< equal ΧΡΗΣΗ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΟΞΕΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ ΥΑΛΩΜΆΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΥΑΛΩΜΆΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΑΥΤΩΝ

Transcript

1 οριόδvη RΑΡΑΣΟΣιΑΚΗ ΧΙιΡΟΙΙΧΝιΑ και ΑΠιΚΗ ΑΝΑRΤΥΞΗ < equal ΠΡΟΓΡ ΑΜΜΑ EQUAL ΑΡΙΑΔΝΗ ΧΡΗΣΗ ΧΡΩΣΤΙΚΩΝ ΟΞΕΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ ΥΑΛΩΜΆΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΥΑΛΩΜΆΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΑΥΤΩΝ Τ σαπόγας Παναγιώτης Χημικός Μηχανικός Το έργο χρηματοδοτείται κατά 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και κατά 25% από το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, στα πλαίσια της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας Equal < equal 1

2 1. ΓΕΝΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΚΕΡΑΜΙΚΑ Υ ΑΛΩΜΑΤΑ Τα κεραμικά υαλώματα αποτελούνται από υαλώδεις μάζες των οποίων τα συστατικά ποικίλουν. Τα κεραμικά υαλώματα, όπως και τα κοινά γυαλιά, στη μορφή τήγματος συμπεριφέρονται σαν ένα χαοτικό σύνολο σπασμένων τετραέδρων, όχι τελείως αποσυντεθημένων μεταξύ τους, τα οποία κατά το κρύωμα επανασυντίθενται και ανασυνδέονται χωρίς όμως να μπορούν, λόγω μεγάλου ιξώδους, να έρθουν σε εκείνη τη κανονική και γεωμετρική τάξη που χαρακτηρίζει τα κρυσταλλικά σώματα. Τα κεραμικά υαλώματα διαφέρουν από τα κοινά γυαλιά στο ότι είναι πιο πλούσια σε αργίλιο και συχνά και σε πυριτικό. Η κατάσταση της υαλώδους δομής των κεραμικών υαλωμάτων είναι όπως και στα κοινά γυαλιά ασταθής. Πραγματικά εάν η υαλώδης μάζα αφεθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σε υψηλή θερμοκρασία, χαμηλότερη όμως του σημείου τήξης της, παρατηρούμε ότι γίνεται αδιαφανής (θολή) από τον σχηματισμό πολυάριθμων και μικρών κρυστάλλων. Δηλαδή κάτω από αυτές τις συνθήκες παρατηρούμε διευθετήσεις των τετραέδρων στη χαρακτηριστική κρυσταλλική μορφή και έτσι το γυαλί αποϋαλοποιείται. Η ικανότητα της αποϋαλοποίησης μιας υαλώδους μάζας, το μέγεθος και ο προσανατολισμός των κρυστάλλων οφείλονται κατά μεγάλο μέρος στη χημική σύνθεση της μάζας και στη θερμοκρασία. Πολλά παραδείγματα αποϋαλοποίησης παρουσιάζονται στη φύση. Οι βασάλτες και οι τραχίτες είναι πετρώματα μικροκρυσταλλικά που προήλθαν από λάβες οι οποίες στερεοποιήθηκαν με αργό κρύωμα. Αντίθετα οι οψιδιανοί είναι πετρώματα που στερεοποιήθηκαν με γρήγορο κρύωμα. Τα κεραμικά γυαλιά ανάλογα με την σύνθεσή τους διακρίνονται σε: 1) Μολυβδούχα υαλώματα: Σχηματίζονται από όξινα άλατα πυριτικού μολύβδου. Παρουσιάζουν υψηλή λαμπρότητα, είναι πολύ εύτηκτα και αντοχής. Συνήθως χρησιμοποιούνται σαν υαλώματα κόκκινων πηλών, χαμηλής θερμοκρασίας. 2) Αλκαλικά υαλώματα: Εκτός από πυρίτιο και αλκαλικά οξείδια περιέχουν υψηλό ποσοστό σε οξείδιο του αργιλίου. Χαρακτηρίζονται από υψηλή σκληρότητα και διαφάνεια. Χρησιμοποιούνται στην πορσελάνη. Σε χαμηλές θερμοκρασίες χρησιμοποιούνται σαν βάσεις (αλκαλικές φρίττες), σε υαλώματα ρακού, λούστρα και κρακελέ διακοσμητικά. 3) Υαλώματα βορίου: Αποτελούνται από βόριο, πυριτικά άλατα τα οποία ενώνονται με αλκάλια, αλκαλικές γαίες και με οξείδιο μολύβδου. Χρησιμοποιούνται στα φαγεντιανά κεραμικά. 2

3 2. ΠΡΩΤΕΣ Υ ΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΟΞΕΙΔΙΩΝ ΣΤΑ Υ ΑΛΩΜΑΤΑ Πυριτικό - Si0 2 Χρησιμοποιείται με την μορφή αλεσμένης άμμου ή quartz. Όμως συχνά το οξείδιο πυριτίου χρησιμοποιείται όπως είναι ενωμένο στους 'Αστριους, Πηγματίτες, Βολαστονίτες, Καολίνες, Ball clays, Πεταλίτες, Τάλκης. Αντιπροσωπεύει το κύριο συστατικό της σύνθεσης ενός υαλώματος και υαλοποιείται κάτω από την επίδραση των ευτήκτων οξειδίων μέσα σ' ένα ευρύ διάστημα θερμοκρασίας. Σε υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας το οξείδιο πυριτίου είναι περίπου διπλάσιο, σε μοριακή αναλογία των υπολοίπων οξειδίων ενώ σε υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας μπορεί να είναι και δεκαπλάσιο των υπολοίπων οξειδίων. Η αύξηση σε % Si0 2 σε μια συνταγή επιφέρει:./ αύξηση της θερμοκρασίας ψησίματος./ μείωση του συντελεστή θερμικής διαστολής και επομένως διορθώνει το κρακελάρισμα../ μείωση της ρευστότητας (αύξηση ιξώδους)./ αύξηση της σκληρότητας και της αντοχής του ψημένου υαλώματος και το καθιστά πιο ανθεκτικό σε οξέα. Είναι μετά το πυριτικό το περισσότερο σημαντικό οξείδιο, που δίνει την αρχή σχηματισμού υαλώδους μάζας σε χαμηλότερη θερμοκρασία. Όπως και το πυριτικό έχει όξινη δράση αλλά δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο του γιατί είναι ευδιάλυτο σε όλες του τις ενώσεις. Στη θεωρία των υαλωμάτων θεωρείται ότι ένα μόριο Β 203 (οξειδίου του Βορίου) είναι συνδεδεμένο στο κρυσταλλικό πλέγμα είτε μόνο του είτε μαζί με το Si0 2 (οξείδιο του πυριτίου). Για να δημιουργηθεί το κρυσταλλικό πλέγμα του Β 20 3 πρέπει πρώτα να θερμανθούν οι κρύσταλλοί του ώστε να λιώσουν. Η τήξη αρχίζει στους 300 C οπότε οι κρύσταλλοι αρχίζουν να καταρρέουν, το μόριο του Β 20 3 κατ' αρχάς δίνει μια σειρά υποξείδια - εφ' όσον έχουμε μερική τήξη - έως τους 700 C οπότε έχουμε ολική τήξη. Ένα τέλειο γυαλί έχει μορφοποιηθεί σε αυτό το σημείο από το Β 203 που δεν επανακρυσταλλοποιείται κατά το κρύωμα και είναι ένα άμορφο υλικό που σαν τέτοιο δεν έχει σημείο τήξης αλλά περιοχή (εύρος τήξης). Εάν αναθερμανθεί στην περιοχή των C ανατήκεται δημιουργώντας γυαλί και αυτό ακριβώς είναι που εmτρέπει στο Β 203 να χρησιμοποιείται 3

4 είτε σαν εύτηκτο - τροποποιητής πλέγματος (αλκαλικό οξείδιο) είτε σαν δημιουργός πλέγματος (όξινο οξείδιο). Χρησιμοποιείται στις συνθέσεις των υαλωμάτων με τη μορφή: Βορικό οξύ,βόρακα, Κολεμανίτη,Φρίτες, βόρακα ή κολεμανίτη Χρησιμοποιείται σε όλες τις θερμοκρασίες, δρα σαν εύτηκτο. Είναι απαραίτητο για την κατασκευή υαλωμάτων χαμηλής θερμοκρασίας χωρίς μόλυβδο. Διαλύει εύκολα πολλά χρωστικά οξείδια, έτσι ο τόνος των χρωμάτων που παράγονται ποικίλλει ανάλογα με το ποσοστό του οξειδίου του βορίου που περιέχεται στη σύνθεση. Μικραίνει μέχρι ενός ορίου τον συντελεστή διαστολής, πάνω από 12% βοηθά στη δημιουργία του κρακελέ. Δίνει φωτεινότητα και μειώνει το ιξώδες. Όταν το οξείδιο του βορίου εισέρχεται στη σύνθεση σε μεγάλες ποσότητες τότε το υάλωμα γίνεται θολό, γαλακτερό και με την παρουσία μικρής ποσότητας σιδήρου δίνει ιριδίζοντα μπλε. Μπορούμε να αντικαταστήσουμε ένα μέρος του πυριτικού με βόριο για να χαμηλώσουμε την θερμοκρασία έψησης ενός υαλώματος. Τα μολυβδοριούχα υαλώματα για μεσαίες θερμοκρασίες έχουν καλή επίστρωση και μεγάλο διάστημα ωρίμανσης. Επειδή το βόριο και ο μόλυβδος είναι τοξικά χρησιμοποιούνται σε μορφή φρίτας. Οξείδιο Μολύβδου - PbO Δίνει στο γυαλί ευτηκτότητα και αυξάνει την πυκνότητα και το δείκτη διάθλασης, προσδίδει μια ειδική λαμπρότητα η οποία γίνεται ακόμα μεγαλύτερη παρουσία οξειδίου του καλίου. Τα γυαλιά μολύβδου-καλίου αποτελούν γι' αυτό το λόγο ειδική κατηγορία διάφανων γυαλιών. Το οξείδιο του μολύβδου προστίθεται στη σύνθεση ενός γυαλιού μέσω των ενώσεων : Λιθάργυρου Μίνιου Στουπέτσι Γαληνίτη Φρίτας μονοπυριτικής Φρίτας σεσκιοπυριτικής Φρίτας διπυριτικής τοξικός τοξικός τοξικός τοξικός αρκετά τοξική σχετικά τοξική λίγο τοξική Δίνει μικρό ιξώδες και μεγάλο διάστημα ωρίμανσης κατά το ψήσιμο. Ευνοεί τα περισσότερα χρώματα. Τα μολυβδούχα γυαλιά κατά κανόνα δεν κρακελάρουν και εύκολα γίνονται ματ, καλυπτικά και χρωματιστά. Το βασικό του ελάττωμα είναι ότι είναι πολύ τοξικό και αντιδρά πολύ εύκολα με οξέα (ξύδι, λεμόνι, χυμοί φρούτων) (ψημένο γυαλί). Από τις φρίτες του μολύβδου η διπυριτική είναι πολύ λιγότερο διαλυτή στα οξέα σε σχέση με την μονοπυριτική. Η τοξικότητα του μολύβδου στο γυαλί αυξάνει με: 1. Τη χρήση χαλκού 2. Εάν το γυαλί δεν έχει ψηθεί σωστά 3. Εάν το γυαλί είναι παχύ 4. γοταν χρησιμοποιείται βόριο με την μορφή φρίτας που περιέχει μόλυβδο. Βόριο 4

5 και μόλυβδος εισέρχονται από διαφορετικές φρίτες. Οι φρίτες για να είναι ασφαλείς πρέπει να έχουν την αντιστοιχία 2 μόρια πυριτικού για κάθε μόριο μολύβδου. Και για να είναι ένα ψημένο γυαλί ανθεκτικό στα οξέα των τροφών χρειάζονται τουλάχιστον 3 μόρια πυριτικού για κάθε μόριο μολύβδου, καθώς και άλλα οξείδια στη βάση του υαλώματος CaO, BaO, ZnO και αρκετή αλουμίνα. Για γυαλιά που ψήνονται σε θερμοκρασία άνω των 1180 C δεν χρησιμοποιείται το οξείδιο μολύβδου ως εύτηκτο, γιατί πάνω από αυτή τη θερμοκρασία αρχίζει να εξαερώνεται και επικάθεται στα πυρότουβλα του καμινιού. Το οξείδιο του μολύβδου ανάγεται εύκολα, δημιουργώντας άσχημα γκριζαρίσματα ή και φουσκάλες, γι αυτό είναι καλύτερα να χρησιμοποιείται με τη μορφή μίνιου που έχει περισσότερα οξυγόνα (ειδικά για υαλώματα Raku). Οξείδιο του Νατρίου - Na 2 0 Εισέρχεται στη σύνθεση ενός γυαλιού με τις εξής μορφές : άστριος νατρίου, πηγματίτης, nepheline syenite, ανθρακικό νάτριο (ένυδρο) βόρακας: αλκαλικές φρίτες Ο αστρίος νατρίου, ο πηγματίτης και ο nepheline syenite χρησιμοποιούνται σε μεγάλα ποσοστά σε γυαλιά υψηλών θερμοκρασιών. Στα αλκαλικά γυαλιά, χαμηλών θερμοκρασιών ο βόρακας και το ανθρακικό νάτριο χρησιμοποιούνται με μορφή φρίτας, γιατί είναι διαλυτά στο νερό. Το οξείδιο του νατρίου προκαλεί σημαντική αύξηση της διαστολής ενός γυαλιού, το μεγαλύτερο συντελεστή θερμικής διαστολής απ όλα τα οξείδια. Έτσι όταν χρησιμοποιούμε αλκαλικά γυαλιά έχουμε κατά κανόνα κρακελάρισμα και ιδιαίτερα σε ασβεστούχες αργίλους. Τα γυαλιά αυτά έχουν σπογγοειδή υφή και κακή πρόσφυση σε πορώδη κεραμικά. Επίσης έχουν την τάση να κρυσταλλοποιούνται προκαλώντας φαινόμενα αποϋαλοποίησης και κάνοντας τις επιφάνειες σκληρές και άγριες. Το οξείδιο του νατρίου είναι πολύ εύτηκτο σε όλες τις θερμοκρασίες υαλωμάτων. Αρχίζει την ευτηκτική δράση του στους 800 C. Υαλώματα με υψηλό ποσοστό Na 2 0 χαράσσονται εύκολα, είναι ασταθή και κατάστρέφονται στο χρόνο από την υγρασία της ατμόσφαιρας. Δίνουν έντονα χρώματα με οξείδια και stains. Το οξείδιο του χαλκού σε πολύ αλκαλικό γυαλί το οποίο περιέχει ελάχιστη Al δίνει χρώμα τυρκουάζ, το ο ξείδιο του μαγγανίου-βιολετί. Για υψηλές θερμοκρασίες άνω των 1200 C το Na 2 0 αρχίζει να γίνεται πτητικό και τα υαλώματα με υψηλό ποσοστό Na 2 0 έχουν αστάθεια και δεν στρώνουν καλά πάνω στο μπισκουϊ. έχει Οξείδιο Καλίου - Κ 2 0 Προσδίδει λαμπρότητα στο γυαλί. Συγκρινόμενο με το οξείδιο του νατρίου έχει χαμηλότερο συντελεστή διαστολής, είναι λιγότερο εύτηκτο (δηλ. φτιάχνει γυαλιά με μεγαλύτερο ιξώδες) και έχει μεγαλύτερο διάστημα ωρίμανσης. 5

6 Εισάγεται στη σύνθεση ενός γυαλιού με τις εξής μορφές: άστριος καλίου, πηγματίτης, αλκαλικές φρίττες, ανθρακικό κάλιο, νιτρικό κάλιο, νεφελίνα. Οι περισσότερες πηγές του καλίου είναι διαλυτές στο νερό όπως και του νατρίου, για το λόγο αυτό στα γυαλιά χαμηλών θερμοκρασιών εισέρχεται με τη μορφή αλκαλικής φρίτας. Οι φρίτες είναι λιγότερο διαλυτές στο νερό. Το οξείδιο του καλίου εισέρχεται στη σύνθεση μιας φρίτας σαν νιτρικό κάλιο. Το ανθρακικό κάλιο αποφεύγεται γιατί είναι πολύ υγροσκοπικό, καλύτερα είναι να μπαίνει με την μορφή aστρίου γιατί έτσι εκτός από Κ20 εισέρχεται στη σύνθεση και Si0 2, Al Τα χρωστικά οξείδια και τα stains στα γυαλιά που έχουν σαν κύριο εύτηκτο Κ20 δίνουν φωτεινά χρώματα (προϋπόθεση: χαμηλή αλουμίνα, οξειδωτική ατμόσφαιρα) όπως και στα γυαλιά με κύριο εύτηκτο το Na 2 0. Εξαίρεση είναι το οξείδιο μαγγανίου, που σε γυαλί νατρίου δίνει κοκκινωπό πορφυρό. ΑΛΚΑΛΙΚΕΣ Γ ΑΙΕΣ: CaO, MgO, BaO Οξείδιο Ασβεστίου- CaO Όπως όλα τα άλλα οξείδια των αλκαλικών γαιών είναι σταθεροποιητής του πλέγματος των υαλωμάτων. Από μόνο του σχηματίζει με το πυρίτιο πυριτικά άλατα, μη υαλοποιημένες ενώσεις που τήκονται σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 14000C. Ορισμένες πολύ συγκεκριμένες ενώσεις που σχηματίζονται από πυριτικό και ασβέστιο, (ειδικά το μεταπυριτικό ασβέστιο, βολαστονίτης) δεν έχουν υαλοποιημένο χαρακτήρα και όταν προστίθενται σε μεγάλο ποσοστό στη σύνθεση υαλωμάτων τότε τα υαλώματα παρουσιάζουν τάση αποϋαλοποίησης. Ανακατεμένο όμως με άλλες πυριτικές ενώσεις σχηματίζει υαλοποιημένες μάζες. Σε σωστές δόσεις το οξείδιο του ασβεστίου εκτός από χημική σταθερότητα στο γυαλί δίνει καλύτερη μηχανική αντοχή και πρόσφυση στο μπισκουϊ. Μειώνει την τοξικότητα σε μολυβδούχα γυαλιά. Το CaO είναι από τα βασικά εύτηκτα σε υαλώματα μεσαίων θερμοκρασιών ( C) ενώ αποτελεί τα κύριο ευτηκτικό συστατικό για υαλώματα πορσελάνης και gres ( C). Για υαλώματα κάτω των 1100 C χρειάζεται την προσθήκη μολύβδου, αλκαλίων και βορίου. Η παρουσία CaO σε μεγάλη ποσότητα στα υαλώματα όλων των θερμοκρασιών δίνει ματ επιφάνειες. Τα ποσοστά αυτά είναι 10-15% για τις χαμηλές θερμοκρασίες και 20-30% για μεσαίες και υψηλές θερμοκρασίες. Το CaO δεν ευνοεί την ανάπτυξη φωτεινών χρωμάτων από οξείδια και stains. Αναπτύσσει τα γκριζοπράσινα σέλαντον σε αναγωγική ατμόσφαιρα. Εισάγεται με την μορφή των παρακάτω ενώσεων στη σύνθεση υαλωμάτων: ανθρακικό ασβέστιο, άστριος ασβεστίου, δολομίτης,βολαστονίτης, κολεμανίτης, φωσφορικό ασβέστιο Οξείδιο Μαγνησίου - MgO Η συμπεριφορά του είναι ανάλογη με εκείνη του οξειδίου του ασβεστίου. Δίνει υψηλό ιξώδες και κατά συνέπεια μειώνει το διάστημα ωρίμανσης των υαλωμάτων. Η ευτηκτική 6

7 του δράση αρχίζει από τους 1170 C. Μέχρι τους 1200 C χρησιμοποιείται για να δίνει καλυπτικότητα και "βουτυρώδεις" ματ επιφάνειες. Σε υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας πάνω σε σιδηρούχες μάζες gres μαζί με 1-2% CoO δίνει μπλέ με κόκκινες και ροζ περιοχές. Γενικά είναι πολύ ισχυρό ευτηκτικό για υψηλές θερμοκρασίες και ευνοεί πολύ τα χρώματα του χαλκού, κοβαλτίου και σιδήρου. Βασικό του πλεονέκτημα είναι ο πολύ μικρός συντελεστής διαστολής του κατά συνέπεια το MgO βοηθά στη μείωση του κρακελαρίσματος. Εισάγεται σε ένα γυαλί με τις εξής μορφές: Ανθρακικό μαγνήσιο, δολομίτης, τάλκης Οξείδιο Βαρίου - BaO Εισάγεται με τη μορφή BaC0 3, το οποίο είναι τοξικό. Το BaO χρησιμοποιείται σε όλες τις θερμοκρασίες για την δημιουργία ματ επιφανειών. Η συμπεριφορά του είναι ανάλογη με του ασβεστίου αν και είναι λιγότερο δραστικό, ευτηκτικό και χρησιμοποιείται σε μικρότερες ποσότητες. Σε ποσότητες πάνω από 0,3 μοριακά ισοδύναμα για χαμηλές θερμοκρασίες, σκληραίνει το γυαλί και το οδηγεί σε αποϋαλοποίηση. Αυξάνει τη σκληρότητα και τον δείκτη διάθλασης. Τα γυαλιά του βαρίου συνήθως δημιουργούν εξανθήματα που προέρχονται από θειούχα αέρια των καυσίμων κυρίως όταν έχουμε οξειδωτικό περιβάλλον. Το οξείδιο του βαρίου δημιουργεί ματ επιφάνειες γιατί παραμένει κρυσταλλικό μέσα σε διαλύματα από Si0 2, Na 2 0, Κ2 0. Παρουσία Β 20 3 διαλύεται μέσα σε διαλύματα Si0 2, Β 20 3, (δηλ. χάνει την κρυσταλλική του δομή) και συνεπώς δεν αναπτύσσονται ματ επιφάνειες. Για τον λόγο αυτό υαλώματα που στη σύνθεσή τους έχουν Β 20 3 διαλύουν το BaO δίνοντας πολύ ρευστό υάλωμα, χωρίς ματ επιφάνειες. Το BaO ευνοεί την ανάπτυξη χρωμάτων ποιότητας σε υψηλές θερμοκρασίες. Με 1-3% οξείδιο χαλκού σε αλκαλικά γυαλιά δίνει λαμπερά μπλε-τυρκουάζ. Ευνοεί τα μπλε σιδήρου σε αναγωγή. Οξείδιο Αργιλίου - Al (κο ι ν ς: α λ ο υμ να) Υ αλοποιείται με το πυριτικό σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Δημιουργούνται πυρίμαχα πυριτικά άλατα και όπως γνωρίζουμε τα αλκαλικά και τα βορικά οξείδια χαμηλώνουν το σημείο τήξης των αλάτων αυτών. Το οξείδιο του αργιλίου έχει την ικανότητα όπως τα επαμφοτερίζοντα οξείδια να ενώνεται τόσο με πυριτικό όσο και με τα οξείδια βάσης. Είναι ο κύριος σταθεροποιητής του πλέγματος των υαλωμάτων. Για γυαλιστερά γυαλιά η σχέση Al I Si0 2 σε υαλώματα μολύβδου κυμαίνεται από 116 έως 1/1 Ο ενώ για ματ γυαλιά 1/3 έως 1/6. Το Al 2 0 3, αυξάνει το ιξώδες, και το διάστημα θερμοκρασίας έψησης των υαλωμάτων, μειώνει την τάση αποϋαλοποίησης, εμποδίζει την κρυσταλλοποίηση του υαλώματος κατά τη διάρκεια του κρυώματος, (τα κρυσταλλικά γυαλιά περιέχουν ελάχιστη ή καθόλου Α ), βελτιώνει τη μηχανική αντοχή και την αντοχή στα οξέα, χαμηλώνει τον συντελεστή θερμικής διαστολής. Επι πλέον καλυτερεύει την καλυπτικότητα των σμάλτων γι' αυτό φροντίζουμε σε τέτοιες περιπτώσεις να προσθέτουμε στη σύνθεση το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό σε Al 2 0 3, ανάλογα βεβαίως με την επιθυμητή θερμοκρασία έψησης του σμάλτου. 7

