Αστική κοινωνική Γεωγραφία και Στεγαστικός Διαχωρισμός : Διεθνής και Ελληνική εμπειρία

Transcript

1 Αρισ ΑΠΘ Αστική κοινωνική Γεωγραφία και Στεγαστικός Διαχωρισμός : Διεθνής και Ελληνική εμπειρία Επιβλέπων Καθηγητής: Παναγιώτης Αρίων Χατζηπροκοπίου Ακαδημαϊκό Έτος Παντελέων Πέτρος Ερευνητική Εργασία 2/7/2018

2 Πρόλογος Θα ήθελα να ευχαριστήσω ξεχωριστά τον καθηγητή μου κύριο Χατζηπροκοπίου Παναγιώτη, διότι χωρίς την καθοδήγησή του θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Στην οικογένειά μου αλλά και σε μια πλειάδα ανθρώπων, που με στήριξαν στις δύσκολες στιγμές, που συνέβαλαν τα μέγιστα σε αυτήν μου την πορεία. Τέλος υπήρξαν και άνθρωποι που χάθηκαν από την ζωή κατά την διάρκεια των σπουδών μου, που τους ευχαριστώ και αυτούς γιατί ο καθένας τους με σημάδεψε σαν προσωπικότητα. Σελίδα 1 από 53

3 Πίνακας περιεχομένων Περίληψη... 5 Εισαγωγή... 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Στεγαστικός διαχωρισμός: θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα... 9 I. Ορισμός- εννοιολογική αποσαφήνιση του διαχωρισμού... 9 II. Η κληρονομιά της Σχολής του Σικάγο III. Προσεγγίσεις του διαχωρισμού IV. Διαστάσεις και δείκτες μέτρησης του διαχωρισμού V. Κριτική αποτίμηση των μεθόδων μέτρησης του διαχωρισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ο Διαχωρισμός στις Πόλεις του Ανεπτυγμένου Κόσμου A. Διαχωρισμός σε Αμερικάνικες πόλεις B. Διαχωρισμός σε Ευρωπαϊκές πόλεις C. Συγκριτική αποτίμηση της εμπειρίας του διαχωρισμού και ο ρόλος της πολιτικής ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Στεγαστικός διαχωρισμός στην Ελλάδα Η Αθηναϊκή εμπειρία Συμπεράσματα Παράρτημα Βιβλιογραφία Σελίδα 2 από 53

4 Κατάλογος εικόνων, πινάκων, γραφημάτων και χαρτών Πίνακες Πίνακας 1: Επίπεδο διαχωρισμού σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης (2005) Πίνακας 2: Διαχωρισμός σε σχέση με εθνοτικές ομάδες σε Νοτιοευρωπαϊκές μητροπόλεις Πίνακας 3: Δείκτες ανομοιότητας (ID) για τις ομάδες Κοινωνικοεπαγγγελματικών κατηγοριών ως προς το σύνολο των υπολοίπων στις ελληνικές πόλεις με πληθυσμό άνω των κατοίκων σε επίπεδο ΟΤΑ Πίνακας 4: Δείκτες απομόνωσης (Ρ*) ομάδων ΚΕ κατηγοριών ως προς το σύνολο των υπολοίπων στις ελληνικές πόλεις με πληθυσμό άνω των κατοίκων σε επίπεδο ΟΤΑ Πίνακας 5: Δείκτης ανομοιότητας στην Μητροπολιτική περιοχή των Αθηνών Πίνακας 8: συνθετικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες Πίνακας 9: Αναλυτικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες Εικόνες Εικόνα 1: Διάγραμμα Burgess σχετικά με τις λειτουργίες ζωνοποιημένης πόλης Εικόνα 2: Σχήμα καθοδικής διύλισης του Hoyt Εικόνα 3: Μοντέλα ανάπτυξης βάσει κάποιας μορφής ζωνοποίησης Εικόνα 4: Παραγοντική οικολογία και δομή της πόλης Εικόνα 5: Οι κυρίαρχες διαστάσεις του διαχωρισμού Εικόνα 5: Δείκτης Ανομοιότητας Λευκών και Μαύρων για το Σικάγο ( ) Εικόνα 7: Περίοδοι οικιστικής επέκτασης των Αθηνών Γραφήματα Γράφημα 1: Τα ποσοστά προαστιοποίησης των φυλετικών ομάδων στις Μητροπολητικές Περιοχές των Η.Π.Α., Γράφημα 2: Ποσοστό πληθυσμού κατά φυλετικές ομάδες στα προάστια των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., Γράφημα 3: Ποσοστό πληθυσμού κατά φυλετικές ομάδες στα κέντρα πόλεων των μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., Γράφημα 4: Δείκτης Ανομοιότητας για τις φυλετικές ομάδες στα κέντρα των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., Γράφημα 5: Δείκτης Ανομοιότητας για τις φυλετικές ομάδες στα προάστια των Στατιστικών Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α, Γράφημα 6: Δείκτης Απομόνωσης των φυλετικών ομάδων στα κέντρα των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., Γράφημα 7: Δείκτης Απομόνωσης των φυλετικών ομάδων για τα προάστια των Στατιστικών Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., Γράφημα 8: Πληθυσμιακή μεταβολή στην Μητροπολιτική περιοχή των Αθηνών στο χρονικό διάστημα Σελίδα 3 από 53

5 Γράφημα 9: Ποσοστιαία σύνθεση πληθυσμού μεταναστών στην Αθήνα (2001) Γράφημα 10: Ποσοστό διαμερισμάτων ανά ορισμένες κατηγορίες ανά κάθε όροφο στον δήμο Αθηναίων (2011) Γράφημα 11: ποσοστό επαγγελματικών κατηγοριών ανά όροφο στον Δήμο Αθηναίων (2011) Γράφημα 12: Ο εθνοτικός διαχωρισμός ανάλογα με τον όροφο κατοίκησης στον Δήμο Αθηναίων (2011) Σελίδα 4 από 53

6 Περίληψη Στην παρούσα ερευνητική εργασία θα παρουσιαστεί βιβλιογραφικά το φαινόμενο του διαχωρισμού στις διάφορες πτυχές του, δηλαδή είτε στεγαστικός είτε κοινωνικός. Αρχικά θα γίνει μια εισαγωγή στα θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα του διαχωρισμού, δηλαδή την θεωρητική απ αρχή του που επαφίεται στις αναπτυσσόμενες θεωρίες της σχολής του Σικάγο. Εν συνεχεία θα αναφερθούμε στην σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις όσον αναφορά τον διαχωρισμό καθώς και στις τυπολογίες του. Στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου θα αναφερθούμε στις διαστάσεις του διαχωρισμού και θα καταλήξουμε στους δείκτες του, βάσει των οποίων υπολογίζεται η παρουσία μειονοτικών ή εθνοτικών ομάδων σε σχέση είτε με τον συνολικό πληθυσμό. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουμε το φαινόμενο του διαχωρισμού σε πόλεις του Ανεπτυγμένου Κόσμου, δηλαδή σε Αμερικάνικες και Ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζοντας το φαινόμενο του διαχωρισμού. Επίσης θα γίνει μια αποτίμηση του ρόλου του διαχωρισμού όπου έχει μελετηθεί και θα αναδειχθεί ο ρόλος της πολιτικής του κάθε κράτους όσον αναφορά την στέγαση αναφέροντας διάφορες τεχνικές που εφήρμοσαν διάφορα κράτη για την άμβλυνση του. Εν κατακλείδι στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο θα γίνει μια πρώτη ανάγνωση του φαινομένου του στεγαστικού διαχωρισμού στον Ελλαδικό χώρο εστιάζοντας στην πρωτεύουσα χώρας μας, την Αθήνα και κάνοντας μια γενική αναφορά στις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας. Σελίδα 5 από 53

7 ABSTRACT In the present research paper, the phenomenon of segregation will be bibliographically presented in its various aspects, in either housing or social. Initially, there will be an introduction to the theoretical and methodological issues of separation, ie theoretical from the principle left to the developing theories of the Chicago School. We will then refer to modern theoretical approaches in terms of separation and its typologies. At the end of the first chapter, we will refer to the dimensions of separation and we will arrive at its indicators, on the basis of which the presence of minority or ethnic groups is calculated. In the second chapter we will examine the phenomenon of segregation in developed world cities, ie in American and European cities, presenting the phenomenon of segregation in conjunction with various indicators in order to conclude its correlation with economic and not only factors and ultimately a valuation the role of segregation where it has been studied and the role of each country's policy on housing as a whole will be highlighted by analyzing various techniques applied by various states for amm its solution. In conclusion, the third and final chapter will be a first reading of the phenomenon of housing segregation in Greece by focusing on our capital, Athens, and making a general reference to the rest of the cities of Greece. Σελίδα 6 από 53

8 Εισαγωγή Η μελέτη για τον διαχωρισμό στις αστικές μητροπόλεις και όχι μόνο αναδεικνύουν μια πολύ σημαντική εικόνα για τον χαρακτήρα τους. Όλες οι περιοχές έχουν τις αντιθέσεις τους, άλλες στο οικονομικό μέρος, άλλες στο πληθυσμιακό, στο κοινωνικό κτλ. Στην παρούσα εργασία θα αναλυθεί το φαινόμενο του στεγαστικού και κοινωνικού διαχωρισμού καλύπτοντας ένα μεγάλο κενό ως προς αυτό το επιστημονικό πεδίο για την χώρα μας. Μελέτες που να έχουν άμεση αναφορά στον διαχωρισμό όπως θα εξηγηθεί και στο τρίτο Κεφάλαιο στην Ελλάδα δεν έχουν εκπονηθεί, όμως υπάρχουν διαφορετικές αναφορές σε θέματα μέτρησής του όπως αυτή του Αράπογλου όπου ορίζονται με σαφήνεια οι δείκτες μέτρησης του διαχωρισμού και αυτή του Preteceille στην οποία περιγράφονται τα προβλήματα ανάλυσης του διαχωρισμού. Επομένως είναι μια καλή ευκαιρία να αναδειχθεί και να μελετηθεί σε βάθος το θέμα του διαχωρισμού. Ωστόσο μια πληθώρα από ξένες βιβλιογραφικές πηγές καλύπτουν αυτόν τον τομέα. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζουμε το φαινόμενο του διαχωρισμού από θεωρητική σκοπιά. Αρχικά θα κάνουμε μια ιστορική αναδρομή ξεκινώντας από τις θεωρητικές καταβολές του, και συγκεκριμένα από τους θεωρητικούς της Σχολής του Σικάγο, φτάνοντας σε πιο πρόσφατες προσεγγίσεις, με πληθώρα νέων επιστημονικών μεθόδων και εργαλείων, αλλά και δεδομένων που ισχύουν στην σημερινή καθημερινότητα. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στις πέντε διαστάσεις του διαχωρισμού, σύμφωνα με τους Massey & Denton, αλλά και στα εργαλεία κατανόησής τους, τους δείκτες που είναι οι πιο κοινοί στην βιβλιογραφία σχετικά με τον διαχωρισμό αλλά και στον δείκτη χωροθέτησης όπου λειτουργεί ενισχυτικά σε σχέση με πληροφορίες χωρικών υποενοτήτων μικρότερων που δεν μπορεί να υπολογισθεί συνολικός πληθυσμός, δείχνοντας συγκεντρώσεις των διάφορων υποομάδων που εξετάζονται. Τέλος θα γίνει μια κριτική αποτίμηση των μεθόδων μέτρησης του διαχωρισμού με βάση την μελέτη του Preteceille εμπλουτισμένο και από άλλες βιβλιογραφικές αναφορές. Στο δεύτερο κεφάλαιο, επικεντρωνόμαστε στις περιοχές του Ανεπτυγμένου κόσμου. Δηλαδή στις Αμερικάνες και στις Ευρωπαϊκές πόλεις και αυτό διότι αποτελούν περιοχές με πολλές κοινωνικές, πληθυσμιακές, οικονομικές και όχι μόνο αντιθέσεις και τεράστια κύματα μεταναστών από διάφορες ηπείρους. Εισερχόμενοι στην Αμερικάνικη περίπτωση γίνεται μια αναγκαία αναφορά στα γκέτο όπου στην ουσία αποτέλεσαν την απαρχή των εθνοτικών θυλάκων και όπου υποδέχθηκαν τα μεγάλα κύματα μεταναστών από την Ευρώπη. Έπειτα παραθέτονται ορισμένες προσεγγίσεις για τον διαχωρισμό στις Αμερικάνικες πόλεις, και στην συνέχεια επικυρωνόμαστε στην πολύ πρόσφατη μελέτη των Massey & Tannen όπου παρουσιάζονται στοιχεία για την περίοδο για την εγκατάσταση των μεταναστών στα κέντρα των πόλεων αλλά και στα προάστιά τους καθώς και δείκτες διαχωρισμού τους.για τις Ευρωπαϊκές Σελίδα 7 από 53

9 πόλεις θα αναφερθούμε σε στοιχεία αντιμετώπισης του διαχωρισμού σε αυτές καθώς και σε ορισμένους δείκτες. Τέλος, θα αναφερθούμε συνοπτικά σε συγκεκριμένες κινήσεις από πλευράς διαφόρων κρατών προκειμένου να αμβλυνθεί το φαινόμενο του διαχωρισμού. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο της ερευνητικής μου εργασίας εισαγόμαστε στην Ελληνική περίπτωση, όπου η πρωτεύουσα Αθήνα, λόγω της έκτασης των μελετών πάνω στον διαχωρισμό, είναι η μοναδική πόλη η οποία αναλύεται. Αρχικά θα αναφερθούμε σε ιστορικά γεγονότα τα οποία συνέβαλλαν στην γιγάντωση της μητροπολιτικής περιοχής της. Μετά εξηγούνται οι τρόποι μέσω των οποίων ανοικοδομήθηκαν οι πρώτες πολυκατοικίες στην Αθήνα αλλά και σε ιστορικά μεταναστευτικά στοιχεία. Τέλος επικεντρωνόμαστε σε μια πιο πρόσφατη μελέτη, των Μαλούτα και Σπυρέλλη, όπου αναλύουν το φαινόμενο του στεγαστικού διαχωρισμού σε σύγκριση με τις κοινωνικοεπαγγελματικές ομάδες των κατοίκων των Αθηνών. Για τις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας υπάρχει μεγάλη απουσία βιβλιογραφικών αναφορών, γεγονός το οποίο μας εμποδίζει να εξάγουμε πιο σφαιρικά συμπεράσματα για τον διαχωρισμό εντός της. Σελίδα 8 από 53

