παράδοσnς μόνο λέξn: Από μtα αναζnτώvrας προφορ11<nς n σχεδόν παγκόσμ1α εξάπλωσn Αμερικανικό Ι<ολλέγιο θεσσαλονf κnς / το νοnμα τnς

Transcript

1 Από μtα μόνο λέξn: αναζnτώvrας / το νοnμα τnς tt / tt χαμεν ι1ς / προφορ11<nς παράδοσnς Ι<οινωνικn Αίγλι1 Μπρούσκου ανθρωπολόγος Αμερικανικό Ι<ολλέγιο θεσσαλονf κnς Τα παραμύθια κα1 n σχεδόν παγκόσμ1α εξάπλωσn τους είναι ένα από εκείνα τα ανθρωπολογ1κά φαινόμενα που δεν περf μεναν τnν παγκοσμ10ποί nσn του ε1κοστού και του ε1κοστού πρώτου α1ώνα γ1α να εμφαν1στούν. Εδώ και εκατοντάδες χρόνια. fσως και χ1λ1άδες. έχουν μεταφερθεί προφορ1κά από χώρα σε χώρα. από λαό σε λαό. διαμορφώνοντας έτσ1 μ1α κο1νn παγκόσμια κλnρονομ1ά που φαfνεται πως κατάφερε να ε1σχωρεf κάθε φορά και να εγκαθίσταται σε δ~αφορεηκά πολπ1σμ1κά περ1βάλλοντα. παίρνοντας μορφές εξαφετ1κά 01κεfες. χωρίς ωστόσο να χάνε~ τα παγκόσμω στο1χεία του. Τα παραμύθια εfναι n π10 παγκόσμω από όλες τ1ς προφορ1κές αφnγnμαηκές μορφές του ανθρώπ1νου πολπ1σμού. Από τnν άλλn τα παραμύθω έχουν εδώ και αιώνες μια διαλεκηκn σχέσn με τnν γραπτn λογοτεχνία όλων των εγγράμματων πολπ1σμών. από τnν αρχαία Ι<ίνα και Ινδiα. τnν Περσία. τnν Μεσοποταμfα. τnν Αίγυπτο 1<01 τnν Ελλάδα. τον Ρωμαϊκό κόσμο. τον Δυηκό και Βυζαντ1νό Μεσαfωνα. τον Ιουδαϊκό και Αραβ1κό κόσμο. Μ1α σχέσn τόσο γερά υφασμένn που είναι αδύνατο στους μελετnτές να κάνουν μ1α σαφn δ1άκρ10n τnς γραπτnς από τnν προφορ1κn παράδοσn των παραμυθ1ών. Κω εδώ που τα λέμε, αυτό δεν χρε1άζετ01 κ1όλας. μ1ας κω πολλές από ης αφnγnσε1ς αυτές έχουν εξίσου περάσε~ από τα χείλn των αγράμματων παραμυθάδων σης π10 σnμαντ1κές λογοτεχν1κές συλλογές. καθώς και αντίστροφα., 1στορίες. έπn. παραδόσε1ς. νουβέλες. μύθο~. Βίο1 αγfων. γραμμένα από επώνυμους συγγραφεfς όπως ο Όμnρος. ο Ηρόδοτος. ο Αiσωπος. ο Οβίδ1ος. ο Βοκκάκ1ος. ο Chaucer. ο συγγραφέας του "Χίλ1ες κω μ~α νύχτες" έχουν περάσε1 στnν προφορ1κn παράδοσn (μέσα από το δ1άβασμά τους σε ακροατnριο) και έχουν μεταδοθεί χωρίς ποτέ κανείς να θυμάτω τnν προέλευσn τους. που εξάλλου ε(ναι σίγουρο ότ1 έχει εν μέρει προφορικn προέλευσn 1 Η μελέτn των παραμυθ1ών έχε~ nδn από τον 190 ωώνα στnριχτεί στn συλλογn των τοπικών και ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ

2 ε θνικών ρεπερτορίων. με αποτέλεσμα τn ν συσσώρευσn χιλιάδων παραλλαγών σε αρχ εία. και τn δnμοσίευσn τους σε σπμαντικές συλλ ογές. Σιωπάς αυτnς τnς μελέτnς ανάλογα μ ε τους θεωρnτιιωύς προσανατολ1σμούς των ερευνnτών 11ταν καταρχnν n σύγκρ1011 όλων αυτών των καταγραμμένων παραμυ81ών προ κεψένου για μερικούς να ανιχνευτεί n διαδρομn τ nς διάδοσnς του κάθε παραμυ θ1ού και επομένως n αρχ ικn του καταγωγn ι<αι μορφn. Το βασ 1κό εργαλείο αuτriς τnς συγκριτικnς προσπάθε~ας τnς ιστορικογεωγραφ1κ nς n Φ1νλανδ1κnς λεγόμενnς σχολιlς. ιωτασκευάστnκε μετά από πολύχρονες προσπάθειες από τον Φ1νλανδό Aantti Aan1e ι<αι τον Αμερ1κανό Stith Thompson με τn μ ο ρφn ενός παγκόσμ10υ καταλόγου των παραμυθ1ών ( Aarne Thon1pson πρώτn έκδοσn το 1961 ). σε σχέσn με τον οποίον καταρτfζοντα1 01 εθνιιωί 1ωτάλ ογο1 των παραμυθ1ών. ενώ παράλλnλα τον εμηλουτίζουν 1. Άλλο~ ερευ νnτές ασχολιlθnι<αν. ο καθένας από τnν θεωρnηκn σκοπιά του. με τrιν ανάλυσn των παραμυθιών. αναζnτώντας τnν αρχικn σnμασία του ς. του νοnματος π ο υ μπορεί n κάθε αφnγnσn να φέρε1 1 Όλες α υτές 01 έρευνες στnρfχτnι<αν σε ι<αταγραμμένες όπως είπαμε παραλλαγές των παραμυθιών 1<01 ελαχίστως έλαβαν υπόψn του ς τnν σnμασία τnς προφορικότn τα ς του είδους που μελετούσαν. Και αυτό παρόλο που σnμαντ1κοί μελετnτές εντόπ~σαν τn σnμαοία αυτnς τπς διάστασnς για τn διαμόρφωσn του ίδιου του παραμυθιού: το γεγονός ότι τα παραμύθ ια προιωμένου να μεταδοθού ν χρειάζονται εξ ορισμού τους παραμυθάδες και το αιφοατnριο. Αυτούς που τα γνωρίζουν. τα επ1λέγουν κάθε φορά 1<01 τα διαμορφώνουν ανάλογα με αυτούς π ου τα ακούνε. τα ι<αταλαβαfνουν. και που σε τελευταία ανάλυσn τα προτψούν n τα απορρίπτουν. Αυτό σnμαίνει ότι n προφορ1κn δ~άδοσn των παραμυθ1ών στnρίζετα1 στnν ύπαρξn μιας συλλογικnς μνnμnς. Είναι επίσnς σίγουρο ότι ένα μεγάλο μέρ ο ς του νοnματος των παραμυθιών. αυτό που στnρίζετα1 σης εξωλεκηκές μορφ ές επ11<01νωνίας χάνεται από τn σηγμn που το παραμύθι ιωταγράφεται και απ οσπάται από το αφnγnμαηκό του περιβάλλον. Χάνεται επfσnς το συχνό πέρασμα από τn μια μορφn του προφορ1κού λόγου στnν άλλn. το πέρασμα δnλαμ από το παραμύθι στο τραγούδι. στn μπαλάντα και αντίστροφα. καθώς και ό.η αυτές οι εναλλαγές σnμαίνουν για τους χ ρnοτες. Αυτού του είδους n προσέγγισn. n πλιlρnς δnλαμ παρατnρnσn κα ι καταγραφn του συνολ11ωύ φαινομένου τnς αφnγnσnς και ακρόασnς εισnλθε στnν παραμυθολογικn έρευνα μέσω τnς κοινωνικnς ανθρωπολογίας και τnς μεθόδου τnς συγχρον1κnς έρευνας και τnς συμμετοχ1κnς παρατnρnσnς. Τ1ς τελευταίες δεκαετίες 01 συλλογές παραμυθιών έχουν νόn μα μόνον εάν γίνονται κάτω συνθnκες. όπου n προφορικότnτα και n μεθοδολογία τnς καταγρα φnς αυτnς τnς προφορικότnτας αποκτούν κεντρικn ερευνnηκn σnμασία 4 Σε αυτnν τnν σύντομn ε~σnγnσn δεν προτfθεμαι να επεκταθώ σε θεωρnηκά ζnτnματα. Προτίθεμαι αντ!