8 Το Al επηρεάζει τα χρώματα. Το μπλε του κοβαλτίου γίνεται ροζ απουσία Al Σε αυξημένα ποσοστά δίνει ματ επιφάνειες. Το Al εισάγεται σε ένα υάλωμα με την μορφή: Καολινών, αστρίων, υδροξείδιο αργιλίου, βοεμίτης, βωξίτης, γυπσίτης ανυδρη αλουμίνα Οξείδιο Ψευδαργύρου - ZnO Δρα σαν εύτηκτο συστατικό στα όξινα υαλώματα και όταν υπάρχει υψηλή περιεκτικότητα σε Al Σε μικρές ποσότητες αυξάνει τη λαμπρότητα των γυαλιών, μαζί με το Al επαυξάνει την καλυπτικότητα και την λαμπρότητα των σμάλτων, θα πρέπει όμως συγχρόνως η περιεκτικότητα σε CaO να είναι χαμηλή και να μην υπάρχει καθόλου οξείδιο βορίου. Μειώνει το συντελεστή θερμικής διαστολής. Το ZnO χρησιμοποιείται επίσης ώστε να εμποδίζει την πτητικότητα του μολύβδου γι' αυτό το λόγο αντικαθιστά ένα μέρος του CaO. Πράγματι χωρίς ZnO το CaO δεσμεύει το Si0 2 αφήνοντας το PbO να εξαχνωθεί. Σε μεγάλες περιεκτικότητες αποϋαλοποιεί την υαλώδη μάζα δίνοντας στην επιφάνεια του γυαλιού ένα χαρακτηριστικό ματ. Εάν το γυαλί είναι υπερκορεσμένο από αυτό το οξείδιο τότε μπορεί στην επιφάνεια να ξεχωρίζουν κρύσταλλοι που αποτελούνται από πυριτικές ενώσεις ψευδαργύρου. Ο σχηματισμός της ματ επιφάνειας ευνοείται εάν το υάλωμα έχει βασικό χαρακτήρα. Το ZnO είναι ευτηκτικό για θερμοκρασίες C. Κάτω από τους 1160 C δίνει ματ επιφάνειες. Αυξάνει το ιξώδες του τηκόμενου υαλώματος και έτσι συγκρατεί το απότομο τρέξιμο. Σε συνδυασμό με το Ti0 2 και με ελάχιστη ποσότητα ή απουσία Al αναπτύσσει κάτω από ειδικό ψήσιμο (οξειδωτικό, μεγάλος χρόνος έψησης, αργό κρύωμα) εντυπωσιακούς μεγάλους κρυστάλλους. Ορισμένα χρωστικά οξείδια δίνουν όμορφα χρώματα (Co, Ni, Ca) και άλλα μουντά, άσχημα (Gr, Fe). Το ZnO, πρωτού χρησιμοποιηθεί είναι καλό να ψήνεται ( C), γιατί λόγω της συστολής του στο ψήσιμο δημιουργεί "τραβήγματα" στο γυαλί. Το ZnO είναι απαραίτητο συστατικό για υαλώματα Bήstol (υαλώματα μέσης θερμοκρασίας χωρίς μόλυβδο). Με πολύ αργό χρόνο ψησίματος ( 40 ώρες) δίνει πολύ σταθερά υαλώματα για είδη χρήσης. Καλυnτ ικότητα υαλώματος (άσπρισμα) Τα οξείδια που δίνουν καλυπτικότητα σε οποιοδήποτε γυαλί είναι: Οξείδιο κασσίτερου Sn0 2 Οξείδιο ζιρκονίου Zr0 2, χρησιμοποιείται συνήθως με τη (ZrSi04). Οξείδιο τιτανίου Ti0 2 Οξείδιο αντιμονίου Sb Φωσφορικό ασβέστιο Ca 3 (P04)2 Ενώσεις φθορίου μορφή πυριτικού ζιρκονίου 8

9 Οξείδιο του Κασσίτερου - Sn0 2 Δίνει εξαιρετική καλυπτικότητα. Τούτο οφείλεται στο ότι αιωρείται στην υαλώδη μάζα με τη μορφή λεπτών σωματιδίων καλά διασκορπισμένων. Η καλυπτική του ικανότητα εξαρτάται από την καθαρότητα του οξειδίου και από τη φύση της υαλώδους μάζας στην οποία προστίθεται. Οι αλκαλοβορικές συνθέσεις υαλωμάτων διαλύουν το οξείδιο κασσίτερου με πιθανό σχηματισμό αλάτων με ιόντα (Sn0 4 Y 4 που μειώνουν την καλυπτικότητα. Σε αυτή την περίπτωση το (Sn0 4 )- 4 συμπεριφέρεται σαν σχηματοποιητής πλέγματος αντικαθιστώντας τα (Si0 4 Y 4 Αυτή η διάλυση του Sn0 2 σε υαλώδη μορφή αυξάνει την θερμοκρασία ψησίματος του σμάλτου και το ιξώδες. Για να βελτιώσουμε λοιπόν τις καλυπτικές ιδιότητες πρέπει να ελαχιστοποιήσουμε τις πιθανότητες διάλυσης του Sn0 2 στην υαλώδη μάζα. Δηλαδή για να επιτύχουμε καλή καλυπτικότητα πρέπει να κρατάμε χαμηλά τα ποσοστά αλκαλίων και οξειδίου του βορίου και να aυξάνουμε την περιεκτικότητα σε Al Χρησιμοποιείται σε ποσότητα 7-10% σε οποιοδήποτε διαφανές γυαλί. Σε θερμοκρασίες άνω των 1150 C διαλύεται πολύ αργά μέσα στην υαλώδη μάζα για το λόγο αυτό σε υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας το ποσοστό σε Sn0 2 είναι αυξημένο. Παρουσία όμως οξειδίου χρωμίου δίνει ροζ αποχρώσεις. Σε μολυβδούχα γυαλιά χαμηλής θερμοκρασίας δίνει ωραία καφέ χρώματα μαζί με σίδηρο. Οξείδιο Ζιρκονίου- Zr0 2 Εισέρχεται σε ένα υάλωμα με τις μορφές : Οξείδιο ζιρκονίου Zr0 2 Πυριτικό ζιρκόνιο ZrSi0 4 Το Zr0 2 και το ZrSi0 4 είναι ουσίες που ευνοούν την καλυπτικότητα. Για να κατορθώσουμε καλή καλυπτικότητα χρησιμοποιώντας οξείδιο ζιρκονίου ή πυριτικό ζιρκόνιο θα χρειαστούμε μεγαλύτερη ποσότητα σε σχέση με τις ποσότητες των άλλων ενώσεων που δίνουν καλυπτικότητα. Συνήθως χρησιμοποιούνται σε ποσοστό 12-25%, είναι όμως πολύ φθηνό. Είναι πιο διαλυτό μέσα στην υαλώδη μάζα σε σχέση με τα άλλα οξείδια που δίνουν καλυπτικότητα, αν και ένα μέρος του (που έχει διαλυθεί μέσα στην υαλώδη μάζα) επανακρυσταλλώνεται κατά το κρύωμα. Το Zr0 2 είναι πολύ σκληρό υλικό και ανεβάζει την θερμοκρασία ψησίματος. Για το λόγο αυτό αν θέλουμε να κρατήσουμε σταθερή τη θερμοκρασία ψησίματος πρέπει να αλλάξουμε τα ποσοστά των υπολοίπων οξειδίων της σύνθεσης. Οι ενώσεις ζιρκονίου (ZrSi0 4 ) λειτουργούν καλυπτικά για όλους τους τύπους των σμάλτων για θερμοκρασίες ooc. Ένα μέρος του ποσοστού των ενώσεων αυτών διαλύεται και ενώνεται με άλλα οξείδια του υαλώματος, δίνοντας έτσι στο υάλωμα ιδιαίτερες ιδιότητες όπως καλύτερη ελαστικότητα και μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στο κρακελάρισμα. Επιπλέον ευνοούν τη σταθερότητα των χρωμάτων. 9

10 Η καλυπτικότητα που επιφέρουν στα υαλώματα είναι ανεξάρτητη από το αν είναι μολυβδούχα ή όχι, ή αν έχουν βόριο. Η καλυπτικότητα ευνοείται από την παρουσία CaO ή BaO. Το BaO δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερο από 0.2 μοριακά μέρη. Στο εμπόριο κυκλοφορούν διάφοροι τύποι ενώσεων ζιρκονίου. Το Opax Zr0 2 (91 %) χρησιμοποιείται στις συνθέσεις σε ποσοστό 6%, το Superpax -πυριτικό ζιρκόνιο- σε ποσοστά 10-15%. Συνδυασμός ενώσεων ζιρκονίου φέρει καλύτερα αποτελέσματα. 3. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΟΞΕΙΔΙΑ ΑΝΤΙΜΟΝΙΟΥ, ΒΑΝΑΔΙΟΥ, ΚΑΔΜΙΟΥ, ΚΟΒΑΛΤΙΟΥ, ΜΑΓΝΗΣΙΟΥ, ΜΑΓΓΑΝΙΟΥ, ΝΙΚΕΛΙΟΥ, ΟΥΡΑΝΙΟΥ, ΣΕΛΗΝΙΟΥ, ΣΙΔΗΡΟΥ, ΧΑΛΚΟΥ, ΧΡΥΣΟΥ ΚΑΙ ΧΡΩΜΙΟΥ. Αντιμόνιο - Sb Ενώσεις Αντιμονίου - Το τριοξείδιο Sb : λευκή δηλητηριώδης σκόνη που κιτρινίζει όταν θερμανθεί, εν μέρει υδατοδιαλυτή. Μάλλον είναι η πιο σταθερή μορφή πάνω από τους 900 C και στο μοριακό τύπο, θεωρείται επαμφοτερίζον και λειτουργεί ευτηκτικά. -Το πεντοξείδιο Sb : κίτρινο, - Το τεταρτοξείδιο Sb404: λευκό βιομηχανικό προϊόν Χρώματα Αντιμονίου ΛΕΥΚΟ (Sb) Το Sb 2 0 3, δίνει καλυπτικότητα σε υαλώματα χωρίς μόλυβδο και μέχρι τους 1100 C. Είναι τοξικό. ΚΙΤΡΙΝΟ (Sb) -Δίνει κίτρινο χρώμα σε λευκούς πηλούς με ρουτίλιο ή τιτάνιο. - Το Sb 2 0 3, δίνει αδιαφανή κίτρινα με προσθήκες 3-6% σε υαλώματα μολύβδου ή μολυβδοαλκαλικά (0,1 με 0,2 γραμμομόρια αλκαλίων). Υψηλή αναλογία αλκαλικών γαιών, θα πρέπει να αποφεύγεται. Το βόριο και ο ψευδάργυρος δεν αλλοιώνουν το χρώμα, ενώ ένα μικρό ποσοστό κασσίτερου το σταθεροποιεί. Επειδή το τριοξείδιο έχει την τάση να φουσκαλιάζει, οι κεραμίστες προτιμούν στέινς αντιμονιούχου μολύβδου Pb 3 (Sb0 4 ) 2 (κίτρινο της Νάπολης), σε προσθήκες 15% ή και περισσότερο. Στέιν Αντιμονίου -Μολύβδου Μίνιο 51,7 10

11 Τριοξείδιο Αντιμονίου 34,5 Διοξείδιο Κασσιτέρου 13,8 Ψήσιμο στους 950 C και τρίψιμο σε τριβείο. ΠΟΡΤΟΚΆΛΙ (Sb) : Προσθήκη τριοξειδίου του σιδήρου σε αντιμονιούχο μόλυβδο. ΠΡΆΣΙΝΟ ΑΝΟΙΧΤΟ (Sb) : Προσθήκη τριοξειδίου του χρωμίου σε Αντιμονιούχο μόλυβδο. ΓΚΡΙ (Sb) ΚΑΙ ΚΑΦΕ (Sb): με κασσίτερο (F.SINGER) σε αναγωγή και χαμηλή θερμοκρασία (Ε. LAMBERCY) Άργυρος (Ασ μ ι) - Ag Ενώσεις Αργύρου - Οξείδιο αργύρου Ag20 - Ανθρακικός άργυρος Ag2C03 - Νιτρικός άργυρος (καυστικός) AgN03 - Χλωριούχος άργυρος AgCI Χρώματα Αργύρου ΚΑΦΕ (Ag) : ασβέστιο ή ψευδάργυρος με Ag20 ΓΚΡΙ ΖΟ (Ag) : οξείδιο βορίου με Ag20 ΑΣΗΜΙ (Ag) : μεταλλικό λούστρο σε αναγωγή με Ag20 ΚΙΤΡΙΝΟ (Ag), ΛΟΥΣΤΡΑ: με AgCI ΣΤΕΙΝΣ ΜΕ ΙΡΙΔΙΣΜΟΥΣ, ΛΟΥΣΤΡΑ AgC03 Βανάδιο - V Ενώσεις Βαναδίου - Πεντοξείδιο βαναδίου V20 5 : Πορτοκαλί προς κόκκινο - Διοξείδιο βαναδίου V02: Μπλε - Τριοξείδιο βαναδίουv : Μαύρο με μεταλλική λάμψη Το πεντοξείδιο, είναι η πιο συνηθισμένη και σταθερή ένωση, μολονότι ανάγεται εύκολα μεταξύ 400 και 700 C, σε μπλε διοξείδιο V02 και ύστερα σε μαύρο τριοξείδιο V20 3. Είναι δραστικό ευτηκτικό, μειώνει την επιφανειακή τάση του υαλώματος και τροποποιεί άλλα χρωστικά. Μπορεί να δώσει πολύ έντονα και διαφορετικά χρώματα σε υαλώματα κρυστάλλων. Συνήθης προσθήκη: 2,5-1 Ogr. V 20 5 %. Είναι ακριβό υλικό και γι' αυτό χρησιμοποιείται κυρίως σε στέινς. Χρώματα Βαναδίου 11

12 ΚΙΤΡΙΝΟ (V). Σε υαλώματα ζιρκονίου ή κασσίτερου. Καλύτερα χρήση του στέιν, που είναι σταθερό σε θερμοκρασίες κώνων SEGER Στέιν: Sn V20s 2-3 Κατασκευή στέιν: Ψήσιμο στους C, τρίψιμο, προσθήκη 4-6% από το στέιν στο υάλωμα. ΠΡΆΣΙΝΟ ΚΑΙ ΠΡΆΣΙΝΑ ΜΠΛΕ (V) Σταθερά μέχρι κώνο SEGER 9 με προσθήκη χαλκού (F. Singer). ΜΠΛΕ ΚΑΙ ΜΠΛΕ ΠΡΆΣΙΝΑ (V ) Σταθερά μέχρι κώνο SEGER 12 (καλύτερα σε αλκαλικά υαλώματα) Στέιν: V20s 3-5 Ζ2Ο Si Ετοιμασία όπως και το κίτρινο βαναδίου. Κάδμιο - Cd Ενώσεις Καδμίου -Οξείδιο καδμίου CdO καφέ, πολύ τοξική σκόνη - Θειούχο Κάδμιο CdS κίτρινο ή κόκκινο. Το Κάδμιο, είναι σπάνιο στοιχείο, που συνήθως το παίρνουμε από τη βιομηχανία επεξεργασίας ψευδαργύρου. Οξειδώνεται εύκολα σε CdO. Ολα τα χρώματα καδμίου, καταστρέφονται από άλλα χρωστικά (κυρίως σίδηρο ή χρώμιο), από αναγωγή και από υαλώματα με υψηλή αναλογία μολύβδου. Προσοχή: Το κάδμιο είναι ιδιαίτερα τοξικό και στο ψημένο υάλωμα- αν απορροφηθεί από τον οργανισμό προκαλεί φοβερές βλάβες. Υπάρχουν κανονισμοί που καθορίζουν την επιτρεπτή διαλυτότητα. Γι' αυτό, είναι καλύτερο, να χρησιμοποιείται σε έτοιμο στέιν, που είναι πιο σταθερό και να μην διακοσμεί το εσωτερικό ειδών χρήσης. Χρώματα Καδμίου ΚΙΤΡΙΝΟ - ΠΟΡΤΟΚΆΛΙ (Cd) Με το θειούχο κάδμιο CdS, ως στέιν υαλώματος, μέχρι τους 835 C - το χρώμα ποικίλλει με την κρυσταλλική μορφή του καδμίου (κόκκινο ή κίτρινο). ΚΟΚΚΙΝΟ - ΠΟΡΤΟΚΆΛΙ (Cd) 12

13 Διάφορες αναλογίες ανθρακικού καδμίου CdC0 3 με σελήνιο Se0 2 και θείο S σε έτοιμα στέιν μέχρι 835 C. Σήμερα υπάρχουν κίτρινα και κόκκινα στέιν καδμίου για διακόσμηση μέχρι κώνο SEGER 7. Στέιν καδμίου : α) CdS (κόκκινο) και ζιρκόνιο, β) CdS (κίτρινο) και πυριτικό. (W.MAΠHES). 13

14 Κοβάλτιο - Co Ενώσεις Κοβαλτίου -Μονοξείδιο κοβαλτίου CoO, πρασινόμαυρη σκόνη (D. GREEN), καφέ ανοιχτό, ροζ ή πράσινο ανοιχτό, ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής (Ε. LAMBERCY), ή γκρίζα (SINGER & SINGER), (W. MATTHES). - Επιτεταρτοξείδιο κοβαλτίου Co (C Co0), μαύρο. - Τριοξείδιο κοβαλτίου Co 2 0 3, γκρίζο- μαύρο I καφέ-μαύρο. - Ενυδρο βασικό ανθρακικό κοβάλτιο CoC0 3.Co(OH)z.HzO, καφέ-βιολέ έως ροζ (CoC0 3.Co(OH)). -Ανθρακικό κοβάλτιο άνυδρο CoC0 3 κόκκινη σκόνη. Συνήθως, χρησιμοποιείται το μαύρο οξείδιο του κοβαλτίου ή το βασικό ανθρακικό κοβάλτιο αλλά γύρω στους 900 C, όλα αποσυντίθενται σε CoO, επομένως στον τύπο του SEGER, περιλαμβάνεται μεταξύ των βάσεων. Ισχυρότατο χρωστικό: Ο, 1% αρκεί για να δώσει απόχρωση μπλε σε όλα τα υαλώματα, σε οξείδωση ή αναγωγή, σε όλες τις θερμοκρασίες. Συνήθης προσθήκη 0,5-3% έως 5% (το ανθρακικό έχει ασθενέστερη χρωστικότητα). Δεν είναι πτητικό σε υψηλές θερμοκρασίες. Χρώματα Κοβαλτίου ΜΠΛΕ, Co Σχεδόν πάντα δίνει μπλε. Δεν ανάγεται και το χρώμα ποικίλλει με τη σύνθεση του υαλώματος. Προσθήκη: 0,5-2%. - ΕΝΤΟΝΟ ΨΥΧΡΟ ΜΠΛΕ : σε υαλώματα με υψηλή αναλογία αλκαλίων - ΨΥΧΡΟ ΜΠΛΕ ΑΤΣΑΛΙΟΥ: παρουσία αλουμίνας - ΜΠΛΕ - ΜΟΒ : παρουσία μαγνησίου - ΜΠΛΕ-ΒΙΟΛΕ: παρουσία φωσφόρου (4-8% bone ash) -ΜΠΛΕ - ΟΥΡΑΝΙ: παρουσία ψευδαργύρου -ΜΠΛΕ - ΠΡΆΣΙΝΟ: παρουσία τιτανίου ή ρουτιλίου -ΜΠΛΕ ΜΕΛΑΝΗΣ: σε υαλώματα μολύβδου (έως μπλε-μαύρο) -ΜΠΛΕ ΜΕ ΠΡΑΣΙΝΩΠΉ ΧΡΟΙΑ: με βάριο ή λίθιο. ΡΟΖ ( Co) Σε χαμηλές θερμοκρασίες 0,2 γραμμομόρια MgO με λίγο Β 20 3 (υάλωμα αλκαλογαιώδες με βόριο), δίνει πορφυρά, σε υψηλές θερμοκρασίες ροζ και καμμιά φορά κόκκινα σε έντονα αλκαλικά υαλώματα- κυρίως σε αναγωγή. Τέτοια υαλώματα δύσκολα αναπαράγονται. ΜΟΒ και ΓΚΡΙ (Co) Σε αλκαλικά υαλώματα με λίγη αλουμίνα. Προσθήκη 0,1-1% οξ. κοβαλτίου 14