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Στεγαστικός διαχωρισμός: θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα I. Ορισμός- εννοιολογική αποσαφήνιση του διαχωρισμού Πριν ξεκινήσουμε την θεωρητική ανάλυση του φαινομένου του διαχωρισμού, είναι αναγκαίο να δοθούν κάποιοι ορισμοί, οι οποίοι θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε ποιο ακριβώς είναι το αντικείμενο μελέτης αυτής της εργασίας. Ο διαχωρισμός προκύπτει με βάση μια ποικιλία χαρακτηριστικών (π.χ. φυλή, εθνικότητα, τάξη, φύλο, σεξουαλικός προσανατολισμός, ηλικία) και σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες (π.χ., περιοχές, πόλεις, γειτονιές, σχολεία). Στην πράξη, οι ερευνητές έχουν δώσει μεγαλύτερη προσοχή στον οικιστικό διαχωρισμό στις αστικές περιοχές με βάση τη φυλή / εθνικότητα (Warf, 2007, σελ.423). Ο κοινωνικός διαχωρισμός αποτελεί την αποτύπωση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και των κοινωνικών ανισοτήτων στον χώρο της πόλης και ως αποτέλεσμα της μετατόπιση και ιεράρχησης του πληθυσμού που επιφέρει η οικιστική κινητικότητα (Χατζηπροκοπίου, 2015) Ο διαχωρισμός σύμφωνα με το λεξικό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης εκφράζει την πολιτική της διατήρησης μιας ομάδας ανθρώπων απέναντι από μια άλλη και της αντιμετώπισης της με διαφορετικό τρόπο, κυρίως λόγω της φυλής, του φύλου ή της θρησκείας. Ο οικιστικός διαχωρισμός αναφέρεται στη γεωγραφική διαφοροποίηση δύο ή περισσοτέρων πληθυσμιακών ομάδων εντός μιας πόλης ή μιας μητροπολιτικής περιοχής. Όταν ο διαχωρισμός είναι εξαιρετικός (όπως όταν μια εθνοτική μειονότητα περιορίζεται σε ένα γκέτο), τα μέλη κάθε ομάδας μπορούν να ζήσουν σχεδόν εντελώς διαφορετικά (Εγκυκλοπαίδεια Encyclopedia). Η μελέτη του στεγαστικού διαχωρισμού επομένως αποτελεί ένα πολύ σημαντικό πεδίο έρευνας και αυτό διότι αποτελεί δείκτη έκφρασης της κοινωνικής ανισότητας και παράγοντα όξυνσης αυτού του φαινομένου στο χώρο. Οι θεωρίες σχετικά με τον στεγαστικό διαχωρισμό έχουν την θεωρητική απαρχή τους στη σχολή του Σικάγο, όπου αποτέλεσε βασική και συνεχόμενη επιρροή στην κατανόηση του αστικού χώρου, ενώ εξελίχθηκαν μεταπολεμικά με την ανάπτυξη της παραγοντικής οικολογίας. Βασική κληρονομιά τους αποτελεί η αντίληψη ότι υπάρχει σύνδεση κοινωνικής και χωρικής απόστασης (Maloutas, 2013, Λεοντίδου, 2011). Σελίδα 9 από 53

11 II. Η κληρονομιά της Σχολής του Σικάγο Το Πανεπιστήμιο του Σικάγο ιδρύθηκε το 1892 και μετά από λίγα χρόνια αποκτά την πρώτη Αμερικάνικη σχολή κοινωνιολογίας. Ανάμεσα στο 1920 και στο 1940 οι συγγραφείς Robert Park, Ernest Burgess και Louis Wirth ξεκίνησαν να διεξάγουν μελέτες με αντικείμενο την σύγχρονη πόλη και δύο κεντρικές κατευθύνσεις: η μία αναφέρεται στην οικολογική προσέγγιση της αστεακής ανάλυσης και η δεύτερη τον αστισμό ως τρόπο ζωής. Η πρώτη εμπνέεται από τις φυσικές επιστήμες και το πως εξηγούν τη χωρική κατανομή των διαφόρων ειδών και οργανισμών σε ένα οικοσύστημα. Ο Park είπε ότι «μόλις ιδρυθεί μια πόλη μοιάζει να είναι μια μηχανή διαλογής που επιλέγει αλάθητα από τον συνολικό πληθυσμό που είναι τα πιο κατάλληλα να ζήσουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή ή ένα ιδιαίτερο περιβάλλον» (Giddens, 2009). Στην περίπτωση των πόλεων, συμβαίνει οτι και σε οποιοδήποτε οικοσύστημα, για παράδειγμα μια λίμνη. Στην λίμνη όταν υπάρχει εισβολή νέων ειδών ψαριών, διαταράσσεται και αλλάζει η κατανομή των ψαριών μέσα στον χώρο. Έτσι και στην ανθρώπινη περίπτωση, όταν υπάρχει κατοίκηση νέων ομάδων μέσα στον πολεοδομικό ιστό, η κατανομή των ομάδων αλλάζει, σχηματίζονται νέες γειτονιές, ενώ παράλληλα επεκτείνεται η πόλη. O ανταγωνισμός αποτελεί τον κινητήριο παράγοντα της μετακίνησης (Giddens, 2009). Εικόνα 1: Διάγραμμα Burgess σχετικά με τις λειτουργίες ζωνοποιημένης πόλης (Καυκαλάς & Ανδρικοπούλου, 2003,σελ.6) Σελίδα 10 από 53

12 Η παραπάνω αντίληψη αποτυπώθηκε στο γνωστό σχήμα του Ε. Burgess. Ο χάρτης του Burgess προσπαθούσε να εξηγήσει την δυναμική της επέκτασης μιας μεγάλης πόλης (στην συγκεκριμένη περίπτωση το Σικάγο) σε ένα μοντέλο που ισχύει για κάθε μητρόπολη, με μικρές διαφοροποιήσεις λόγω ιστορικής διαδρομής και τοπογραφικών ανωμαλιών κάθε περιοχής. Μια τυπική διαδικασία της εξάπλωσης της πόλης μπορεί να απεικονιστεί από μια σειρά από ομόκεντρους κύκλους, που στόχο έχουν να περιγράψουν τις διαδοχικές αστικές επεκτάσεις και τα είδη των περιοχών που διαφοροποιούνται στη διαδικασία αυτή. Σε αυτό το χάρτη φαίνεται το Σικάγο το οποίο αποτελείται από πέντε ομόκεντρους κύκλους οι οποίοι με την σειρά από το εσωτερικό προς το εξωτερικό συμβολίζουν (Καυκαλάς & Ανδρικοπούλου, 2003): I: η κεντρική περιοχή μιας πόλης όπου υφίστανται οι κεντρικές αστικές λειτουργίες (η αλλιώς the loop ). II: η "μεταβατική ζώνη", όπου χωροθετούνται επιχειρήσεις και βρίσκονται στην ίδια περιοχή με υποβαθμισμένες περιοχές κατοικίας, στις οποίες ζουν μειονοτικές ομάδες. III: "η ζώνη των σπιτιών των εργαζομένων", στην οποία κατοικούν όσοι «αποδρούν» από την προηγούμενη ζώνη θέλοντας ταυτοχρόνως να είναι σε μικρή απόσταση από την περιοχή εργασίας τους. IV: "η οικιστική ζώνη" όπου αποτελούταν από μονοκατοικίες ή από πολυκατοικίες υψηλού κόστους. V: ζώνη καθημερινών μετακινήσεων ή προάστια μιας πόλης. Ο Burgess στον χάρτη του πρότεινε μια θεωρία σχετικά με το κοινωνικό μοτίβο της δυτικής πόλης. Σύμφωνα με αυτό υπάρχει πολύ στενή σχέση μεταξύ των μεταναστευτικών ομάδων και της ανάπτυξης της πόλης και σε ποσοτικούς αλλά και σε όρους μετασχηματισμού του αστικού τοπίου. Επίσης θεωρεί ότι η ανάπτυξη της πόλης είναι αποτέλεσμα διαδικασιών εξάπλωσης και συγκέντρωσης που αποφέρουν νέες μορφές κοινωνικής και χωρικής οργάνωσης, και σαν συνέπεια αλλεπάλληλων ανταγωνισμών μεταξύ των ομάδων που βρίσκονται στον ίδιο χώρο. Συγκεκριμένα, αναλύονται διάφορες «οικολογικές» διαδικασίες που δημιουργούν το τοπίο μιας πόλης: ανταγωνισμός, διαχωρισμός, εισβολή-διαδοχή, συγκέντρωση, κεντροποίηση, φιλτράρισμα προς τα κάτω. Σαν συνέπεια των διαδικασιών αυτών, ο αστικός χώρος διαρθρώνεται σε θύλακες φτωχών και/ή μειονοτικών ομάδων έως και περίκλειστες κοινότητες της αστικής τάξης 1. Το μοντέλο του Burgess ακολούθησαν και άλλα, όπως αυτό του Hoytt, όπου επισημαίνεται η εισβολή, διαδοχή και ο αγώνας για κυριαρχία διαφόρων ομάδων μέσα σε μια χωρική ενότητα, η οποία συνεπάγεται την επιλογή από μέρους τους και του χώρου κατοικίας και εργασίας τους. Μέσα από αυτές τις οικολογικές διαδικασίες περιγράφεται και ο τρόπος με τον οποίο 1 Maloutas, 2004, Ball & Petsimeris, 2010, Καυκαλάς & Ανδρικοπούλου, 2003, Giddens, 2009 Σελίδα 11 από 53

13 πραγματοποιείται η αστική ανάπτυξη. Στην εικόνα 2 που ακολουθεί παρουσιάζεται και σχηματικά αυτή η διαδικασία. Στην πρώτη περίπτωση φαίνεται ότι το κέντρο της πόλης κατοικείται από φτωχά στρώματα, ενώ όσο προχωράμε προς τα προάστια αυξάνει η παρουσία των μεσαίων κι ευπορότερων στρωμάτων. Το σχήμα εξηγεί τις μετακινήσεις και μετατοπίσης που προκύπτουν από τις οικολογικές διαδικασίες (εισβολή, ανταγωνισμός, κυριαρχία, διαδοχή) (Λεοντίδου, 2011). Εικόνα 2: Σχήμα καθοδικής διύλισης του Hoyt (Λεοντίδου, 2011, σελ. 85) Μετέπειτα αναπτύχθηκαν και άλλα μοντέλα που εξηγούν την πόλη μέσα από τις ζώνες ομοιογενών δραστηριοτήτων και κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως φαίνεται και στην εικόνα 3. Από τα αριστερά προς τα δεξιά φαίνονται το μοντέλο των ομόκεντρων ζωνών του Burgess που εξηγήθηκε παραπάνω, το τομεακό του Hoyt που επίσης αναφέρθηκε προηγουμένως και το πολυκεντρικό των Harris & Ulman (Λεοντίδου, 2011, σελ.87): Εικόνα 3: Μοντέλα ανάπτυξης βάσει κάποιας μορφής ζωνοποίησης (Λεοντίδου, 2011, σελ.87) Σελίδα 12 από 53

14 III. Προσεγγίσεις του διαχωρισμού Οι προσεγγίσεις σχετικά με τον διαχωρισμό στην παράδοση της Σχολής του Σικάγο συνεχίστηκαν μεταπολεμικά αναπτύσσοντας εξειδικευμένες μεθόδους στατιστικής και χωρικής ανάλυσης, όπου ξεχωριστή θέση έχει η παραγοντική οικολογία. Σύμφωνα με αυτήν το αστικό τοπίο διαφοροποιείται ανάλογα με τον υπό εξέταση παράγοντα, ή συνδυασμό παραγόντων οι οποίοι χαρακτηρίζουν τις περιοχές μιας πόλης. Όπως π.χ. φαίνεται στο παρακάτω σχήμα, (Knox,1995) 2, το κοινωνικό-οικονομικό γόητρο ερμηνεύεται από τομεακό μοντέλο αστικής ανάπτυξης, η φάση της οικογενειακής ζωής από ομόκεντρο (οι οικογένειες με παιδιά διαμένουν στα προάστια, τα μονομελή νοικοκυριά στο κέντρο). Οι εθνοτικές ομάδες εντοπίζονται σε θύλακες, ενώ η μετανάστευση περιγράφεται και πάλι με ομόκεντρους κύκλους. Έτσι με την αλληλοϋπέρθεση αυτών των μονάδων, κατοικείται η πόλη. Εικόνα 4: Παραγοντική οικολογία και δομή της πόλης (Λεοντίδου, 2011, σελ. 181) Μεταξύ του 1960 και του 1970, και λόγω των φοιτητικών κινητοποιήσεων του Μάη του 1968, η Μαρξιστική θεωρία αναγνωρίζεται σαν κυρίαρχη και δίνεται 2 Knox, P (Γ Έκδοση) Urban social geography an introduction.longman, Ney Work. Σελίδα 13 από 53

15 έτσι το έναυσμα της αμφισβήτησης των θεωριών της Σχολής του Σικάγο. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι ποσοτικές μελέτες του διαχωρισμού παραμελούνται, ως αποτέλεσμα μιας ευρύτερης κριτικής στο θετικισμό στις κοινωνικές επιστήμες και τις ποσοτικές αναλύσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κοινωνικός διαχωρισμός και γενικότερα η εκδήλωση κοινωνικών ανισοτήτων στο χώρο θεωρούνται αποτέλεσμα του καπιταλιστικού συστήματος που δημιουργεί ανισότητες. Άλλωστε, ήδη από το 19 ο αιώνα, ο Marx είχε ισχυριστεί πως ο καπιταλισμός οδηγεί σε μια διπλή τάση συγκέντρωσης τόσο πληθυσμού όσο και κεφαλαίου, ενώ ο Engels στην συνέχεια παρουσίασε τις αρνητικές επιπτώσεις της καπιταλιστικής πόλης για την εργατική τάξη, αναδεικνύοντας πρώτος τον κοινωνικό διαχωρισμό. Εισάγεται από Βρετανούς κοινωνιολόγους η έννοια της αστικής διαχείρισης, γίνεται λόγος για στεγασμένες κοινωνικές τάξεις, ενώ εξετάζεται και ο ρόλος του κράτους στην αστική διαχείριση και στην κατανομή των πόρων. Από την άλλη, ο Μ. Castells απορρίπτει τις οικολογικές αναλύσεις και ορίζει την πόλη σαν σύγχρονο πεδίο συλλογικής κατανάλωσης και ως πεδίο πάλης για την ισότητα (Φραγκόπουλος, 2015). Πρόσφατα, το ενδιαφέρον για τη μελέτη του διαχωρισμού έχει ανανεωθεί. Στο τέλος του 20 ου αιώνα και στην αρχή του 21 ου, η παγκοσμιοποίηση ενήργησε ευεργετικά στον ρόλο των μεγάλων αστικών κέντρων ως προς την διαχείριση των αμιγώς οικονομικών θεμάτων, την διαχείριση των ιδιοκτησιών καθώς και των συστημάτων πληροφοριών. Αυτό το πλαίσιο αφορά πλέον όλο και περισσότερες μητροπόλεις με μεγάλη εμβέλεια και παγκοσμιοποιημένους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας και διεθνοποιημένες αγορές εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές όμως είχαν σαν αποτέλεσμα να οξυνθούν οι κοινωνικές ανισότητες καθώς οδήγησαν την ελαχιστοποίηση των στρωμάτων που ανήκουν στην μεσαία τάξη. Αυτή η θεωρία μεγεθύνει την γενικότερη αντίληψη για μετάβαση σε μια διχοτομημένη πόλη, όπου διαφορετικά κοινωνικά στρώματα κατοικούν σε διαφορετικές περιοχές. Ειδικά στις παγκόσμιες μητροπόλεις, προσελκύεται εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό με υψηλές οικονομικές παροχές και ταυτόχρονα απασχολείται χαμηλότερης ειδίκευσης προσωπικό που εξυπηρετεί την εργασιακή ελίτ. Σύμφωνα με την Sassen (1991), 3 η κοινωνική πόλωση που προκύπτει έχει σαν άμεσο αποτέλεσμα την χωρική πόλωση, άρα και σε αύξηση του κοινωνικού διαχωρισμού των πληθυσμιακών ομάδων που είναι χαμηλά όσον αναφορά την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση, οι οποίες επιπλέον εκτοπίζονται από τις περιοχές κατοικίας τους ως συνέπεια των διαδικασιών εξευγενισμού (Μαλούτας, 2011). Οι παράγοντες που προκαλούν τον αστικό διαχωρισμό, κατηγοριοποιούνται ως εξής (Kaplan & Woodhouse, 2004): 3 Sassen S., (1991), The global city: New York, London, Tokyo, Princeton, Princeton University Press. Σελίδα 14 από 53

