5.7. Χλωρίδα του ρέματος Πικροδάφνης Εισαγωγή. Παρόχθια ζώνη

Transcript

1 5.7. Χλωρίδα του ρέματος Πικροδάφνης Εισαγωγή Παρόχθια ζώνη Η παρόχθια ζώνη είναι η ημι-χερσαία μεταβατική ζώνη που παρεμβάλλεται ανάμεσα στα υδάτινα και τα χερσαία οικοσυστήματα και επηρεάζεται από το παρακείμενο νερό του ποταμού. Οι παρόχθιες ζώνες προφανώς περιλαμβάνουν τις όχθες του ποταμού, τις ζώνες πλημμυρών και τα παρόχθια δάση ή άλλους παρόχθιους σχηματισμούς βλάστησης (παρόχθια έλη, λιβάδια, χερσότοποι). Η παρόχθια ζώνη σε αστικές περιοχές, όπως και σε απότομες χαράδρες, συνήθως είναι πολύ περιορισμένη. Η παρόχθια βλάστηση ωστόσο έχει ιδιαίτερη σημασία για το ποτάμι επειδή επηρεάζεται πρωταρχικά από την παρουσία του νερού και της υγρασίας δίπλα στην κοίτη και επηρεάζει την υδρομορφολογική και οικολογική κατάσταση του ποταμού. Γι' αυτό το λόγο η οριοθέτηση και ο χαρακτηρισμός της παρόχθιας βλάστησης απαιτεί προσεκτική τοποθέτηση. Η παρόχθια ζώνη συχνά χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα και διαρκείς εναλλαγές μικρο-χώρων και ενδιαιτημάτων. Αυτή η ποικιλότητα μορφών είναι ένας από τους καθοριστικούς λόγους που έχει τόσος πολλές λειτουργίες και διεργασίες δημιουργώντας πλούτο βιοποικιλότητας, όπως φαίνεται και στο σκαρίφημα στο Εικόνα 67. Εικόνα 67: Σκαρίφημα που αναφέρεται σε λειτουργίες των παρόχθιων ζωνών στο σύνολο του ποτάμιου διάδρομου (Σκαρίφημα Β. Χατζηρβασάνη στο Ζόγκαρης κ.α. 2007) 92

2 5.7.2 Μεθοδολογία Προσδιορίζοντας των σχηματισμό της παρόχθιας ζώνης: "ζώνη παρόχθιου δάσους" Η βλάστηση είναι βασικό στοιχείο της δομής της παρόχθιας ζώνης. Για την επισκόπηση της βλάστησης της παρόχθιας ζώνης στο ρέμα της Πικροδάφνης η έρευνα επικεντρώθηκε σε μια διακριτή γραμμική ζώνη που αφορά την παρόχθια δασική βλάστησης εντός του ποτάμιου διαδρόμου (Εικόνα 68). Μελετώντας τα ξυλώδη είδη, εστιάζουμε σε αυτά που δομούν το "παρόχθιο δάσος" (συστάδες δένδρων και θάμνων εντός της παρόχθιας ζώνης). Εικόνα 68: Σχηματική τομή ποτάμιου διαδρόμου που αποτυπώνει την ευρύτερη παρόχθια ζώνη καθώς και την πιο συγκεκριμένη "ζώνη παρόχθιου δάσους" που έχει την έναρξη της συνήθως στο ανώτερο τοπογραφικό όριο της ενεργούς κοίτης ("πράσινη γραμμή") Προκειμένου να δημιουργήσουμε μια πρακτική και συνεπή οριοθέτηση του παρόχθιου δάσους είναι σημαντικό να χρησιμοποιήσουμε κριτήρια οριοθέτησης και αξιολόγησης που εφαρμόζονται στο πεδίο εύκολα και ουσιαστικά, κάτι όμως που είναι ιδιαίτερα δύσκολο σε αστικούς ποταμούς και ρέματα. Οι παρόχθιες δασικές συστάδες σχηματίζουν συνήθως παραποτάμιες "λωρίδες" ξυλώδους βλάστησης (κυριαρχούμενες από δέντρα και μεγάλους θάμνους), που κατά κανόνα ξεκινούν από το ανώτερο όριο της ενεργούς κοίτης (Εικόνα 68). Η πρώτη "γραμμή" πολυετούς ξυλώδης βλάστησης που σχηματίζει μια γραμμική λωρίδα βλάστησης κοντά στην άκρη του νερού μπορεί να οριστεί από μια νοητή γραμμή, που ορίζει το χερσαίο όριο της παρόχθιας ζώνης, εδώ την ονομάζουμε "πράσινη γραμμή". Το παρόχθιο δάσος εκτείνεται προς τα χέρσα όπου η τοπογραφία και η εδαφική ξηρότητα αποκλείουν την κυριαρχία της υδροφυτικής βλάστησης. Το γραμμικό όριο όπου ξεκινά η πραγματική χερσαία βλάστηση ορίζει μια νοητή "καφέ γραμμή". Η "καφέ γραμμή" οριοθετείται πιο εύκολα κυρίως σε ημι-ερημικά, μεσογειακά ή αγροτικά τοπία, αν και, ακόμα και σε δασικά τοπία, οι αλλαγές της βλάστησης επηρεάζονται έντονα από την εδαφική υγρασία και το 93