15 Μαγγάνιο - Mn Ενώσεις Μαγγανίου - Διοξείδιο Μαγγανίου Mn02 (πυρολουσίτης) καφέ- μαύρο - Μονοξείδιο Μαγγανίου MnO γκρίζο, πράσινο ή βιολέ - Τριοξείδιο Μαγγανίου Mn 2 03 μαύρο - Επιτεταρτοξείδιο Mn 3 04 (MnO.Mn20 3 ) καφέ Στους C το διοξείδιο, το τριοξείδιο και το επιτεταρτοξείδιο διασπώνται σε Mn Επίσης, χρησιμοποιείται το ανθρακικό μαγγάνιο (MnC0 3 ) (καφέ μπεζ ως γκρι ανοιχτό). Δίνει καφέ και καφεκόκκινα σε όλες τις θερμοκρασίες σε ποσοστά 2-10% (0, 1-0,25 γραμμομόρια) Χρώματα Μαγγανίου ΚΑΦΕ - ΚΟΚΚΙΝΟ (ΓΚΡΕΝΑ) (Μη ) Κόκκινο γκρενά, σε υαλώματα μολύβδου, mo κοκκινωπό με την προσθήκη αλκαλίων και βορίου (μολυβδοβοριούχο υάλωμα). ΒΙΟΛΕ (Μη) Σε αλκαλικά υαλώματα χωρίς μόλυβδο. Πιο ροζ με χρήση Ψευδαργύρου και ασβεστίου με υψηλή αναλογία πυριτικού. Με λίγο κοβάλτιο, βαθύ μπλε ή ροδακινί. ΚΑΦΕ (Μη) Πάνω από τους 1190 C, δίνει μάλλον ουδέτερο καφέ και στην αναγωγή πλούσιο καφέ. Με προσθήκη σιδήρου, πλούσιες αποχρώσεις ψυχρού καφέ. (βλ. ελαττώματα Υαλωμάτων) Νικέλιο - Ni Ενώσεις Νικελίου - Μονοξείδιο νικελίου NiO, πράσινο προς μαύρο - Τριοξείδιο νικελίου Ni 2 0 3, πράσινο ή μαύρο - Ένυδρο βασικό ανθρακικό νικέλιο NiC0 3.2Ni(OH) 2.4H 2 0, πράσινο. - Ένυδρο διοξείδιο νικελίου Ni0 2.xH 2 0, μαύρο κ.α Το NiO, είναι mo σταθερό από τα άλλα οξείδια. Εξαιρετικά δύστηκτο, (τήξη 1960 C, W. MATTHES), σπανίως χρησιμοποιείται ως κύριο χρωστικό. Συνήθης Προσθήκη: 1-4% (0,05-0,15 γραμμομόρια). Δίνει έντονα χρώματα σε χαμηλή και μέση θερμοκρασία, που δεν αντέχουν πάνω από τους 1200 C. Χρησιμοποιείται σε στέινς και πυροχρώματα διαφόρων αποχρώσεων. Προσθήκη νικελίου βαθαίνει το κόκκινο του σιδήρου και μαλακώνει το έντονο μπλε του κοβαλτίου. Δίνει ασταθή και κάπως μουντά υαλώματα, ενώ προσθήκη 2% σε ματ υάλωμα μπορεί να το κάνει τραχύ εξαιτίας του δύστηκτου χαρακτήρα του. 15

16 Χρώματα Νικελίου ΓΚΡΙ ΖΟ (Ni) Γκρί ή γκρι πράσινο σε αναγωγή (από 900 C ως 1280 C) στα περισσότερα υαλώματα με 1,3 ή 5% ανθρακικό νικέλιο. Γκρι-βιολέ σε αλκαλικά υαλώματα (ως 1200 C) χωρίς βόριο και γκρι - βιολέ ως κίτρινο, σε υαλώματα μολύβδου (οξείδωση). ΠΡΆΣΙΝΟ (Ni) Πρασινωπή απόχρωση, σε υαλώματα μολύβδου με ψευδάργυρο, με ή χωρίς μαγνήσιο ή βάριο. Το Β μέχρι 0,2 γραμμομόρια, βοηθά στις αποχρώσεις του πρασίνου. Μικρά ή μέτρια ποσοστά μαγνησίου βοηθούν τα πράσινα νικελίου στα περισσότερα υαλώματα. Επίσης δίνει πράσινο σε υαλώματα πλούσια σε τιτάνιο ή ρουτίλιο. ΜΠ Λ Ε (Ni) Το νικέλιο σε υαλώματα ψευδαργύρου δίνει μπλε ατσαλιού ή μπλε πράσινο. Με βάριο τείνει στο ροζ προς βιολέ. Μπορεί κανείς να πειραματιστεί με ψευδάργυρο και βάριο, σε υαλώματα αστρίου με λίγο ανθρακικό ασβέστιο, καολίνη και πυριτικό. Ποικιλία χρωμάτων σε μπλε, πορφυρό και κίτρινο, μπορεί να επιτευχθεί σε υαλώματα κρυστάλλων σε θερμοκρασία γκρε με υψηλή αναλογία ψευδαργύρου και βαρίου (μέχρι 0,6 γραμμομόρια) και χαμηλή περιεκτικότητα σε αλκάλια-αλούμινα (0,04) και πυριτικό (0,09). Χρειάζεται προσοχή γιατί αν τέτοια υαλώματα ψηθούν 1 ooc χαμηλότερα βγαίνουν μουντά ενώ αν ψηθούν λίγο ψηλότερα τρέχουν. Μπλε σε χαμηλή θερμοκρασία, με προσθήκη ως 2% NiO και περίπου ίσες αναλογίε ς ψευδαργύρου, μολύβδου, νατρίου και 0,2Al20 3, 2,5Si02 και 0, 2Β 203. ΚΙΤΡΙΝ Ο (ΛΕΜΟΝ Ι ) (Ni) Δίνει με τιτάνιο και μικρό ποσοστό NiO έντονο χρώμα ενώ με 1-2% σπασμένο κίτρινο - σε υαλώματα κρυστάλλων - κίτρινο (με αστριούχο βασικό υάλωμα και 9% Ti02 και 2% Ni0 2 ). Επίσης σε υαλώματα μολύβδου χωρίς ZnO, BaO και αρκετό MgO. Ουράνιο - U Ενώσεις Ουρανίου - Διοξείδιο Ουρανίου U0 2, σκούρο καφέ - Τριοξείδιο Ουρανίου U0 3, κίτρινο κόκκινο - Πεντοξείδιο Ουρανίου U Νατριούχο Ουράνιο: Na20.U02, πορτοκαλί Na20.2U02.6H20, κίτρινο Πιο σταθερή μορφή, το U30s. 16

17 Προσθήκη 5-10% ουρανίου δίνει ποικιλία κόκκινων, πορτοκαλιών και κίτρινων σε χαμηλές θερμοκρασίες. Το Β 20 3 και η αναγωγή θα πρέπει να αποφεύγονται γιατί δίνουν πιο μουντές αποχρώσεις. Σήμερα σπανίζει η χρήση του γιατί εκπέμπει ραδιενέργεια ακόμη και στο ψημένο υάλωμα. Χρώματα Ουρανίου ΚΟΚΚΙΝΟ (U) Κόκκινο "ντομάτας" με υψηλές αναλογίες μολύβδου, ψευδαργύρου και πυριτίου και απουσία ασβεστίου, βορίου σε υαλώματα μέχρι τους C, με 10% U0 3. ΚΙΤΡΙΝΟ ΚΑΙ ΠΟΡΤΟΚΆΛΙ (U) Σε υαλώματα μόλυβδο-αλκαλογαιώδη και 5% ουράνιο, που τείνουν προς το πορτοκαλί με την προσθήκη ψευδαργύρου και αύξηση του οξειδίου. Επίσης κίτρινα χωρίς μόλυβδο σε υαλώματα με υψηλή αναλογία βαρίου και νατρίου και λίγο ασβέστιο και ψευδάργυρο. Η προσθήκη μέχρι 5% τi0 2 βοηθά τον σχηματισμό χρωμάτων με ουράνιο. Σε θερμοκρασίες γκρε μπορούμε να πετύχουμε βαθύ κίτρινο αυγού. Σελήνιο - Se Σπάνιο στοιχείο, που το παίρνουμε από τα υπολείμματα της επεξεργασίας του χαλκού. Χρώματα Σεληνίου ΚΟΚΚΙΝΟ ( Se + Cd) Το Se02 (διοξείδιο) με κάδμιο (CdC03) και θείο S, δίνει τα γνωστά κόκκινα - πορτοκαλιά σεληνίου - καδμίου, χαμηλής θερμοκρασίας - χρώμα αρκετά φευγαλέο, που απαιτεί απότομο κρύωμα του καμινιού. Είναι στοιχείο πολύ τοξικό και θα πρέπει να προτιμάται η χρήση του αντίστοιχου στέιν. Σίδηρος - Fe Ενώσεις Σιδήρου - Μονοξείδιο σιδήρου FeO, μαύρο - Τριοξείδιο Fe203, κόκκινο προς καφέ - Επιτεταρτοξείδιο Fe304 (Fe203.FeO), μαύρο - Ένυδρο τριοξείδιο (σκουριά) Fe203.H20 - Ανθρακικός σίδηρος FeC03 - Θειικός σίδηρος FeS04.7H20, ανοιχτό πράσινο - Χρωμικός σίδηρος Fe Cr 2 0 3, γκρίζα σκόνη (τοξική και ευαίσθητη στο φως), κ.α. 17

18 Συνήθως χρησιμοποιείται το Fe (ορυκτό: αιματίτης), σταθερό σε οξειδωτική ατμόσφαιρα μέχρι τους 120o0c, οπότε μεταβάλλεται σε Fe 3 0 4, που δρα ως ήπιο ευτηκτικό με εντονότε ρη ευτηκτική δράση, πάνω από τους 1300 C. Σε οξείδωση το FeO μεταβάλλεται σε Fe203. Σε αναγωγή, το Fe20 3 μεταβάλλεται σε FeO, με ισχυρή ευτηκτική δράση, πάνω από τους 900 C (σε αυτήν οφείλεται και η υαλοποίηση κόκκινων αργίλων σε πολύ χαμηλότερη θερμοκρασία απ' ότι στην οξείδωση). Ο σίδηρος, δίνει μεγάλη ποικιλία χρωματισμών, που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην ατμόσφαιρα του ψησίματος (οξείδωση - αναγωγή). Χρώματα Σιδήρου ΚΑ ΦΕ (Fe) Καφέ με προσθήκη 3-8% σιδήρου, προς το κόκκινο καφε η το καστανό, στα περισσότερα υαλώματα. Πλούσιες αποχρώσεις με uψηλή αναλογία μολύβδου, πιο μουντές με την προσθήκη ψευδαργύρου ή μαγνησίου. Πιο ανοιχτές, με μείωση του ποσοστού του σιδήρου και προσθήκη κασσίτερου. Σε αναγωγή, διάφορες αποχρώσεις του καφέ σε αλκαλοασβεστούχα υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας. Η "γούνα του λαγού" και τα "κάκι", είναι υαλώματα αλκαλίων, ασβεστίου και υψηλό ποσοστό οξειδίου του σιδήρου (11-13%), που δημιουργεί καφετί κρυστάλλους στο κρύωμα. ΜΑΥΡΟ (Fe) Μαύρο, με προσθήκη σιδήρου 8-10%, σε υαλώματα οξείδωσης, σε χαμηλή (υαλώματα μολύβδου ή βορίου) ή υψηλή θερμοκρασία (υαλώματα αλκαλο-ασβεστούχα). Δίνει πλούσιο μαύρο σε ανάμιξη με μαγγάνιο ή κοβάλτιο και μικρότερο ποσοστό χρωστικών. Μεγαλύτερο ποσοστό σιδήρου τείνει να δημιουργεί κρυστάλλους στην επιφάνεια του υα λώματος (ή μεταλλικό λούστρο), ιδιαίτερα ευαίσθητους στην ατμόσφαιρα, τη θερμοκρασία και την ταχύτητα του ψησίματος. α) "Tenmoku" υάλωμα μαύρο με κοκκινοκαφέ απόχρωση, όπου είναι λεπτό, Fe % σε αναγωγή και υψηλή θερμοκρασία σε αλκαλοασβεστούχα υαλώματα, πλούσια σε Al20 3 και Si02. MgO πάνω από 0.1 μοριακά ισοδύναμα τείνει το χρώμα προς το κίτρινο, ενώ μεγαλύτερη αναλογία πυριτικού, σε μπλε βαθύ (αναλογία Al /Si /8) με Fe20 3 8%. Τα οξειδωτικά "Tenmoku", είναι πιο ψυχρά και το κόκκινο στα χείλη των αντικειμένων, λιγότερο ανεπτυγμένο. β) "Κηλίδες λαδ ιού" (oil spot), σε μαύρο υάλωμα (ελαφριά αναγωγή από τους 1200 C και σύντομη επανοξείδωση στο τέλος). Υαλώματα σχετικά ρ ευστά στην θερμοκρασία ωρίμανσης (0,35-0,45 Al20 3 με αρκετό Si02, 0,3-0,4 αλκάλια συν 10 με 15% Fe20 3). Κ ΟΚΚΙΝ Ο (Fe) Έντονο κόκκινο σε χαμηλή θερμοκρασία και οξείδωση σε υαλώματα με αυξημένη αναλογία αλκαλίων, υψηλό Si02 (περίπου 3,5 γραμμομόρια) και χαμηλή αναλογία μολύβδου, αλκαλικών γαιών και αλουμίνας (περίπου 0,15). Το έντονο κόκκινο των κεραμικών του Ισνίκ, οφείλεται σε σιδηρούχο μπαντανά κάτω από αλκαλικό υάλωμα (D.GREEN) και την προσθήκη οξειδίου του σιδήρου, σε αλκαλικό υάλωμα (STEFANOV -BATCHW AROV). 18

19 Το χρώμα με κασσίτερο γίνεται πιο έντονο, ενώ με λίγο τιτάνιο δίνει κίτρινο - πορτοκαλιές αποχρώσεις. Κόκκινο - χρυσαφί κρύσταλλοι σιδήρου ( αβεντουρίνες) σε υαλώματα με υψηλή αναλογία μολύβδου και προσθήκη ιλμενίτη και Fe % (RHODES) ή με αλκαλοβοριούχα υαλώματα με 20-30% Fe20 3 (Ε. LAMBERCY). Σε υψηλή θερμοκρασία τα αλκαλικά υαλώματα δίνουν ωραία κόκκινα με 10% Fe20 3, αρκεί να εφαρμοστούν λεπτά (σε πάχος δίνουν μαύρο). Η απουσία αλκαλικών γαιών, μέχρι 0,3 γραμμομόρια Al20 3 και 3,5 Si02, βοηθούν την ανάπτυξη του χρώματος και πιθανώς η παρουσία του Β Το χρώμα, είναι καλύτερο σε αναγωγή, ενώ σε οξείδωση, απαραίτητη η παρουσία του φωσφόρου (Ρ205 ). Η Ε. LAMBERCY, προτείνει προσθήκη 13 με 20% Fe20 3, ο οποίος επανακρυσταλλώνεται κατά το κρύωμα. Κόκκινο-βιολέ, σε αλκαλογαιώδη υαλώματα, με 0,45-0,55 Al20 3 και αναλογία αλουμίνας πυριτικού 1/6 με 1/9. Με μικρότερη αναλογία πυριτικού το υάλωμα θα παραμείνει καφέ - κίτρινο. Με περισσότερη θα εμφανιστούν μαύρες μεταλλικές γραμμώσεις αιματίτη. Προσθήκη Fe20 3, 12-18% (Ε. LAMBERCY). Σε υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας, με υψηλή αναλογία μολύβδου μπορούν να γίνουν έντονοι τόνοι κεχριμπαριού με 2-5% Fe20 3- η παρουσία κασσίτερου δίνει κόκκινο καφέ όπου το υάλωμα είναι λεπτότερο. ΚΙΤΡΙΝΟ (Fe) Ανοιχτό κίτρινο ή μπεζ, σε όλα τα υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας, με 1-3% Fe203, και πιο καθαρό σε αλκαλικά ή μολυβδοαλκαλικά - η παρουσία ασβεστίου "ξεβάφει" το χρώμα προς το καφέ και τέτοιες αποχρώσεις μπορούμε να πετύχουμε σε υαλώματα με υψηλή αναλογία ασβεστίου και χαμηλή πυριτίου. ΠΡΆΣΙΝΟ (Fe) Μικρή προσθήκη σιδήρου (1-3%), σε υαλώματα αναγωγής και υψηλής θερμοκρασίας δίνει απαλό γκρι-πράσινο (Celadon) ή πράσινο-μπλε. Επίσης μπλε τύπου "Chϋn", με απουσία Ti02 (να μην ξεπερνά το 0,5% στις πρώτες ύλες του υαλώματος και του πηλού. Πρόκειται για υαλώματα που ποικίλλουν από αδιαφανή αλκαλογαιώδη ματ, με υψηλή αναλογία ασβεστίου και αλουμίνας (αναλογία Al20 3 I Si02 1/6-1/7 γραμμομόρια), διαφανή γυαλιστερά, σχεδόν αλκαλικά υαλώματα (περίπου ίσα γραμμομόρια αλκαλίων και αλκαλικών γαιών, υψηλή αναλογία Al20 3, αναλογία Al203/Si02, περίπου 1/8 με 1/1 0). Και στους δύο τύπους υαλωμάτων μπορεί να προστεθεί λίγο μαγνήσιο, ενώ το βάριο και το λίθιο στρέφουν την απόχρωση προς το μπλε. έως Χαλκός - Cu Ενώσει ς Χαλκού - Μονοξείδιο χαλκού: CuO, μαύρο - Υποξείδιο χαλκού: Cu20, κόκκινο - Βασικός aνθρακικός χαλκός: CuC03.Cu(OH)2, πράσινο και2cuc03.cu(oh)2, μπλε - Χλωριούχος χαλκός: CuCl και CuC12.2H20, πράσινος ή μπλε. - Θειικός χαλκός: CuS04.5H20 μπλε. 19

20 Το σταθερότερο, είναι και το συνηθέστερο από τα οξείδια, το CuO, ενώ σε υψηλή θερμοκρασία και αναγωγή, υπό ορισμένες συνθήκες, ανάγεται σε Cu 2 0. Έντονα ευκτητικό, το οξείδιο του χαλκού, σπανίως προστίθεται πάνω από 5%. Πάνω από τους C εξαερώνεται εν μέρει, και επηρεάζει τα γύρω χρώματα, αν δεν είναι επαρκώς δεσμευμένο από το Si0 2 και ιδιαίτερα πάνω από τους 1260 C (μπορούμε να εφαρμόσουμε διαφανές υάλωμα πάνω από το υάλωμα του χαλκού). Το CuO, μειώνει τη χημική αντίσταση του ψημένου υαλώματος και επομένως, την αποδέσμευση του μολύβδου στις τροφές - συνδυασμός που θα πρέπει να αποφεύγεται. Χρώματα Χαλκού ΠΡΑΣ ΙΝΟ ( Cu) Το CuO δίνει πράσινο στα περισσότερα υαλώματα, πιο "λιπαρό" και θερμό στα υαλώματα μολύβδου, πιο ψυχρό στα αμόλυβδα. Στα μολυβδοαλκαλικά κιτρινίζει, ενώ η προσθήκη ψευδαργύρου δίνει ένταση στο χρώμα και η προσθήκη βαρίου στρέφει την απόχρωση προς το μπλε. ΜΠΛΕ - ΠΡΆΣΙΝΟ (ΤΥΡΚΟΥΑΖ ) (Cu) Υαλώματα με υψηλή αναλογία βορίου, που περιέχουν και ασβέστιο, ψευδάργυρο και αλκάλια, δίνουν πρασινωπά τυρκουάζ. Καθαρά μπλε τυρκουάζ, σε αλκαλικά υαλώματα με χαμηλή αναλογία αλουμίνας και ψήσιμο κάτω από τους 1000 C, και με προσθήκη CuO 1-2%. Σε υψηλές θερμοκρασίες ανάλογα υαλώματα μπορούν να επιτευχθούν, με υψηλή αναλογία αλκαλίων, χαμηλή αλουμίνας: 0,3 γραμμομόρια και Si0 2 3,0 γραμμομόρια περίπου. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με χρήση νεφελοσυενίτη και αύξηση του ποσοστού του νατρίου (με προσθήκη αλκαλικής φρίτας ή Na 2 C0 3 ). Μερικοί, χρησιμοποιούν χαλκό για ανάλογα χρώματα, λόγου χάρη, aνθρακικός χαλκός 1-2%, με ελάχιστο μαύρο στέιν, δίνει απαλό μπλε-πράσινο σε υάλωμα με νεφελοσυενίτη, λίγο δολομίτη και καολίνη πάνω σε άσπρη πορσελάνη. ΚΟΚΚΙΝΟ ( Cu) Ο χαλκός δίνει κόκκινο μόνο σε ειδικά υαλώματα και ειδικές συνθήκες αναγωγής που συχνά διαφέρουν από υάλωμα σε υάλωμα, σε «καμίνιασμα». υάλωμα, από καμίνι σε καμίνι και από «καμίνιασμα» Το χρώμα δίνει η κολλοειδής διασπορά μεταλλικού χαλκού μέσα στο με προσθήκες 0,3-1,5% CuO. Μικρό ποσοστό κασσίτερου (1 %) βοηθά τη σταθεροποίηση του χρώματος, ενώ 1,3% Fe δεσμεύει το οξυγόνο κατά το κρύωμα εμποδίζοντας την επανοξείδωση του χαλκού. Πρόκειται για συνήθη αλκαλογαιώδη υαλώματα, με τριοξείδιο βορίου (Β 203) 0,2-0,35 γραμμομόρια. Μπορούν επίσης, να δοκιμαστούν μολυβδοβοριούχα υαλώματα μέσης θερμοκρασίας, με ελαφριά αναγωγή (D. GREEN). Η αναλογία Al και Si0 2, έχει κριτική σημασία για αυτά τα υαλώματα και πρέπει να είναι 0,3-0,45 Al με 3,6-4,5 Si0 2 και αναλογία 1/ Al /Si0 2. Θεωρείται ότι μεγαλύτερη αναλογία πυριτικού δίνει μπλε στίγματα, ενώ μεγαλύτερη αλουμίνας, κάνει μουντό σκούρο το χρώμα. Η αναγωγή ξεκινά από τους 800 C ελαφριά, βαριά γύρω στους 1000 C και πάλι ελαφριά ως το τέλος - αν το καμίνι δε σφραγίζει καλά ίσως 20

21 χρειάζεται αναγωγή στο κρύωμα. Συνήθως όπου το υάλωμα είναι λεπτό (χείλη κλπ), επανοξειδώνεται σε διαφαν ές, ενώ ένα μεσαίο πάχο ς εφαρμογής, είναι αναγκαίο. Τα ματ υαλώματα δίνουν ρο ζ, μόνο τα διαφανή αναπτύσσουν έντονο κόκκινο. Χρυσός - Au Ενώσεις Χρυσού - Χλωριούχος χρυσός AuC1 3 - Η ένυδρος χλωριούχος χρυσός AuC1 3. 2Η 20 Χρώματα Χρυσού Κ ΟΚΚΙ ΝΟ (Au) "Πορφυρό του Κάσσιου" :προσθήκη 0,3-1% χλωριούχου χρυσού με λίγο χλωριούχο κασσίτερο μπορ ε ί να δώσει έντονο αδιαφανές κόκκινο, σε υαλώματα ιδιαίτερα εύτηκτα, σε χαμηλή θερμοκρασία (Ε. σε οξείδωση και αναγωγή. Δεν πετυχαίνει πάντα. LAMBERCY) ή σε όλες τις θερμοκρασίες (W.MATTHES), Χρώμιο - Cr Ενώσεις Χρωμίου - Τριοξείδιο του χρωμίου Cr 2 0 3, πράσινο ή βιολέ - Χρωμικός μόλυβδος PbO. Cr 2 0 3, κίτρινο-πορτοκαλί - Χρωμικό κάλιο Κ2 0. Cr κίτρινο Το σταθερό οξείδιο είναι το Cr 2 0 3, στο οποίο μετατρέπονται όλα τα άλλα οξείδια (Cr0 2, CrO, Cr0 3 κλπ), μόλις θερμανθούν. Επίσης σε χρήση είναι και ο χρωμικός σίδηρος Cr Fe (γκρι σκόνη) κυρίως για γκρι αποχρώσεις. Είναι ισχυρό χρωστικό και παραμένει επαμφοτερίζον και αδιάλυτο μέσα στο υάλωμα, δίνοντας αδιαφάνεια. Μολονότι δύστηκτο (θερμ. τήξης 1990 C), εξαερώνεται πάνω από τους C, επηρεάζοντας τα γύρω υαλώματα - γι' αυτό προσοχή σε μαύρα στέινς που περιέχουν χρώμιο και επηρεάζουν με τον ίδιο τρόπο (βάφουν ροζ) υαλώματα με κασσίτερο ή ζιρκόνιο. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, συχνά καλύπτονται με διαφανές υάλωμα. Συνήθης προσθήκη: 1-3% Cr ή 0,075-0,15 γραμμομόρια. Χρώματα Χρωμίου ΠΡΆΣΙΝ Ο (Cr) Δίνει πλατιά ποικιλία πράσινων σε όλες τις θερμοκρασίες σε ο ξείδωση και αναγωγή, των οποίων οι χρωματισμοί είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στο χημικό περιβάλλον (καταστρέφονται ή γκριζάρουν με την προσθήκη, στο ίδιο υάλωμα, ψευδαργύρου, βαρίου, μαγνησίου, κασσίτερου ή υψηλή ς αναλογίας βορίου). Είναι καλύτερα σε αλκαλογαιώδη ή μολυβδο-αλκαλογαιώδη υαλώματα, με σχετικά χαμηλό περιεχόμενο σε Al Μπορεί να 21