16 παράγοντες που σχετίζονται με την άμεση διάκριση παράγοντες που σχετίζονται με την κοινωνικοοικονομική θέση παράγοντες που σχετίζονται με την σωματική ασφάλεια παράγοντες που σχετίζονται με τις προτιμήσεις των άλλων ομάδων και παράγοντες που σχετίζονται με τις προτιμήσεις της εν λόγω ομάδας Οι εν λόγω πέντε βασικές αιτίες σταθμίζονται διαφορετικά ανάλογα με την ομάδα και το πλαίσιο που εμπλέκονται. Άρα είναι σαφές ότι αυτοί οι παράγοντες μπορεί να λειτουργούν είτε συγκρουόμενοι, είτε σε συνδυασμό ή με αλληλοεπικάλυψη (Kaplan & Woodhouse, 2004, Wood & Landry, 2008). Η αστική θεωρία ισχυρίζεται ότι οι υψηλές ομοιογενείς οικιστικές συγκεντρώσεις του των ενιαίων πληθυσμιακών κατηγοριών θα έχουν αρνητικές επιπτώσεις στις ευκαιρίες για ένταξη των νεοφερμένων και των κοινωνικά ασθενών νοικοκυριών, όπως οι μετανάστες. Όταν δηλαδή οι διάφορες ομάδες δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους τότε σίγουρα απομονώνονται. Τα ευρήματα ωστόσο δείχνουν ότι, αν και υπάρχει σχέση μεταξύ διαχωρισμού και κοινωνικής ένταξης, αυτή δεν είναι πολύ ισχυρή (Musterd, 2003). Ο διαχωρισμός που προκαλείται από κοινωνικοοικονομικές ανισότητες μπορεί να επηρεαστεί από την κυβερνητική πολιτική και οι κυβερνήσεις μπορεί να επιδεινώσουν το διαχωρισμό όπως για παράδειγμα η στεγαστική πολιτική των ΗΠΑ, από τα στεγαστικά δάνεια της δεκαετίας του 1930 στα προγράμματα κοινωνικής κατοικίας στη δεκαετία του 1950 και του Ακόμη και σήμερα σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, η επιθυμία για την παροχή κοινωνικής στέγης μπορεί ακούσια να προωθήσει υψηλότερα επίπεδα διαχωρισμού μεταξύ ορισμένων ομάδων. Ωστόσο, πολλές ευρωπαϊκές χώρες παίρνουν μέτρα για την προσαρμογή συγκεκριμένων πολιτικών στέγασης με στόχο την μείωση του διαχωρισμού (Kaplan & Woodhouse, 2004). Ο διαχωρισμός σαν θέμα έρευνας είναι αμφιλεγόμενο και πολύπλοκο. Θεωρείται συχνά το αποτέλεσμα μιας αφομοίωσης που δεν κινείται στην σωστή κατεύθυνση και ως μια διαδικασία που χωρικά θυματοποιεί ορισμένες μειονοτικές ομάδες. Η ελαχιστοποίηση του είναι ένα στόχος σε πολλές κοινωνίες (Kaplan & Woodhouse, 2004). Ας μην ξεχνάμε ωστόσο, ότι πρόκειται για μια έννοια που επινοήθηκε και εξελίχτηκε ανάμεσα σε έντονες εθνο-φυλετικές διαιρέσεις και στην μεγάλη κλίμακα της μετανάστευσης στις βιομηχανικές πόλεις των ΗΠΑ κατά το ήμισυ του 20ου αιώνα. Η κληρονομιά της ανθρώπινης οικολογίας του Σικάγο και οι επακόλουθες προσεγγίσεις και εργαλεία μέτρησης του διαχωρισμού ήταν άμεσα συνδεδεμένη με μια διωνυμική πραγματικότητα των πληθυσμών των λευκών και των έγχρωμων να διαχωρίζονται σαφώς στον χώρο (Maloutas, 2017). Παρ ότι ορισμένες μελέτες είναι περισσότερο συγκριτικές, οι περισσότερες επικεντρώνονται σε μια δυάδα ομάδων, παραγνωρίζοντας ότι οι ομάδες διαφέρουν σημαντικά, όχι Σελίδα 15 από 53

17 μόνο στην πολιτιστική τους ταυτότητα, αλλά και στους οικονομικούς, ανθρώπινου και άλλους πόρους που διαθέτουν. Η χωρική μονάδα ανάλυσης είναι τις περισσότερες φορές ένα εκλογικό διαμέρισμα, μια αστική περιοχή, ένας απογραφικός τομέας, μια ομάδα οικοδομικών τετραγώνων, ή μεμονωμένα οικοδομικά τετράγωνα (Kaplan & Woodhouse, 2005). IV. Διαστάσεις και δείκτες μέτρησης του διαχωρισμού Σύμφωνα με τους Massey και Denton (1988), μπορούμε να διακρίνουμε πέντε διακριτές μετρήσιμες διαστάσεις του χωρικού διαχωρισμού. Η πρώτη διάσταση είναι η ανομοιότητα (dissimilarity), η οποία αναφέρεται στην άνιση κατανομή των κοινωνικών ομάδων στην επιφάνεια μιας αστικής περιοχής (Massey & Denton, 1988, Weinberg et al., 2002, Wong, 2008). Μία μειονοτική ομάδα λέγεται ότι είναι διαχωρισμένη αν είναι άνισα κατανεμημένη σε εδαφικές μονάδες. Η ανομοιότητα κλιμακώνεται σε σχέση με κάποια άλλη ομάδα και δίχως να μετράται σε κάποια απόλυτη έννοια. Όταν σε μια περιοχή οι μειονοτικές ομάδες έχουν τον ίδιο αριθμό μελών με τις «επικρατούσες» τότε το μέγεθος του διαχωρισμού μειώνεται και η ανομοιότητα αυξάνεται (Massey & Denton, 1988). Η δεύτερη διάσταση του διαχωρισμού είναι η έκθεση (exposure), η οποία αναφέρεται στο βαθμό των δυνατοτήτων επαφής ή στη δυνατότητα της αλληλεπίδρασης, μεταξύ των μελών μιας μειονοτικής ομάδας και της πλειοψηφίας εντός μιας περιοχής (Massey & Denton, 1988, Weinberg et al., 2002, Wong, 2008). Για οποιαδήποτε πόλη, ο βαθμός έκθεσης της μειοψηφίας στην πλειοψηφία μπορεί να θεωρηθεί ως η πιθανότητα του να διαμένουν στην ίδια γειτονιά (Massey & Denton, 1988). Η τρίτη διάσταση είναι η ομαδοποίηση (clustering), ή ο βαθμός στον οποίο περιοχές που κατοικούνται από μέλη μιας μειονότητας εφάπτονται η μία στο χώρο της άλλης (Massey & Denton, 1988, Weinberg et al., 2002, Wong, 2008). Μεγάλος βαθμός ομαδοποίησης σημαίνει αυτομάτως μια δομή κατοικησης όπου οι μειονότητες είναι συνεχόμενα και στενά συγκεντρωμένες, φτιάχνοντας ένα ενιαίο μεγάλο εθνοτικό ή φυλετικό θύλακα. Αντιθέτως το χαμηλό επίπεδο συγκέντρωσης σημαίνει ότι οι μειονοτικές μονάδες είναι ευρέως διασκορπισμένες γύρω από μια περιοχή (Massey & Denton, 1988). Η τέταρτη διάσταση του διαχωρισμού είναι η συγκέντρωση (concentration), αναφέρεται στη σχετική ποσότητα φυσικού χώρου που καταλαμβάνεται από μία μειονοτική ομάδα στο αστικό περιβάλλον (Massey & Denton, 1988, Weinberg et al., 2002, Wong D, 2008). Την πέμπτη διάσταση αποτελεί η κεντροποίηση (centralization) ή ο βαθμός στον οποίο μια ομάδα βρίσκεται κοντά στο κέντρο μιας αστικής περιοχής. Η Σελίδα 16 από 53

18 διάσταση αυτή σχετίζεται ιδιαίτερα με το πλαίσιο των ΗΠΑ, καθώς στη μεταπολεμική περίοδο, οι Αφροαμερικανοί απομονώνονταν όλο περισσότερο στις παλαιότερες κεντρικές συνοικίες, καθώς οι λευκοί μετακινούνταν στα προάστια (Massey & Denton, 1988, Weinberg et al., 2002, Wong, 2008). Οι κυρίαρχες διαστάσεις φαίνονται στο παρακάτω σχήμα: Εικόνα 5: Οι κυρίαρχες διαστάσεις του διαχωρισμού (Feitosa, 2007, σελ.303) Από το σχήμα φαίνεται η κατάσταση όπου είναι πιθανόν να επέρχεται η κάθε μειονοτική ομάδα σε μια περιοχή. Ξεκινώντας από τα αριστερά και συνεχίζοντας προς τα δεξιά φαίνεται η πορεία εξέλιξης της έκθεσης της ομάδας αυτής στον συνολικό πληθυσμό από την πλήρη απομόνωση μέχρι και την απόλυτη έκθεση. Εν συνεχεία ως προς τον κάθετο άξονα ξεκινώντας από την επάνω μεριά από την πλήρη διασπορά καταλήγουμε στην πλήρη συγκέντρωση προς την κάτω μεριά. Για τις διαστάσεις που αναφέρθηκαν προηγουμένως υπάρχουν και οι αντίστοιχοι δείκτες. Οι Massey και Denton (1988) προτείνουν διάφορους δείκτες, οι οποίοι χρησιμοποιούνται συμπληρωματικά για τη στατιστική απεικόνιση καθεμιάς από αυτές. Ωστόσο, εδώ παρατίθενται οι επικρατέστεροι και πιο διαδεδομένοι, όπως περιγράφονται από τον Αράπογλου (2007). Ορισμένοι από αυτούς χρησιμοποιούνται σε παραδείγματα που δίνονται παρακάτω, ενώ θα αξιοποιηθούν στη συνέχεια αναλυτικά για τη μέτρηση του κοινωνικού διαχωρισμού των μεταναστών στη Θεσσαλονίκη στη Διπλωματική εργασία του υπογράφοντος. Σελίδα 17 από 53

19 Ο συχνότερα χρησιµοποιούµενος δείκτης είναι ο δείκτης ανοµοιότητας (dissimilarity index) ο οποίος υπολογίζεται από τον παρακάτω τύπο : DS= ½ Σ Αi /Α Εi /Ε όπου Αi είναι ο πληθυσμός της υπό εξέταση κοινωνικής ομάδας σε κάθε χωρική μονάδα (i) μιας ευρύτερης χωρικής ενότητας (πόλης ή περιοχής), Α ο αριθµός των ομάδας αυτής στο σύνολο της χωρικής ενότητας, Εi ο αριθµός του πληθυσμού σύγκρισης ή αναφοράς σε κάθε χωρική μονάδα (i) της ευρύτερης χωρικής ενότητας και Ε ο συνολικός πληθυσμός αναφοράς στο σύνολο αυτής της χωρικής ενότητας 4 (Αράπογλου, 2007). Ο δείκτης αυτός λαμβάνει εύρος τιµών από 0 (καθόλου διαχωρισµός) µέχρι 1 (απόλυτος διαχωρισµός). Η ιδιότητά του είναι ότι, αν πολλαπλασιαστεί επί 100, µετράει το ποσοστό της υπο μελέτη κοινωνικής ομάδας το οποίο θα χρειάζονταν να µετακινηθεί από υψηλής σε χαμηλής συγκέντρωσης περιοχές, τέτοιο ώστε να κατοικεί το ίδιο ποσοστό αυτής της ομάδας σε όλες της περιοχές της ευρύτερης χωρικής ενότητας (Αράπογλου, 2007). Ο επόμενος δείκτης είναι ο δείκτης «εντροπίας» (entropy index) ή αλλιώς δείκτης ποικιλομορφίας και υπολογίζεται από τον τύπο που ακολουθεί (οι συμβολισμοί είναι ίδιοι με προηγουμένως): ΕΝ= - 1/ln(n) * Σ Αi /A * ln(ai /A) Και αυτός ο δείκτης παίρνει τιµές από 0 (οµοιογένεια) ως 1 (ετερογένεια). Ο δείκτης µετράει την απόκλιση από την «εντροπία» ή την «εθνική ποικιλοµορφία» αναφορικά με την κατανομή της ομάδας ενδιαφέροντος στις επιμέρους χωρικές μονάδες μιας ευρύτερης χωρικής ενότητας. Οι επόµενοι δυο δείκτες (αποµόνωσης και αλληλεπίδρασης) αποτελούν µέτρα «έκθεσης» (exposure), δηλαδή δείχνουν την πιθανότητα συναναστροφής της υπο εξέτασης οµάδας µε το γενικό πληθυσμό και με τον πληθυσμό αναφοράς. O δείκτης αποµόνωσης (isolation index) περιγράφεται από τον εξής τύπο: ΙSA= Σ Ai /A * Ai /Pi όπου, εκτός των παραπάνω συμβολισμών, το Pi είναι ο συνολικός πληθυσµός σε κάθε επιμέρους χωρική μονάδα (i) μιας ευρύτερης χωρικής ενότητας. Ο δείκτης αποτελεί σταθµισµένο µέσο της έκθεσης του πληθυσμού της ομάδας σε ενδιαφέροντος σε άλλα μέλη της ίδιας ομάδας και µετρά πόσο αποµονωµένος είναι το «µέσο» μέλος της ομάδας στην περιοχή που κατοικεί. Αν πολλαπλασιαστεί µε 100 ο δείκτης µετρά την πιθανότητα ένα μέλος της 4 Επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθούν οι εν λόγω συμβολισμοί καθώς είναι πιο κοντά στις ανάγκες τις παρούσας εργασίας, δηλαδή στην ανάλυση του διαχωρισμού των μεταναστών στην Θεσσαλονίκη που θα πραγματοποιηθεί αργότερα. Έτσι το Α αντιστοιχεί στο αλλοδαπός πολίτης, ενώ το Ε στο Έλληνας πολίτης. Σελίδα 18 από 53

