ τα ς λλαις ρετα ς, σπερ σ λέγεις, άν τις φ γαθ ς α λητής ε ναι, λλην ντινο ν τέχνην ν µή στιν, καταγελ σιν χαλεπαίνουσιν, κα ο ο κε οι προσι ντες νουθετο σιν ς µαιν µενον ν δέ δικαιοσ ν η καί ν τ λλ η πολιτικ ρετ, άν τινα κα ε δ σιν τι δικ ς στιν, άν ο τος α τ ς καθ α το τ ληθ λέγ η ναντίον πολλ ν, κε σωφροσ νην γο ντο ε ναι, τ ληθ λέγειν, ντα θα µανίαν, καί φασιν πάντας δε ν φάναι ε ναι δικαίους, άντε σιν άντε µή, µαίνεσθαι τ ν µ προσποιο µενον [δικαιοσ νην] ς ναγκα ον ο δένα ντιν ο χί µ ς γέ πως µετέχειν α τ ς, µ ε ναι ν νθρώποις. Οτι µ ν ο ν πάντ νδρα ε κ τως ποδέχονται περ τα της τ ς ρετ ς σ µβουλον δι τ γε σθαι παντ µετε ναι α τ ς, τα τα λέγω τι δ α τήν ο φ σει γο νται ε ναι ο δ π το α τοµάτου, λλ διδακτ ν τε κα ξ πιµελείας παραγίγνεσθαι ν παραγίγνηται, το τ σοι µετά το το πειράσοµαι ποδε ξαι. Οσα γάρ γο νται λλήλους κακ χειν νθρωποι φ σει τ χ η, ο δείς θυµο ται ο δέ νουθετε ο δέ διδάσκει ο δέ κολάζει το ς τα τα χοντας, να µ τοιο τοι σιν, λλ λεο σιν ο ον το ς α σχρο ς σµικρο ς σθενε ς τίς ο τως ν ητος στε τι το των πιχειρε ν ποιε ν; Τα τα µ ν γ ρ ο µαι σασιν τι φ σει τε κα τ χ η το ς νθρώποις γίγνεται, τ καλ κα τ ναντία το τοις σα δ ξ πιµελείας καί σκήσεως καί 135

121 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û διδαχ ς ο ονται γίγνεσθαι γαθά νθρώποις, άν τις τα τα µ χ η, λλά τ ναντία το των κακά, πί το τοις που ο τε θυµοί γίγνονται κα α κολάσεις κα α νουθετήσεις. Ων στιν ν κα δικία κα σέβεια κα συλλήβδην π ν τ ναντίον τ ς πολιτικ ς ρετ ς. πª Ινα δέ µή ο η πατ σθαι, λαβέ α τ δε τεκµήριον, ς τ ντι γο νται πάντες νθρωποι πάντα νδρα µετέχειν δικαιοσ νης τε καί τ ς λλης πολιτικ ς ρετ ς. Εν γάρ τα ς λλαις ρετα ς, σπερ σ λέγεις, άν τις φ ε ναι γαθ ς α λητής [ γαθ ς] ντινο ν λλην τέχνην ν µή στιν, καταγελ σιν χαλεπαίνουσιν, καί ο ο κε οι προσι ντες νουθετο σιν ς µαιν µενον ν δέ δικαιοσ ν η καί ν τ λλ η πολιτικ ρετ, άν καί ε δ σίν τινα τι στιν δικος, άν ο τος α τ ς λέγ η τ ληθ καθ α το ναντίον πολλ ν, γο ντο κε ª ºƒ [Î Ù Ù Û fiïè ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô ] Και για να µη νοµίζεις πως εξαπατάσαι, πάρε πάλι το εξής ως απ δειξη: τι πραγµατικά έχουν τη γνώµη λοι οι άνθρωποι πως κάθε άνθρωπος συµµετέχει και στη δικαιοσ νη και στην άλλη πολιτική αρετή. Στις άλλες δηλ. ικαν τητες, πως ακριβώς εσ τα λές, αν κάποιος διατείνεται τι είναι ικαν ς αυλητής ή [ικαν ς] σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη στην οποία µως δεν είναι [ικαν ς], ή τον κοροϊδε ουν ή οργίζονται [εναντίον του], και οι στενοί φίλοι πλησιάζοντάς τον τ συµβουλε ουν σαν να είναι τρελ ς στη δικαιοσ νη µως και στην άλλη πολιτική αρετή, µολον τι γνωρίζουν κάποιον τι είναι άδικος, αν αυτ ς ο ίδιος λέει την αλήθεια ενάντια στον εαυτ του µπροστά σε πολλο ς άλλους, πράγµα το οποίο θεωρο σαν στην πρώτη περίπτωση

122 Page 121 ÂÓÔÙËÙ 5 ssssssssssssssss 137 ε ναι σωφροσ νην, λέγειν τ ληθ, ντα θα [ ν δικαιοσ ν η καί τ λλ η πολιτικ ρετ ] µανίαν, καί φασι δε ν φάναι πάντας ε ναι δικαίους, άντε σιν άντε µή, [φασι] µαίνεσθαι τ ν µή προσποιο µενον [δικαιοσ νην], ς ναγκα ν [ ν] ο δένα ντιν ο χί µ ς γέ πως µετέχειν α τ ς, µή ε ναι ν νθρώποις. Οτι µέν ο ν ε κ τως ποδέχονται πάντ νδρα [ο τε λλοι καί Αθηνα οι] σ µβουλον περί τα της τ ς ρετ ς διά τ γε σθαι παντί µετε ναι α τ ς, τα τα λέγω τι δέ γο νται ο κ ε ναι α τήν φ σει ο δ π το α τοµάτου, λλά διδακτ ν τε [ε ναι] καί παραγίγνεσθαι ξ πιµελείας ν παραγίγνηται, το το πειράσοµαι µετά το το ποδε ξαί σοι. Οσα γάρ κακά γο νται νθρωποι τι είναι σωφροσ νη, δηλαδή το να λέει την αλήθεια, στη δε τερη περίπτωση [δηλαδή στη δικαιοσ νη και στην άλλη πολιτική αρετή] [το θεωρο ν] τρέλα, και ισχυρίζονται τι πρέπει να λένε λοι τι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε χι, διαφορετικά [λένε] τι είναι τρελ ς αυτ ς που δεν προσποιείται τι έχει κτήµα του [τη δικαιοσ νη], επειδή [είναι] ανάγκη ο καθένας χωρίς εξαίρεση οπωσδήποτε να συµµετέχει σ αυτή, διαφορετικά να µην υπάρχει ανάµεσα στους ανθρώπους. τι λοιπ ν ε λογα [ή φυσικά] δέχονται κάθε άνθρωπο [και οι άλλοι και οι Αθηναίοι] ως σ µβουλο γι αυτή την αρετή για το τι έχουν τη γνώµη πως κάθε άνθρωπος µετέχει σ αυτή, αυτά τα επιχειρήµατα φέρνω τι µως νοµίζουν πως δεν είναι κι αυτή έµφυτη ο τε συµβαίνει απ µ νη της αλλά πως µπορεί και να διδαχτεί και πως γίνεται κτήµα στερα απ φροντίδες σ ποιον επέρχεται, αυτ θα προσπαθήσω στη συνέχεια να σου αποδείξω. Γιατί σα κακά έχουν τη γνώµη οι άνθρωποι

123 Page jjjjjjjjjjjjj appleï ÙˆÓ appleúˆù ÁÔÚ Û λλήλους χειν φ σει τ χ η, ο δείς θυµο ται ο δέ νουθετε ο δέ διδάσκει ο δέ κολάζει το ς χοντας τα τα, να µή σι τοιο τοι, λλ λεο σιν ο ον το ς α σχρο ς σµικρο ς σθενείς τίς [ στιν] ο τως ν ητος στε πιχειρε ν ποιε ν τι το των; Τα τα µέν γάρ ο µαι σασι [πάντες] τι γίγνεται το ς νθρώποις φ σει τε καί τ χ η, τά καλά καί τ ναντία