3 μικροανάγλυφο. Φυσικά, αυτά τα δύο γραμμικά, εννοιολογικά όρια συχνά είναι συγκεχυμένα, αλλά μπορούν να είναι χρήσιμοι οδηγοί για πρακτικούς σκοπούς καθορισμού και καταγραφής (Verry et al. 2004, Zogaris et al. 2008). Επισκοπήσεις βλάστησης στην Πικροδάφνη Διεξήχθητε ειδικά έρευνα για παρόχθια βλάστηση σε συνδυασμό με την εφαρμογή δείκτη για την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησής της. Επιλέχθηκαν θέσεις (μήκους 100 m) για τις δειγματοληψίες στο ρέμα. Σε κάθε θέση - διατομή (100 m μήκους) συλλέξαμε δεδομένα δύο κατηγοριών: α) ξυλώδη χλωρίδα (δέντρα, θάμνοι, αναρριχώμενα φυτά) της κάθε όχθης, και β) οπτική εκτίμηση των ανθρωπογενών πιέσεων και της σχετικής υποβάθμισης στο σύνολο της παρόχθιας ζώνης (χρήση του δείκτη QBR). Ο συνδυασμός της χλωριδικής καταγραφής και της οπτικής αξιολόγησης του πρωτοκόλλου ονομάζεται QBR+ και έχει εφαρμοστεί σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Εικόνα 69: Οριοθέτηση της στενής λωρίδας που χαρακτηρίζεται ως "Παρόχθιο Δάσος" που ουσιαστικά επηρεάζει και επηρεάζεται από τον ποταμό. Οριοθετείται εδώ η σχηματική κάτοψη των δειγματοληπτικών τεμαχίων εντός της οριζόμενης ζώνης παρόχθιου δάσους (στικτές γραμμές) Στην Εικόνα 69 παρουσιάζεται σχηματική κάτοψη του ποτάμιου διαδρόμου με σκοπό να δείξει τον τρόπο που οριοθετείται η παρόχθια βλάστηση στο συγκεκριμένο έργο επισκόπησης. Παρότι κάθε δειγματοληψία έχει όμοιο μήκος (100 m) το πλάτος της δειγματοληπτικής επιφάνειας ποικίλει επειδή ποικίλει και το πλάτος του παρόχθιου δάσους (σκουρόχρωμα γκρι σχήματα). Ο ερευνητής αποφασίζει το πλάτος της δειγματοληπτικής επιφάνειας επιτόπου, ενώ το σημείου έναρξης της 94

4 επιφάνειας πάντα αρχίζει από την νοητή γραμμή που σχηματίζουν τα πρώτα ξυλώδη φυτά στο άκρο της ενεργούς κοίτης (πράσινη γραμμή). Η επιφάνεια μπορεί να έχει πλάτος το λιγότερο δύο μέτρα (όταν υπάρχουν ελάχιστα δέντρα στην παρόχθια ζώνη) (όπως στο κάτω μέρος του σχήματος). Δοκιμαστικές καταγραφές και αξιολογήσεις πραγματοποιήθηκαν το φθινόπωρο του 2012 ενώ τον Ιούλιο του 2013 πραγματοποιήθηκε μια καταγραφή σε έντεκα (11) αντιπροσωπευτικά σημεία του ρέματος (Εικόνα 70). Η μέθοδος καταγραφής ομοιάζει στην μέθοδο που χρησιμοποίησαν οι Zogaris et al. (2008) όμως η προσέγγιση είναι μια μορφή ταχείας οπτικής εκτίμησης με την χρήση της κλίμακας DAFOR. Εικόνα 70. Θέσεις όπου πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες υδρομορφολογικής κατάστασης (οπτική εκτίμηση μέσω QBR+) Αποτελέσματα Ο Πίνακας 23 παραθέτει τα αποτελέσματα του δείκτη QBR που αναφέρεται στα εξής στοιχεία (μετρικές) του δείκτη: - Συνολική κάλυψη παρόχθιας βλάστησης (Ttl_Rip_Co) - μέγιστος βαθμός αξιολόγησης είναι το Φυσική δομή παρόχθιας βλάστησης (Cover_Str) - μέγιστος βαθμός αξιολόγησης είναι το Ποιότητα κάλυψης βλάστησης (Cover_Qu) - μέγιστος βαθμός αξιολόγησης είναι το Αλλοίωση υδρομορφολογίας κοίτης (Ch_Alter) - μέγιστος βαθμός αξιολόγησης είναι το 25. O δείκτης QBR είναι η άθροιση αυτών των τεσσάρων μετρικών. Σχεδόν όλες οι θέσεις στην περιοχή μελέτης ήταν κάτω από 50% της φυσικά αναμενόμενης "άριστης τιμής". Μία θέση στον άνω ρου του ρέματος (Andritsaina) αξιολογήθηκε με τιμή 55/100. Δύο θέσεις αξιολογήθηκαν με τον χαμηλότερο δυνατό βαθμό (0/100) (Πίνακας 23). 95