20 ομάδας να κατοικεί σε περιοχή µε άλλα μέλη της ίδιας ομάδας και άρα να συναναστρέφεται µαζί τους. Τέλος, ο δείκτης αλληλεπίδρασης (interaction index) υπολογίζεται ως εξής: INA= Σ Αi/A * Ei/Pi Πρόκειται για µέτρο της έκθεσης της ομάδας ενδιαφέροντος στην αλληλεπίδραση µε τον πληθυσμό σύγκρισης ή αναφοράς. Πολλαπλασιαζόµενος επί 100 ο δείκτης αλληλεπίδρασης µετρά την πιθανότητα ένα μέλος της υπο εξέταση ομάδας να κατοικεί σε περιοχή όπου πλειοψηφούν μέλη του πληθυσμού αναφοράς 5. Κλείνοντας, ενδείξεις διαχωρισμού μπορεί να δώσει και ο συντελεστής χωροθέτησης ο οποίος υπολογίζεται με τον παρακάτω τύπο: LQ= (Ai/Pi)/ (A/P) Εάν η τιμή του δείκτη είναι μεγαλύτερη από το 1 ή ακόμα μεγαλύτερο και από το 2 υπάρχει το ενδεχόμενο να υπάρχει συνειδητός διαχωρισμός είτε κάποιας άρχουσας τάξης σε περιφραγμένη κοινότητα με φράχτες και θυρωρούς είτε αντίστροφα και κοινωνικός αποκλεισμός ή και γκετοποίηση κάποιας ανεπιθύμητης κοινωνικής ή εθνοτικής ομάδας σε συγκεκριμένη περιοχή (Λεοντίδου, 2011). 5 Όταν στον υπολογισμό τους περιλαµβάνουµε µόνο δυο οµάδες, το άθροισµα των δυο δεικτών ισούται µε τη µονάδα (ή το 100%), γιατί για κάθε μέλος της ομάδας ενδιαφέροντος οι πιθανότητες µοιράζονται στα δυο (Αράπογλου, 2007). Σελίδα 19 από 53

21 V. Κριτική αποτίμηση των μεθόδων μέτρησης του διαχωρισμού Όπως ήδη υποννοήθηκε, υπάρχουν ορισμένα προβλήματα σε σχέση με την άκριτη εφαρμογή των παραπάνω δεικτών ή άλλων στατιστικών μέτρων στην ανάλυση τοι διαχωρισμού. Συνοψίζουμε εδώ τα βασικά, σύμφωνα με την κριτική του E. Preteceiile (2007) 6. Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στις έρευνες σχετικά με τον διαχωρισμό, είναι σε τι βαθμό υφίσταται μεταξύ των εμπλεκόμενων κατηγοριών αλλά και ποιοι δείκτες θα χρησιμοποιηθούν αναλόγως με το είδος του διαχωρισμού και τα υπάρχοντα στοιχεία. Σύμφωνα με την πλειοψηφία των δημοσιευμένων εργασιών, οι περισσότερες από τις οποίες προέρχονται από τις ΗΠΑ, η κύρια κατηγορία διαχωρισμού είναι ο φυλετικός διαχωρισμός, δηλαδή μεταξύ μαύρων και λευκών που θεωρείται ένα φλέγον πρόβλημα του αστικού ιστού σε πολλές αμερικανικές πόλεις. Στις Βορειοαμερικάνικες εργασίες χρησιμοποιούνται επίσης σε μεγάλο εύρος οι δείκτες που παραπέμπουν σε κοινωνικοοικονομικές ανισότητες λαμβάνοντας υπ όψιν το εισόδημα και το επίπεδο σπουδών οι οποίοι έχουν άμεση σχέση με τις φυλετικές ανισότητες και αυτό διότι επικεντρώνουν στην διαβάθμιση τους. Διαφορετική είναι η Γαλλική περίπτωση, όπου η προσέγγιση του διαχωρισμού επικεντρώνει στις γεωγραφικές διαφοροποιήσεις της κατοικίας μεταξύ κοινωνικών τάξεων ή μεταξύ κοινωνικο-οικονομικών ομάδων με μεγάλες διαφορές. Στην Βρετανική περίπτωση, η σχετική έρευνα εστιάζει σε κοινωνικοοικονομικές παραμέτρους αλλά τελευταία αναπτύσσεται έντονο ενδιαφέρον για τον εθνοφυλετικό διαχωρισμό, εν μέρει λόγω και της ύπαρξης σχετικών στατιστικών στοιχείων. Τέλος, o Préteceille (2007) αναφέρεται και στη Βραζιλιάνικη περίπτωση, όπου η μελέτη του διαχωρισμού αφορά στις κοινωνικοοικονομικές διαφορές κυρίως, και δευτερευόντως στις εθνοφυλετικές διαφορές. Όλες βέβαια οι έρευνες στηρίζονται στην διαθεσιμότητα των στοιχείων, κυρίως από τις απογραφές. Εξίσου σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζεται συνήθως είναι οι χωρικές υποδιαιρέσεις αλλά και η ευρύτερη περιοχή αναφοράς (διότι επηρεάζονται τα αποτελέσματα βάσει αυτής της επιλογής), και αν τελικά θα μελετηθεί μια περιοχή στο σύνολό της ή ένα μέρος της. Συνήθως, η οριοθέτηση αυτή γίνεται με βάση την προσωπική γνώμη του κάθε ερευνητή σχετικά με το ποιοι χώροι της πόλης μετασχηματίζονται ποιο γρήγορα κοινωνικά, σε συνδυασμό βέβαιο με τα χωρικά επίπεδα όπου αναφέρονται τα διαθέσιμα στοιχεία. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, κυρίως τρεις τύποι χώρων είχαν την μεγαλύτερη απήχηση στις μελέτες που έχουν διεξαχθεί: χώροι όπου ζουν εθνοφυλετικές μειονότητες, οι αναβαθμισμένες κεντρικές περιοχές όπου διαμένουν οι νέες 6 Στο παρόν υποκεφάλαιο αξιοποιείται το κείμενο του Preteceiile (2007), εμπλουτισμένο και από άλλες πηγές. Σελίδα 20 από 53

22 ανώτερες εισοδηματικές κατηγορίες και τέλος οι περίκλειστες κοινότητες των παραδοσιακών μεσαίων-ανώτερων τάξεων. Πολλές φορές ο χώρος διαιρείται ανάλογα με τον φόβο επικινδυνότητας μιας περιοχής λόγω ταξικών διαφορών και από το αίσθημα της απειλής βίας και ανασφάλειας από τα χαμηλότερα στρώματα. Έτσι, στην Γαλλία μεγάλο μέρος της ερευνητικής δραστηριότητας έδωσε σημασία στις «περιοχές σε δυσχέρεια», ενώ στην Μεγάλη Βρετανία το ενδιαφέρον προσέλκυσαν στις «προβληματικές περιοχές». Το θετικό είναι ότι με αυτήν του είδους την ανάλυση υπάρχει εστίαση σε μεγαλύτερης έντασης φαινόμενα. Το αρνητικό είναι ότι δίνει μια κατακερματισμένη εικόνα της δομής της πόλης. Το τρίτο πρόβλημα που είναι προς επίλυση για την πραγματοποίηση μιας σωστής ανάλυσης είναι οι ενδεδειγμένες στατιστικές μέθοδοι. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: Τους συνολικούς δείκτες, όπως είναι η πλειοψηφία όσων παρουσιάστηκαν παραπάνω, των οποίων το πλεονέκτημα είναι ότι η σύγκριση των κατανομών των κατηγοριών προς μέτρηση μας δίνουν την δυνατότητα να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα και κυρίως σε τι επίπεδο είναι ο διαχωρισμός στην υπό εξέταση περιοχή. Τα θετικά τους είναι ότι εμπεριέχουν συνθετικού χαρακτήρα ανάλυση και μας βοηθούν να έχουμε μια συνολική εικόνα επί του διαχωρισμού και να κάνουμε συγκρίσεις. Το μειονέκτημα τους είναι ότι είναι ευαίσθητοι στον ορισμό των χρησιμοποιούμενων κατηγοριών και με την έννοια της μορφής αλλά και το επίπεδο λεπτομέρειας των χωρικών υποενοτήτων. Εναλλακτικός τρόπος προσέγγισης είναι οι τυπολογικές αναλύσεις που στοχεύουν στην διάκριση των επιμέρους περιοχών μιας ευρύτερης χωρικής ενότητας σε ομάδες ή clusters τα οποία ορίζονται στην βάση της ομοιότητας των προφίλ κατανομής διάφορων κοινωνικών ή άλλων κατηγοριών (όπως π.χ. μέσω παραγοντικής ή κατά συστάδων ανάλυσης). Το πλεονέκτημά τους είναι ότι προσμετρούν την περιπλοκότητα των κοινωνικοχωρικών δομών. Επίσης οι τύποι χώρων που ορίζονται μπορούν να μελετηθούν και να αναλυθούν από άλλες διαστάσεις. Αντιθέτως, το μειονέκτημα τους είναι ότι είναι και αυτές ευαίσθητες στον ορισμό των κατηγοριών όπως και στην κατανομή χωρικών υποενοτήτων (Preteceille, 2007). Στην παρούσα εργασία θα αξιοποιήσουμε συμπληρωματικά τις δύο αυτές μεθόδους. Παράλληλα θα χρησιμοποιήσουμε και τους δείκτες χωροθέτησης, οι οποίοι μπορούν εν μέρει να καλύψουν ορισμένα κενά που δημιουργούνται από την χρήση των προαναφερθέντων συνολικών δεικτών διαχωρισμού, και αυτό διότι εξετάζουν τη σχετική παρουσία των υπο μελέτη ομάδων σε επιμέρους χωρικές ενότητες επιτρέποντας έτσι χαρτογραφικές αναλύσεις. Σελίδα 21 από 53

23 Τελος, τα παραπάνω προβλήματα σχετίζονται με ουδέτερους ορισμούς του φαινομένου όπως π.χ. "o οικιστικός διαχωρισμός των υποομάδων σε έναν ευρύτερο πληθυσμό", που πολλές φορές παρερμηνεύονται, όπως για παράδειγμα, στις παρακάτω υποθέσεις (Maloutas, 2017): ότι η χωρική πύκνωση μιας κοινωνικής ομάδας είναι αναμφισβήτητα αρνητική, ειδικά εάν η ομάδα αυτή είναι χαμηλά κοινωνικά ιεραρχημένη ότι η χωρική συγκέντρωση των χαμηλών οικονομικών στρωμάτων δημιουργεί αναμφίβολα μια δυνατή επίδραση στην γειτονιά περιορίζοντας τις πιθανότητες της ζωής και της κοινωνικής κινητικότητας ότι οι περιοχές με σημαντική συγκέντρωση των χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων τείνουν να γκετοποιηθούν. ότι η συγκέντρωση με μία περιοχή των πλουσίων δεν καθιστά παράγοντα όξυνσης του προβλήματος. Η υπόθεση ότι η χωρική απόσταση είναι αντίκρισμα της κοινωνικής απόστασης Σελίδα 22 από 53

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ο Διαχωρισμός στις Πόλεις του Ανεπτυγμένου Κόσμου Από το πρώτο κεφάλαιο είχαμε την δυνατότητα να κατανοήσουμε το θεωρητικό υπόβαθρο και την θεωρητική εξέλιξη του κοινωνικού διαχωρισμού. Όπως επίσης και τις μεθόδους μέτρησής του. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα γίνει μια απόπειρα εξήγησης και ανάλυσης του στις Πόλεις του Ανεπτυγμένου Κόσμου. Στο πρώτο υποκεφάλαιο θα αναφερθούμε στον Διαχωρισμό σε Αμερικάνικες Πόλεις, παίρνοντας κατά βάση μια πρόσφατη μελέτη επικεντρώνοντας στη σημερινή εικόνα που έχει δημοσιευθεί το 2017 από τους Massey και Tannen, συμπληρωματικά με ορισμένες θεωρητικές προσεγγίσεις. επειδή η αμερικάνικη βιβλιογραφία περί διαχωρισμού είναι πολύ μεγάλη και μάλλον κατακερματισμένη σε πληθώρα εμπειρικών μελετών, Εν συνεχεία στο δεύτερο υποκεφάλαιο το θέμα εξετάζεται υπό το πρίσμα των Ευρωπαϊκών πόλεων παρουσιάζοντας και σχολιάζοντας ορισμένους δείκτες που έχουν μετρηθεί I. Διαχωρισμός σε Αμερικάνικες πόλεις Η μελέτη του διαχωρισμού στις Η.Π.Α. εμφάνισε μεγάλη άνθιση, και αυτό διότι με το μεγάλο κύμα μετανάστευσης από διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες έφερε στις πόλεις μια νέα κοινωνική γεωγραφία, για την οποία δημιουργήθηκαν τρία στάδια-όροι για να εξηγήσουν τις μεταναστευτικές περιοχές: τα γκέτο, οι θύλακες και τα προάστια. Ο ρατσισμός ήταν το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ο φυλετικός διαχωρισμός αναδύθηκε στους τελευταίους τρείς αιώνες στις Η.Π.Α. Αν και αυτό το βάρος τις ιστορίας εξακολουθεί να υπάρχει, στην δεκαετία του 1960 υπήρξε μια σημαντική αλλαγή. Τα φυλετικά εμπόδια που υπήρχαν και δημιουργούσαν τις διαχωρισμένες γειτονιές των πόλεων περιορίστηκαν σημαντικά με το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων και την νομοθεσία που θεσπίστηκε από τις Η.Π.Α. (Varady,2005).Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μελέτη του Peach όπου φαίνεται ότι ενώ στην περίπτωση των Πολωνών αλλοδαπών στην πόλη του Σικάγο ο διαχωρισμός διαρκώς τείνει να περιοριστεί σε πολύ χαμηλά επίπεδα, για τους μαύρους συμπολίτες τους για την ίδια χρονική περίοδο ( ) δείχνει αυξητικές τάσεις. Σελίδα 23 από 53

25 Εικόνα 6: Δείκτης Ανομοιότητας Λευκών και Μαύρων για το Σικάγο ( ) (Wood & Landry,2008, σελ.74) Ωστόσο, αρκετές έρευνες διαπιστώνουν ότι, τις τελευταίες δεκαετίες, οι γειτονιές των μητροπολιτικών περιοχών των ΗΠΑ παρουσιάζουν ολοένα και πιο έντονο φυλετικό διαχωρισμό όσο και εθνοτική ποικιλομορφία η οποία μεγεθύνθηκε σε πολλές περιοχές. Σύμφωνα με τους Holloway et al. (2012), οι υψηλά διαχωρισμένες λευκές γειτονιές μειώθηκαν δραματικά. Ακόμα και έτσι ο διαχωρισμός μεταξύ μύρων και λευκών υφίσταται σε πολλές γειτονιές, στις οποίες όπου βρίσκονται Λατινογενείς παραμένουν σαν μια μίξη εμφάνισης και μη υποχώρησης. Αν και οι περιοχές εθνοτικής ποικιλομορφίας αυξάνονται, οι περιοχές που έχουν υψηλή διαφορετικότητα είναι περιορισμένου αριθμού. Παράλληλα όσο κάποια γειτονιά έχει μικρό μέγεθος διαχωρισμού θα έχει ταυτόχρονα μεγαλύτερη κλίμακα φυλετικών διαφοροποιήσεων (Holloway et al., 2012). Στην συνέχεια παρουσιάζεται μια μελέτη των Massey & Tannen όπου επιβεβαιώνονται οι παραπάνω θεωρίες. Χαρακτηριστικά στα γράφηματα 2 και 3 όπου σταδιακά οι ποικιλομορφία φαίνεται να μεγαλώνει σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού. Σελίδα 24 από 53