22 περιλαμβάνουν μικρή αναλογία αλκαλίων και ασβεστίου ενώ Β 20 3 λιγότερο από 0,2 γραμμομόρια. Πράσινο "απαλό": υάλωμα πλούσιο σε Al Πράσινο κιτρινωπό: υάλωμα πλούσιο σε CaO Πράσινο μπλε: υάλωμα πλούσιο σε SrO (μονοξείδιο στροντίου) ή σε κώνο SEGER 9 και αναγωγή, ωραίο μπλε πράσινο, σε υαλώματα μαγνησίου (Cr λιγότερο από 1%, CoO λιγότερο από 0,5%) ΚΙΤΡΙΝΟ ( Cr) Σε υαλώματα με υψηλή αναλογία μολύβδου και νατρίου και 0,5-1% Cr20 3. Επίσης κίτρινο ανοιχτό σε αλκαλικά υαλώματα με λίγο BaO (χωρίς Β2Ο3 ή ZnO) και το πολύ 0,5 γραμμομόρια Si02 και Al20 3 0,05-0,1. ΚΑΦΕ (Cr) Σε υαλώματα με χρώμιο και ψευδάργυρο. Σε υψηλές θερμοκρασίες, καφέ δίνει το χρώμιο σε υαλώματα με περίπου ίσες αναλογίες Κ2 0, CaO, MgO, στο μοριακό τύπο. ΚΟΚΚΙΝΟ ( Cr) Κόκκινο "βερμιγιόν", σε υαλώματα με πολύ μόλυβδο και προσθήκη ως 2% (W. MATTHES: 1-6%) Cr20 3, μέχρι τους 1060 C. Χρειάζεται χαμηλή αναλογία Al20 3, Si02 και Β2Ο3. Αύξηση Cr20 3 και Al20 3, δίνει βαθυκόκκινους κρυστάλλους και προσθήκη Sn02 κόκκινο-πορτοκαλί. Το οξείδιο νατρίου (Na20), πάνω από 0,1 γραμμομόρια, κιτρινίζει το χρώμα. Η Ε. LAMBERCY, αναφέρει χαμηλότερη αναλογία Al20 3 (0,05-0,1) και Si02 (μέχρι 0,5) με απουσία Β 20 3 και ZnO. Επίσης, υαλώματα μολύβδου με υψηλό πυριτικό ή ζιρκόνιο ή κασσίτερο (3-8%), μπορεί να δώσουν κόκκινο με χρώμιο, μέχρι τους 1100 C. Τέτοια υαλώματα απαιτούν γρήγορο ψήσιμο και κρύωμα και έχουν κακή αντοχή στα οξέα των φαγητών. ΡΟΖ (Cr) Η ανάμειξη Cr20 3 και Sn02, δίνει σταθερά ροζ για υψηλές θερμοκρασίες, αν και ορισμένες φορές η χρήση του χρωμίου αποφεύγεται γιατί εξαερώνεται και δίνει ροζ απόχρωση σε γειτονικά αντικείμενα με αδιαφανοποιητή διοξείδιο του ζιρκονίου ή του κασσίτερου. Η μοριακή αναλογία του Cr20 3 προς το Sn02 για ροζ του χρωμίου, θα πρέπει να βρίσκεται μεταξύ 1/16 με 1/25. Κατά τους SINGER & SINGER αναλογία, περίπου 1/17 Cr20 3 I Sn02 δίνει βαθύ κόκκινο ενώ 1/25, απαλό ροζ. Η αναλογία του Cr20 3 στον τύπο του SEGER, περίπου Ο, 1 γραμμομόρια. Η προσθήκη αλκαλίων, κιτρινίζει το υάλωμα, μικρή αναλογία Β 20 3 στρέφει τον τόνο, προς το λιλά, ενώ μεγαλύτερη, τον "γκριζάρει". Η παρουσία του ZnO, θα πρέπει να αποφεύγεται γιατί δίνει τόνο καφέ, αλλά ούτε το βάριο ούτε το μαγνήσιο φαίνεται να επηρεάζουν το χρώμα. Το ασβέστιο βοηθά την ανάπτυξη του χρώματος και επομένως οι δοκιμές θα πρέπει να αρχίσουν με υαλώματα μολυβδο-αλκαλογαιώδη με ασβέστιο, αλκαλογαιώδη με βόριο και ασβέστιο και αλκαλογαιώδη με ασβέστιο. 22

23 4. ΧΡΩΜΑΤΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΥΑΛΩΜΑ, ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΓΙΑ ΕΠ ΙΤΕΥΞΗ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΠΟΧΡΩΣΕΩΝ Τα ΜΠΛΕ και τα ΠΡΑΣΙΝΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΠΛΕ (ΜΠΛΕ ΜΑΡΕΝ) Κοβάλτιο 2-6% :Στα περισσότερα υαλώματα εκτός από όσα περιέχουν υψηλό ποσοστό ψευδαργύρου, βαρίου ή μαγνησίου. ΜΠΛΕ ΠΡΩΣ ΙΑΣ ΝΙΚΕΛ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 2-6%: Σε υαλώματα με υψηλό ποσοστό βαρίου ή ψευδαργρου. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 2-6% : Στα περισσότερα υαλώματα. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΧΡΩΜΙΟ & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 2-6% : Στα περισσότερα υαλώματα, π. χ. κοβάλτιο 2%, χρώμιο 2%, μαγγάνιο 2%. ΓΑΛΑΖΙΟ ΟΥΡΑΝΙ (CERULEAN BLUE} ΚΟΒΑΛ τι Ο 0,5-5% : Σ ε υαλώματα που περιέχουν κρυόλιθο ή φθοριούχο ασβέστιο (τοξικό). ΚΟΒΆΛτΙΟ & ΧΡΩΜΙΟ 2-5% : Στα περισσότερα υαλώματα εκτός από όσα περιέχουν ψευδάργυρο ή κασσίτερο. ΒΑΘΥ ΜΠΛΕ ι Λ.ΟΥ.ΛΑΚΙ ι ΟΥΛ.ΤΡΑΜΑΡΙΝΑ ΚΟΒΑΛ τι Ο 0,5-5% : Σε υαλώματα με υψηλό βάριο, κολεμανίτη ή ασβέστιο. Καθόλου ψευδάργυρος, μαγνήσιο και αδιαφανοποιητής. ΜΠΛΕ ΓΚΡΙΖΟ ΝΙΚΕΛ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 0,5-5% : Σε υαλώματα με υψηλό βάριο ή ψευδάργυρο. ΡΟΥτΙΛΙΟ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 2-5% : Σε πολλά υαλώματα, ιδιαίτερα αν έχουν υψηλή αλουμίνα ή μαγνήσιο. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ : 0.5-2% : Στα περισσότερα αδιαφανή υαλώματα. ΚΟΒΑΛ τι Ο (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) : Σε υαλώματα με υψηλό ψ ευδάργυρο. ΜΠΛΕ ΤΗΣ ΑΓΓΛ.ΙΚΗΣ ΦΑΓΙΑΝΣ ΤΟΥ WEDGEWOOD ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΣΙΔΗΡΟΣ 0,5-2% : Στα περισσότερα υαλώματα μικρά ποσοστά κοβαλτίου με σίδηρο, μαγγάνιο ή νίκελ δίνει απαλά μπλε. Η προσθήκη κασσιτέρου δίνει παστέλ μπλε. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 0,5-2% ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΝΙΚΕΛ 0,5-2% ΚΟΒΑΛ τι Ο ( C) 0,5-3% ΝΙΚΕΛ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 0,5 3% : Σ ε υαλώματα με υψηλό βάριο ή και ψευδάργυρο. Μπορεί να δημιουργεί (υποβοηθά και χρωματίζει) κρυσταλλώσεις. ΜΠΛΕ CELADON (ΜΠΛΕ ΨΥΧΡΟ ΑΝΑΓΩΓΗΣ ΜΕ Λ.ΙΓΟ ΠΡΑΣΙΝΟ) 23

24 ΣΙΔΉΡΟΣ C (ΑΝΑΓΩΓΉ) 0,25-1% : Σε διαφανή υαλώματα με υψηλά αλκάλια ή ασβέστιο. Ο μαύρος σίδηρος (FeO) γενικά προτιμάται από τον κόκκινο (Fe203). ΓΑΛΑΖΙΟ ΝΙΚΕΛ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-2%: Σε υαλώματα με υψηλό ψευδάργυρο ή βάριο. ΡΟΥτΙΛΙΟ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 1-5% : Σε πολλά υαλώματα - καλύτερα σε όσα περιέχουν χαμηλό ποσοστό καολίνη, Ball Clay έως 10% ή λιγότερο. ΚΟΒΑΛ τι Ο 0,25-1% : Στα περισσότερα υαλώματα, ιδιαίτερα σε όσα έχουν αδιαφανοποιητή κασσίτερο, επίσης με προσθήκη μικρής ποσότητας σιδήρου. ΤΥΡΚΟΥΑΖ (ΜΠΛΕ ΠΡΑΣΙΝΟ ΜΕ ΕΝτΟΝΟΤΕΡΟ ΤΟ ΜΠΛΕ) ΧΑΛΚΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-10% : Σε υαλώματα με υψηλό ποσοστό αλκαλίων ή I και βαρίου. "Μπλεδίζει" τα υαλώματα που δεν περιέχουν καολίνη-ball clay, ενώ αντίθετα πρασινίζει τα υαλώματα που περιέχουν καολίνη-ball clay. ΧΑΛΚΟΣ & ΡΟΥτΙΛΙΟ 1-5%: Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια ή I και βάριο. ΧΑΛΚΟΣ & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-10% : Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια ή I και βάριο. Συνήθως αδιαφανή. ΜΠΛΕ ΠΡΑΣΙΝΟ (TEAL BLUE - TEAL = ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ) ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΡΟΥτΙΛΙΟ 1-5% : Σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων. ΚΟΒΑΛτΙΟ & ΧΡΩΜΙΟ 1-5% : στα περισσότερα υαλώματα χωρίς κασσίτερο ή ψευδάργυρο. ΣΚΟΥΡΟ ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΑΛΚΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 5-10%: Πολλά υαλώματα, ιδιαίτερα με υψηλό βάριο, στρόντιο ή αλκαλικά με ελάχιστο 10% καολίνη. ΚΟΒΑΛτΙΟ & ΧΡΩΜΙΟ 5-10%: Αναμείξεις αυτών των χρωστικών δίνουν μια πλατιά γκάμα σκούρων πράσινων. ΚΟΒΑΛτΙΟ & ΡΟΥτΙΛΙΟ 5-10%: Πράσινο σκούρο με μπλε τόνους (oνertones). ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΡΩΜΙΟΥ ΧΡΩΜΙΟ ( C) 2-5% : Στα περισσότερα υαλώματα - όχι κασσίτερος. ψευδάργυρος ή ΜΠΛΕ ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΑΡΑΒΙΟΥ (HOOKERS GREEN} ΧΑΛΚΟΣ & ΚΟΒΑΛ τι Ο (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 2-5% : Σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΧΡΩΜΙΟ 2-5% : Σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων κασσίτερος. Καλή αδιαφάνεια με ζιρκόνιο ή τιτάνιο. όχι ψευδάργυρος ή ΠΡΑΣΙΝΟ ΕΛΙΑΣ ΝΙΚΕΛ 1-5% : Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο - ματ έως γυαλιστερό πράσινο ελιάς. ΣΙΔΉΡΟΣ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 3-5% : Σε υαλώματα με υψηλό ασβέστιο και αλκαλικά, συνήθως διαφανή. ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΛΟΗΣ 24

25 ΧΑΛΚΟΣ ( C ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-5% : Σε υαλώματα με υψηλό μόλυβδο - καμιά φορά με βάριο. ΧΡΩΜΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-2% : Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια. ΠΡΑΣΙΝΟ CELADON (ΠΡΑΣΙΝΟ ΨΥΧΡΟ ΑΝΑΓΩΓΗΣ) ΣΙΔΉΡΟΣ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 0,5-2%: Καλύτερο σε υαλώματα με υψηλό νάτριο, κάλιο. Να μη χρησιμοποιείται σε υαλώματα ψευδαργύρου. ΧΑΛΚΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 0,5-2% : Καλό σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων. ασβέστιο ή ΠΡΑΣΙΝΟ ΜΗΛΟΥ ΧΡΩΜΙΟ έως 2% : Σε διάφορα υαλώματα χωρίς ψευδάργυρο ή κασσίτερο. Καλό σε αλκαλικά υαλώματα με αδιαφανοποιητή ζιρκονίου. Επίσης χρήση διχρωμικού καλίου. ΧΑΛΚΟΣ 1-2% : Βλέπε ανοιχτό πράσινο - χρήση σε μη αδιαφανή υαλώματα. ΑΝΟΙχτΟ ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΑΛΚΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ έως 2,5%): Σε διάφορα υαλώματα εκτός από όσα έχουν υψηλό βάριο ή μαγνήσιο. Καλύτερο σε υαλώματα με αδιαφανοποιητή κασσίτερο ή τιτάνιο. ΚΟΒΑΛ ΠΟ έως 2% : Σε υαλώματα με αδιαφανοποιητή τιτάνιο ή που περιέχουν ρουτίλιο. ΚΙΤΡΙΝΟ - ΠΡΑΣΙΝΟ ΧΑΛΚΟΣ & ΡΟΥΠΛΙΟ 2-10% : Διάφορες αναμείξεις σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων, ιδιαίτερα σε όσα έχουν πολλά αλκαλικά υλικά. Σχεδόν κάθε κίτρινο υάλωμα με προσθήκη χαλκού θα δώσει κιτρινωπό πράσινο. ΧΡΩΜΙΟ 0,5-3% : Σε κίτρινα υαλώματα χωρίς κασσίτερο ή ψευδάργυρο. ΧΡΩΜΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ): Σε υαλώματα κορεσμένα σε βάριο. ΧΡΩΜΙΟ ( C ΟΞΕΙΔΩΣΉ) έως 2% : Σε πολύ αλκαλικά υαλώματα χωρίς κασσίτερο. ΚΟΒΑΛ ΠΟ έως 1% : Σε κάθε κίτρινο υάλωμα. Τα ΚΟΚΚΙΝΑ, τα ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ και τα ΚΙΤΡΙΝΑ Είναι τα πιο δύσκολα να ελεγχθούν και συχνά είναι καλύτερη η επιλογή ενός στέϊν (που και αυτά συχνά χρειάζονται ορισμένη θερμοκρασία, υάλωμα και ατμόσφαιρα για να αναπτυχθούν). ΣΚΟΥΡΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΩΜΙΟ ( C ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 5-10% : Σε υαλώματα μολύβδου χαμηλής θερμοκρασίας χωρίς ψευδάργυρο. ΧΑΛΚΟΣ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 0,5-5% : Καλύτερο σε υαλώματα με λιγότερη από 10% άργιλο και υψηλό ποσοστό αλκαλίων. Χρειάζονται καλή αναγωγή. Αναγωγή μπορεί να γίνει και κατά το κρύωμα γύρω στους 1200 C ΣΤΕΪΝΣ ΚΑΔΜΙΟΥ - ΣΕΛΗΝΙΟΥ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-10% : Χρωματίζουν υαλώματα μολύβδου, σε οξειδωτικό ψήσιμο και σε θερμοκρασίες αυστηρά καθορισμένες από τον κατασκευαστή. Είναι τοξικά. 25

26 ΣΙΔΗΡΟΣ 5-10% : Καλό κόκκινο σε πολλά υαλώματα και θερμοκρασίες. Βελτιώνεται με την προσθήκη 2-5% οξειδίου του κασσιτέρου. ΝΙΚΕΛΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 5-8% : Χρήση σε υαλώματα κορεσμένα σε βάριο. ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΡΑΣΙΟΥ ΒΟΥΡΓΟΥΝΑΙΑΣ ΣΙΔΗΡΟΣ 5-10% : Καλό σε πολλά υαλώματα και θερμοκρασίες. Βελτιώνεται με την προσθήκη 2-5% οξειδίου του κασσιτέρου. ΧΑΛΚΟΣ (ΑΝΆΓΩΓΗ) 0,5-5%: Καλύτερο σε υαλώματα με λιγότερη από 10% άργιλο και υψηλό ποσοστό αλκαλίων. Χρειάζονται καλή αναγωγή, και κατά το κρύωμα γύρω στους 1200 C. Εξαιτίας της ασταθούς φύσης του χαλκού αυτό το χρωστικό μπορεί να δώσει πλατιά γκάμα αποτελεσμάτων. Ιδιαίτερα ελεγχόμενο ψήσιμο, κρύωμα και προ πάντων αναγωγή είναι σημαντικά. ΜΑΡΟΝ (ΚΑΦΕ - ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΣΤΑΝΟΥ) ΣΤΕΪΝΣ ΚΑΣΣΠΕΡΟΥ - ΧΡΩΜΙΟΥ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-5% : Χρήση σε υαλώματα ασβεστίου. Ούτε ίχνος ψευδαργύρου. ΧΑΛΚΟΣ (ΑΝΆΓΩΓΗ) 0,5-5%: Καλύτερο σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια. CRIMSON ΣΤΕΪΝΣ ΚΑΣΣΠΕΡΟΥ - ΧΡΩΜΙΟΥ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-5% : Χρήση σε υαλώματα ασβεστίου. Ούτε ίχνος ψευδαργύρου. ΧΑΛΚΟΣ (ΑΝΆΓΩΓΗ) 0,5-5% : Καλύτερο σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια. ΧΑΛΚΟΣ & ΤΠΑΝΙΟ ( C) (ΑΝΆΓΩΓΗ) 1-5% : Δοκιμάστε διάφορες αναμείξεις χαλκού (1-5%) καί τιτανίου (2-5%). ΣΤΕΪΝΣ ΚΑΔΜΙΟΥ - ΣΕΛΗΝΙΟΥ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 0,5-5%: Καλύτερο με ορισμένες φρίτες. (βλ. BURGUNDY). ΚΟΚΚΙΝΟ - VERMILLION - SCARLET ΧΡΩΜΙΟ & ΚΑΣΣΠΕΡΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 2-5% : Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο και καθόλου ψευδάργυρο. ΣΤΕΪΝΣ ΣΕΛΗΝΙΟΥ - ΚΑΔΜΙΟΥ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-2% : σε υαλώματα μολύβδου και θ ε ρμοκρασίες καθορισμένες αυστηρά από τον κατασκευαστή. Δεν ανέχονται το ψήσιμο σε ψηλότερη θερμοκρασία. Χρήση μόνο σε καλά αεριζόμενους χώρους, καθώς ακόμα και οι ατμοί τους είναι πολύ τοξικοί. ΟΥΡΆΝΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-10% : Χρειάζεται υάλωμα με υψηλό ποσοστό μολύβδου- αυστηρά οξείδωση. ΙΝΔΙΑΝΙΚΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΙΔΗΡΟΣ 5-10% : Καλύτερο σε υαλώματα με υψηλό ασβέστιο - μικρό ποσοστό bone ash ( φωσφορικό ασβέστιο) βοηθά, καθώς επίσης και προσθήκη κασσιτέρου μέχρι 5%. Επίσης αποδίδει καλά σε υαλώματα στάχτης. ΚΟΚΚΙΝΟ ΤΟΥΒΛΟΥ ΣΙΔΗΡΟΣ 5-10% : Παρόμοιο με το ΙΝΔΙΆΝΙΚΟ ΚΟΚΚΙΝΟ. Κασσίτερος ως 2% βοηθά. 26

27 ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ - ΚΑΦΕ ΣΙΔΗΡΟΣ & ΡΟΥΠΛΙΟ 1-10% : Διάφορες αναλογίες (μέχρι 8% σίδηρος και 2% ρουτίλιο) στα περισσότερα υαλώματα. ΣΙΔΗΡΟΣ & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ 1-5% : Διάφορες αναλογίες (μέχρι 4% σίδηρος και 1% κασσίτερος) στα περισσότερα υαλώματα. Πιο ανοιχτό από το σίδηρο με ρουτίλιο. ΟΥΡΆΝΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 2-5% : Χρειάζεται υαλώματα με υψηλή αναλογία μολύβδου. Η προσθήκη 2% σιδήρου βοηθά. ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ - ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΏΜΙΟ C (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 2-5% : Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο - καθόλου ψευδάργυρος. ΟΥΡΆΝΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 5-10%: Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο. ΣΤΕΪΝΣ ΚΆΔΜΙΟΥ ΣΕΛΗΝΙΟΥ C (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-4%: Σε υαλώματα με ειδικές φρίτες. Η χρήση ζιρκονίου για αδιαφάνεια βοηθά. ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΧΡΏΜΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 2-5% : Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο - καθόλου ψευδάργυρος. ΟΥΡΆΝΙΟ ( C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 5-10%: Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο. ΣΤΕΙΝΣ ΚΑΔΜΙΟΥ- ΣΕΛΗΝΙΟΥ ( C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 1-4% : Σε υαλώματα με ειδικές φρίτες. Η χρήση ζιρκονίου για αδιαφάνεια βοηθά. ΣΙΔΗΡΟΣ 1-5%: Σε υαλώματα με αδιαφανοποιητή κασσίτερο ή τιτάνιο. ΡΟΥΠΛΙΟ 5-15%: Πολλά υαλώματα, οξείδωση. ιδιαίτερα αλκαλικά. Περισσότερο επιτυχημένο σε ΧΆΛΚΟΣ 1260 C C. Καλύτερο σε υαλώματα με αλουμίνα ή μαγνήσιο. Προσθήκη ρουτιλίου μέχρι 5% καμιά φορά βοηθά. ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ- ΚΙΤΡΙΝΟ ΧΡΏΜΙΟ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-2%: Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο - καθόλου ψευδάργυρος. ΟΥΡΆΝΙΟ (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 2-5%: Υαλώματα με υψηλό μόλυβδο. ΣΙΔΗΡΟΣ 2%- 5%: Με υαλώματα που έχουν αδιαφανοποιητή κασσίτερο ή τιτάνιο. ΡΟΥΠΛΙΟ (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 1-10% :Άριστο με αλκαλικά υαλώματα. ΚΙΤΡΙΝΟ ΩΧΡΑΣ ΡΟΥΠΛΙΟ (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 1-10%: Άριστο με αλκαλικά υαλώματα. ΣΙΔΗΡΟΣ 1-10%: Χρήση σε υαλώματα με υψηλό βάριο, στρόντιο ή ψευδάργυρο. ΣΙΔΗΡΟΣ & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 1-5% : Διάφορες αναλογίες (μέχρι 3,5% σίδηρος και 1,5% κασσίτερος) σε πολλά υαλώματα. ΣΙΔΗΡΟΣ & ΡΟΥΠΛΙΟ 1-5% : Διάφορες αναλογίες (μέχρι 2,5% σίδηρος και 1,5% κασσίτερος) σε πολλά υαλώματα. ΣΤΕΙΝΣ ΖΙΡΚΟΝΙΟΥ- ΒΆΝΆΔΙΟΥ (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 5-10%: Διάφορες αναμείξεις σε πολλά υαλώματα. ΚΙΤΡΙΝΟ ΧΡΩΜΙΟΥ ΧΡΏΜΙΟ (720 C C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ), 1-3%: Σε υαλώματα με υψηλό μόλυβδο. ΟΥΡΆΝΙΟ (720 C C) (ΟΞΕΙΔΏΣΗ) 1-3%: Σε υαλώματα με υψηλό μόλυβδο. 27