5 Πίνακας 23: Δειγματοληψίες με τον δείκτη οπτικής εκτίμησης της παρόχθιας ζώνης και των υδρομορφολογικών χαρακτηριστικών του ρέματος σε 11 σημεία στο Ρέμα της Πικροδάφνης (στις 26/7/2013). Ονομασία Συντεταγμένες Συντεταγμένες Ttl_Rip_Co Cover_Str Cover_Qu Ch_Alter QBR Θέσης Lat Long Andritsaina 37 55'54.96"Β 23 44'31.30"Α Kapota 37 55'55.20"Β 23 44'21.16"Α Iatridou 37 55'54.99"Β 23 44'8.30"Α Kekropos 37 55'54.59"Β 23 43'55.61"Α Aischilou 37 55'35.68"Β 23 43'22.41"Α Bridges 37 55'27.80"Β 23 42'57.48"Α Diagora 37 55'24.39"Β 23 42'43.18"Α Amphitheas 37 55'22.59"Β 23 42'23.67"Α Posidonos-up 37 55'5.63"Β 23 42'7.81"Α Ekvoli 37 55'2.61"Β 23 42'2.54"Α Kalogiron 37 55'28.31"Β 23 42'39.39"Α Παρόχθια χλωρίδα Ένα από τα σπουδαιότερα προβλήματα ως προς τη "φυσική ακεραιότητα" του ποτάμιου διαδρόμου του ρέματος της Πικροδάφνης αφορά της φυσικότητα των σχηματισμών παρόχθιας βλάστησης (φυσική δομή αυτοφυούς βλάστησης). Η αφθονία κάλυψης των ειδών φυτών εκτιμάται οπτικά (visual assessment) σε σχέση με την χωρική κυριαρχία (ή κάλυψη), όπως κωδικοποιείται στις παρακάτω κλίμακες αφθονίας για κάθε είδης σε κάθε διατομή (η διατομή είναι πάντα 100 m μήκος και καλύπτει ακριβώς την περιοχή της δειγματοληψίας του δείκτη QBR). Η εκτίμηση γίνεται με την οπτική αξιολόγηση στο πεδίο κατά τους θερινούς μήνες (δηλαδή την περίοδο που η βλάστηση όλων των ειδών είναι σε πλήρης ανάπτυξη). Η κλίμακα κυριαρχίας - κάλυψης των φυτών έχει τις παρακάτω κατηγορίες: 1: Κυρίαρχο είδος (κάλυψη >50% της παρόχθιας έκτασης), 2: Άφθονο είδος (κάλυψη >30% της παρόχθιας έκτασης), 3: Συχνό είδος (τουλάχιστον 5% κάλυψη ή διάσπαρτη κατανομή) 4: Ασυνήθιστο είδος (μόνο λίγα άτομα ή μια λόχμη) 5: Σπάνιο (μόνο μερικά φυτά). 96