26 Γράφημα 1: Τα ποσοστά προαστιοποίησης των φυλετικών ομάδων στις Μητροπολιτικές Περιοχές των Η.Π.Α., (Massey & Tannen, 2017, σελ. 6) Το γράφημα 1 δείχνει την πορεία προαστιοποίησης των φυλετικών ομάδων 7 των Μητροπολιτικών Στατιστικών Περιοχών των Η.Π.Α. την περίοδο από το 1970 μέχρι το Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι το ποσοστό προαστιοποίησης όλων των ομάδων αυξάνεται είτε με υψηλούς είτε με πιο αργούς ρυθμούς. Επίσης με την σειρά που ταξινομούνται με βάση το ποσοστό τους στα προάστια, δηλαδή Λευκοί, Ασιάτες, Ισπανόφωνοι και Αφροαμερικάνοι ξεκινώντας από το 1970, με την ίδια σειρά βρίσκονται ταξινομημένοι καθ όλη την διάρκεια της τριακονταετίας μέχρι το Η μεγαλύτερη αύξηση του ποσοστού το οποίο προαστιοποιείται σε αυτό το χρονικό διάστημα που εξετάζει το γράφημα είναι αυτό των Αφροαμερικάνων όπου η διαφορά τους από το 1970 μέχρι το 2010 είναι στο + 21,7% παραμένοντας ωστόσο κάτω από την γραμμή του συνολικού μέσου όρου. Η γραμμή που απεικονίζει το συνολικό μέσο όρο των κατοίκων μας δείχνει ήδη ότι από το 1980 ότι οι μισοί κάτοικοι των μητροπολιτικών στατιστικών περιοχών ήταν προαστιοποιημένοι και μέχρι το 2010 το ποσοστό τους ήταν περίπου στα ίδια επίπεδα. Λόγω της μεγάλης κατοίκισης των μεταναστών στις κέντρικές περιοχές, επήλθε η ταχεία προαστιοποίηση των Ισπανόφωνων και των Ασιατών, αρχικά την δεκαετία του 1970 και στην συνέχεια σταδιακά από 7 Λευκοί, Μαύροι, Ασιάτες, και Ισπανόφωνοι, σύμφωνα με τις στατιστικές κατηγορίες του Γραφείου Απογραφών των ΗΠΑ. Σελίδα 25 από 53

27 την δεκαετία του 1980 και έπειτα. Παρά αυτές τις αλλαγές στην εθνοτική σύνθεση των περιοχών οι λευκοί παρέμειναν σταθερά η πολυπληθέστερη πληθυσμιακή ομάδα (Massey & Tannen, 2017). Γράφημα 2: Ποσοστό πληθυσμού κατά φυλετικές ομάδες στα προάστια των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., (Massey & Tannen, 2017, σελ.7) Με βάση το παραπάνω γράφημα 2 η κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στα προάστια ήταν ως εξής: ο λευκός πληθυσμός ήταν μόνιμα ο κυρίαρχος πληθυσμός σε ποσοστό στα προάστια, αν και με σταθερά καθοδικές ποσοστιαίες τάσεις. Επίσης φαίνεται ότι όλες οι υπόλοιπες φυλετικές ομάδες αύξησαν ποσοστιαία τον πληθυσμό τους στα προάστια με το μεγαλύτερο ποσοστό όλων των ομάδων να χρονολογείται στο (Massey & Tannen, 2017). Σελίδα 26 από 53

28 Γράφημα 3: Ποσοστό πληθυσμού κατά φυλετικές ομάδες στα κέντρα πόλεων των μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., (Massey & Tannen, 2017,σελ.6) Μια σχεδόν αντίστροφη εικόνα παρατηρούμε στο Γράφημα 3. Με την πάροδο του χρόνου όλο και λιγότερο λευκοί κατοικούν στις κεντρικές περιοχές των Μητροπολιτικών Στατιστικών Περιοχών, παραμένοντας ωστόσο η κυρίαρχη ομάδα. Το ποσοστό των υπόλοιπων φυλετικών τάξεων, πέραν των Αφροαμερικανών που παρέμεινε στο ίδιο μέγεθος με μικρές θετικές και αρνητικές διαφοροποιήσεις, αυξανόταν διαρκώς με σταθερούς ρυθμούς μεσα στο χρονικό διάστημα από το 1970 μέχρι το Επομένως από τα τρία γραφήματα που προηγήθηκαν έχουμε μια σύνθετη εικόνα της παρουσίας των πληθυσμών στις κεντρικές περιοχές αλλά και στα προάστια των Μητροπολιτικών Στατιστικών περιοχών. Εν συνεχεία θα σχολιαστούν από την ίδια μελέτη ορισμένοι δείκτες διαχωρισμού που μετρήθηκαν στις ίδιες περιοχές ώστε να έχουμε μια σφαιρική εικόνα για τον διαχωρισμό των περιοχών αυτών. Σελίδα 27 από 53

29 Γράφημα 4: Δείκτης Ανομοιότητας για τις φυλετικές ομάδες στα κέντρα των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., (Massey & Tannen, 2017, σελ.9) Το γράφημα 4 παρουσιάζει τον δείκτη ανομοιότητας για τις κεντρικές περιοχές για όλες τις φυλετικές ομάδες σε σχέση με τους λευκούς. Ο χαρακτηρισμός του βαθμού του διαχωρισμού γίνεται με βάση τις δύο πιο έντονες οριζόντιες γραμμές. Οι κατηγορίες είναι οι εξής: εξήντα και πάνω χαρακτηρίζεται «υψηλός», κάτω των τριάντα είναι «χαμηλός», και στο ενδιάμεσο μέρος «μέτριος». Τις μεγαλύτερες τιμές του ο δείκτης τις παίρνει στην φυλετική ομάδα των Αφροαμερικάνων, όπου με βάση την προηγούμενη προσέγγιση είναι υψηλός ο διαχωρισμός. Βέβαια όσο φτάνουμε στο 2010 οι τάσεις διαχωρισμού μειώνονται όλο και περισσότερο, παραμένοντας ωστόσο σε υψηλό επίπεδο, δηλαδή άνω του 60. Για τους Ισπανόφωνους φαίνεται ότι τα πράγματα είναι διαφορετικά. Από το 1970 μέχρι το 2000 υπήρχε μια σχετική άνοδος της τιμής του δείκτη ανομοιότητας εκτός από την περίοδο από το 1980 μέχρι το 1990 όπου παρέμεινε στα ίδια επίπεδα. Ωστόσο από το 2000 μέχρι το 2010 η τιμή του δείκτη ανομοιότητας αρχίζει και μειώνεται από 52,9 σε 50,5 κάτι που καθιστά τον διαχωρισμό αυτής της ομάδας «μέτριο». Για τους Ασιάτες έχουμε να παρατηρήσουμε ότι ο δείκτης ανομοιότητας παραμένει ουσιαστικά αμετάβλητος γύρω στο 41 από το 1970 μέχρι το 1990 με τάσεις μείωσης από το 1990 μέχρι το 2010 (Massey & Tannen, 2017). Σελίδα 28 από 53

30 Γράφημα 5: Δείκτης Ανομοιότητας για τις φυλετικές ομάδες στα προάστια των Στατιστικών Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α, (Massey & Tannen, 2017,σελ.9) Αναφορικά με τον δείκτη ανομοιότητας στα προάστια εξάγουμε τα εξής δεδομένα: Οι Αφροαμερικανοί φαίνεται ότι είναι όλο και λιγότερο διαχωρισμένοι με την μείωση να γίνεται με γρήγορους ρυθμούς και να είναι σταθερά λιγότερο διαχωρισμένοι με τους λευκούς σε σχέση με τους αντίστοιχους των κεντρικών περιοχών. Για τους Ισπανούς φαίνεται ότι ο δείκτης ανομοιότητας έχει πολλές μεταπτώσεις καταλήγοντας από 47.1 σε Αναφορικά με τους Ασιάτες παρατηρείται συνεχής αύξηση από 35.5 το 1970 σε 41 το Συνολικά, θα λέγαμε ότι παρατηρείται μια σταδιακή τάση σύγκλισης του βαθμού διαχωρισμού των μειονοτικών φυλετικών ομάδων στα προάστια των μητροπολιτικών περιοχών των ΗΠΑ, που για κάποιες ομάδες (Αφροαμερικανοί) εκφράζεται με μείωση του δείκτη ανομοιότητας, ενώ για άλλες (Ασιάτες) με αύξηση. Τέλος, τα γραφήματα που ακολουθούν απεικονίζουν τον δείκτη απομόνωσης των Massey και Denton για τις κεντρικές πόλεις και τα προάστια για το χρονικό διάστημα ανάμεσα στο 1970 και το Σελίδα 29 από 53

31 Γράφημα 6: Δείκτης Απομόνωσης των φυλετικών ομάδων στα κέντρα των Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., (Massey & Tannen, 2017,σελ.10) Γράφημα 7: Δείκτης Απομόνωσης των φυλετικών ομάδων για τα προάστια των Στατιστικών Μητροπολιτικών Περιοχών των Η.Π.Α., (Massey &Tannen, 2017 σελ.10) Οι λευκοί είναι ξεκάθαρα η πιο χωρικά απομονωμένη από τις υπόλοιπες ομάδες και στις πόλεις και στα προάστια. Ωστόσο ο βαθμός της απομόνωσης τους πέφτει σταθερά και στις κεντρικές περιοχές και στα προάστια κατά το εξεταζόμενο χρονικό διάστημα. Για τους Ισπανόφωνους το μέγεθος του δείκτη αυξήθηκε ραγδαία στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στο 1970 και στο 2010 και Σελίδα 30 από 53

32 στις δύο περιπτώσεις. Αναφορικά με τους Ασιάτες έχουμε να παρατηρήσουμε ότι η συμπεριφορά τους είναι αντίστροφη. Στην περίπτωση των κεντρικών περιοχών υπήρξε αύξηση της τιμής του δείκτη απομόνωσης, ενώ σε αυτήν των προαστίων μείωση του. Τέλος, ενώ στα κέντρα των πόλεων που καταγράφονται υπάρχει μια πολύ μεγάλη μείωση, στα προάστια υπάρχει μια πολύ μικρή τάση μείωση του δείκτη για τους Αφρομαροκινούς. Από την συνολική εικόνα που μας δείχνουν τα γραφήματα που προηγήθηκαν μπορούν να εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα. Αρχικά, αποδεδειγμένα οι λευκοί είναι η κυρίαρχη πληθυσμιακή ομάδα σε όλη αυτήν την χρονική διάρκεια που εξετάζει η μελέτη των Massey & Tannen παρά όλη την διαφορετική πληθυσμιακή ποικιλομορφία των προαστίων. Πρωταγωνιστικός παράγοντας σε αυτές τις αλλαγές ήταν οι Ισπανόφωνοι αφού ακολούθησαν την έτερη μεταναστευτική ομάδα των Αφροαμερικανών και αυτό διότι σύμφωνα με την ίδια μελέτη οι μετανάστες συνηθίζουν να εγκαθίσταται κοντά σε άλλους μετανάστες, ξεπερνώντας τους ταυτόχρονα σε πληθυσμό (Massey & Tannen, 2017). Τέλος ενισχύεται ο ισχυρισμός ότι ο διαχωρισμός στις Η.Π.Α. έχει μια μειωτική τάση καθώς και στην περίπτωση των κέντρων των πόλεων αλλά και στα προάστια, την τελευταία δεκαετία και όχι μόνο φαίνεται βαθμιαία. Παραλλήλως η προαστικοποίηση ανά εθνοτική ομάδα διαχρονικά γίνεται εμφανής μέσω των γραφημάτων που προηγήθηκαν. Στην συνέχεια εξετάζεται το φαινόμενο του διαχωρισμού για τις Ευρωπαϊκές πόλεις όπου ξεκινάμε με μια σύντομη θεωητική ανασκόπηση του. Έπειτα παραθέτονται δείκτες από ορισμένες μελέτες που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε αρχικά το επίπεδό του πανευρωπαϊκά και έπειτα να συγκριθεί με την Αμερικάνικη περίπτωση. II. Διαχωρισμός σε Ευρωπαϊκές πόλεις Η συστηματική μελέτη του διαχωρισμού στην Ευρώπη ξεκινά από τη δεκαετία του 1980, στο πλαίσιο της «μεταβιομηχανικής» μετάβασης, του μετασχηματισμού του κράτους πρόνοιας, και των προκλήσεων της παγκοσμιοποίησης (Maloutas, 2004, Arbaci, 2007). Μέχρι σχετικά πρόσφατα, το ενδιαφέρον επικέντρωνε στην κοινωνική τάξη παρά στη φυλής ή την εθνότητα ως προσδιοριστικό παράγοντα χωρικών ανισοτήτων. Αν και γενικά τα επίπεδα στεγαστικού διαχωρισμού παρέμειναν χαμηλότερα από αυτά στις πόλεις των ΗΠΑ, το ευρωπαϊκό τοπίο είναι αρκετά ετερόκλητο. Επιπλέον, η συζήτηση για το διαχωρισμό και τις ανισότητες στην Ευρώπη έχει επισημάνει πρόσθετους παράγοντες που σχετίζονται με το ρόλο του Κράτους (Maloutas, 2004, Arbaci, 2007). Όπως έχει επισημάνει η Arbaci (2007), οι συνθήκες παραγωγής κατοικίας, τα οικιστικά συστήματα και ο τρόπος με τον οποίο παρεμβαίνουν οι αρχές, καθώς και τα καθεστώτα κοινωνικής πρόνοιας έχουν επίδραση στα πρότυπα του διαχωρισμού. Επίσης, οι διαδικασίες διαχωρισμού επηρεάζονται άμεσα από το σύστημα σχεδιασμού και το βαθμό Σελίδα 31 από 53