θετα να φέρω ένα παράδειγμα αναζnτnσnς νοnματος. μιας τυχαίας συνάντnσnς. και μια υπόσχεσnς γ~α μια μελλοντικn εκτεταμ ένn έρευνα. θα nθελα εδώ να μεταφέρω τn δικn μου εμπειρfα με τα παραμύθια και να εξnγnσω πώς μέσα από μια προσπάθεια ανάλυσnς και ερμnνεfας ενός παραμυθιακού τύπου. έφτασα να αναρωηέμαι Π ΡΟ ΦΟ ΡΙ ΚΟΤ ΗΤΕΣ " ι

3 γ1α τn ι<εντρ11<n σnμασfα τnς προφορ1ι<ότnτας του παραμυθ1ού γεν1ι<ότερα. Η τύχn το έφερε να ασχολnθώ με το παραμύθ1 στn γραπτn του μορφn ι<αι μάλ10τα στnν πλέον " αγιωλωμένn " μορφn του : τα αρχεία που συν1στούν τους εθν1ι<ούς καταλόγους των παραμυθιών. ι<αι ε1δ1ι<ότερα του Καταλόγου των Ελλnνιι<ών Παραμυθιών που συνέστnσε με ατέλε1ωτ n υπομο νι1 ι<αι επψονn ο ι<αθnγιπnς τnς Λαογραφίας στο Πανεπ1στnμ10 Αθnνών Γεώργιο ς Μέγας nδn από το 19'34. Ατέλε1ωτες παραλλαγές των δ10φόρων παραμυθ1α1<ών τύπων συλλεγμένες από λαογράφου ς. δασι<άλους. φοιτnτές. καταταγμέ νε ς από τον Γ. Μ έγα σύμφ ωνα με τ ο ν Δ1εθνn Κατάλογο. Παραλλαγές κατά ι<α νόνα χωρίς κανένα συνοδευηκό σnμείωμα που να εξnγεί πώς. πότε. πού από πο1ον ειπώθnκαν αυτά τα παραμύθ1α. Δουλέψαμε γ1α αρι<ετά χρόνω με συναδέλφους πάνω σε αυτόν τον ανέκδοτο κατά λο γο '. πράγμα που σnμαίνε1 τnν επεξεργασία χ1λ1άδων δελτίων ιωταταγμένων κατά παραμυθ10κό τύπο. τnν παραβολrl των δελτίων με τα πρωτότυπα κείμενα. τnν α vά λυσπ των παραμυθ1ών σε μοτίβα και επε10όδ1α. τnν κωδικοποίnσn κα1 τnν παρουσίασn όλων των γνωστών παραλλαγών σύμφωνα με αυτnν τnν κωδικοποίnσπ. 1<01 στn συνέχε10 τον υπομνnμαησμό τους. δnλαδrl τnν σύνθεσn αυτών των δεδομένων 1<01 τ ον συσχεησμό τους με τα διεθνn για το κάθε παραμ ύθι δεδομένα. Μ1α δουλε1ά ατέλ ε 1ωτn. μεθοδ1κn κ01 στπν ουσία τnς ουτοπ11<n. αφού 01 π αραλλα γές ενός παραμυθιού είν01 στnν ουσία όσες 1<01 01 άνθρωπο1 που το γνωρίζουν. Μ1α δουλε1 ά ωστόσο που κατασκευάζε1 το εργαλείο. το οποίο επιτ ρέπει στον κάθε ερευνnτn να μπορεί να προσεγγίσει μέσα από το σύνολο των παραλλαγών ενός είδους του προφορ11<0ύ λόγου. το χαμένο νόnμα αυτών των δlnγnσεω ν. νόnμα που προϋποθέτουμε πως υπάρχει και πως κάπου έχε1 χαθεί. Όπως λέε1 ο Leνi -Strauss ( 1987: 228) " το να καταλαβαίνουμε τnν έννο10 ενός όρου σnμαίνε1 πάντοτε να τnν μετ ατρέπουμε μέσα στο σύνολο των συμφραζομένων του. Στnν περίπτωσn τnς προφορ1κnς λογοτεχνίας. τα συμφραζόμενα αυτά τα παρέχε 1. καταρχnν. το σύνολο των παραλλαγών. δnλαδrl το σύστnμα των συμβατοτnτων κα1 των ασυμβατοτnτων που χαρακτnρίζε1 το μετα τρ έψιμο σύνολο." Η ανά λυσn περ1εχομένου ενός παραμυθ ιαιωύ τύπου. n ενός παραμυθιού. συνίσταται στnν συνταγμαηκn ανάλυσn τnς αφnγnσnς σε επε1σόδ10 που ξετυλίγουν τnν πλοκn τnς από τnν αρχn μέχρ1 το τέλος. 