28 ΣΤΕΪΝΣ ΠΡΑΣΕΟΔ ΥΜΙΟΥ 3-10%: Στα περισσότερα υαλώματα, καμιά φορά στην αναγωγή "καίγονται" (εξαφανίζονται). ΚΙΤΡΙΝΟ ΜΕ.Λ!ΙΟΥ ΣΙΔΗΡΟΣ (605 C C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 5-8%: Σε υαλώματα με βάση το μόλυβδο (δηλ. υαλώματα "μαλακά" και αδιαφανή). ΑΥΤΟΚΡΑτΟΡΙΚΟ ΚΙΤΡΙΝΟ (προς το κροκί). ΣΙΔΗΡΟΣ (605 C C) (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-3%: Σε υαλώματα με βάση το μόλυβδο (δηλ. υαλώματα "μαλακά" και αδιαφανή)..λεμονι ΣΤΕΙΝΣ ΠΡΑΣΕΟΔ ΥΜΙΟΥ 1-10%: Καλά στα περισσότερα υαλώματα. οξείδωση. Άριστα στην ΑΝΟΙχτΟ ΚΡΕΜ ΚΙΤΡΙΝΟ ΑΝτΙΜΟΝΙΟ 905 C C (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 5-15%: Χρειάζεται υαλώματα με υψηλό μόλυβδο και αδιαφανοποιητή κασσίτερο. ΣΙΔΗΡΟΣ & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ 2-5%: Διάφορες αναλογίες (μέχρι 3,5% σίδηρος και 1,5% κασσίτερος) σε υαλώματα με υψηλό βάριο, στρόντιο ή ψευδάργυρο. Το τιτάνιο σαν αδιαφανοποιητής βοηθά. ΒΑΝΆΔΙΟ 2-5%: Χρήση σε υαλώματα με αδιαφανοποιητή κασσίτερο. ΟΥΡΆΝΙΟ 875 C- 905 C (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 2-5%: Σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων. ΡΟΥτΙΛΙΟ & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 2-5%: Διάφορες αναλογίες (μέχρι 2,5% σίδηρος και 2% κασσίτερος) σε μεγάλη ποικιλία υαλωμάτων. Αδιαφάνεια με τιτάνιο βοηθά. ΒΥΣΣΙΝΙ (πορφυρά), ΒΙΟΛΕ, ΚΑΦΕ, ΓΚΡΙΖΛ & ΜΑΥΡΑ.ΛΟΥ.ΛΑΚΙ (ΠΡΟΣ ΤΟ ΓΚΡΕΝΑ - INDIGO) ΝΙΚΕΛ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 8-15%: Χρήση σε υαλώματα με υψηλό μόλυβδο και βάριο. Έχει την τάση να υποβοηθά τη δημιουργία κρυστάλλων. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 5-10% : Διάφορες αναλογίες στα περισσότερα υαλώματα. ΚΟΒΑΛ τι Ο & ΜΑ ΥΡΟ ΣΤΕΙΝ 5-8%: Διάφορες αναλογίες στα περισσότερα υαλώματα. ΒΙΟ.ΛΕ ΚΟΒΑΛ τι Ο 5-10%: Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο. ΝΙΚΕΛΙΟ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 1-10%: Σε κάποια υαλώματα κορεσμένα σε βάριο. ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 5-10%: Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια. ΧΑΛΚΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΗ) 8-10%: Σε κάποια υαλώματα κορεσμένα σε βάριο. ΒΥΣΣΙΝΙ / ΠΟΡΦΥΡΟ (PURPLE) 28

29 ΧΑΛΚΟΣ 1230 C C : Σε υαλώματα με υψηλό βάριο και υαλώματα βαρίου / ψευδαργύρου. ΧΑΛΚΟΣ 1260 C C (ΑΝΑΓΩΓΉ): Σε υαλώματα για κόκκινο χαλκού και αδιαφανοποιητή τιτάνιο. ΝΙΚΕΛ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 5%- 10% : Σε μερικά υαλώματα με υψηλό βάριο. ΚΟΒΑΛ τι Ο 5-10%: Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο. ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 1060 C C (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 5-10%: Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια και βάριο. ΣΙΔΉΡΟΣ 1260 C C (ΑΝΑΓΩΓΉ) 8-10%: Σε υαλώματα με υψηλά αλκάλια και βάριο. ΧΑΛΚΟΣ & ΚΟΒΑΛ τι Ο (ΑΝΑΓΩΓΉ) 2-8%: Διάφορες αναλογίες σε πολλά υαλώματα. ΧΡΩΜΙΟ σε πολλά υαλώματα. & ΚΑΣΣΠΕΡΟΣ & ΚΟΒΆΛτΙΟ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 2-8%: Διάφορες αναλογίες ΜΩΒ ή ΛΙΛΑ ΚΟΒΑΛ τι Ο 1-5% : Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο. ΝΙΚΕΛ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-5%: Σε υαλώματα κορεσμένα σε βάριο. ΡΟΖ ΚΟΒΑΛ τι Ο (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-3% : Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο και αδιαφανοποιητή κασσίτερο. Επίσης, σε υαλώματα με πολύ χαμηλή αλουμίνα. ΧΑΛΚΟΣ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 0,2-2% : Σε κόκκινα χαλκού με τιτάνιο. ΧΑΛΚΟΣ (1230 C C) (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 0,2-3% : Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο ή αλουμίνα. ΧΑΛΚΟΣ (1260 C C) (ΑΝΑΓΩΓΉ) 5-10% : Σε κόκκινα χαλκού με τουλάχιστον 5% τιτάνιο. ΧΡΩΜΙΟ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-2% : Σε υαλώματα ασβεστίου με αδιαφανοποιητή τουλάχιστον 5-10% κασσίτερο. ΣΙΔΉΡΟΣ (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-5%: Σε υαλώματα ασβεστίου με αδιαφανοποιητή κασσίτερο. ΡΟΥτΙΛΙΟ 5-10%: Σε υαλώματα με υψηλό ασβέστιο και σε υαλώματα στάχτης. ΝΙΚΕΛ (720 C C) (ΟΞΕΙΔΩΣΉ) 1-3% : Σε υαλώματα με υψηλό βάριο και λίγο ποσοστό ψευδαργύρου. ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 1-5% : Σε αλκαλικά υαλώματα με αδιαφανοποιητή κασσίτερο ή τιτάνιο. Επίσης σε υαλώματα με υψηλή αλουμίνα. ΚΑΦΕ ΣΙΔΉΡΟΣ 3-10%: Στα περισσότερα υαλώματα. ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 2-10%: Στα περισσότερα υαλώματα. ΝΙΚΕΛ 2-5% : Σε υαλώματα με υψηλό βόριο, ασβέστιο ή I και μόλυβδο. ΧΡΩΜΙΟ 2-5% : Σε υαλώματα με υψηλό ψευδάργυρο. ΑΜΠΡΑ (το χώμα που χρησιμοποιούν οι ζωγράφοι) 2-10% : Στα περισσότερα υαλώματα. ΙΛΜΕΝΠΉΣ 2-10% : Στα περισσότερα υαλώματα. Το υψηλό ασβέστιο μπορεί να δώσει γαλαζωπή χροιά. ΡΟΥτΙΛΙΟ 5-10% : Στα περισσότερα υαλώματα - "χρυσίζον" καφέ. ΓΚΡΙΖΟ 29

30 ΣΙΔΉΡΟΣ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 2-4%: Σε πολλά υαλώματα γκριζο καφέ. ΧΡΩΜΙΚΟΣ ΣΙΔΉΡΟΣ 2-5%: Στα περισσότερα υαλώματα χωρίς ψευδάργυρο ή κασσίτερο. ΝΙΚΕΛ 2-5%: Στα περισσότερα υαλώματα γκρι-καφέ. ΧΑΛΚΟΣ 1260 C C, 3-10% : Σε υαλώματα με υψηλό μαγνήσιο. στην αναγωγή, ψυχρό στην οξείδωση. ΚΟΒΑΛ ΠΟ & ΝΙΚΕΛ 1-5% : Μπλε γκρίζο στα περισσότερα υαλώματα. Ζεστό γκρι ΚΟΒΑΛΠΟ & ΜΑΓΓΆΝΙΟ 1-5% : Μπλε γκρίζο μέχρι πορφυρό γκρίζο στα περισσότερα υαλώματα. ΜΑ ΥΡΟ ΣΤΕΪΝ 1-5%: Αποχρώσεις του γκρίζου στα περισσότερα αδιαφανή υαλώματα. ΜΑΥΡΟ ΣΙΔΉΡΟΣ 8-12% : Σε υαλώματα με υψηλό ασβέστιο - η γκάμα των TENMOKU. ΧΑΛΚΟΣ 8-10% : Σε πολλά υαλώματα. ΚΟΒΑΛΠΟ 8-10% : Μπλε μαύρο στα περισσότερα υαλώματα, εκτός από αυτά που έχουν υψηλό ψευδάργυρο και μαγνήσιο. ΜΑΓΓΆΝΙΟ 8-15%: Καφέ μαύρο στα περισσότερα υαλώματα. ΧΑΛΚΟΣ & ΜΑΓΓΆΝΙΟ 10-20% : Στα περισσότερα υαλώματα, λούστρου. ΟΥΡΆΝΙΟ (ΑΝΑΓΩΓΉ) 5-10%: Στα περισσότερα υαλώματα. μερικές φορές με υφή ΚΟΒΑΛ ΠΟ & ΣΙΔΉΡΟΣ & ΜΑΓΓ ΑΝΙΟ 5-10% : Διάφορες αναλογίες στα περισσότερα υαλώματα. ΚΟΒΑΛ ΠΟ & ΣΙΔΉΡΟΣ & ΧΡΏΜΙΟ 5-10% : Διάφορες αναλογίες υαλώματα χωρίς μόλυβδο. ΣΤΕΪΝ 3-10% : Στα περισσότερα διαφανή υαλώματα χωρίς μόλυβδο. στα περισσότερα (ΣΉΜ.: Οποιαδήποτε προσθήκη χρωστικού σε μεγάλο ποσοστό, μπορεί να κάνει το υάλωμα να τρέξει ή/και να φουσκαλιάσει ή /και να το σκληρύνει. Κυρίως ο χαλκός και ο σίδηρος κάνουν τα υαλώματα mo εύτηκτα (δηλ. να τρέχουν), το μαγγάνιο, το κοβάλτιο και το χρώμιο (ιδιαίτερα) προξενούν φουσκάλες, ενώ κυρίως το χρώμιο και το νίκελ σκληραίνουν το υάλωμα. Γι' αυτό τα μαύρα συχνά είναι προβληματικά, γιατί περιέχουν μεγάλο ποσοστό χρωστικών οξειδίων, τα οποία αφήνουν οξυγόνο και δημιουργούν τρυπίτσες ή/και κρατήρες. Τότε προτιμούμε το μαύρο στέιν, που είναι προψημένος συνδυασμός οξειδίων και επομένως, πολύ περισσότερο αδρανής). 5. ΧΡΗΣΗ STAINS ΚΑΙ ΠΥΡΟΧΡΩΜΑΤΩΝ Τα στέινς (ή και ossidi ή pigmenti) είναι συνδυασμός χρωστικών οξειδίων που έχουν ψηθεί ή φριταριστεί μαζί και ξανατριφτεί σε σκόνη. Ο κύριος λόγος που γίνεται αυτή η διαδικασία είναι γιατί έτσι τα χρώματα παρουσιάζουν σταθερότητα και λιγότερα ελαττώματα ενώ ορισμένες αποχρώσεις, όπως το έντονο κόκκινο σεληνίου-καδμίου και το ροζ ζιρκονίου σιδήρου (υψηλής θερμοκρασίας) δεν μπορούμε να τα πετύχουμε παρά μ' αυτό τον τρόπο. Τέτοιες σταθερές ενώσεις είναι τα spinel stains ( σπινέλιο) με το γενικό μοριακό τύπο RO.R όπου RO μπορεί να είναι το MgO, ZnO, NiO, CaO, MnO ή FeO και του R τα Crz03, Alz03, Fez03. 30

31 Τα προψημένα οξείδια δημιουργούν λιγότερα ελαττώματα αφού έχουν ήδη χάσει τις ενώσεις που καίγονται και έτσι δεν προκαλούν φουσκάλες ή τρυπίτσες σε υαλώματα παχύρευστα. Τα πυροχρώματα (ή χρώματα υπό το υάλωμα), εκτός από το οξείδιο ή το συνδυασμό των οξειδίων περιέχουν και ευτηκτικό για να δέσει το χρώμα στην επιφάνεια του μπισκουί καθώς και πυρίμαχο υλικό για τον έλεγχο της ευτηκτικότητας - κυρίως χρησιμοποιούνται για διακόσμηση κάτω από διαφανές υάλωμα και γι' αυτό συχνά προψήνεται το διακοσμημένο μπισκουί στους 650 C, ώστε να μην δημιουργούνται προβλήματα κατά την εφυάλωση. Η σύνθεση του υαλώματος έχει σημαντική επίδραση στο χρώμα. Λόγου χάρη υαλώματα με ψευδάργυρο εμποδίζουν την ανάπτυξη του ροζ υπό το υάλωμα και γενικά ο ψευδάργυρος θα πρέπει να αποφεύγεται σε υαλώματα που μπαίνουν πάνω από χρωστικά. Τα υαλώματα μολύβδου δίνουν διαφορετικές αποχρώσεις στα πυροχρώματα απ' ότι τα αλκαλικά. Η θερμοκρασία ψησίματος έχει μεγάλη σημασία, αφού σε υψηλότερες θερμοκρασίες η απόχρωση μπορεί να γίνει μουντή ή να εξαφανιστεί ολότελα. Τα μπλε κοβαλτίου πάντως είναι σταθερά σε όλες τις θερμοκρασίες. Η ατμόσφαιρα ψησίματος είναι εξίσου σημαντική, αφού η αναγωγή μπορεί να αλλάξει ορισμένα χρώματα και να εμποδίσει την ανάπτυξη άλλων. 6. ΠΡΑΚΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΓΙΑ ΜΠΑΝΤΆΡΙΣΜΑ ΥΑΛΩΜΑΤΟΣ ΠΡΑΚΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ για ματάρισμα υαλώματος μέχρι 1150 C Τα ματ υαλώματα ανήκουν στην κατηγορία των μικροκρυσταλικών, δηλαδή η επιφάνειά τους καλύπτεται από πολλούς μικρούς κρυστάλλους που δεν φαίνονται με γυμνό μάτι. Οι κρύσταλλοι αυτοί αναπτύσσονται κατά το ψήσιμο του υαλώματος αλλά και κατά το κρύωμα. Ορισμένα οξείδια έχουν την ιδιότητα να αποχωρίζονται κατά το ψήσιμο από την υαλώδη μάζα, να ανεβαίνουν στην επιφάνεια του υαλώματος και να κρυσταλλώνονται, δίνοντας την ματ επιφάνεια. Καταλαβαίνουμε ότι το ψήσιμο και το κρύωμα των ματ υαλωμάτων παίζει σπουδαίο ρόλο. Γιατί οι μικροκρύσταλλοι δημιουργούνται κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία και το χρόνο. Πρέπει να ακολουθούμε τα εξής βήματα: Σε 100 C κάτω από την τελική θερμοκρασία ψησίματος πολύ αργό ανέβασμα του καμινιού. Σιδέρωμα για μισή-μια ώρα (δηλ. σταθερή θερμοκρασία) σε θερμοκρασία 30 C κάτω της τελικής θερμοκρασίας. Τα βήματα 1 & 2 είναι αναγκαία για να δοθεί χρόνος στα οξείδια που δημιουργούν το ματάρισμα να aποχωρίσουν από την υαλώδη μάζα. Αργό κρύωμα και ιδιαίτερα πολύ αργό στους 200 πρώτους βαθμούς κάτω από την τελική θερμοκρασία ψησίματος, έτσι ώστε οι κρύσταλλοι να προλάβουν να σχηματιστούν. 31

32 Στο ακόλουθο διάγραμμα φαίνεται μια τυπική καμπύλη ψησίματος σε ηλεκτρικό καμίνι, ματ υαλώματος χαμηλής θερμοκρασίας ( C). ΔIArPAMMA Ψήσιμο ματ υαλώματος σε ηλεκτρικό καμίνι ο Το υάλωμα πρέπει να έχει πάχος μεγαλύτερο από αυτό των άλλων υαλωμάτων. Επίσης, ματ επιφάνειες έχουμε όταν το υάλωμα έχει ψηθεί χαμηλότερα της τελικής του θερμοκρασίας. Τα οξείδια που έχουν ιδιότητες για να δημιουργούν ματ επιφάνειες είναι: Οξείδιο Τιτανίου (τi0 2 ) Οξείδιο Ασβεστίου (CaO) Οξείδιο Μαγνησίου (MgO) Οξείδιο Βαρίου (BaO) Οξείδιο Αργιλίου (Al203) Ένας συνηθισμένος πρακτικός τρόπος για να ματάρει οποιοδήποτε υάλωμα είναι να προσθέσουμε 10-40% ενός μίγματος διαφόρων οξειδίων, ανθρακικώνκαι γενικά πρώτων υλών (matting agent). Τέτοια μίγματα κυκλοφορούν έτοιμα στο εμπόριο (όχι στην Ελλάδα) και λειτουργούν σε όλους τους τύπους των υαλωμάτων και κύρια σε θερμοκρασίες ως 1150 C. Ενδεικτικά μερικά τέτοια μίγματα είναι: 50 μέρη βάρους οξείδιο Ψευδαργύρου και 50 μέρη βάρους Καολίνης, ψήσιμο στους C 50 μέρη βάρους ανθρακικό Ασβέστιο και 50 μέρη βάρους Καολίνης 32

33 25 μέρη βάρους Ταλκ, 25 μέρη βάρους Δολομίτης και 50 μέρη βάρους Καολίνης 25 μέρη βάρους οξείδιο Ψευδαργύρου 25 μέρη βάρους Βολλαστονίτης και 50 μέρη βάρους Καολίνης 25 μέρη βάρους οξείδιο Ψευδαργύρου, 25 μέρη βάρους Ταλκ και 50 μέρη βάρους Καολίνης Τα υλικά των παραπάνω μιγμάτων ζυγίζονται και αναδεύονται αρκετά με νερό, κατόπιν στεγνώνονται και χρησιμοποιούνται σαν προσθήκες στα υαλώματα για να δημιουργήσουν ματ επιφάνειες. Φυσικά οι συνθέσεις των μιγμάτων δεν είναι παρά επεμβάσεις, με προσθήκες οξειδίων στο μοριακό τύπο του υαλώματος, τροποποιώντας τον έτσι ώστε να αυξηθούν τα μοριακά μέρη (moles) ορισμένων δύστηκτων οξειδίων (αυτά που περιγράψαμε προηγούμενα) με αποτέλεσμα να πάρουμε ματ εmφάνειες. 7. ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ- ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ~ Δυσκολίες ξήρανσης άψητου υαλώματος Το ελάττωμα αυτό είναι σοβαρό γιατί aργοπορεί την παραγωγή. Στην επιφάνεια του εμφιαλωμένου (υαλωμένου) αντικειμένου παρουσιάζονται "φουσκώματα" και φυσαλίδες αερίων στο εσωτερικό του υαλώματος. Οι παράγοντες που δημιουργούν το συγκεκριμένο ελάττωμα είναι οι παρακάτω και ο συνδυασμός αυτών: -Το μmσκότο δεν έχει κατάλληλη απορροφητικότητα - Το υάλωμα έχει υψηλό ΡΗ - Χρησιμοποιήθηκε μεγάλη ποσότητα από τις ενώσεις που προσθέσαμε για να μην καθιζάνει το υάλωμα. - Το υάλωμα παρέμεινε λιωμένο στο νερό (αχρησιμοποίητο) για μεγάλο χρονικό διάστημα. Επεμβαίνουμε τροποποιώντας το ΡΗ προσθέτοντας μερικές σταγόνες οξικού οξέος (ξύδι), εάν η κατάσταση δε βελτιωθεί τότε θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τις πλαστικές πρώτες ύλες του υαλώματος με άλλες λιγότερο πλαστικές ή να αντικαταστήσουμε μέρος του ώμου καολίνη με καολίνη ψημένο στους 500 C. Αν το υάλωμα έμεινε αχρησιμοποίητο για μεγάλο χρονικό διάστημα, χρησιμοποιούμε νέο υάλωμα και προσθέτουμε λίγο λίγο απο το παλαιό για να καταναλωθεί. Πρέπει επίσης να εξετάσουμε αν το μπισκότο έχει την κατάλληλη απορροφητικότητα (δηλ. επανέλεγχος της θερμοκρασίας έψησης του μπισκότου). ~ Δυσκολίες προσκόλλησης άψητου υαλώματος Αυτό το ελάττωμα οφείλεται στο ότι το υάλωμα είναι "αδύναμο" μη πλαστικό. Το πάχος του άψητου υαλώματος που επικάθεται στο μπισκότο για λόγους μειωμένης πλαστικότητας ξεκολλάει ύστερα από την ξήρανση. Επεμβαίνουμε αυξάνοντας την πλαστικότητα του υαλώματος προσθέτοντας 1-3% μπετονίνη στη σύνθεση του υαλώματος ή αντικαθιστώντας τον υπάρχοντα καολίνη με άλλον, περισσότερο πλαστικό. 33