33 της ιδιοκτησίας, ελέγχου ή διαπραγμάτευσης της προσφοράς γης από το δημόσιο. Τρεις αναδυόμενες πτυχές έχουν μεγάλη σημασία καθώς εμπλουτίζουν την συζήτηση για τον διαχωρισμό εντός Ευρώπης (Arbaci, 2007). Πρώτον, η κλίμακα της στέγασης είναι απαραίτητη για την εξήγηση των ποικίλων βαθμών εθνοτικού και κοινωνικο-χωροταξικού διαχωρισμού σε όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις. Επίσης οι μηχανισμοί και οι παράγοντες που λειτουργούν σε εδαφικό επίπεδο είναι ένας από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους τα καθεστώτα κοινωνικής πρόνοιας επηρεάζουν τα πρότυπα διαχωρισμού. Δεύτερον, το σύστημα σχεδιασμού επηρεάζει άμεσα τις διαδικασίες διαχωρισμού: η άμεση ή έμμεση δημόσια ιδιοκτησία της γης είναι ζωτικής σημασίας για μια λιγότερο κοινωνικά διαχωρισμένη κοινωνία. Τρίτον, τα νοτιοευρωπαϊκά κρούσματα διαχωρισμού είναι ιδιαίτερα ενδεικτικά των μορφών διασποράς (εθνικών) κατοικιών που απορρέουν από μηχανισμούς αποκλεισμού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα χαμηλά επίπεδα χωρικού διαχωρισμού που καταγράφονται μεταξύ των πιο ευάλωτων κοινωνικών και ξένων ομάδων είναι πιθανό να συνδέονται με υψηλά επίπεδα κοινωνικού διαχωρισμού (Arbaci, 2007). Πίνακας 1: Επίπεδο διαχωρισμού σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης (2005) Πόλη Επίπεδο Διαχωρισμού (Δείκτης Ανομοιότητας) Κοπεγχάγη πρώτο εισοδηματικό πεμπτημόριο 8 4 Βερολίνο, εισοδήματα κάτω από 900 ευρώ 14 Άνεργοι του Μάντσεστερ 16 Εργάτες του Μιλάνο 16 Άμστερνταμ, πρώτο εισοδηματικό πεμπτημόριο 17 Όσλο, κοινωνικοί βοηθοί 22 Βερολίνο, εισοδήματα πάνω από 3500 ευρώ 18 Επαγγελματίες του Μιλάνο 24 Κοπεγχάγη, δέκατο εισοδηματικό δεκατημόριο 9 26 Άμστερνταμ. Πέμπτο εισοδηματικό πεμπτημόριο (Musterd, 2006, σελ.1330 ) Στον παραπάνω πίνακα παρουσιάζονται διάφορες Ευρωπαϊκές πόλεις όπου μετράται ο διαχωρισμός για το 2005 με βάση τον δείκτη ανομοιότητας. Στις περισσότερες Ευρωπαϊκές πόλεις, οι φτωχοί φαίνεται ότι είναι χαμηλά διαχωρισμένοι ή αποκλεισμένοι από το σύνολο του πληθυσμού. Η γενική εικόνα είναι ότι τα επίπεδα του διαχωρισμού είναι σε χαμηλό βαθμό. Βέβαια όταν η οικονομική ευμάρεια κομματιών του πληθυσμού ανεβαίνει, τότε ο διαχωρισμός είναι μεγαλύτερος από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Άρα φαίνεται 8 Σαν πρώτο εισοδηματικό Πεμπτημόριο εννοείται το χαμηλότερο εισοδηματικά 1/5 του πληθυσμού 9 Σαν δέκατο δεκατημόριο αντίστοιχα το υψηλότερο εισοδηματικά 1/10 του πληθυσμού 10 Το πέμπτο εισοδηματικό πεμπτημόριο απεικονίζει το υψηλότερο 1/5 του πληθυσμού Σελίδα 32 από 53

34 Μητροπολιτική Περιοχή ότι ο διαχωρισμός εντοπίζεται μεταξύ των μεσαίων και των ανώτερων οικονομικών τάξεων και όχι ανάμεσα σε φτωχούς και μεσαίας τάξης πολίτες (Arbaci & Malheiros, 2009). Πίνακας 2: Διαχωρισμός σε σχέση με εθνοτικές ομάδες σε Νοτιοευρωπαϊκές μητροπόλεις Δείκτης Διαχωρισμού Ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού Μητροπολιτική Περιοχή Δείκτης Διαχωρισμού Ποσοστό επί του συνολικού πληθυσμού Λισαβόνα (2001) Μιλάνο (1996) Ευρωπαϊκή Ένωση Δυτικοευρωπαίοι και των 15 χωρών Βορειοαμερικάνοι Βραζιλιάνοι Λατινοαμερικάνοι Ανατολικο-Ευρωπαίοι Ανατολικοευρωπαίοι Αφρικάνικες χώρες που χρησιμοποιούν την Πορτογαλική γλώσσα σαν επίσημη Αφρικάνοι (Εκτός Αιγύπτιων) Ινδοί Αιγύπτιοι Κινέζοι Φιλιππινέζοι Κινέζοι Μαδρίτη (1996) Δυτικοευρωπαίοι και Βορειοαμερικάνοι Ρώμη (1996) Λατινοαμερικάνοι Δυτικοευρωπαίοι και Βορειοαμερικάνοι Μαροκινοί Λατινοαμερικάνοι Ανατολικοευρωπαίοι Βαρκελώνη (1996) Αφρικάνοι (Εκτός Αιγύπτιων) Δυτικοευρωπαίοι Αιγύπτιοι Λατινοαμερικάνοι Φιλιππινέζοι Αφρικανοί Φιλιππινέζοι Τορίνο Πακιστανοί Δυτικοευρωπαίοι Λατινοαμερικάνοι Ανατολικοευρωπαίοι Αφρικανοί Κινέζοι (Arbaci & Malheiros, 2009, σελ.236) Τα χωρικά πρότυπα των μεταναστών στις Νοτιοευρωπαϊκές μητροπόλεις διαιρούνται σε τέσσερα ξεχωριστά θέματα: φτωχότερες συνθήκες στέγασης, μεγάλα επίπεδα ανεπίσημης πρόσβασης στην αγορά ακινήτων, χαμηλότερα επίπεδα χωρικού διαχωρισμού που σχετίζονται με περίεργα πρότυπα στεγαστικής διανομής, και μεγαλύτερο βαθμό προαστιοποίησης. Σελίδα 33 από 53

35 Όσον αναφορά τον διαχωρισμό στις μητροπόλεις του Νότου, ο παραπάνω πίνακας εμπεριέχει τον δείκτη ανομοιότητας των κυρίαρχων εθνικοτήτων σε μερικές από αυτές σε συνδυασμό με την αντιπροσωπευτικότητα της κάθε εθνικότητας στο σύνολο του πληθυσμού. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι τα επίπεδα χωρικής πυκνότητας σε όλες τις πόλεις είναι χαμηλά με εξαίρεση την Λισαβόνα και την Βαρκελώνη ακόμα και όταν οι εθνοτικές ομάδες δείχνουν τάσεις μεγάλου βαθμού διαχωρισμού, όπως οι Μαροκινοί και οι Κινέζοι. Οι Ιταλικές μητροπόλεις που παρουσιάζονται στον πίνακα πέραν του Τορίνο είναι αυτές που παρουσιάζουν τα μικρότερα ποσά διαχωρισμού σε αντίθεση με την Βαρκελώνη και την Λισαβόνα που έχουν τα μεγαλύτερα αντίστοιχα. Αυτό συμβαίνει διότι έγιναν παρεμβάσεις αστικού εξευγενισμού στα κέντρα και τις περιοχές πέριξ αυτών των δύο πόλεων και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την σημαντική μείωση του στεγαστικού αποθέματος όσον αναφορά τις ενοικιαζόμενες κατοικίες, περιορίζοντας έτσι τον χαμηλοεισοδηματικό πληθυσμό και τους μετανάστες από την κατοίκηση στο κέντρο, μετακινώντας τους στα προάστια των πόλεων αυτών. Στην περίπτωση της Βαρκελώνης οι εθνοτικές ομάδες με ισχυρή παρουσία, εμφανίζουν και μεγαλύτερο επίπεδο διαχωρισμού, με μοναδική εξαίρεση τους Φιλλιπινέζους οι οποίοι συγκεντρώνονται σε περιοχές όπου η ζήτηση για οικιακή εργασία είναι πιο συχνή. Στη Λισαβόνα, τα υψηλότερα επίπεδα διαχωρισμού σημειώνονται επίσης σε σχετικά μικρές ομάδες μεταναστών με «ισχυρές» αναλογίες (Ινδοί, Κινέζοι και Μπισάου-Γουινέζοι, Μουσουλμάνοι κ.α.). Η συνάφεια των εσωτερικών επιχειρηματικών στρατηγικών των μικρών ομάδων των χωρών της Νότιας Ασίας και της Κίνας μπορούν να επωφεληθούν από τη γεωγραφική εγγύτητα. Στην πραγματικότητα, οι Κινέζοι και οι Πακιστανοί είναι οι δυο μη-δυτικές μεταναστευτικές ομάδες οι οποίες υπερεκπροσωπούνται περισσότερο στις επιχειρηματικές περιοχές της κεντρικής πόλης της Λισαβόνας, όπου χωροθετούνται οι εθνοτικές επιχειρήσεις (Arbaci & Malheiros, 2009). III. Συγκριτική αποτίμηση της εμπειρίας του διαχωρισμού και ο ρόλος της πολιτικής Στην Αμερικάνικη περίπτωση ο κοινωνικός διαχωρισμός δεν αναδείχτηκε ποτέ μέσα από τις πολιτικές του κράτους με εξαίρεση μόνο κάποιους δήμους που υιοθέτησαν πολιτικές κοινωνικής κατοικίας σε μικρό βαθμό. Αναφορικά με τις δημόσιες πολιτικές που είχαν σαν θεματολογία τον διαχωρισμό ποτέ δεν είχαν σαν στόχο να αμβλύνουν τον διαχωρισμό παρά μόνο να περιορίσουν τις συνέπειες του. Επίσης οι πολιτικές των ΗΠΑ δίνουν ένα επιπλέον χρηματικό ποσό που οδηγεί τις μειονοτικές ομάδες στον ηθελημένο από μέρους τους διαχωρισμό στον χώρο κατοικίας (Preteceille,2007) Σύμφωνα με τον Preteceille (2007), στις Γαλλικές πόλεις ο διαχωρισμός αποτελούσε βασικό θέμα των δημόσιων πολιτικών στην δεκαετία του Σελίδα 34 από 53

36 Σύμφωνα με μία μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2000 έβγαλε το πόρισμα ότι όλοι οι πολιτευτές από κοινού συμφωνούν ότι ο διαχωρισμός πρέπει να αντιμετωπιστεί και απλώς να διαφωνούν στις πολιτικές μέσω των οποίων θα αμβλυνθεί. Όμως κατά καιρούς το θέμα δεν υπήρχε επίκαιρο στους νόμους με θεματολογία την πολεοδομίας μέχρι την δεκαετία του Στις αστικές πολιτικές, ο κοινωνικός διαχωρισμός σαν στόχος φαινόταν την δεκαετία του 1960 μέσω του «εξευγενισμού των κεντρικών λειτουργιών» σε λαϊκές περιοχές του κέντρου καταφέρνοντας την διαφοροποίηση του κοινωνικού στάτους των μεσαίων και ανώτερων τάξεων. Έτσι πραγματοποιήθηκαν αστικές αναπλάσεις στις λαϊκές περιοχές με πολλές αντιδράσεις από πολιτικοποιημένες ομάδες με στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής κατοικίας.αναφορικά με την σκανδιναβική εμπειρία ο διαχωρισμός της κατοικίας έχει ελαττωθεί σε σημαντικό βαθμό εξ αιτίας της κοινής πολιτικής προσπάθειας στα θέματα του πολεοδομικού σχεδιασμού και την κοινωνικής κατοικίας. Παρ όλα αυτά η έλευση περιορισμένου αριθμού μεταναστών έχει αναζωπυρώσει τις συζητήσεις αυτές ανάμεσα στα ξενοφοβικά κόμματα. Στην Ολλανδία, οι δημόσιες πολιτικές έχουν σαν στόχο την πτώση του διαχωρισμού σε όλες τις περιπτώσεις που υφίσταται (κατοικία, εργασία, κτλ.). Για την Μεγάλη Βρετανία οι πολιτικές της Θάτσερ έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στις δημόσιες πολιτικές, και αυτό διότι κλονίστηκαν οι πολιτικές κοινωνικής κατοικίας βασιζόμενοι στην αρχή ότι το κέρδος και η αγορά αποτελούν βασικούς παράγοντες ρύθμισης της κοινωνικής κατοικίας. Τέλος για τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου ο διαχωρισμός δεν έχει απασχολήσει τα κράτη αυτά όσον αναφορά την πολιτική τους ατζέντα. (Preteceille, 2007) Αναμφίβολα η πολιτική οργάνωσης και στέγασης που υιοθετεί κάθε κράτος είναι αναπόσπαστο μέρος του μεγέθους του διαχωρισμού που μπορεί να υφίσταται. Αναφορικά με τις ευρωπαϊκές χώρες οι περισσότερες έχουν ιστορικά θετικές για την καταπολέμηση του κοινωνικοοικονομικού διαχωρισμού πολιτικές. Ο Bolt (2009) εντοπίζει πέντε κατηγορίες στεγαστικών πολιτικών που έχουν εφαρμοσθεί κατά καιρούς για την άμβλυνση του διαχωρισμού σε πόλεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης 1. Προγράμματα διάσπαρτης στέγασης 2. Επιδότηση ενοικίασης και κουπόνια στέγασης 3. Διαδικασίες στεγαστικού καταμερισμού 4. Προγράμματα κινητικότητας 5. Στεγαστική επέκταση- διαφοροποίηση Συμπερασματικά από όσα προαναφέρθηκαν στο παρόν κεφάλαιο αξίζει να αναφερθεί ότι το επίπεδο του διαχωρισμού στην Αμερική, εκφρασμένο με βάση κυρίως τον δείκτη ανομοιότητας, είναι σαφέστατα μεγαλύτερο από το Ευρωπαϊκό επίπεδο, λόγω και του πως εξελίχθηκαν τα μεταναστευικά ρεύματα στις Η.Π.Α. αλλά και εξ αιτίας ιστορικών καταβολών. Οι πολιτικές, κρατικές κυρίως σίγουρα κινούνται σε σωστή κατεύθυνση αλλά το ζήτημα Σελίδα 35 από 53