1<01 τnν ανάδε1ξn των παραδε1γματικών σχέσεων των μοτίβων όλων των παραλλαγών που δ1αθέτουμε. Τα παραμυθ10κά μοτίβα είναι n πρώτn ύλn με τnν οποία πλάθοντ01 τα παραμύθ1α: αφnγnμαηκές μονάδε ς σταθερές (όπως γ1α παράδε1γμα: ο nρωας σκοτώνε1 τον δράκο. τα κόκκαλο του πεθαμένου θάβονται και επάνω τους φυτρώνε1 ένα δέντρο) που συνδέοντα~ με άλλες προιωμένου μ1α 1στορία να αποι<τnσε1 πλοι<n. Ή σύμφωνα με τον ορολογία που ε10nγαγε ο Προπ ( 1987) "είνα1 αφnγnμαηι<ές οντότnτες που συνδέουν μ1α αμετάβλnτn λειτουργία μ' ένα θεματ1κό υπόβαθρο κατάλλnλο να δ1εκπεραιώσε1 αυτnν τnν λωουργία". 01 μετασχnματ10μοί των παραμυθ1ών. n ύπαρξπ των παραλλαγών. καθώς και τα 1<01νά στο1χεία ανάμεσα στα παραμύθ1α οφείλονται σε αυτό το δομ1κό χαρα1αnρ1στικό των παραμυθ1ών: 01 παραμυθάδες κατασι<ευάζου ν τις αφnγnσεις το υ ς. χρnσψοπο 1ώντα ς αυτά ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ ~ τ

4 τα μοτfβα. όπως τα παιδιά παfζουν με τα τουβλάκια του μεκανό. και κάθε φορά κάνουν άλλο παιχνfδι. σύμφωνα με τον επιτυχnμένο παραλλnλισμό του C1. Bremond ( ). περfφnμου Γάλλου αφnγnματολόγου. Μια από τις πρώτες μου προσπάθειες ανάλυσnς περιεχομένου. (το 1984 στnν διπλωματικri μου εργασfα) εfχε να κάνει όχ1 με παραμύθια. αλλά με το γνωστό αφnγnματικό ελλnνικό τραγούδ1 τnς Μάνας τι~ς Φόνισσας. ένα τραγούδι πανελλriνιας εμβέλειας που συγκαταλέγεται από τους λαογράφους σης παραλογές. Μ1α μάνα σκοτώνε1 τον γ1ο τnς. όταν αυτός τnν βλέπε1 με τον εραστri τnς. Ι<όβε1 το παιδf ιωμμάηα. μαγειρεύε1 το συκωτάκ1 του κα1 το σερβfρε1 στον άντρας τnς το βράδυ να το φάει. Με τnν πρώτn πnρουν1ά το συκωτάκ1 τραγουδάε1 από το πιάτο: ':.4v είσαι Τούρκος φάε με, κι ΟΒριός απόταξέ με. κι αv είσαι ο πατέρας μου σκύψε και φι?.nσέ με : Ο πατέρας καταλαβαfνει η έχε1 συμβεf. σκοτώνε1 με παραδειγματικό τρόπο τn φόνισσα μάνα ( τnς κόβε1 το κεφάλι και το αλέθε1 στο μύλο και γfνεται το αλεύρι μαύρο και το νερό του μύλου κόκκ1νο γ1α να μάθουν όλο1 και όλες τα καθέκαστα. ri τnν κόβε1 κομμάηα και τnν ταί'ζε1 στα πουλιά να πάνε να το πούνε παντού κλπ.) Δεν ασχολriθnκα ξανά με τραγούδια. κα1 n ανάλυσn τnς Μάνας τnς Φόνισσας έμεινε στο στάδιο που μπορεf να τn φτάσε1 μια νεόιωπn ανθρωπολόγος. Ερμnνεfα του τύπου: φόνος. ενδοοικογενε1ακός κανιβαλ1σμός. εκδfκnσn του άντρα από τn