34 Η έλλειψη συνοχής μπορεί να οφείλεται και σε ανεπαρκές τριψημο της φρίτας. Αν η επιφάνεια του μπιστότου δεν είναι καθαρή, έχουμε αφήσει σκόνες ή την έχουμε λαδώσει, το υάλωμα στα σημεία αυτά θα ξεκολλήσει. ~ Εμφάνιση στιγμάτων, φουσκάλων, τρυπών, ψηρών, κρακελαρίσματος, ξεφλουδίσματος Κατά τη διάρκεια του ψησίματος όταν το υάλωμα είναι ακόμα σε ρευστή μορφή, αποβάλλονται αέρια απο διάφορα σημεία του αφήνοντας μικρούς κρατήρες (τρυπίτσες). Αυτές στην τελική θερμοκρασία καλύπτονται από το λιωμένο υάλωμα, μπορεί όμως να μην καλυφθούν. Το ελάττωμα αυτό είναι πολύ σχετικό με την τιμή ιξώδους του υαλώματος. Πολύ υψηλό ιξώδες (χαμηλή ρευστότητα) εγκλωβίζει τις φυσαλίδες και δε φτάνουν στην επιφάνεια, χαμηλό τις διώχνει προς την επιφάνεια και το υάλωμα απλώνεται κανονικά. Α έρ ια στη μάζα του υαλώματος Ο σχηματισμός τους μπορεί να οφείλεται στις παρακάτω αιτίες: Ατελής φριτοποίηση: η φρίτα δεν έχει παραχθεί σωστά. Τα συστατικά της δεν έχουν φριτοποιηθεί πλήρως και έτσι οι αντιδράσεις των συστατικών της συνεχίζονται κατά την έψηση του υαλώματος πάνω στην επιφάνεια του μπισκότου. Έχει παρατηρηθεί ότι υαλώματα των οποίων οι φρίτες φριτοποιήθηκαν πολύ προσεκτικά εξάλειψαν τα παραπάνω φαινόμενα. Γι' αυτό το λόγο πρέπει τα υλικά προς φριτοποίηση να είναι πολύ καλά αλεσμένα και να αναμειγνύονται πλήρως μεταξύ τους. Η αλκαλική φύση της σύνθεσης των υαλωμάτων: όλα τα υαλώματα που είναι πολύ αλκαλικά διατηρούν στο εσωτερικό τους αέριες φουσκαλίτσες αποκτώντας έτσι σπογγώδη δομή. Αυτό οφείλεται στην πηκτικότητα των αλκαλίων και στην απελευθέρωση του νερού που έχει ενωθεί με τα βασικά οξείδια κατά τη διάρκεια της άλεσης του υαλώματος. Επιβάλλεται αργό ψήσιμο και κρύωμα. Τρόπος ψησίματος: γρήγορο ανέβασμα της θερμοκρασίας και ιδιαίτερα στα τελευταία στάδια του ψησίματος δεν αφήνει περιθώρια στο υάλωμα να κυλήσει και να καλύψει τους μικρούς κρατήρες που έχουν δημιουργηθεί από τα αέρια που αποβάλλονται. Επιβάλλεται αργό ανέβασμα και αργό κρύωμα του καμινιού στους τελευταίους 1 00 C και σιδέρωμα μισής ώρας στην τελική θερμοκρασία ψησίματος, έτσι θα βοηθηθεί το λιωμένο υάλωμα να καλύψει τους μικρούς κρατήρες. Ιξώδες - ρευστότητα υαλώματος: ένα υάλωμα με υψηλό ιξώδες είναι πολύ παχύρρευστο και έχει δυσκολία να κυλήσει και να στρώσει. Επεμβαίνουμε στη 34

35 σύνθεση του υαλώματος προσθέτοντας μια μολυβδούχο-βορική φρίτα 1-5% για υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας, έτσι ώστε τα υαλώματα να αποκτήσουν την απαραίτητη ρευστότητα. Για καλυπτικά υαλώματα η αντικατάσταση του ZIRKOZIL με οξείδιο κασσιτέρου προτιμάται γιατί βοηθάει το υάλωμα να γίνει πιο ρευστό. Υλικά του υαλώματος: ορισμένα υλικά που χρησιμοποιούνται σε μεγάλη περιεκτικότητα (%) στη σύνθεση του υαλώματος, απελευθερώνουν από τη φύση τους μεγάλη ποσότητα αερίων. Τα υλικά αυτά είναι κυρίως το ανθρακικό ασβέστιο και ο δολομίτης. Μπορούμε να τα αντικαταστήσουμε, το ανθρακικό ασβέστιο με βολλαστονίτη, ένα μέρος του δολομίτη με ταλκ και το υπόλοιπο με βολλαστονίτη. Για υαλώματα μέσης και υψηλής θερμοκρασίας η βελτιώνει τη ρευστότητά τους. μείωση του ποσοστού της αλουμίνας Χρωστικά οξείδια: ορισμένα χρωστικά οξείδια, κυρίως το οξείδιο μαγγανίου Mn02, το τριοξείδιο κοβαλτίου Co κατά τη διάρκεια του ψησίματος απελευθερώνουν οξυγόνο (δηλ. αλλάζουν αριθμό οξείδωσης). Το οξυγόνο που απελευθερώνεται προκαλεί φουσκαλίτσες στο υάλωμα. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα αν η θερμοκρασία απελευθέρωσης του οξυγόνου είναι η ίδια υαλώματος. ή κοντά στη θερμοκρασία ωρίμανσης του 1080 C 900 C 2Mn Mn0 +Ο2 t Co Co0 + % Ο2 t Η διόρθωση είναι να ψήνουμε με ρυθμό C/n σε οξειδωτική ατμόσφαιρα, αφήνοντας τις τρύπες του φούρνου ανοιχτές, καθώς και σιδέρωμα λεπτά κάτω από την τελική θερμοκρασία. Αποσύνθεση ορισμένων συστατικών της μάζας και του υαλώματος: τρυπίτσες δημιουργούνται σε όλα τα υαλώματα κατά τη διάρκεια της ωρίμανσής του. Προέρχονται από την αποσύνθεση ορισμένων συστατικών του υαλώματος, καθώς και από την αποσύνθεση ορισμένων συστατικών του μπισκότου. Από διάφορα σημεία της υαλωμένης επιφάνειας αποβάλλονται αέρια αφήνοντας μικρούς κρατήρες (τρυπίτσες). Όταν στη σύνθεση του υαλώματος περιέχονται οι άνω ενώσεις, πρέπει ο ρυθμός του καμινιού (ταχύτητα ψησίματος 0 C/h) να είναι αργός στις θερμοκρασιακές περιοχές που γίνονται οι αντίστοιχες διασπάσεις. Συχνά οι τρυπίτσες είναι ελάττωμα της μάζας, ιδιαίτερα αν είναι τοπικές και αρκετά μεγάλες. Πιθανές αιτίες είναι: α) Αέρια που προέρχονται από το μπισκότο που δεν έχει ψηθεί σωστά. Διόρθωση: ψήσιμο του μπισκότου ένα κώνο ψηλότερα και σιδέρωμα για 30 λεπτά στην τελική θερμοκρασία του β) Αν το ζύμωμα του πηλού είναι ανεπαρκές γ) Στα χυτά όταν ανακατεύεται γρήγορα και μένουν μέσα του φυσαλίδες αέρα δ) Οι ενώσεις του θείου, με mθανή εξαίρεση το θεϊκό βάριο, προκαλούν δυσκολίες γιατί διασπώνται σε αρκετά υψηλές θερμοκρασίες και ιδιαίτερα οι θειικές ενώσεις του ασβεστίου που διασπcονται πιο δύσκολα. Οι θειικές ενώσεις έχουν ως γενικό τύπο MS04 και όταν θερμαίνονται διασπώνται σε οξείδιο ΜΟ και σε αέριο S03, το οποίο διασπάται στη συνέχεια σε αέριο μείγμα από S02 και Ο 2. Έχουμε τις αντιδράσεις: MS04 ~ ΜΟ + S03 - Qkcal S03 ~ so Qkcal 35

36 Αν οι θειικοί ατμοί μείνουν στο καμίνι κατά το κρύωμα, μπορεί να αντιδράσουν με το ασβέστιο ή το μόλυβδο, δημιουργώντας βελονοειδείς ή aστεροειδείς κρυστάλλους γνωστούς σαν "θειάφισμα". Η σωστή λύση πάντως είναι να ψήνεται και το μπισκότο και το υάλωμα με επαρκή αερισμό. Ελαφρά αναγωγή στην αρχή του ψησίματος μπορεί να μειώσει το πρόβλημα γιατί οι θειικές ενώσεις διασπώνται σε θειώδεις που απελευθερώνουν το θείο προτού λιώσει το υάλωμα. Όσο παχύτερο είναι το στρώμα του υαλώματος, τόσο εντονότερο είναι το πρόβλημα με τις τρυπίτσες. Επίσης συμβαίνει το ίδιο όταν χρώματα υπό το υάλωμα έχουν στρωθεί παχιά. Ισχυρή αναγωγή στην αρχή του ψησίματος μπορεί να αφήσει άνθρακα στους πόρους του κεραμικού που αργότερα θα δημιουργήσει τρυπίτσες σαν αέριο διοξείδιο του άνθρακα. Σχηματισμός "Ψηρών" και "Τρυπών" Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται όταν το μπισκότο είναι υπερβολικά πορώδες. Συνίσταται στο σχηματισμό μικρών τρυπών που μοιάζουν με τσιμπήματα πινέζας ή με κανονικές τρύπες που παρουσιάζονται στις επιφάνειες του υαλώματος. Το ελάττωμα αυτό οφείλεται στην εμφάνιση αερίων που προέρχονται από το μπισκότο και δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της εμφιάλωσης (γυαλώματος), δηλαδή πριν ακόμη από την έψηση του υαλώματος. Η αιτία που τα δημιουργεί είναι η φυσική σύσταση του μmσκότου, οφείλεται δε και στη μη ομοιογενοποιημένη κατανομή των πόρων μέσα στην κεραμική μάζα. Η μη ομοιογένεια των πόρων προέρχεται από την παρουσία υπολειμμάτων οργανικών ουσιών και σωματιδίων από CaC0 3 στη μάζα του μπισκότου Τσιμπήματα πινέζας Φουσκάλες Κατά το πρώτο ψήσιμο η καύση των παραπάνω ουσιών προκαλεί έκλυση C0 2 και σχηματισμό κυψελίδων στην κεραμική μάζα. Έτσι δημιουργούνται τρύπες στους μεγάλους πόρους κατά τη διάρκεια της εμφιάλωσης, τρύπες εμφανείς ή αφανείς με το μάτι, που δημιουργούνται με τον αέρα που απομακρύνεται από το εσωτερικό του μmσκότου λόγω της απορρόφησης του νερού. Αυτές οι τρύπες είναι πολύ περισσότερο εμφανείς μετά το ψήσιμο του υαλώματος. Η εξαφάνιση αυτού του φαινομένου πραγματοποιείται με την καλύτερη προπαρασκευή και καθαρισμό των μαζών, ώστε να σιγουρευτεί η τέλεια αποχώρηση των οργανικών ουσιών και του CaC0 3 που υπάρχουν στα αργιλικά χώματα.ο σχηματισμός των τρυπών μπορεί να προέρχεται και από τους καπνούς που εκλύονται κατά το πρώτο ψήσιμο. Σ' αυτή την περίπτωση οι τρύπες παρουσιάζονται τυχαία, δεν είναι αραιές, αλλά πολλές σε περιοχές της επιφάνειας που τα αέρια (ντουμάνι) του καμινιού δεν απομακρύνθηκαν, αλλά επικάθισαν. Οι καπνισμένες 36

37 αυτές περιοχές εκλύουν ανθρακικά αέρια και κατά το τελικό ψήσιμο τρυπούν το υάλωμα σχηματίζοντας τρύπες ή και μπιμπίκια. Επεμβαίνουμε έτσι ώστε το πρώτο ψήσιμο να γίνεται σε οξειδωτική ατμόσφαιρα, με ανοιχτές τις τρύπες του καμινιού, αρκετό ελεύθερο χώρο στο εσωτερικό του καμινιού (όχι τιγκάρισμα), σιδέρωμα 30 λεπτών στην τελική θερμοκρασία. Τραβήγματα των Υαλωμάτων κατά την Έψηση Τραβήγματα π ου οφείλονται στην υψηλή επιφανε ια~-.-ή τάση του υαλώ ματος Τραβήγματα που οφείλονται σ ε ρωγ μές, στην επιφάνεια του άψητου υαλώματο ς Αυτό το ελάττωμα οφείλεται στην υπερβολική τιμή της επιφανειακής τάσης του ψημένου υαλώματος. Παρουσιάζεται με την αποκάλυψη γυμνών σημείων στο μπισκότο, ιδίως στις άκρες του αντικειμένου. Τα τραβήγματα εμφανίζονται εκεί όπου το ωμό υάλωμα παρουσιάζει σκασίματα, τρυπίτσες, ή όταν είναι πολύ πηκτό κατά το ψήσιμο. Τα τραβήγματα δημιουργούνται όταν η συστολή του υαλώματος κατά το ψήσιμο είναι υπερβολική και απότομη. Το φαινόμενο αυτό είναι πιο έντονο όσο πιο μεγάλο είναι το πάχος του υαλώματος. Έτσι το ελάττωμα αυτό είναι πιο συνηθισμένο στα καλυπτικά υαλώματα, τα οποία χρειάζονται κάποιο πάχος για να αποδώσουν. Πιθανές αιτίες και διορθώσεις: 37

38 Όταν στην επιφάνεια του μmσκότου υπάρχουν περιοχές με μειωμένο πορώδες (σκόνες με λεκέδες λίπους ή τοπικέ ς υαλοποιήσεις). Κατά το ψήσιμο του μmσκότου τα αντικείμενα δεν πρέπει να είναι κοντά στις αντιστάσεις του φούρνου, πρέπει να πλένονται και να στεγνώνουν πριν το υάλωμα όταν έχουν σκόνες ή λεκέδες λίπους. Τραβήγματα παρατηρούνται σε αντικείμενα που όταν ψήθηκαν το υάλωμά τους δεν είχε στεγνώσει. Τα υαλωμένα αντικείμενα πρέπει να τοποθετούνται στο καμίνι στεγνά και να προθερμαίνονται 1 ώρα. Τα πυροχώματα υπό το υάλωμα, πρέπει να τοποθετούνται σε λεπτό πάχος. Σε αντίθετη περίπτωση να ψηθούν στους ~600 C πριν υαλωθούν, έτσι ώστε να σταθεροποιηθούν πάνω στο μπισκότο και να αποκτήσει η επιφάνεια του κεραμικού το κατάλληλο πορώδες για την απορρόφηση του υαλώματος. Πολλές φορές το υάλωμα τραβάει πάνω από ο ξέιδια. Η προσθήκη μιας μολυβδούχας φρίτας ~ 10% ή κόλλας στα οξείδια λειτουργεί σαν συνθετικό υλικό μεταξύ μπισκότου, οξειδίων και υαλώματος. Ο τρόπος χρήσης αερογράφου : αν έχει στεγνώσει πολύ η πρώτη στρώση του υαλώματος ή το χρωστικό οξείδιο, τότε η δεύτερη στρώση το "αισθάνεται" σαν σκόνη, δεν κολλά καλά και τραβάει στο ψήσιμο. Διαλυτά άλατα: τα διαλυτά άλατα του πηλού έρχονται στην επιφάνεια και δημιουργούν τραβήγματα στο υάλωμα. Τα άλατα στον πηλό εξουδετε ρώνονται προσθέτοντάς του 2% BaC0 3 ή ξύδι στο υάλωμα. Όταν το υάλωμα έχει τριφτεί πολύ και η σύνθεσή του είναι πολύ πλαστική. Αντικαθιστούμε τον καολίνη με άλλο λιγότερο πλαστικό ή με ψημένο. Όταν στη σύνθεση του υαλώματος υπάρχει κολεμανίτης 2Cα0.2Β Η 20. Το κρυσταλλικό νερό του κολεμανίτη απομακρύνεται στους 600oC, όπου παρουσιάζει και απότομη συστολή. Η αντικατάστασή του με μια φρίτα κολεμανίτη ή με ψημένο στους 650 C διορθώνει το πρόβλημα. Τα καλυπτικά υαλώματα που περιέχουν Zr0 2 ή ZrSi0 4 παρουσιάζουν συνήθως τραβήγματα λόγω της αυξημένης επιφανειακής τάσης τους στη λιωμένη κατάσταση. Η αντικατάστασή τους με Sn0 2 ελαττώνει τα τραβήγματα γιατί για την ίδια καλυπτικότητα χρειάζεται η μισή ποσότητα σε Sn0 2. Όταν στη σύνθεση του υαλώματος υπάρχει ZnO σε σημαντική ποσότητα δημιουργούνται τραβήγματα γιατί το ZnO συστέλλεται πολύ σε υψηλή θερμοκρασία. Η αντικατάσταση με ψημένο ZnO στους ~ 800 C διορθώνει το πρόβλημα. Όταν υπάρχουν στη σύνθεση του υαλώματος υλικά που αποσυντίθενται σε υψηλές θερμοκρασίες, παρουσιάζονται τραβήγματα. Κατά την αποσύνθεση δημιουργούνται κρατήρες αερίων που αποτελούν την αρχή των τραβηγμάτων και ακόμα παρατηρείται σημαντική συστολή των υλικών. Τα υλικά αυτά είναι κυρίως το MgC0 3, CaC0 3, CaC0 3.MgC0 3. Στις συνθέσεις υαλωμάτων υψηλής θε ρμοκρασίας τα aντικαθιστούμε με βολλαστονίτη (CaO.Si0 2 ), ταλκ (3Mg0.4Si0 2.H 2 0). 38

39 Κρακελάρισμα Πως παρουσιάζεται: το κρακελάρισμα είναι ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο που παρουσιάζεται στα κεραμικά αντικείμενα χαμηλής και υψηλ1ίς θερμοκρασίας, έντονα δε στα αντικείμενα που φέρουν αλκαλικά υαλώματα μεσαίας θερμοκρασίας. Το κρακελάρισμα παρουσιάζεται με τη μορφή πολύ μικρών έως πολύ μεγάλων ρωγμών στο υάλωμα. Το μέγεθος των ρωγμών είναι ανάλογο με το πάχος του υαλώματος. Οι ρωγμές παρουσιάζονται μόλις το αντικείμενο βγει από το φούρνο ή και αργότερα, μετά από εβδομάδες ακόμα και μήνες. Οι ρωγμές που δημιουργούνται, όσο μικρές κι αν είναι, παραμένουν ανεπιθύμητες γιατί το αντικείμενο είναι ακατάλληλο για χρήση. Το υγρό περιεχόμενο περνά από τις ρωγμές του υαλώματος μέσα στη μάζα του πηλού. Εάν το κεραμικό είναι χαμηλής θερμοκρασίας οι πόροι του είναι ανοιχτοί (δεν είναι καθόλου υαλοποιημένο) και έτσι το υγρό "τρέχει" έξω από το αντικείμενο. Εάν το κεραμικό είναι υψηλής θερμοκρασίας -gres- η κεραμική μάζα είναι υαλοποιημένη και δεν υπάρχουν ανοιχτοί πόροι, το υγρό δε θα "τρέξει" έξω από το αντικείμενο, αλλά η υγρασία που παραμένει στο εσωτερικό του αντικειμένου μειώνει την ανθεκτικότητα και την αντοχή του. Το κρακελάρισμα είναι ένα ελάττωμα που παρουσιάζεται σ' όλα τα κεραμικά χαμηλής και υψηλής θερμοκρασίας. Μπορούμε να επέμβουμε έτσι ώστε να το μειώσουμε, ακόμη και να το εξαλείψουμε, αρκεί να γνωρίζουμε τις αιτίες που το δημιουργούν. Κρακελλα ρισμ ένα υαλώ ματα Πως δημιουργείται: κατά το ψήσιμο το υάλωμα αρχίζει να ρευστοποιείται πάνω στο μπισκότο. Υ άλω μα και μπισκότο διαστέλλονται και αρχίζουν να "κολλάνε" μεταξύ τους. Κατά το κρύωμα η θερμοκρασία πέφτει και τα δύο υλικά αρχίζουν να συστέλλονται. Σε κάποια θερμοκρασία ο πηλός σταματάει να συστέλλεται, ενώ το υάλωμα συνεχίζει. Καθώς η θερμοκρασία συνεχίζει να πέφτει το υάλωμα χάνει την ελαστικότητά του, αρχίζει να σκληραίνει, μοιάζει με "στενό παλτό" που όλο τεντώνεται για να καλύψει τον πηλό. Το τέντωμα αυτό θα δημιουργήσει μικρές ρωγμές, δηλαδή το κρακελάρισμα. Το κρακελάρισμα δημιουργείται όταν η συστολή του πηλού είναι μικρότερη από αυτήν του υαλώματος. 39

40 Το υάλω μα βρίσκεται σ ε τάση. Έχε ι μεγαλύτε ρο συντελε στή θερμικής διαστολής από τον πηλό, τε ίν ε ι να συσταλε ί πάνω σ' αυτόν και λόγω έλλε ιψη ς ελαστικότητας, ραγίζει (Κρακελλάρει). Είναι αυτονόητο ότι το υάλωμα και το μπισκότο πρέπει να διαστέλλονται και να συστέλλονται έτσι ώστε να μην αναπτύσσονται μηχανικές τάσεις που οδηγούν στην καταστροφή, τουλάχιστον της επίστρωσης του υαλώματος. Πρέπει να έχουν περίπου ίσους συντελεστές θερμικής διαστολής. Ως συντελεστής θερμικής διαστολής α ορίζεται η αύξηση του μοναδιαίου μήκους 1 cm δοκιμίου όταν η θερμοκρασία αυξηθεί κατά ένα βαθμό. α = ΔL oc-' LΟχΔΘ % διαστολή ΔL ---x loo LO Όπου LO: αρχικό μήκος, ΔL: μεταβολή μήκους, ΔΘ: μεταβολή θερμοκρασίας 40