37 είναι η υιοθέτηση τους από όλα τα κράτη τα οποία έχουν σοβαρό πρόβλημα σχετικά με τον διαχωρισμό. Εν συνεχεία θα εξεταστεί στο επόμενο κεφάλαιο η Ελληνική περίπτωση. Η περίπτωση πόλης που εξετάζεται είναι η Αθήνα λόγω έλλειψης μελετών που αφορούν την Θεσσαλονίκη αλλά και τις υπόλοιπες πόλεις της Ελλάδας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Στεγαστικός διαχωρισμός στην Ελλάδα Εισερχόμενοι στο θέμα του στεγαστικού διαχωρισμού στην Ελλάδα έχουμε να παρατηρήσουμε ότι ένας σεβαστός αριθμός αναλύσεων έχει πραγματοποιηθεί στην Αθήνα. Ωστόσο για τις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις δεν ισχύει το ίδιο. Για την Θεσσαλονίκη μέχρι το 2018 δεν υπάρχει κάποια δημοσιευμένη μελέτη που να αναφέρεται άμεσα στον στεγαστικό διαχωρισμό παρ ότι κατά την διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας εντοπίστηκαν δημοσιεύσεις που αναφέρονται σε αυτόν, π.χ. σε σχέση με την κοινωνική γεωγραφία της κατοικίας των μεταναστών μετά το Αυτή η εργασία αποτελεί τον προάγγελο μιας τέτοιας μελέτης. Για να κατανοήσουμε όμως τα πρότυπα του διαχωρισμού στην περίπτωση της Ελλάδας, θα ήταν χρήσιμη μια ματιά στις ιδιαιτερότητες των διαδικασιών αστικοποίησης και την κοινωνική γεωγραφία που διαμορφώθηκε ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Η πορεία μεγέθυνσης του πληθυσμού στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα έχει ιδιαίτερη σημασία να αναφερθεί προκειμένου να «αιτιολογηθούν» οι συνθήκες και οι μέθοδοι μέσα από τις οποίες ανοικοδομήθηκαν τα πολεοδομικά συγκροτήματα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η πληθυσμιακή γιγάντωση των δύο μητροπολιτικών περιοχών, σε αντίθεση με τις βιομηχανικές πόλεις του ανεπτυγμένου κόσμου, βασίστηκε κυρίως σε ιστορικά γεγονότα όπως η εγκατάσταση των προσφύγων από την Μικρά Ασία, η γεωγραφική συγκέντρωση της οικονομικής ανάπτυξης καθώς και το μεγάλο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης οι οποίοι ήταν οι κυρίαρχοι παράγοντες μεγέθυνσης της Αθήνας. Η κρατική πρόνοια ήταν ανίκανη να επιλύσει αυτά τα σημαντικά ζητήματα. Η βασικότερη επίπτωση ήταν οι διαδοχικές επεκτάσεις του αστικού ιστού, παραβλέποντας το κέντρο της πόλης (Αβδελίδης et al., 2002). H Αθήνα γνώρισε ταχεία αστική ανάπτυξη στις μεταπολεμικές δεκαετίες, με τα συνεχόμενα κύματα της προαστιοποίησης που διαμόρφωσαν τεράστιες κατοικημένες περιοχές σε αυξανόμενη απόσταση από το ιστορικό κέντρο της πόλης. Παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός άρχισε να σταθεροποιείται από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η μετεγκατάσταση των κατοίκων κυρίως της μεσαίας τάξης στα προάστια οδήγησαν σε αστική εξάπλωση (Kandylis,2015). Στην παρακάτω εικόνα δίνεται το στίγμα των διαδοχικών οικιστικών επεκτάσεων από το 1875 μέχρι και το Σελίδα 36 από 53

38 Εικόνα 7: Περίοδοι οικιστικής επέκτασης των Αθηνών (Αβδελίδης et al., 2002, σελ.27) Για τις υπόλοιπες πόλεις, εκτός Αθηνών, μελέτες αναφορικά με τον διαχωρισμό δεν έχουν πραγματοποιηθεί, εκτός από μίας του Θ. Μαλούτα (1998) ορισμένα αποτελέσματα της οποίας παρατίθενται στους πίνακες 3 και 4, όπου απεικονίζονται οι δείκτες ανομοιότητας και απομόνωσης για διάφορες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες 11 με βάση στοιχεία του Από τον πίνακα 3 προκύπτει ότι δεν υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές στον διαχωρισμό των ακραίων κοινωνικών ομάδων (υψηλές κεκ και εργάτες μισθωτοί). Προκειμένου οι υψηλές ΚΕΚ να είναι ισομοιρασμένες με τις υπόλοιπες θα έπρεπε να μετακινηθεί περίπου το ¼ των πρώτων. Οι ομάδες που έχουν τον υψηλότερο δείκτη ανομοιότητας είναι οι αγρότες και οι περιθωριακές ΚΕΚ, όπου είναι οι ολιγοπληθέστερες μεταξύ των υπό εξέταση ομάδων. Συμπεραίνουμε, τέλος, ότι η χωρική ανισοκατανομή μεταξύ των 11 Βλ. Παράτημα Σελίδα 37 από 53

39 μεγάλων ΚΕ δεν είναι υψηλός και δεν εμφανίζει σημαντικές διαφορές μεταξύ των πόλεων (Μαλούτας, 1998). Πίνακας 3: Δείκτες ανομοιότητας (ID) για τις ομάδες Κοινωνικοεπαγγγελματικών κατηγοριών ως προς το σύνολο των υπολοίπων στις ελληνικές πόλεις με πληθυσμό άνω των κατοίκων σε επίπεδο ΟΤΑ Πόλεις Υψηλές Μεσαίες Καλλιτέχνες Χαμηλ. Περιθωριακές Εργάτες Εργάτες Αγρότες ΚΕΚ ΚΕΚ κ.ά. τριτογ ΚΕΚ ανεξάρτητοι μισθωτοί Αθήνα Θεσσαλονίκη Ηράκλειο Λάρισα Πάτρα Βόλος (Μαλούτας, 1998,σελ.41) Από τον πίνακα 4 συμπεραίνουμε ότι το σύνολο των κατηγοριών παρουσιάζει μάλλον χαμηλούς δείκτες απομόνωσης εκτός από ορισμένες. εξαιρέσεις στις περιθωριακές ΚΕΚ (ιδιαιτέρως στο Ηράκλειο και, κατά εν συνεχεία, στη Λάρισα, το Βόλο και τη Θεσσαλονίκη) και στην επαγγελματική κατηγορία των αγροτών (Λάρισα και, κατά δεύτερο λόγο, στο Βόλο, την Πάτρα και την Αθήνα). Ο δείκτης απομόνωσης των υψηλών ΚΕΚ στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη παίρνει τις υψηλότερες τιμές του. η διαφορά οφείλεται αποκλειστικά στη διαφορά του ποσοστού των κατηγοριών αυτών μεταξύ των πόλεων. Ο βαθμός απομόνωσης των μισθωτών εργατών είναι μεγαλύτερος εκείνου των υψηλών κατηγοριών σύμφωνα με τους δείκτες (Μαλούτας, 1998). Πίνακας 4: Δείκτες απομόνωσης (Ρ*) ομάδων ΚΕ κατηγοριών ως προς το σύνολο των υπολοίπων στις ελληνικές πόλεις με πληθυσμό άνω των κατοίκων σε επίπεδο ΟΤΑ Πόλεις Υψηλές Μεσαίες Καλλιτέχνες Χαμηλ. Περιθωριακές Εργάτες Εργάτες Αγρότες ΚΕΚ ΚΕΚ κ.ά. Τριτογ ΚΕΚ ανεξάρτητοι μισθωτοί Αθήνα Θεσσαλονίκη Ηράκλειο Λάρισα Πάτρα Βόλος (Μαλούτας, 1998, σελ.42) Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, δύο νέοι παράγοντες επιδρούν σημαντικά στην κοινωνική γεωγραφία των μεγάλων αστικών κέντρων και μεταβάλλουν τα πρότυπα στεγαστικού διαχωρισμού, όπως αυτά είχαν Σελίδα 38 από 53

40 διαμορφωθεί κατά τη μεταπολεμική περίοδο: οι τάσεις προαστιοποίησης και η μετανάστευση από το εξωτερικό 12. Η Αθηναϊκή εμπειρία Κατά τις τρείς πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες η Αθήνα ανέπτυξε με πολύ γρήγορους ρυθμούς τον πληθυσμό της. Αυτή η τεράστια πληθυσμιακή μεταβολή όπως είναι λογικό και αναμενόμενο αναζήτησε τρόπους να στεγαστεί. Στο παρακάτω γράφημα φαίνεται η συνεχόμενη πληθυσμιακή αύξηση της μητροπολιτικής περιοχής των Αθηνών από το 1879 μέχρι και τα Γράφημα 8: Πληθυσμιακή μεταβολή στην Μητροπολιτική περιοχή των Αθηνών στο χρονικό διάστημα (Μαλούτας,2013, σελ.13) Δύο τρόποι στέγασης γνώρισαν μεγάλη άνθιση εκείνη την περίοδο: η λαϊκή αυτοστέγαση στην περιφέρεια της πόλης και η αντιπαροχή στις κεντρικές περιοχές. Η πρώτη αποσκοπούσε να εξυπηρετήσει κατά βάση το μεγάλο ρεύμα εσωτερικής μετανάστευσης των δεκαετιών του 1950 και Οι πρακτικές που ήταν συνήθεις συμπεριελάμβαναν αγορά γης και ακολούθως 12 Οι μετανάστες της δεκαετίας του 1990 βρήκαν συγκεκριμένες θέσεις στην τοπική αγορά εργασίας αν και οι περισσότεροι ήταν ανειδίκευτοι εργάτες. Οι τομείς που απορροφήθηκε περισσότερο το μεταναστευτικό κύμα ήταν οι γεωργικές, οικοδομικές και οικιακές υπηρεσίες (Maloutas, 2013). Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 οι μετανάστες δεν έχουν εκτοπίσει τους ντόπιους στην αγορά εργασίας, αλλά κυρίως τους αντικατέστησαν σε «κατώτερα» επαγγέλματα, λόγω της παρατεταμένης τάσης της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας. Ταυτόχρονα, η φτηνή μεταναστευτική εργασία βοήθησε να επιβιώσουν οι μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις και το οικογενειακό νοικοκυριό να διατηρήσει μέρος των παραδοσιακών λειτουργιών του (Maloutas, 2013). Σελίδα 39 από 53

41 αυθαίρετη δόμηση. Η διαδικασία της αντιπαροχής, η οποία αναπτυσσόταν με καταιγιστικούς ρυθμούς και περιλάμβανε τη στέγαση σε νέα σύγχρονα διαμερίσματα, καλύπτοντας κυρίως τις ανάγκες ενός μεγάλου φάσματος μεσαίων, αλλά και λαϊκών στρωμάτων. Σαν σύστημα ανοικοδόμησης η αντιπαροχή έτυχε μεγάλης ανάπτυξης και αυτό οφείλεται στους παρακάτω λόγους (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015): διότι κάλυψε την πολύ μεγάλη ζήτηση για φθηνή και σύγχρονη κατοικία από τα διευρυνόμενα μεσαία στρώματα της πόλης αλλά και λόγω της συνολικής αύξησης του πληθυσμού ταίριαζε με το μικρό μέγεθος τόσο των ιδιοκτησιών αστικής γης όσο και των επιχειρήσεων του οικοδομικού κλάδου πριμοδοτούνταν από την στην φορολογική πολιτική και αυτό την κατέστησε ασυναγώνιστη όσον αφορά το κόστος παραγωγής πολυκατοικιών Το σύστημα της αντιπαροχής προκάλεσε την ανακατασκευή και διαφορετική διαμόρφωση του οικιστικού αποθέματος, με τον ασταμάτητη ανάπτυξη των πολυκατοικιών, προκαλώντας έτσι σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας. Οι δύο βασικότερες αφορούν (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015): την αναδιάταξη των κοινωνικών ομάδων στο σύνολο της μητροπολιτικής περιοχής την αναδιαμόρφωση της κοινωνικής φυσιογνωμίας των κεντρικών περιοχών της πόλης, εκεί δηλαδή όπου κυρίως αναπτύχθηκε. Η δεύτερη πτυχή των επιπτώσεων της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της αντιπαροχής στις περιοχές του κέντρου, κυρίως αφορούσε τα εξής (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015): ραγδαία αύξηση πληθυσμού την περίοδο λόγω της μεγάλης αύξησης του στεγαστικού αποθέματος, αλλά και μείωση έκτοτε (από το 1981 σε το 2011) λόγω της υποβάθμισης των συνθηκών ζωής. μεγαλύτερη κοινωνική ανάμιξη, με την είσοδο χαμηλών-μεσαίων στρωμάτων την εποχή της ανάπτυξης και την έξοδο υψηλών-μεσαίων στρωμάτων την εποχή της συρρίκνωσης. σημαντική παρουσία μεταναστευτικών ομάδων από τη δεκαετία του 1990, τις οποίες προσέλκυσε το προσιτό κόστος στέγασης σε περιοχές που βρίσκονταν σε πορεία υποβάθμισης. Η Αθήνα δέχθηκε τον μεγαλύτερο αριθμό των μεταναστευτικών ομάδων. Μέσα στη δεκαετία του 1990 το ποσοστό αλλοδαπών πολιτών στην Αθήνα αυξήθηκε από 2% σε 11%. Οι μετανάστες της δεκαετίας του 1990 στην Αθήνα βρήκαν συγκεκριμένες θέσεις στην τοπική αγορά εργασίας αν και οι περισσότεροι ήταν ανειδίκευτοι εργάτες. Οι τομείς που απορροφήθηκε περισσότερο το μεταναστευτικό κύμα ήταν κυρίως οι οικοδομικές και οικιακές υπηρεσίες. Όταν οι μετανάστες έφθασαν μαζικά στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αυτό υποτιμήθηκε και το κενό απόθεμα κατοικιών ήταν η μόνη επιλογή τους. Έτσι, συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός αρχικού τύπου Σελίδα 40 από 53

42 κάθετου κοινωνικού και εθνο-φυλετικού διαχωρισμού στις γειτονιές που κυριαρχούσε αρχικά η μεσαία τάξη. Με την κοινωνική και εθνο-φυλετική ανάμιξη αυτή η διαδικασία κάθετου διαχωρισμού στα διαμερίσματά τους ήταν ορατή. (Maloutas, 2013). Αναφορικά με τους μετανάστες στην πόλη αξίζει να αναφεθρεί ότι ζούσαν ξένοι από 212 χώρες στην Αθήνα το Αποτελούσαν το 10% του συνολικού πληθυσμού και σχεδόν το 13% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Η εθνική σύνθεση του μεταναστευτικού πληθυσμού αποτελούνταν από τις εξής εθνικότητες: οι Αλβανοί αντιπροσώπευαν σχεδόν το 51%, οι συνέχεια μετανάστες από τα Βαλκάνια και την ανατολική Ευρώπη αντιπροσώπευαν πάνω από το 15% του συνόλου - συμπεριλαμβανομένων των μεταναστών από την Πολωνία (3,4%), τη Ρωσία (3,3%), τη Βουλγαρία (3,1%), τη Ρουμανία (2,9%), την Ουκρανία (2,8%) και την Μολδαβία (1,1%), οι ομάδες από την ινδική χερσόνησο αντιπροσώπευαν πάνω από 4%, ενώ τέλος οι μετανάστες από την Αφρική, με κυριότερες χώρες προέλευσης τη Νιγηρία (0,5%) και Αιθιοπία (0,3%). Η κατανομή τους φαίνεται και στο γράφημα 7 (Kandylis et al., 2012). Γράφημα 9: Ποσοστιαία σύνθεση πληθυσμού μεταναστών στην Αθήνα (2001) (Kandylis et al., 2012, σελ.269) Σχετικά με την γεωγραφία της κατοικίας των μεταναστών αυτών, δεν υπάρχει κάποιο πρότυπο χωρικής τους εγκατάστασης. Τα χαρακτηριστικά της αγοράς κατοικίας τους είναι διασκορπισμένες ευκαιρίες στέγασης με την ιδιότητα των ενοικιαστών, όπου αυτό οδήγησε κι σε διάσπαρτη κατανομή και απασχόληση τους στην Αθήνα (Kandylis, 2015). Ο Αράπογλου (2007) δίνει επιπλέον πληροφορίες σχετικά με την γεωγραφία της κατοικίας τους ανά κλάδο απασχόλησής τους για το Οι μετανάστες που εργάζονται στον κλάδο της μεταποίησης έχουν υψηλό δείκτη χωροθέτησης στις δυτικές συνοικίες της Αθήνας αλλά και σε ανατολικές περιοχές όπου διαχέονται νέες μεταποιητικές μονάδες. Οι μετανάστες που απασχολούνταν στον κατασκευαστικό κλάδο συγκεντρώνονται κεντρικά αλλά και σε περιαστικούς Δήμους όπου Σελίδα 41 από 53