γυναf κα του. απόρρ1ψn τnς μnτρότnτας. Η γυναfι<α που δυναμιτfζε1 εκεfνες ακριβώς ης λειτουργfες τnς που τnς επιτρέπουν να κατέχει αυτriν τnν τόσο κεντρ1κri θέσn του μετατροπέα τnς φύσnς σε πολιτισμό (από τn μια γεννάε1 παιδ1ά και τα κοινωνικοπο1εf. κα1 από τnν άλλn μετατρέπε1 με το μαγεf ρε μα τnν άψnτn τροφri σε τροφri κατάλλnλn για ανθρώπους). Σύντομα συνάντnσα τnν fδ1α aφriγnσn με τn μορφri παραμυθιού στον Δ1εθνri Κατάλογο των Παραμυθιώ ν των Aarne-Thompson. στnν κατnγορfα των Μαγ1κών Παραμυθιών με τον αρ1θμό ΑΤ 720. και τον διεθνri τfτλο My Mother slew ιηe. my Father ate me. The Juniper Tree. Το παραμύθι αυτό. διαδεδομένο σε όλn τnν Ευρώπn. από τον Βορρά ως τον Νότο. στnν Βόρεια και Νόηα Αφρικri. στnν Αυστραλfα. καθώς και στn Βόρεια Αμερικri (μάλλον έχει μεταφερθεf από τους Ευρωπαfους μετανάστες σε αυτές τ1ς εκτός Ευρώπnς περιοχές (Thompson.1977: ). Παρουσ1άζει τnν εξriς πλοκri: Μια μnτέρα. ri συχνά το κακό τnς υποκατάστατο. μια μnτριά. σκοτώνε1 για διάφορους λόγους το αγόρ1 τnς. το κομματιάζει και το μαγειρεύει ως εκ λεκτό έδεσμα. που το σερβf ρει στον άντρα τnς. Εκείνος το τρώε1. αλλά n αδελφούλα του θύματος μαζεύει τα κόκκαλο και τα θάβει κάτω από ένα δέντρο. το Juniper Τ ree του τfτλου του παραμυθιού. Τα κόκκαλο μεταμορφώνονται σε πουλάκι που κάθεται στο δέντρο. και από εκεf τραγουδάει το τραγουδάκι που καταγγέλλε1 τον φόνο. Η μαμά μου n κακούργα μ έσφαξε. Ο μπαμπάς μου μ έφαγε Η αδελφούλα μου έθαψε τα κόκκαλό μου ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ 3 2 i

5 Μα εγώ είμαι ακόμα ζωvταvός Το πουλάκι τραγουδάε1 το τραγούδι του σε διάφορους επαγγελματίες που του δίνουν κ άθε φορά και από ένα δώρο που το χ αρ ίζει στον πατέρα του κα1 τnν αδελφn τ ου. Όταν ένας μυλωνάς του χαρίζε1 μlα μυλόπετρα τnν αφnνει να πέσε~ πάνω στο κεφάλ1 τn ς μnτέρας του και τnν σκοτώνει Σε πολλές παραλλαγές το πουλάκι γίνεται ξανά αγόρι. και ζουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Το παραμύθ1 αυτό φαίνεται να είναι ένα από τα λfγα που δεν έχουν περάσει στnν γραπτn παράδοσn. παρά μόνο με τnν καταγραφn του και τnν έκδοσn του από τους αδελφούς Grimm ( 01 οποίοι άρχισαν να συλλέγουν 1<01 να δnμοσιεύουν γερμανικά λαϊκά παραμύθια από τις αρχές του l 9ου αιώνα). Ήταν εξάλλου από τα δnμοφιλέστερα παραμύθια στn συλλογn των Grimm. πράγμα που δnλώνει για μερ1κούς ερευνnτές ότι υπnρξε nδn πολύ δnμοφιλές και πριν το πέρασμά του στον γραπτό λόγο. Ήδn το τραγούδι του πουλ1ού πάνω από το δέντρο είχε κάνε1 τnν εμφάν10n