το τοις σα δέ γαθά ο ονται γίγνεσθαι νθρώποις ξ πιµελείας καί σκήσεως καί διδαχ ς, άν τις µή χη τα τα, λλά τ ναντία το των κακά, πί το τοις που γίγνονται ο τε θυµοί καί α κολάσεις καί α νουθετήσεις. Ων [κακ ν] ν στιν καί δικία καί σέβεια καί συλλήβδην π ν τ ναντίον τ ς πολιτικ ς ρετ ς. ο ένας για τον άλλο τι τα έχουν απ τη φ ση ή κατά τ χη, κανένας δεν θυµώνει ο τε συµβουλε ει ο τε διδάσκει ο τε τιµωρεί αυτο ς που έχουν αυτά, για να µην είναι τέτοιοι, αλλά [τους] λυπο νται [ λοι] πως στους άσχηµους ή στους µικρ σωµους ή στους ασθενικο ς ποιος [είναι] τ σο αν ητος, ώστε να προσπαθήσει να κάνει κάτι απ αυτά; Γιατί αυτά βέβαια, έχω τη γνώµη, γνωρίζουν [ λοι] τι συµβαίνουν στους ανθρώπους απ τη φ ση και κατά τ χη, δηλ. οι καλές ιδι τητες και οι αντίθετές τους σα µως καλά έχουν τη γνώµη τι συµβαίνουν στους ανθρώπους µε φροντίδα και άσκηση και διδασκαλία, αν κάποιος δεν έχει αυτά αλλά τα αντίθετά τους κακά σ αυτές τις περιπτώσεις βέβαια προκαλο νται και οι θυµοί και οι τιµωρίες και οι συµβουλές. Απ αυτά [τα κακά] ένα είναι και η αδικία και η ασέβεια και συνολικά καθετί το αντίθετο προς την πολιτική αρετή.

124 Page 123 ÂÓÔÙËÙ 6 ssssssssssssss (324 -C) apple È Â ÙÈÎ ÛËÌ Û ÙË ÙÈÌˆÚ ˆ applefi ÂÈÍË ÙÔ È ÎÙÔ ÙË ÚÂÙ πª Ενθα δή π ς παντί θυµο ται καί νουθετε, δ λον τι ς ξ πιµελείας καί µαθήσεως κτητ ς ο σης. Ε γάρ θέλεις ννο σαι τ κολάζειν, Σώκρατες, το ς δικο ντας τί ποτε δ ναται, α τ σε διδάξει τι ο γε νθρωποι γο νται παρασκευαστ ν ε ναι ρετήν. Ο δείς γάρ κολάζει το ς δικο ντας πρ ς το τ ω τ ν νο ν χων καί το του νεκα, τι δίκησεν, στις µή σπερ θηρίον λογίστως τιµωρε ται δέ µετά λ γου πιχειρ ν κολάζειν ο το παρεληλυθ τος νεκα δικήµατος τιµωρε ται ο γάρ ν τ γε πραχθέν γένητον θείη λλά το µέλλοντος χάριν, να µή α θις δικήσει µήτε α τ ς ο τος µήτε λλος το τον δών κολασθέντα. Καί τοια την διάνοιαν χων διανοε ται παιδευτήν ε ναι ρετήν ποτροπ ς γο ν νεκα κολάζει. Τα την ο ν τήν δ ξαν πάντες χουσιν σοιπερ τιµωρο νται καί δί α καί δηµοσί α. Τιµωρο νται δέ καί κολάζονται ο τε λλοι νθρωποι ο ς ν ο ωνται δικε ν, καί ο χ κιστα Αθηνα οι ο σοί πολ ται στε κατά το τον τ ν λ γον καί Αθηνα οί ε σι τ ν γουµένων παρασκευαστ ν ε ναι καί διδακτ ν ρετήν. Ως µέν ο ν ε κ τως ποδέχονται ο σοί πολ ται καί χαλκέως καί σκυτοτ µου συµβουλε οντος τά πολιτικά, καί τι διδακτ ν καί παρασκευαστ ν γο νται ρετήν, ποδέδεικταί σοι, Σώκρατες, καν ς, ς γέ µοι φαίνεται. 163