43 διεξήχθησαν έργα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 αλλά και επειδή υπήρξε σημαντική οικοδομική δραστηριότητα. Για τις μετανάστριες οικιακές βοηθούς, συγκεντρώνονται σε περιοχές όπου κυριαρχεί η κατοικία ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων, στα οποία κατοικούν οι εργοδότες τους. Τέλος οι μετανάστες απασχολούμενοι σε τομείς εστίασης και διαμονής εγκαταστάθηκαν κυρίως κατά μήκος της παράκτιας ζώνης αλλά και σε ζώνες παραθεριστικής κατοικίας. Έχει ενδιαφέρον να εξεταστούν τα επίπεδα διαχωρισμού στο γενικό πληθυσμό της Αθήνας, κατά την περίοδο που η παρουσία των μεταναστών γίνεται εντονότερη. Αν π.χ εξετάσουμε το δείκτη ανομοιότητας για διάφορες επαγγελματικές κατηγορίες, όπως φαίνεται στον πίνακα 5, από σχετική μελέτη του Μαλούτας (2013), παρατηρούμε ότι στις περισσότερες επαγγελματικές ομάδες το ποσοστό διαχωρισμού μεταξύ μειώθηκε. Άρα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο διαχωρισμός στην Αθήνα ακολουθεί πορεία μείωσης. Πίνακας 5: Δείκτης ανομοιότητας στην Μητροπολιτική περιοχή των Αθηνών Επαγγελματική Δείκτης κατηγορία Αριθμός Δείκτης Ανομοιότητας Αριθμός Ανομοιότητας Ελεύθεροι Επαγγελματίες 36, Δάσκαλοι ( πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια 20, εκπαίδευση) Έμποροι ( χονδρική-λιανική) 13, Βοηθοί τεχνικών 25, Υπάλληλοι γραφείου 12, Πάροχοι ατομικών υπηρεσιών 13, Πωλητές 13, Εργάτες οικοδομής 27, Εργάτες βιομηχανίας 23, Ανειδίκευτοι εργάτες 25, Άνεργοι 12, (Μαλούτας, 2013, σελ.7) Βέβαια, η αποτύπωση των χωρικών ανισοτήτων στην ελληνική περίπτωση οφείλει να λάβει υπόψη της το ζήτημα του κάθετου στεγαστικού διαχωρισμού (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Για παράδειγμα, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των διαμερισμάτων που βρίσκονται στους υψηλούς ορόφους (καλύτερη θέα, λιγότερος θόρυβος, μεγαλύτερη φωτεινότητα, μεγάλο μέγεθος κτλ.) Σελίδα 42 από 53

44 σχετίζονται αναπόφευκτα με τον υφιστάμενο κάθετο διαχωρισμό. Η ποιότητα κατοίκησης σε σχέση με τον όροφο οξύνθηκε με την αύξηση της πυκνότητας δόμησης. (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Στα παρακάτω τρία γραφήματα απεικονίζεται ο κάθετος στεγαστικός διαχωρισμός με βάση τα δεδομένα της απογραφής του Αρχικά στο γράφημα 10 φαίνονται το ποσοστό των διαμερισμάτων ανάλογα με τα τετραγωνικά τους μέτρα, χωριζόμενα σε τέσσερις κατηγορίες, σε κάθε όροφο. Παρατηρούμε ότι τα διαμερίσματα μεγαλώνουν σε τετραγωνικά μέτρα όσο «ανεβαίνουμε» πιο ψηλά (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Γράφημα 10: Ποσοστό διαμερισμάτων ανά ορισμένες κατηγορίες ανά κάθε όροφο στον δήμο Αθηναίων (2011) (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015) Εν συνεχεία στο Γράφημα 11 φαίνεται το μοίρασμα των επαγγελματικών ομάδων (υψηλή, μεσαία και χαμηλή) 13 ανά όροφο. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το επαγγελματικό επίπεδο, άρα το εισόδημα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα επιλογής κατοικίας. Φαίνεται ότι το ποσοστό κατοίκησης των υψηλών οικονομικών τάξεων αυξάνεται σταδιακά όσο 13 Τις υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες απαρτίζουν διευθυντικά στελέχη και επαγγελματίες, τις μεσαίες οι τεχνικοί, και οι υπάλληλοι γραφείου και παροχής υπηρεσιών και τις χαμηλές αποτελούν οι ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες). Σελίδα 43 από 53

45 ανεβαίνουμε προς τους υψηλότερους ορόφους, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει για τις χαμηλές (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015). Γράφημα 11: ποσοστό επαγγελματικών κατηγοριών ανά όροφο στον Δήμο Αθηναίων (2011) (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015) Στο γράφημα 12, είναι ξεκάθαρο ότι οι Έλληνες κατοικούν σε συγκριτικά μεγαλύτερα ποσοστά στους υψηλότερους ορόφους, δηλαδή από τον πρώτο όροφο και έπειτα σε σχέση με τους μετανάστες, άρα εδώ αποδεικνύεται ότι ο κάθετος εθνοτικός στεγαστικός διαχωρισμός. Στον χάρτη 1 που ακολουθεί απεικονίζεται η μητροπολιτική περιοχή των Αθηνών και ο στεγαστικός διαχωρισμός ανά περιοχές όπου υπάρχουν απογραφικά δεδομένα. Σε αυτές τις περιοχές κατασκευάστηκαν πολυκατοικίες που κτίστηκαν τα μεταπολεμικά χρόνια και συγκεκριμένα από το 1946 μέχρι το Αυτή η περιοχή αποτελεί μια αντιπροσωπευτική απεικόνιση του διαχωρισμού καθώς εντός της κατοικεί η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων του Δήμου Αθηνών, περίπου το 70%. Οι Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων (ΜΟΧΑΠ) που φαίνονται στους χάρτες αποτελούνται από σχετικό πληθυσμό τουλάχιστον από 150 άτομα,και αυτοί που ζουν στα υπόγεια και ισόγεια των κτηρίων αλλά και από τον 4ο όροφο και πάνω αποτελούν τουλάχιστον το 15% του πληθυσμού. Επομένως επιλέχθηκαν ΜΟΧΑΠ στην μητροπολιτική περιοχή. Από τις απεικονιζόμενες, οι 426 ανήκουν στο Σελίδα 44 από 53

46 Δήμο Αθηναίων και οι υπόλοιπες σε όμορους κυρίως δήμους, και σε προάστια που υπήρξε ανοικοδόμηση με ειδικό καθεστώς και στον Δήμο Πειραιώς που αποτελεί τον δεύτερο μεγαλύτερο Δήμο. Γράφημα 12: Ο εθνοτικός διαχωρισμός ανάλογα με τον όροφο κατοίκησης στον Δήμο Αθηναίων (2011) (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015) Η κατηγοριοποίηση των ορόφων γίνεται στις εξής κλάσεις: Χαμηλοί όροφοι αποτελούν το ισόγειο και υπόγειο, μεσαίοι θεωρούνται ο πρώτος έως και τον τρίτο όροφο και υψηλοί από τον τέταρτο όροφος και πάνω. Στο ίδιο μοτίβο έγινε για τις κοινωνικές κατηγορίες του γραφήματος 2. Επίσης ορίστηκαν δύο κατηγορίες υπερεκπροσώπησης των κοινωνικών ή εθνοτικών ομάδων στους διάφορους ορόφους: έντονη υπερεκπροσώπηση όταν το ποσοστό της ομάδας είναι μεγαλύτερο από τον μέσο όρο της στη μητροπολιτική περιοχή κατά τουλάχιστον μία τυπική απόκλιση και απλή υπερεκπροσώπηση όταν υπερβαίνει την τιμή του μέσου όρου έως μία τυπική απόκλιση. Οι πρώτες περιοχές αποτελούν αυτές όπου μία από τις τρεις βασικές κοινωνικές κατηγορίες υπερεκπροσωπείται - σε όλους τους ορόφους, σε οποιοδήποτε βαθμό ακόμα και αν απλώς υφίστανται. Οι δεύτερες περιοχές είναι όσες εμφανίζουν μεγάλη εκπροσώπηση των υψηλών κατηγοριών στους ανώτερους ορόφους και των χαμηλών στους κατώτερους ορόφους. Η υψηλή Σελίδα 45 από 53

47 υπερεκπροσώπηση απεικονίζεται με πιο φωτεινό χρώμα, είτε στην περίπτωση που η περιοχή που αφορά πρόκειται για ομοιογενή, αλλά και στην περίπτωση που είναι διαχωρισμένη. Από τον χάρτη 1 συμπεραίνουμε ότι το υψηλότερο ποσοστό των ΜΟΧΑΠ που απεικονίζονται στον χάρτη αφορά περιοχές που παρουσιάζουν κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό και ότι το φαινόμενο εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό σε συνοικίες όπως του Γκύζη, Εξάρχεια, Νεάπολη, Κυψέλη, Αμπελόκηποι, Ζωγράφου κ.λπ. (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015) Χάρτης 1: Περιοχές κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού και κοινωνικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής ) (Μαλούτας & Σπυρέλλης, 2015) Σελίδα 46 από 53

48 Χάρτης 2: Περιοχές κάθετου εθνοτικού διαχωρισμού και εθνοτικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής ) (Μαλούτας & Σπυρέλλης 2015) Κλείνοντας αυτήν την ενότητα, αξίζει να τονιστεί ότι συγκριτικά με το επίπεδο διαχωρισμού στις Αμερικάνικες πόλεις, ο διαχωρισμός στην Αθήνα δεν εστιάζεται τόσο στις διαφυλετικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κατοίκων της, όσο σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Και αυτό διότι με βάση και τα στοιχεία που παρατέθηκαν, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο είχε μεγάλη επίδραση στην επιλογή τόσο της περιοχής κατοικίας αλλά και στον υπό διαμόρφωση κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό. Για τις υπόλοιπες πόλεις, όπως αναφέρθηκε, δεν έχουν εκπονηθεί μελέτες διαχωρισμού. Σελίδα 47 από 53

49 Συμπεράσματα Από την διεξαχθείσα βιβλιογραφική επισκόπηση του θέματος του στεγαστικού και κοινωνικού διαχωρισμού προκύπτουν τα εξής: Ο διαχωρισμός αποτελεί ένα βασικό πεδίο ενασχόλησης με τον αστικό κυρίως χώρο, από την θεωρητική του ανάπτυξη που συνδέεται με την ανάπτυξη και διάδοση των θεωρητικών προσεγγίσεων της κοινωνιολογικής σχολής του Σικάγο. Έπειτα αναπτύχθηκαν και άλλα μοντέλα με εξειδικευμένους τρόπους ανάλυσης (παραγοντική οικολογία). Επίσης σημαντικές είναι οι κατηγορίες-διαστάσεις, αλλά και οι δείκτες με τους οποίους μετριέται ο διαχωρισμός, οι οποίοι αποτελούν τα βασικά μέτρα που αναδεικνύουν την παρουσία μειονοτικών και εθνοτικών ομάδων και εκφράζουν ορισμένες πτυχές του που εξηγούν πως πρέπει να κατανεμηθούν πληθυσμιακά οι ομάδες. Όμως ο Preteceille βάζει ορισμένα ζητήματα, προκειμένου να μας δώσει μια διαφορετική οπτική των δεικτών. Επισημαίνει ότι οι δείκτες εμφανίζουν μόνο την πλευρά των μετρήσεων του πληθυσμού και δεν εξετάζει τυχόν κοινωνικές προεκτάσεις, όπως για παράδειγμα παραβατικές εστίες στις περιοχές που εξετάζονται. Δηλαδή υπάρχει περίπτωση για παράδειγμα μια περιοχή όπου χαρακτηρίζεται από χαμηλό επίπεδο διαχωρισμού και έχει υψηλό επίπεδο διακίνησης παράνομων ουσιών. Στην Αμερικάνικη περίπτωση κατανοήθηκε, ότι η μορφή του διαχωρισμού είναι φυλετική, λόγων των πολλών περιόδων μεταναστεύσεων προς την Αμερικάνικη ήπειρο, σε αντίθεση με τα Ευρωπαϊκά δεδομένα όπου ο διαχωρισμός εμφανίζεται σαν αποτέλεσμα των κοινωνικοοικονομικών διαφοροποιήσεων μεταξύ των κατοίκων. Επίσης ότι οι μεταναστευτικές ομάδες εγκαθίστανται εκεί συνήθως όπου κατοικούν και άλλες μεταναστευτικές ομάδες, όπως στην περίπτωση των Ισπανών όπου ακολούθησαν τους Ασιάτες σε ότι αφορά την εγκατάστασή τους στα Αμερικάνικα προάστια. Περνώντας από την Ευρωπαϊκή στην Ελληνική περίπτωση, οι Ελληνικές πόλεις σε αντίθεση με τις ευρωπαϊκές αναπτύχθηκαν άναρχα διότι οι Αρχές ήταν ανέτοιμες να υποδεχθούν τον τεράστιο αριθμό που αστικοποιήθηκε μετά από μεγάλα ιστορικά γεγονότα και εξ αιτίας αυτού του φαινομένου προκύπτει κάθετος στεγαστικός διαχωρισμός με αμιγώς κοινωνικοοικονομικά κριτήρια και λιγότερο φυλετικά. Σελίδα 48 από 53

50 Παράρτημα Στον παρακάτω πίνακα επεξηγούνται οι συνθετικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες που αναφέρονται στην σελίδα 36. Πίνακας 6: Συνθετικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες Κατηγορία Κατηγορίες Πίνακα υψηλές ΚΕΚ I, 2, 3, 10, 11, 13, 37 μεσαίες ΚΕΚ 14, 5, 6, 8, 9, 12, 15, 16, 19, 20 καλλιτέχνες κ.ά. 7 χαμηλός 18,21,22, 23 τριτογενής περιθωριακές 17, 25 ΚΕΚ εργάτες 26, 27, 29,31,33 ανεξάρτητοι εργάτες μισθωτοί 28, 30, 32, 34, 35 Σελίδα 49 από 53

51 Πίνακας 7: Αναλυτικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες Σελίδα 50 από 53