του στον Φάουστ του Goethe το 18 Ο 9 ( Thompson l 9 7 7: 116) : n Μαργαρίτα n αγαπnμένn του Φάουστ. που έχει σκοτώσει το νεογέννnτο πα1δί τnς. το τραγουδάει στn φυλακn. τρελri από τnν απελπισία για τnν πράξn τnς. περιμένοντας τον θάνατο. Ακούει. λέε1. να τnς το τραγουδάνε αθέατο1 άνθρωποι που τnν κατnγορούν γlα το φόνο του πα1διού τnς: "μου τραγουδάνε το τέλος ενός παλ1ού παραμυθιού". Πολλοf αναγνώστες του Φάουστ (τόσο Γερμανοί όσο και Γάλλο1) θα αναγνωρίσουν έκπλnκτο1 το -:-ραγουδά1<1 και το παραμύθι. που το είχαν ακούσει ως παιδ1ά από τις νταντάδες τους ( Belmont 199'3 και 1999: 150). Είναι γνωστό πως τα λαϊκά παραμύθ1α στnν Κεντρ1κn Ευρώπn. πέρασαν από το στόμα των υπnρετριών κα1 των νταντάδων. που προέρχονταν κατά κανόνα από τον αγροτικό κόσμο. στα παιδιά των αστικών τάξεων που αυτές μεγάλωναν. Μια ολόκλnρn προφορικn παράδοσn. που πέρασε μέσα από τις αγράμματες αυτές γυναf κες. κα1 σnμάδεψε τα μικρά παιδιά. Αργότερα μερ1κά από αυτά τα πα1διά, ως εγγράμματοι ενnλικες πλέον. θα πλnθύνουν τις τάξε1ς των Γερμανών και Γάλλων λαογράφων. που θα καταγράψουν και θα δnμοσιεύσουν από τα μέσα του l 9ου αlώνα και μετά τα ευρωπαϊκά λαϊκά παραμύθ1α. Αυτός εfναι και ο λόγος για τον οποfο ορισμένα παραμύθια θα συνδεθούν έκτοτε με τnν παιδικn nλικfα. πράγμα που δεν συνέβαινε ασφαλώς με τέτοιο αποκλεισηκό τρόπο στις παραδοσιακές κο1νων fες ( Belmont 199' ). Τα παραμύθια αυτά (ο Κοντορεβυθούλnς. n Κοκκ1νοσκουφfτσα. ο Λύκος και τα Κατσικάκια. το Παραμύθ1 του Γ10υν fπερου) θεωρnθnκαν παραμύθ1α γlα πα1διά. Ο ι nρωές τους εfναι πα1διά n μικρά ζωάκια. και n Βασικn τους δlαφορά από τα άλλα παραμύθια εfναι όη τα πα1διά αυτά δεν μεγαλώνουν μέσα στnν ιστορfα. n και συχνά πεθαfνουν. Τα παραμύθια αυτά εfνα1 σύντομα και απλά στnν πλοκn τους, πρόκειται ωστόσο για τρομακηκές ιστορfες, όπου Οι nρωες πέφτουν θύματα φόνων. καν1βαλικών γευμάτων. καταδ1ώξεων. συνnθως από τα ενnλ1κα μ έλ n τnς οικογένειάς τους. Οι fδιο1 δε. δεν θα ενnλ1κ1ωθούν ποτέ: από τα παραμύθια αυτά λεfπει κατά κανόνα ο γάμος. το σύνnθες ευτυχές τέλος όλων των παραμυθιών ( Belmont 1999: 16'3). Το ΑΤ 720 συγγενεύε1 με έναν άλλο παραμυθιακό τύπο. τον ΑΤ 780 The Singing Bone. όπου πάλ1 ένας ενδοο1κογενε1ακός φόνος. καταγγέλλεται από τα κόκαλα του θύματος. 33 ΠΡΟΦΟΡ!ΚΟΤΗΤΕΣ 1