6 Πίνακας 24: Τα είδη φυτών και η σχετική αφθονία του ανά θέση δειγματοληψίας. Η πεντάβαθμη κλίμακα κυριαρχίας εκτιμήθηκε κατά την δειγματοληψίας και κυμαίνεται από το κυρίαρχο (1) έως το σπάνιο (5). a/a Είδος Andritsaina Kapota Iatridou Kekropos 1 Acacia sp Acer negundo 5 4 Agave americana 5 5 Ailanthus altissima Albizia julibrissin 5 7 Arundo donax Asparagus acutifolius 5 9 Casuarina sp Ceratonia siliqua 5 11 Cercis siliquastrum 5 12 Citrus aurantium 5 13 Eucalyptus sp Euonymus sp Ficus carica Gleditsia triacanthos 5 17 Juglans regia Laurus nobilis Melia azderach Morus sp Nerium oleander Nicotiana americana Olea europea 5 24 Parkinsonia aculeata Phoenix canariensis Pinus halepensis Pistacia terebinthus 5 29 Platanus orientalis Populus alba Populus X hybrid Prunus amygdalus Pyrus communis 5 34 Pyrus spinosa 5 35 Retama retam 5 36 Rhamnus sp Ricinus communis Robinia pseudoacacia Salix alba 5 40 Vitex agnus-castus Washingtonia filifera Yucca sp. 5 5 Aischilou 2Bridges Diagora Amphitheas Posidonos-up Ekvoli Kalogiron 97

7 Ο Πίνακας 24 αποδεικνύει ότι η ποικιλότητα των ειδών είναι εξαιρετικά υψηλή για ένα τέτοιο ρέμα άλλα στην πλειονότητά του τα είδη είναι αλλόχθονα. Μόλις (13) από τα (42) είδη φυτών που καταγράφηκαν είναι αυτοφυής είδη της Ελλάδας (και αρκετά από αυτά έχουν κατά το παρελθόν φυτευτεί στην περιοχή και είναι άγνωστης γενετικής προέλευσης). Συγκριτικά με άλλες περιοχές όπου έχουν πραγματοποιηθεί έρευνες της παρόχθιας χλωρίδας (Zogaris et al. 2008; 2009) το ρέμα της Πικροδάφνης κυριαρχείται από αλλόχθονα (ξενικά) είδη, ενώ πολύ εκτεταμένη κάλυψη έχει και το ήμερο καλάμι. Συνολικά, και με επισκέψεις και επισκοπήσεις σε άλλα σημεία του ρέματος, έχουν καταγραφεί περισσότερα από 50 είδη ξενικών φυτών. Πολλά είδη βρέθηκαν να ευδοκιμούν στον χώρο της παρόχθιας βλάστησης (εδώ δεν συμπεριλαμβάνουμε τα είδη που είναι εμφανώς φυτεμένα από ανθρώπους) (Πίνακας 25). Η αυτοφυής χλωρίδα ιθαγενών ειδών της Αττικής είναι πολύ περιορισμένη και περιλαμβάνει περίπου 15 είδη (Πίνακας 26). Πίνακας 25: Διαδεδομένα είδη ξενικών δένδρων και θάμνων (ενδεικτικός κατάλογος) a/a Κοινή ονομασία Είδος 1 Αθάνατος Agave americana 2 Λεύκα ή υβρίδια καβακιού Populus nigra / Populus x Hybrid 3 Μουριά η μαύρη Morus nigra 4 Μουριά η λευκή Morus alba 5 Λαντάνα Lantana camara 6 Πυράκανθος Pyracantha coccinea 7 Γλεδίσχια η τριάκανθος Gleditsia triacanthos 8 Παρκινσόνια η ακανθώδης Parkinsonia aculeatea 9 Είδη Ακακίας (τουλάχιστον δύο είδη) Acacia spp. 10 Αλμπίτσια ή Ακακία της Κωνσταντινουπόλεως Albizia julibrissin 11 Ρετάμα ή Νύμφη Retama retam 12 Πασχαλιά Syringa vulgaris 13 Βουγκαινβίλλέα Bougainvillea glabra 14 Φυτολάκκα Phytolacca sp. 15 Ψευδακακία Robinia pseudacacia 16 Ρίκινος Ricinus communis 17 Aϊλανθος ή βρομοκαρυδιά Alianthus altissima 18 Μελία Melia azedarah 19 Παρθενοκισσός Parthenocissus quinquefolia 20 Ευκάλυπτος η καμαλδουλένσεια Eycalyputus camaldulensis 21 Βίγκα η μείζων Vinca major 22 Νικοτιανή η γλαυκή Nicotiana glauca 23 Γιούκα η ελεφαντόπους Yucca elephantipes 24 Ουασιγτόνια η νηματοφόρος Washingtonia filifera 25 Καρυδιά Juglans regia 26 Σφενδάμι Γιαπωνίας Acer negundo 27 Ήμερο Καλάμι (εγκλιματισμένο χωροκατακτιτικό είδος) Arundo donax 28 Είδος Ευωνύμου Euonymus sp. 98