41 Όταν οι συντελεστές θερμικής διαστολής υαλώματος και μάζας είναι ίδιοι τότε δε θα υπάρχει κρακελάρισμα (θεωρητικά). Στην πραγματικότητα για να ενωθούν τα δύο υλικά μεταξύ τους, έτσι ώστε να μην παρατηρείται κρακελάρισμα, θα πρέπει ο συντελεστής διαστολής του υαλώματος να είναι μικρότερος από το συντελεστή διαστολής του πηλού. Για τη διόρθωση του κρακελαρίσματος μπορούμε να παρέμβουμε στη σύνθεση του υαλώματος ή στη συνταγή του πηλού. Διορθώσεις στη σύνθεση του υαλώματος για να αποφευχθεί το κρακελάρισμα Ο συντελεστής θερμικής διαστολής ενός υαλώματος ελαττώνεται όταν : Προσθέτουμε - 10% Si02 στη σύνθεση του υαλώματος. Το Si02 όμως μπορεί να σκληρύνει το υάλωμα, τότε προσθέτουμε παράλληλα μικρή ποσότητα ενός εύτηκτου υλικού με μικρό συντελεστή θερμικής διαστολής, όπως διπυριτική φρίτα μολύβδου ή φρίτα βορίου στα υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας και δολομίτη ή ταλκ στα υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας. Οταν στη σύνθεση του υαλώματος υπάρχει αρκετή ποσότητα σε Να20, Κ20, το κρακελάρισμα είναι αναπόφευκτο. Η προσθήκη μιας φρίτας λιθίου ή αντικατάσταση μέρους των Να20 και Κ20 με Li02 ή MgO ελαττώνει το συντελεστή διαστολής του υαλώματος. Προσθήκη ή αύξηση του Β 20 3 όχι πάνω από 12%. Το Β 20 3 σε μεγάλη ποσότητα λειτουργεί αντίθετα, προκαλεί δηλαδή κρακελάρισμα. Το κρακελάρισμα διορθώνεται ακόμη όταν: το υάλωμα τοποθετείται σε λεπτό πάχος πάνω στο μπισκότο, αυξάνεται η θερμοκρασία ψησίματός του κατά C, το καμίνι "ανεβαίνει" με ρυθμό C/h και κρυώνει αργά. Αύξηση των CaO, ZnO, Al20 3 στη σύνθεση του υαλώματος ή και προσθήκη Zr02 βελτιώνουν την αντοχή του στο κρακελάρισμα. Διορθώσεις του πηλού για να αποφευχθεί το κρακελάρισμα Στην περίπτωση αυτή πρέπει να προσθέσουμε στον πηλό υλικά που έχουν υψηλό συντελεστή θερμικής διαστολής, έτσι ώστε κατά το κρύωμα ο πηλός να συσταλεί περισσότερο. Μπορούμε να προσθέσουμε ή να αυξήσουμε τους άστριους επειδή περιέχουν Να2 0, Κ20, υλικά με υψηλό συντελεστή διαστολής. Να αντικαταστήσουμε μέρος του καολίνη με Ball Clay, επειδή το τελευταίο περιέχει οξείδια σε τέτοιο ποσοστό Na20, Κ2Ο και Fe203 που αυξάνουν το συντελεστή διαστολής του πηλού. Το Si02 συμπεριφέρ εται διαφορετικά στον πηλό απ' ότι στο υάλωμα. Αύξηση του πυριτικού στο υάλωμα μειώνει το συντελεστή διαστολής του υαλώματος, ενώ αντίθετα στη σύνθεση του πηλού αυξάνει το συντελεστή διαστολής του πηλού. Στο διάγραμμα ( σελ.46 ) φαίνονται οι θερμικές διαστολές του Si02 σε κρυσταλλική και άμορφη μορφή. Στον πηλό το Si02 δρα ως κρυσταλλικό, ενώ στα υαλώματα έχει χάσει την κρυσταλλική του δομή (τηγμένο πυρίτιο). Αυξάνοντας το Si02 στο υάλωμα και στον πηλό μειώνουμε τις πιθανότητες κρακελλαρίσματος. Προσθέτουμε 5-10% στη σύνθεση 41

42 του πηλού. Το Si0 2 βρίσκεται στη φύση σε διάφορες μορφές ως χαλαζίας, χριστοβαλίτης, τριδυμίτης. Οι μορφές αυτές μπορούν να μετατρέπονται σε άλλες μορφές, κάτω από την επίδραση της θερμοκρασίας. Στα διαγράμματα, καθώς και στον πίνακα φαίνονται οι μετασχηματισμοί του Si0 2 σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία, καθώς και οι μεταβολές του όγκου του. Οι σημαντικότεροι aντιστρεπτοί μηχανισμοί είναι: 573 C Quarz α!:+ Quarz β με μεταβολή όγκου(+-) 1,03% 230 C χριστοβαλίτης α!:+ χριστοβαλίτης β με απότομη μεταβολή όγκου(+-) 3% Πάνω από τους C η ασταθής μορφή του Quarz-β μετατρέπεται σιγά σιγά σε ασταθή μορφή χριστοβαλίτη-β και κατά το κρύωμα μετατρέπεται σε σταθερή μορφή χριστοβαλίτη-α. Όσο η θερμοκρασία ανεβαίνει και όσο αυξάνει ο χρόνος ψησίματος, τόσο μεγαλύτερη ποσότητα του Quarz-α μετατρέπεται σε σταθερή μορφή χριστοβαλίτη-α. Οι μεταβολές του Si02 επηρεάζουν ευνοϊκά στη μείωση του κρακελλαρίσματος. Συγκεκριμένα: Στα υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας ( C): το κρακελάρισμα βρίσκεται σε πλήρη δράση μεταξύ C κατά το κρύωμα του καμινιού. Μια αυξημένη συστολή του πηλού σ' αυτή τη θερμοκρασιακή περιοχή θα μείωνε κατά πολύ το κρακελάρισμα. Χρειάζεται στη σύνθεση του πηλού να υπάρχει κάποιο υλικό που να έχει μεγάλο συντελεστή διαστολής. Αυτό το υλικό είναι ο χριστοβαλίτης. Έτσι στη σύνθεση του πηλού προσθέτουμε χριστοβαλίτη από την αρχή ή τον δημιουργούμε προκαλώντας μεγαλύτερη ποσότητα του Quarz-α να μετατραπεί σε χριστοβαλίτη-α κατά το ψήσιμο. Η μετατροπή αυτή γίνεται πιο αποτελεσματική όταν ο Quarz-α είναι λεπτόκοκκος (καλά τριμμένος) και παρουσία καταλυτών CaO, MgO, FeO. Για τους λόγους αυτούς το μπισκότο ψήνεται πιο ψηλά από το υάλωμα (δεύτερο ψήσιμο) με αργό ανέβασμα και σιδέρωμα για 30 λεπτά στην τελική θερμοκρασία. Στα υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας ( C): το υάλωμα αρχίζει να χάνει την ελαστικότητά του μεταξύ C κατά το κρύωμα και να σκληραίνει. Η μετατροπή του Quarz-α σε Quarz-β στους 573 C βοηθάει στη μείωση του κρακελλαρίσματος λόγω της συστολής του πηλού σ' αυτή τη θερμοκρασία. Για τους λόγους αυτούς το ελεύθερο πυριτικό στους πηλούς gres λειτουργεί ευνοϊκά. Το πορώδες για λευκές μάζες χαμηλής θερμοκρασίας Όταν το μπισκότο είναι αρκετά πορώδες η υγρασία της ατμόσφαιρας εισέρχεται μέσα από τους πολύ μικρούς πόρους του υαλώματος ή από τα αγυάλωτα σημεία του μπισκότου στους πόρους της μάζας. Η απορρόφηση της υγρασίας δημιουργεί τάσεις που μεταφέρονται από τους πόρους του μπισκότου στο υάλωμα με αποτέλεσμα να κρακελλάρει το αντικείμενο (π.χ. πλακάκια μπάνιου). Γι' αυτό είναι απαραίτητο στις λευκές πορώδεις μάζες χαμηλής θερμοκρασίας το μπισκότο να ψήνεται ψηλότερα από το υάλωμα (δεύτερο ψήσιμο) γύρω στους C. Το κρακελάρισμα παρουσιάζεται επίσης στα αντικείμενα που βγαίνουν από το φούρνο ζεστά. Αυτό εξηγείται εύκολα γιατί το πάχος του μπισκότου είναι πιο χοντρό από αυτό του υαλώματος, κρυώνει πιο αργά και έτσι δεν έχουμε μια ομοιόμορφη μείωση του όγκου του μπισκότου και του υαλώματος. 42

43 Ξεφλούδισμα Όταν το μπισκότο έχει συντελεστή θερμικής διαστολής μεγαλύτερο από τον αντίστοιχο του υαλώματος, τότε συστέλλεται περισσότερο από το υάλωμα κατά το κρύωμα. Το υάλωμα, που κατά τη διάρκεια του κρυώματος κάλυψε με ομοιογένεια όλη την επιφάνεια του μπισκότου, δε μπορεί να ακολουθήσει τη συστολή του πηλού από τη στιγμή που σκληρύνθηκε. Οι δυνάμεις που ασκούνται στο υάλωμα από τη συστολή του πηλού το αναγκάζουν να αποκολληθεί με μορφή λεπιού παρασύροντας μαζί του κομμάτια μάζας. Το υάλωμα βρίσκεται υπό συμπίεση (θλίψη): Το υάλωμα βρίσκ εται σε συμπίεση. Έχε ι μικρότε ρο συντελεστή θ ε ρμικής διαστολής από τον πηλό, συστέλλεται λιγότε ρο από αυτόν και, λόγω έλλειψη ς ελαστικότητας, ξε φλουδίζε ι Οι παρεμβάσεις που γίνονται για να διορθωθεί το ξεφλούδισμα στο μπισκότο και στο υάλωμα είναι οι αντίθετες από εκείνες που γίνονταν για τη διόρθωση του κρακελλαρίσματος. Στην πράξη παρεμβαίνουμε στη σύνθεση του υαλώματος αυξάνοντας το συντελεστή θερμικής διαστολής του, προσθέτοντας 5-10% αλκαλική φρίτα. Η προσθήκη της αλκαλικής φρίτας μπορεί να "μαλακώσει" το υάλωμα, γι' αυτό όταν έχουμε υαλώματα χαμηλής θερμοκρασίας προσθέτουμε καολίνη σε αναλογία 5:1, 5 μέρη βάρους φρίτας προς 1 μέρος βάρους καολίνη. Για υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας 2:1 αντίστοιχα. Παχύ στρώμα μπαντανά ή πυροχρώματος, ιδίως στις ακμές του αντικειμένου, δημιουργεί ξεφλούδισμα στο υάλωμα. Ξεφλούδισμα 43

44 Τάσεις μεταξύ Υαλώματος και ΜΠισκότου λόγω του διαφορετικού Συντελεστή Θερμικής Διαστολής τους lη περίπτωση: Το υάλω μα κ αι το μπισκ ό το έχουν ίδιο συντελε στή δ ιαστολή ς (πιθανό κρακελλά ρισμα) Όταν ο συντελεστής θερμικής διαστολής του υαλώματος και του μπισκότου είναι όμοιοι, δηλαδή συστέλλονται κατά το κρύωμα στον ίδιο βαθμό, τότε το υάλωμα "κάθεται" στο μπισκότο χωρίς τάσεις και δεν κρακελάρει. Εάν όμως το μπισκότο κατά τη χρήση του διογκώνεται λόγω δέσμευσης υγρασίας και έτσι μεγεθύνεται ο όγκος του, τότε το υάλωμα μπορεί να κρακελάρει. 2η περίπτωση: Το υάλω μα έχει μεγαλύτ ερο συντελε στή διαστολή ς από το μπισκότο (κρακελλά ρισμ α). Όταν ο συντελεστής θερμικής διαστολής του υαλώματος είναι μεγαλύτερος από αυτόν του μπισκότου, δηλαδή συστέλλεται κατά το κρύωμα περισσότερο από το μπισκότο, τότε το υάλωμα υπόκειται σε εφελκυστική τάση. Το μονόπλευρα υαλωμένο πλακίδιο κάμπτεται κοίλα προς την πλευρά του υαλώματος. Το υάλωμα σα μια πολύ λεπτή επιδ ε ρμίδα αποκτά "τριχοειδείς ρωγμές", κρακελάρει. 3η περίπτωση: Το υάλω μα έχε ι μικρότε ρο συ ντελε στή δ ιαστολή ς απ ό το μπισκό το (ξεφλού δ ισμα). 44

45 Όταν ο συντελεστής θερμικής διαστολής του υαλώματος είναι μικρότερος από αυτόν του μπισκότου, δη λαδή το μπισκότο συστέλλεται περισσότερο από το υάλωμα, το συμπιέζει. Το υάλωμα βρίσκεται σε θλίψη. Το πλακίδιο κάμπτεται κυρτά προς την πλευρά του υαλώματος. Το υάλωμα είναι σα μια μεγεθυμένη εmδερμίδα και aποκολλάται "ξεφλουδίζει". Όταν το υάλωμα υπόκειται σε ισχυρή συμπίεση θρυμματίζει το μmσκότο. Προβληματική Προσκόλληση του Ψημένου Υαλώματος στη μάζα Υπάρχει περίπτωση το ψημένο υάλωμα να ξεκολλάει εύκολα κάτω από την επίδραση μικρών κρούσεων με τη μορφή "λεπιών" από το μπισκότο. Η επιφάνεια του μπισκότου στα σημεία της αποκόλλησης είναι καθαρή και λεία, αυτό σημαίνει ότι ανάμεσα στο υάλωμα και στο μπισκότο δεν έχει δημιουργηθεί ενδιάμεση ημιυαλώδης φάση, η οποία εξασφαλίζει και σιγουρεύει την καλή προσκόλληση. Με άλλα λόγια δεν έχουν αντιδράσει μεταξύ τους το υάλωμα και το μπισκότο στην επιφάνεια. Αυτό το πρόβλημα παρουσιάζεται όταν το μπισκότο έχει μεγάλο πορώδες και πολύ πυριτικό στη σύνθεσή του και όταν εφαρμόζονται επάνω του υαλώματα σκληρά και με μεγάλο ιξώδες. Για να διορθώσουμε αυτό το ελάττωμα επεμβαίνουμε αυ ξάνοντας την ευκτητότητα του υαλώματος και το επί τοις % ποσοστό του CaO του μπισκότου. Υπερβολικά Εύτηκτο ή Δύστηκτο Υάλωμα Εάν το υάλωμα είναι υπερβολικά εύτηκτο, τότε κατά το ψήσιμό του ρέει προς τη βάση του αντικειμένου όπου σχηματίζει χοντρές σταγόνες με παχύ στρώμα υαλώματος. Υπ ε ρβολικά εύ τηκτ ο υ άλω μα Σε ιρά υαλω μάτων π ου δ εν έχουν ω ριμάσε ι (δύ στη κτ α) Εάν το μπισκότο είναι πολύ πορώδες, μπορεί να παρατηρηθεί διείσδυση (ρούφηγμα) του υαλώματος. Συμπεριφέρονται έτσι τα υαλώματα που έχουν μικρό διάστημα ωρίμανσης, δηλαδή όταν η θερμοκρασία υαλοποίησης πλησιάζει το σημείο τήξης σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Τα υαλώματα πλούσια σε καολίνη έχουν μεγάλο διάστημα ωρίμανσης και δεν τρέχουν γιατί το Al δίνει υψηλό ιξώδες στο ψημένο υάλωμα. 45

46 Η έλλειψη ευτηκτικότητας (δύστηκτο) εμποδίζει να έχουμε πλήρη υαλοποίηση και έτσι οι επιφάνειες παραμένουν άγριες και γαλακτώδεις. Για να διορθώσουμε την υπερβολική ευκτητικότητα aντικαθιστούμε τα βασικά οξείδια που είναι ιδιαίτερα εύτηκτα με άλλα λιγότερα ή αυξάνοντας τα ποσοστά Α και Si0 2 σε σχέση με τα moles των βασικών οξειδίων ή ακόμη μειώνοντας το Β 203. Όταν το υάλωμα είναι δύστηκτο επεμβαίνουμε αντίθετα. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΟΞΕΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΤΗκτΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΙΞΩΔΕΣ ΤΩΝ ΥΑΛΩΜΆτΩΝ Η θερ μ οκρασ α τ ξης υαλ ματος σε συνάρτηση με τη συμμετοχή των οξειδίων του Το ιξώδες του ψ ημένου υαλώματος σε σχέση με τη συμ μ ετοχή των οξειδίων στη σύνθεσή τ ου Al Al Si0 2 MgO Cr Sn 0 2 Zr02 NiO Fe 20 3 Sb Ti0 2 CaO ZnO BaO SrO FeO CoO Cu O Μη Ο PbO Β Na 20 Η θερμοκρασία τήξης ενός υαλώματος ε ίναι ανάλογη με τη συμμετοχή των, παραπλεύρων οξειδίων στη σύνθεσή του Η θερμοκρασία τήξης ενός υαλώματος είναι αντιστρόφως ανάλογη της συμμετο ής των παραπλεύρων στοιχείων στη σύνθεσή του Zr0 2 Si0 2 Cr Sn0 2 NiO Fe20 3 Ti0 2 CaO MgO ZnO SrO BaO CoO Μη Ο PbO Κ 2 Ο Na 2 0 Β Li 2 0 Α ύξηση της συμμετοχής των παραπλεύρων οξειδίων αυξάνει το ιξ ώδες Αύξηση της συμμετοχής ελαττώνει το ιξώδες Κ 2 0 Li20 46

47 ~ Αποϋαλοποίηση Πολλές φορές, κατά το άνοιγμα του καμινιού πολλά υαλώματα έχουν γαλακτώδη υφή. Το φαινόμενο αυτό είναι πιο έντονο εκεί που το υάλωμα είναι πιο παχύ. Η γαλακτώδης αυτή υφή αποκτά μια ροζ - κόκκινη απόχρωση πάνω από κόκκινες μάζες και έχει την όψη τοπικού παγωμένου κρυστάλλου. Όσο πιο αργό είναι το κρύωμα του καμινιού στους πρώτους C κάτω από την τελική θερμοκρασία ψησίματος τόσο συχνότερη είναι η εμφάνιση του φαινομένου. Αυτό οφείλεται στη δημιουργία πυριτικών ενώσεων ασβεστίου ή ψευδάργυρου ή βορικού ασβεστίου. Το βορικό ασβέστιο δημιουργείται μεταξύ του βορίου του υαλώματος και του ασβεστίου της μάζας. Κατά το κρύωμα τα υαλώματα υψηλής θερμοκρασίας κάτω των 900 C και κάτω των 750 C τα χαμηλής έχουν σκληρύνει και δε συμμετέχουν σε καμία αντίδραση για την δημιουργία κρυστάλλων. Η αύξηση του Al στη σύνθεση του υαλώματος αυξάνει το ιξώδες (μείωση ρευστότητας) του και εμποδίζει τη δημιουργία κρυστάλλων. Προσθήκη μικρής ποσότητας καολίνη ή Al βοηθάει στην εξάλειψη του φαινομένου, ακόμη δε η αύξηση της θερμοκρασίας του μπισκότου γιατί το CaO της μάζας είναι λιγότερο δραστικό για σχηματισμό βορικού ασβεστίου. Επίσης γρήγορη κάθοδος της θερμοκρασίας στους πρώτους 200 C βοηθάει πολύ. ~ Έλλειψη γυαλάδας Συν1Ίθως οφείλεται σε κακή εφαρμογή του υαλώματο ς, πολύ λεπτό στρώμα και ψήσιμο σε χαμηλότερη θερμοκρασία. Παρόμοιο πρόβλημα παρατηρείται και όταν το υάλωμα ψηθεί σε υψηλότερη θερμοκρασία λόγω της εξάτμισης διαφόρων οξειδίων κυρίως του PbO. Όταν η απώλεια της λάμψης παρατηρείται σε μεριές - μεριές της επιφάνειας μπορεί να οφείλεται στα πολύ πορώδη πυρότουβλα ή κόκκους που απορρόφησαν ένα μέρος του ατμού του υαλώματος. Τα ίδιο φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί όταν ψήνεται μπισκότο και υάλωμα δίπλα - δίπλα. Όταν τα υαλώματα είναι πολύ ευαίσθητα στα αέρια φούρνου, του οποίου η ατμόσφαιρα προκαλεί συχνά ελαττώματα. Τα υαλώματα σε μπισκότα κόκκινων πηλών χαμηλής θερμοκρασίας και Φαγιάνς πρέπει να ψήνονται σε οξειδωτική ατμόσφαιρα γιατί αλλιώς μπορεί να γίνουν αναγωγές στο οξείδιο του μολύβδου. Αντίθετα τα αλκαλικά υαλώματα πορσελάνης και gres γίνονται πιο βελούδινα και γυαλιστερά σε αναγωγική ατμόσφαιρα. Στα υαλώματα έχουν κακή επίδραση οι υδρατμοί και το S0 2. Οι πρώτοι προκαλούν ρυτίδες και μειώνουν την λάμψη, ενώ το S0 2 προκαλεί εξανθήματα και φυσαλίδες στο εσωτερικό του υαλώματος και προσβάλει χημικά πολλά χρώματα. 47

48 8. ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΟΕΕΙΔΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝτΑΙ ΣΤΗΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙ Π ΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΠΟΥ ΤΑ ΠΑΡΕΧΟΥΝ ΟΞΕΙΔΙΑ ΠΟΥ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΔΙΑΛΥΤΟΤΗΤΑ ΧΗΜΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΜΟΡΙΑΚΟ ΒΑΡΟΣ ι Si0 2 FLINT ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ Si02 60ι1 ΟΞΕΙΔΙΟ SILICA ΠΥΡΙΤΙΟΥ [QUARTZ ) ΑΔ ΙΑΛΥ Τ Ο Si0 2 60ι 1 {ΠΥΡΙΤΙΚΟ) ΚΑΟΛΙΝΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Al Si02. 2Η ι1 I Al20 3 ΚΑΟΛΙΝΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Al Si0 2 2Η20 258ι1 ΟΞΕΙΔΙΟ ΑΡΓΙΛΙΟΥ ΑΛΟΥΜΙΝΑ ΨΗΜΕΝΗ ΑΔΙΆΛΥΤΟ Al ι9 {ΑΛΟΥΜΙΝΑ ) ΕΝΥΔΡΗ ΑΛΟΥΜΙΝΑ ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ Al2 {Ο Η 2 ) 156, Na20 Ο Ξ ΕΙΔ Ι Ο ΝΑΤΡΙΟΥ ΑΣΤΡΙΟΣ ΝΑΤΡΙΟΥ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Na20. Al Si02 524ι3 Χρ ση στο ι χε ων ΑΛΚΑΛΙΚΉ ΦΡΙΤΑ ΑΔΙΑΛΥΤΟ κατασκευαστ ΑΝΘΡΑΚΙΚΟ ΝΑΤΡΙΟ ΔΙΑΛΥΤΟ Na2C ΒΟΡΑΚΑΣ ΔΙΑΛΥΤΟ Na20. 2 Β 2 Ο Η ι5 ΠΗ ΓΜΑΤΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Οι417 Na20 Ο ι 31 Ο Κ2 Ο. 1 ι 18 Al ι 565 Si02 705ι3 Oι27 3Ca0 Οι764 ΝΕΦΕΛΟΣΥΕΝΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Na20. 1 ι 11Al ι ι5 Si02 Κ 2 Ο Οι236 i Κ 2 0 Ο ΞΕ Ι ΔΙΟ ΚΑΛΙΟΥ ΑΣΤΡΙΟΣ ΚΑΛΙΟΥ ΑΝΘΡΑΚΙΚΟ ΚΑΛΙΟ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Κ2 Ο. Al Si02 556ι5 ΔΙΑΛΥΤΟ K2C ΝΙΤΡΙΚΟ ΚΑΛΙΟ ΔΙΑΛΥΤΟ ΚΝΟ Na20 Οι ι3 ΠΗΓΜΑΤΙΤΗΣ ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ Οι310 Κ Al I 565 Si02 ΝΕΦΕΛΟΣΥΕΝΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ cao Οι273 ο I 764 Na Al I 88 Si Κ