8 Πίνακας 26: Αυτόχθονα είδη δένδρων και θάμνων (ενδεικτικός κατάλογος) a/a Κοινή ονομασία Είδος Σχόλια 1 Πλάτανος Platanus orientalis* Δεν είναι βέβαιο αν τα άτομα που βρέθηκαν στο μέσο ρου του ποταμού πριν την συμβολή του ρέματος Καλογήρον είναι P. Orientalis. 2 Ασημοϊτιά Salix alba Bρέθηκαν μόλις τρία ή πέντε άτομα στο κάτω ρου του ποταμού, κατάντη της Λεωφόρου Αμφιθέας. 3 Aσημόλευκα Populus alba* Αρκετά άτομα σε πολλά σημεία και έντονη αναγέννηση στο κάτω ρου του ποταμού. Ενδείκνυται για επέκταση σε πολλά σημεία στο κάτω ρου. 4 Συκιά Ficus carica Διαδεδομένο είδος. 5 Σπάρτο Spartium junceum* Πιθανώς από φυτεύσεις. 6 Κάπαρη Capparis spinosa - 7 Λιγαριά Vitex agnus-castus Σχετικά ασυνήθιστο ενώ αυτό το είδος θα έπρεπε να είναι κοινό σε όλη την περιοχή. 8 Πικροδάφνη Nerium oleander* Απαντά σε σχετικά μικρούς αριθμούς αλλά είναι διαδεδομένο θα έπρεπε να είναι κοινό σε όλη την περιοχή. 9 Κλήμα Vitis vinifera Μια αρκετά κοινή "λιάνη", υπάρχουν και άλλα είδη. 10 Κισσός Hedera helix Διαδεδομένο είδος. 11 Δάφνη Laurus nobilis* Όλα τα άτομα μάλλον είναι από προγόνους που έχουν φυτευτεί στην ευρύτερη περιοχή. 12 Βάτος Rubus sanctus Διαδεδομένο αλλά όχι πολύ συχνό στο ρέμα. 13 Σπαράγγι Διαδεδομένο είδος πολύ μικρού θάμνου που είναι και Asparagus "αναρριχώμενος", απαντάται συχνά στα χερσαία φρυγανικά acutifolius οικοσυστήματα. 14 Κουτσουπιά Ceratonia siliqua Όλα τα άτομα μάλλον είναι από προγόνους που έχουν φυτευτεί στην ευρύτερη περιοχή. 15 Ελιά Olea europea* Πιθανώς και φυτεμένα άτομα. 16 Γκορτσιά Pyrus spinosa Διαδεδομένο είδος στο καθαρά χερσαίο περιβάλλον. 17 Τσικουδιά ή κοκκορεβιθιά Pistacia terebinthus Διαδεδομένο είδος στο καθαρά χερσαίο περιβάλλον. 18 Χαρουπία Ceratonia siliqua Όλα τα άτομα μάλλον είναι από προγόνους που έχουν φυτευτεί στην ευρύτερη περιοχή. 19 Χαλέπιος Πεύκη Pinus halepensis Πιθανώς όλα είναι φυτεμένα άτομα. Τα είδη με αστερίσκο (*) είναι προφανώς από φυτεύσεις και η γενετική προέλευση τους είναι άγνωστη. Το ίδιο μπορεί να ισχύει και για άλλα αυτόχθονα είδη (δηλ. είναι φυτεμένα άτομα από άγνωστούς γενετικούς κλώνους που έχουν μεταφερθεί εδώ από τον άνθρωπο παρότι τα είδη αυτά είναι ιθαγενή της χώρας). Τονίζουμε ότι παρότι δεν έχουν μελετηθεί τα είδη που δεν περιλαμβάνονται στην ξυλώδη βλάστηση (π.χ. πόες κ.α.), παρατηρήθηκε πολύ μεγάλη συμμετοχή σε αλλόχθονα (ξενικά) είδη. Για ορισμένα είδη υπάρχει ακόμη διένεξη ως προς το αν είναι ξενικά ή όχι στην συγκεκριμένη περιοχή ή στην περιφέρεια της Αττικής. Ένα από αυτά τα είδη είναι το ιδιαίτερα επεκτατικό ήμερο καλάμι Arundo donax που φαίνετε ότι μάλλον εισήλθε από τον άνθρωπο στην μεσογειακή λεκάνη πριν μερικές χιλιάδες χρόνια (προφανώς εγκλιματισμένο είδος). Όμως το είδος αυτό είναι χωροκατακτητικό και αλλοιώνει την δασική σύνθεση του παρόχθιου περιβάλλοντος. 99