49 ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΟΞΕΙΔΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝτΑΙ ΣΤΗΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΠΟΥ ΤΑ ΠΑΡΕΧΟΥΝ ( ΠΙΝΑΚΑ Σ 2) ΟΞΕΙΔΙΑ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΔΙΑΛΥΤΟΤΗΤΑ ΧΗΜΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΜΟΡΙΑΚΟ ΒΑΡΟΣ Li20 Ο ΞΕ ΙΔΙΟ ΛΙΘΙΟΥ ΑΝΘΡΑΚΙΚΟ ΛΙΘΙΟ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Li2C03 73,9 ΠΕΤΑΛΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Li20. Al Si ,503 ΛΕΠΙΔΟΛΙΘΟΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ Li20. 1, ,6 Al20 3.3,76 Si02 0,369 Κ 2 0 CaO ΟΞΕΙ Δ ΙΟ ΑΣΒΕΣΤΙΟΥ ΑΝΘ ΡΑΚΙΚΟ ΑΣΒΕΣΤΙΟ ΑΔΙΑΛΥΤΟ caco3 100 ΜΑΡΜΑΡ ΟΣΚΟΝΗ ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ CaC Δ ΟΛΟΜΙΤ Η Σ ΑΔΙΑΛΥΤΟ CaC03. MgC03 184,4 Α ΣΤΡΙΟΣ ΑΣΒΕΣΤΙΟΥ ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ CaO. Al Si02 278,1 ΚΟΛΕΜΑΝ ΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛ Υ Τ Ο 2Ca0. 3Β20 3. SH ΦΩ ΣΦΟΡΙΚΟ ΑΣΒΕΣΤΙΟ ΑΔ ΙΑΛΥΤΟ Ca3 (ΡΟ 4 ) 2 310,2 MgO ΟΞΕΙΔΙΟ ΜΑΓΝΗΣΙΟΥ ΑΝΘΡΑΚΙΚΟ ΜΑΓΝΉΣΙΟ ΑΔΙΑΛ Υ Τ Ο MgC03 84,3 ΔΟΛΟΜΙΤΗΣ ΑΔΙΑΛΥΤΟ CaC0 3 MgC ,4 ΤΑΛΚ ΑΔΙΑΛΥΤΟ 3Mg 0. 4Si02. Η ,2 BaO ΟΞΕΙΔΙΟ ΒΑΡΙΟΥ ΑΝΘΡΑΚΙΚΟ ΒΑ ΡΙΟ ΑΔΙΑΛΥΤΟ BaC ,4 ZnO ΟΞΕΙΔΙΟ ΨΕΥΔΑΡΓΎΡΟΥ ΟΞΕΙΔΙΟ ΨΕΥΔΑΡΓ ΎΡΟΥ ΑΔΙΑΛΥΤΟ ZnO 81,4 SrO ΟΞ ΕΙΔΙ Ο ΣΤ Ρ ΟΝ Τ ΙΟΥ ΟΞΕΙΔΙΟ ΣΤ ΡΟΝΤ ΙΟΥ ΑΔΙΑΛΥΤΟ SrO 147,6 49

50 ~ ΤΑ ΚΥΡΙΑ 08ΕΙ ΔΙΑ ΠΟΥ ΧΡ ΗΣΙΜΟΠΟ Ι ΟΥΝτΑΙ ΣΤΗΝ ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙ Π ΡΩΤ ΕΣ ΥΛΕΣ ΠΟΥ ΤΑ ΠΑΡΕΧΟΥΝ ( ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ) ΟΞΕΙΔΙΑ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΠΡΩΤΕΣ ΥΛΕΣ ΔΙΑΛΥΤΟΤΗΤΑ ΧΗΜΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ ΜΟΡΙΑΚΟ. I ΒΑΡΟΣ PbO ΟΞΕΙΔΙΟ ΜΟΛΎΒΔΟΥ ΜΟΝΟΠΥΡΙΤΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΔΟΣ Δ Ι ΠΥΡΙΤΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΣΕΣΚΙΟΠΥΡΙΤΙΚΟΣ ΑΔΙΆΛΥΤΟ PbO. Si02 283,3 ΑΔΙΆΛΥΤΟ PbO. 2 Si02 343,3 313,5- ΑΔΙΆΛΥΤΟ PbO. 1, 5 Si0 2 ΜΟΛΥΒΔΟΣ 4 ΓΆΛΕ ΝΑ ΑΔΙΆΛΥΤΟ PbS 239 ΛΙΘΑΡΓΥΡΟΣ ΑΔΙΆΛΥΤΟ PbO 223,2 ΜΙ ΝΙΟ ΑΔΙΆΛΥΤΟ Pb ,6 ΑΝΘΡΑΚΙΚΟΣ ΜΟΛΥΒΔΟΣ ΑΔΙΆΛΥΤΟ 2PbC03. Pb (ΟΗ ) 2 775, ΒΟΡΑΚΑΣ ΔΙΆΛΥΤΟ ΟΞΕΙΔΙΟ ΒΟΡΙΟΥ : ΦΡΙΤΑ ΚΟΛ Ε ΜΑΝΙΤΗ Na Η2Ο 381,5 ΒΟΡΙΚΟ ΟΞΥ ΔΙΆΛΥΤΟ 8 2 Ο 3. 3 Η ,7 ΚΟΛΕΜΑΝΙΤΗΣ Α Δ ΙΆΛΥΤΟ 2Ca Η 2 0 Χρ ση ΑΔΙΆΛΥΤΟ στοιχε ων κατασκευαστ 412 Χρ ση ΦΡΙΤΑ ΒΟΡΑΚΑ ΑΔΙΆΛΥΤΟ στο ι χε ων κατασκευαστ 50

51 9. ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΧΡΩΣΤΙΚΉ ΕΝΩΣΗ, ΤΗΝ ΘΕΡΜΟΚΡ ΑΣΙΑ ΕΨΗΣΗΣ, ΤΗΝ ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΟΥΚΑΜΙΝΙΟΥ, ΤΗΝ ΣΥΝΘΕΣΗ ΥΑΛΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ 51

52 Ο ΧΡΩΜΑΤΙΕΜΟΣ ΤΩΝ ΥΑΛΩΜΆΤΩΝ κατά Wolf Ε. Matthes % ΧΡΩΣΤ ΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣ ΙΑ ΨΗΣΙΜΑτΟΣ ΑτΜΟΣ ΦΑΙ ΡΑ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΣΥΝΘΕΣΗ ΥΑΛΩΜΑτΟΣ ΠΕ ΡΙΕΙ<τ Ι ΚΟΤΗτΑ Τ ΗΣ ΧΡΩΣ Τ ΙΚΗΣ ΠΑΡΑΊΉΡΗΣΕΙΣ ΕΝΩΣ ΗΣ ======~============~===== οξείδιο Σιδήρου Έως ll00 C Οξειδω τικ ουδ τ ε ρη ως Αλ κ αλο - βορ ικ ά φτωχά σε Al % Fe 20 3 Μολυ βδούχα φτωχά σε C ως 1280 C Αναγωγικ δωτικ Οξει - Αλκαλ ικά - αλκαλογαι - ώδη MgO με 5-1 0% Fe 20 3 Οξειδωτικό κ ρύωμα, μ ικρ ή π εριεκτικό τ η τ α σε Li 2 0, Ρ στο γυαλί αναπτύσσεται το χρώμα καλύτερα. οξε ί διο Χρωμ ί ου Έως C Οξειδω τικ Π ο λύ πλούσια σε μ ό λυ β δο κα ι φ τ ω χά σε Al 2 0 3, 8 2 Ο % Cr20 3 Ι διαίτερα σε μ ολυβδούχ α χαμ ηλής θερ μ οκρασίας 880 C έως 940 C π αρουσία Sn0 2 έχουμε π ορ τ οκαλοκό κ κινο. οξείδιο Χαλκού Σε λες τις θερ μ οκρασ ες Ισχυρ αν αγωγ Σε όλα σχεδόν τ α γυαλ ι ά 0,4-2 % cuo Το Sn0 2 δρα ευνο r κά στο χρώμα. οξείδιο Νικελίου Α π 1120 C ως 1270 C Οξειδωτικ Μόνο σε ματ γυαλί I 2-4% NiO π ου π ερ ι έχει βάριο Αργό κρύωμ α είναι α π αραίτη τ ο και τ σ ί γκο χλωρ ί διο Χρυσού Σε λε ς τ ι ς θερμοκρασ ες Οξε ι δω τικ ως ελαφρά αναγωγική Ο, 3-1 % Au C1 3 Α ργό κρύω μα οξείδιο Ουραν ί ου Έως 1080 C Οξειδω τι κή Πολύ πλούσ ι α σε μ όλυβδο 2-1ο% uo3 Λόγω ακτινοβολίας ελάχιστα χρησιμοπο ι είτα ι Κάδμιο και Σελήνιο Έως ll50 C Έως 1260 C Ι σχυρή οξ ε ιδω τι κή Οξειδω τ ική Χωρίς μόλυ βδο, πλούσια σε α λ κ άλια Όλα τ α γυαλιά Χρ η σ ιμ ο π οιεί τα ι stai ns Se-Cd Stain s Cd και se 4-15 % 51

53 % ΠΕΡΙΕRτΙΚοτΗΤΑ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΧΡΩΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑτΗΡΗΣΕΙΣ ΨΗΣΙΜΑΊΌΣ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΥΑΛΩΜΑΊ'ΟΣ ΕΝΩΣΗΣ - ~- ' i οξείδιο Χρωμίου Έως 1050 C Οξειδωτικ Πλο σια σε 0,5-2% Cr20 3 Τ ο Sn02 ε ν α ι απαρα τητο για μ λυβδο 1-4 % Sn02 την ανάπτυξη του χρώματος. οξείδιο Σιδήρου Χαμηλή Οξειδωτ ικ ή Πλούσια σε 5-15% Fe20 3 Το γυαλί πρέπει να περιέ χ ει θερμοκρασία έως μόλυβδ ο, φτωχά μ ι κρά ποσοστά Li02, P20 s, Ti C σε Al % Ti0 2 ε να ι Οξειδωτική 5-10 % Fe20 3 Υψηλή θερ μ ο κ ρασία Σε όλα τα ματ από 1100 C έως 1220 C γ υα λ ιά οξείδιο Έως 1050 C Οξε ι δωτική Πλούσια σε 2-4 % Sb20 3 Μ ι κρή ποσότητα σε Ti02, Sn02 Αντιμονίου μόλυβδο + 0,5-1% είναι αναγκαία. Τ ο Sb20 3 ε ί ναι Fe20 3 τοξικό. απαρα τητο. οξείδιο Έως 1260 C Οξειδωτική ή Σε όλ α τα 2-4 % Sb % Ti02 είναι α ν αγκαί ο όπ ω ς Αντιμονίου+ ελαφρά γυαλιά που και οξείδιο Χρωμίου αναγω γ ική περιέ χ ου ν α ρκετό 0,1-0,5% Cr20 3 Ti02. σουλφίδιο Καδμίου Εως 1140 C Οξειδωτική Αλκα λ ικά γυαλιά Χρησιμοπ οι εί τ και σεληνίου αι υπό μορφή stains. Εως 1260 C Ο ξε ι δωτ ι κή Σ χ εδό ν για όλα Τ ο stain τα γυαλ ι ά πρ έ πε ι να περιέχει ζιρκό ν ιο 5-15% οξείδιο Ουρανίου Έως 1100 C Οξειδωτική Πλούσια σε 5-10 % uo3, μ όλυβδο 52

54 ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ.ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΣΥΝΘΕΣΗ % ΠΕΡΙΕκτΙΚοτΗΤΑ ΧΡΩΣΤ Ι ΚΗ ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡ.ΑτΗΡΗΣΕΙΣ ΨΗΣΙΜΜΌΣ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΥΑΛΩΜΑΊ'ΟΣ ΕΝΩΣΗΣ [~." iίίί~ ~ ilff~ οξείδιο Σιδήρου Έ ως 1150 C Οξειδωτ ι κ ή Μολυβδούχα 2-6% Fe20 3 Σε λ ί γο υψηλότ ε ρ η θε ρμοκρασί α γυ αλι ά έ χου με κ αφέ χ ρώμ α Οξειδωτική Έως 1190 C 3-10 % Fe20 3 Αλ κ αλ ικά γ υ αλιά φ τ ωχά σε Al20 3, Β 2 0 3, CaO,MgO Έ ω ς l 280 C Οξειδω τ ική 1-4% Fe Το Sn0 2 ε μ π οδί ζ ει τ η ν α νά πτ υ ξ η Μάτ γυαλιά τ ου χρώ ματος. π λ ο ύσι α σε ZnO, BaO, Ti02, MgO οξείδιο Χρωμίου Έ ως 1050 C Οξειδωτική Αλκαλικά, μα τ 0,1-2% βαρ ί ου Cr20 3 σουλφίδιο Καδμίου Έως 1150 C Ο ξειδωτι κ ή Αλκ α λ ι κά Ε π ι κ ί ν δυ ν ο - το ξ ι κ ό γυαλώματ α οξείδιο Έως 1100 C Ο ξε ιδ ωτική Μολυ β δ ού χα 2-4 % Sb20 3 Μικρή περιεκ τ ικότη τα σε Ti02, Αντιμονίου γυ α λ ι ά ' ZnO, Sn02 σταθεροποιε ί το χ ρώμα οξείδιο Τιτανίου Σε όλες τις Ο ξειδωτική Μο λ υ βδ ού χα, 2-15 % Ti02 Ε κ τός α π ό τ α μ ολ υ β δο ύ χα μ ι κρή θερ μο κρ α σίες αλκαλικά γυα λ ι ά π εριεκτικ ότη τα σε Fe20 3 είν αι α ν αγκαία οξείδιο Νικελίου Έ ως 1180 C Οξειδωτικ ή Μολυβδούχα 1-3 % NiO Για φωτε ι νό κίτρινο χρειάζετα ι ZnO, BaO και πολύ MgO σ τ ο οξείδιο Ουρανίου Σε όλ ες τ ις Οξειδωτική Σε όλα τ α γυαλ ι ά 2-10% uo3 θερμ ο κρασ ίες γυαλί. 53

55 ΧΡΩΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΨΗΣΙΜΑτΟΣ ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΣΥΝΘΕΣΗ Υ.ΑΛΩΜΑτΟΣ % ΠΕΡΙΕκτΙΚοτΗΤΑ ΤΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ I ΠΑΡ.ΑτΗΡΗΣΕΙΣ ΕΝΩΣΗΣ οξείδιο Χαλκού Σε όλες τις θερμοκρασίες μέχρι κώνο Seger 1 0 Οξειδωτική Σε μολυβδούχα γυαλιά και σε πολλά ματ 1-5% CuO I Σε υψηλές θερμοκρασίες το CuO εξατμίζεται, μεγάλη π εριεκτικότητα σε CuO δίνει μεταλλικό μαύρο. οξείδιο Χρωμίου Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική ή και αναγωγική Σε όλα τα γυαλιά εκτός από γυαλιά ZnO 1-5 % Cr Σε γυαλιά πλούσια σε αλκάλια χρειάζεται Cr20 3 πάνω από 2 %, σε γυαλιά πλούσια σε μόλυβδο δεν έχουμε πράσινο χρώμα κάτω από 1000 C. οξείδιο Σιδήρου Σε όλες τις θερμοκρασίες Αναγωγική και γρήγορο κρύωμα Ο ι 2-2% Fe203 Γρήγορο κρύωμα για να αποφύγουμε την επανοξείδωση του Fe. Σε όλες, αλλά ιδιαίτερα στις Οξειδωτική Γυαλιά με Ca0-B20 3 I 1-3% Fe20 3 και πλ ούσια σε MgO Σκούρο πράσινο σαν «το χρώμα του λαδιού» υψηλές θερμοκρασίες. οξείδιο Νικελίου Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική Γυαλιά με πλούσια περιεκτικότητα σε Ti02 και MgO 1-5% NiO Καλύτερα αποτελέσματα σε ματ γυαλιά. οξείδιο Κοβαλτίου Πάνω από 1150 C Οξειδωτική Γυαλιά ματ τιτανίου 2-4 % CoO Β είναι αναγκαίο για την καλύτερη ανάπτυξη του χρώματος σουλφίδιο Καδμίου & οξείδιο Σιδήρου Μέχρ ι 1150 C Οξειδωτική Αλκαλικά γυαλιά Ο ι 5-2% Fe203 οξείδιο Κοβαλτίου Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική ή και αναγωγική Σε όλα τα γυαλιά που περιέχουν ZnO Ο ι 05-2% CoO Γυαλιά που περιέχουν αρκετό MgO και Ti02 δίνουν βιολετί μπλέ. Γυαλιά που περιέχουν αρκετό ZnO και BaO χρειάζονται πολύ λίγο CoO οξείδιο Χαλκού Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική Αλκαλικά γυαλιά φτωχά σε Α % CuO Η παρουσία ΡbΟι Α ι Ti0 2 καταστρέφει το μπλέ. οξείδιο Νικελίου Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική Ματ γυαλιά με ψευδάργυρο 1-4% NiO οξείδιο Τιτανίου Πάνω από τους 1150 C Αναγωγική 4-10% τ ι 0 2 ZnO και Sπ0 2 βοηθούν την ανάπτυξη του μπλέ. 54

56 ΧΡΩΣΤΙΚΉ ΕΝΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΨΗΣΙΜΜΌΣ ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΣΥΝΘΕ ΣΗ ΥΑΛΩΜΑτΟΣ % ΠΕΡΙΕΚ'rΙΚοτΗτΑ ΤΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΑΡΑτΗΡΗΣΕΙΣ οξείδιο Σιδήρου Σε όλες τις θερμοκρασ ί ες Οξε ι δωτική ή κα ι αν αγωγ ι κή Σε όλα τα γυαλιά I 4-10% Fe20 3 Γυαλιά που π ερι έ χουν αρκετή ποσό τητα PbO και αλκαλ ίων δεν δίν ουν καλά απο τ ε λ έσματα γιατί ένα μ έ ρος του Fe μένει αδιάλυτο. οξείδιο Μαγγανίου Σε ό λ ες τις θερμοκρασίες μέ χρι τον κώνο Seger 10 Ο ξειδωτική Σε όλα τα γυα λ ιά εκτός από γυαλ ι ά πλούσια σε αλκάλια. Ι 4-8 % Mn02 Τ ο Mn02 εξατμίζεται σε υψηλές θερμοκρασίες. Σε μεγάλη π οσότητα δίνει μαύρο. οξείδιο Χρωμίου Σε όλες τις θερμοκρασ ί ες Οξειδω τ ική ή αναγωγικ ή Σε γυαλιά πλούσια σε ZnO 1-3% Cr20 3 οξείδιο του Νικελίου Σε όλες τ ι ς θερμοκρασίες Οξειδωτική Σε μολυβδούχα γυαλιά και σε ματ βαρίου 2-5 % NiO Ti02 και MgO σε μ ικρές ποσότητες. οξείδιο Χαλκού Σε όλ ε ς τ ι ς θερμοκρασ ί ες συ ν ήθως πάνω από κώνο Seger 2a. Αναγωγική Σε γυαλιά αναγωγ ή ς I 1-3% CuO Οξειδωτική Σ ε ματ τι τ αν ί ο υ 1-3 % CuO Σε όλ ες τ ι ς θερμοκρα σ ίες οξείδιο Μαγγανίου Ι Σε όλ ες τ ις θερμοκρασ ί ες Οξειδωτ ι κή ή αναγωγική Σε όλα τα γυα λ ιά 6-30% Mn02 Σε μ εγάλες ποσότητες Mn02, το γυαλί πρέπε ι ν α είνα ι αραιό. οξείδιο Σιδήρου I Πάνω από 1190 C Αναγωγικ ή Ασ τ ριούχα γυαλιά 8-15 % Fe20 3 Μεγάλ η ποσότητα σε Si02 είναι αναγκαία. οξε ί διο Χαλκού ανάμειξη οξειδίων CoO+CuO+MnO, +Fe,O, Μέ χ ρι 1100 C Σ ε ό λε ς τις θερμοκρασίες Σε όλες τις θερμοκρασίες Οξειδωτική Οξειδωτική Οξειδωτική αναγωγική ή Μολυβδού χα Σε ό λ α τα γυαλιά Σε όλα τα γυαλιά % Fe % CuO I ι Ανά~ ε ι ξη έως ~5 % σε ισα ποσοστα I I Μαύρο μεταλλικό 55

57 ΧΡΩΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ ΨΗΣΙΜΑΊΌΣ.ΑτΜΟΣΦΑΙΡΑ ΚΑΜΙΝΙΟΥ ΣΥΝΘΕΣΗ ΥΑΛΩΜΑτΟΣ % ΠΕΡΙΕκτΙΚοτΗΤΑ ΤΗΣ ΧΡΩΣΤΙΚΗΣ I ΠΑΡ.ΑτΗΡΗΣΕΙΣ ΕΝΩΣΗΣ οξείδιο Κοβαλτίου Σε όλες τις θερμοκρασίες. Οξειδωτική ή αναγωγική ή Ουδέτερη Σε γυαλιά πλούσι α σε ZnO 0, 05-2 % CoO I Σε υαλώματα πλούσια σε MgO και Ti02 το χρώ μ α αποκτά βιλετί ή πρασινωπή απόχρωση αντίστοιχα. Σε υαλώματα Βαρίου το CoO πρέπει να χρησιμοποιείται σε μικρές ποσότητες. οξείδιο Χαλκού I Σε όλες τις θερμοκρασίες. I Ουδέτερη έως Οξειδωτική I Υαλώματα πλούσ ι α ι 1-4 % CuO σε Αλκάλια, αλλα χαμηλό Al20 3. ποσοστό Η παρουσία των οξειδίων PbO, Al20 3, ZnO, Ti02, εμποδίζει την ανάπτυξη του μπλέ χράματος. οξείδιο Νικελίου Σε όλες τ ι ς θερμοκρασίες Ουδέτερη Οξειδωτι κή έως Σε υαλώματα ματ ψευδαργύρου (ZnO) I 1-4 % NiO Στα κρυσταλλικά υαλώματα, οι κρύσταλλοι Zn0-Si02, χρωματίζονται μπλέ έως πρασινο μπλέ από τα ιόντα του Ni. Οξείδιο Τιτανίου Π άνω από τους 1150 C. Αναγωγική Ουδέτερη έως Σε όλα τα υαλώματα με Ti % Η παρουσία ZnO και Sn02 ευνοεί την ανάπτυξ η του μπλε χρώματος. ελαφρά αναγωγή Η ανάπτυξη του χρώμα το ς φαίνεται ότι ευνοείται από το πολύ γρήγορο κρύωμα. ανάμειξη οξειδίων Sb Sn0 2 ι Σε όλες τις θερμοκρασίες συνήθως πάνω από 1050 C I Αναγωγική I Σχεδόν γ ι α όλα τα γυαλ ι ά 2-4 % Sbρ % Sn02 I Το χρώμα που δίνει λέγεται «γκριζο - άσπρο περιστεριού». ανάμειξη οξειδίων Ni0+Ti0 2 +Co0 Σε όλες τ ι ς θερμοκρασίες I Οξε ιδωτ ι~ή αναγωγικη ή J ι 2-5 % ΝιΟ + 0,2-0,8%Co0 r Συνήθως σε γυαλιά που περιέχουν τιτάνιο ή σε ματ γυαλιά. 56