6 αφού ένας βοσκός φτιάχνει τnν φλογέρα του με ένα από αυτά: το κόκαλο τραγουδάει τnν ιστορf α του και καταγγέλλει τους φονιάδες συγγενεf ς του. Και αυτό το παραμύθι εfναι κυρf ως γνωστό σε όλn τn Δυτικn Ευρώπn με τnν μορφn τnς μπαλάντας. Όταν συνάντnσα τον ΑΤ 7 2 Ο στο αρχεfο των Ελλnνικών Παραμυθιών του Γ. Μέγα (Αγγελοπούλου. Μπρούσκου 1994: ). και τις δύο παραλλαγές του. προβλnματ fστnκα σχετικά με τnν σπανιότnτά του στον ελλαδικό χώρο. δεδομένου ότι n (δια ιστορfα nταν πασίγνωστn με τn μορφn τραγουδιού. Ίσως τελικά σκέφτnκα. να μnν χρειαζόταν σε αυτnν τnν κοινωνία n παραμυθιακn μορφn. αφού αυτό που nθελε να πει το παραμύθι το έλεγε το τραγούδι Μου φαινόταν ωστόσο. ότι κάτι σnμαντικό σnμαινε αυτn n δομικn σnμασία του τραγουδιού στις ευρωπαϊκές παραμυθ~ακές αφnγnσεις. Μnπως nταν συνδεδεμένn με το fδιο το νόnμα τnς αφnγnσnς : Και με ποιον τρόπο : Είχα όμως nδn αρχfσει να ασχολούμαι με άλλα πράγματα στnν ανθρωπολογία. και έτσι το ερώτnμα αυτό έμεινε αναπάντnτο. Τα χρόνια πέρασαν. και πέρασαν και από πάνω μου. Δύο από τις πλέον εμφανεfς επιπτώσεις τnς προϊούσnς nλικfας nταν αφενός n αυξανόμενn βαρεμάρα μου για τα όλο και πιο θεωρnτικά και χωρίς λόγο πολύπλοκα ανθρωπολογικά κεf μενα. και αφετέρου το αυξανόμενο ενδιαφέρον μου για τnν κnπουρικn. που φαfνεται να εμφανίζεται σε ανθρώπους μ~α ορισμένnς nλικf ας. Σκαλιστnρια. ποτιστnρια. σπόροι. χώματα. λουλούδια και τέτοια. Εμφανές δεfγμα ότι με πnραν τα χρόνω. αλλά και δεfγμα ωριμότnτας λέω συχνά στον εαυτό μου. Αλλά επειδrl εfμαι άνθρωπος των γραμμάτων και έχω συνnθfσει να λαμβάνω τn γνώσn μου εγγράφως. έπεσα με το κεφάλι στα βιβλία κnπουρικnς και βοτανολογfας. Στερνn μου γνώσn να σ εfχα πρώτn. Γιατί εκεf που νομίζεις ότι έχεις γυρίσει σελίδα. όντως τnν γυρίζεις, αλλά n νέα αυτn σελf δα σε γυρίζει πf σω από εκεί που nρθες. Με μια μόνο λέξn. Με μ~α μόνο λέξn γύρισα πfσω στο ΑΤ 7 20 και τn Μάνα τn Φόνισσα και στο κρυμμένο νόnμά τους. που τόσο τραγουδrlθnκε ανά τους αιώνες. τις χώρες και τους πολιτισμούς. αλλά δεν nξερα αιφιβώς ποιο nταν αυτό το νόnμα. Ι<αι n λέξn αυτn εfναι Γιουνίπερος. Αναζnτώντας έναν φυτό κατάλλnλο για εδαφοκάλυψn. που μnν χρειάζεται πολύ νερό και περιπο1nσn. ξανασυνάντnσα τον γιουνίπερο. Το Juniper Tree των παραμυθιών. Μαθαίνω λοιπόν από το λεξικό τnς βοτανολογfας (Mc Vicar 2005: ): ο γιουνfπερος. juniper communis. στα ελλnνικά άρκευθος n κοινn. κέδρος ( χωρ1ς σχέσn με τον κέδρο του Λιβάνου). κεδρομnλιά. αγριοκυπαρισσιά. πρατσάλι. n βράθυ. ανnκει στnν οικογένεια των Κυπαρισσιδών. Εfναι κωνοφόρο. αειθαλές με βελονοειδrl φύλλα. Κατάγεται από τnν περιοχn τnς Μεσογείου. και αναπτύσσεται παντού σε όλον τον κόσμο. Στον αρκτικό κύκλο. από τn Νορβnγfα ως τn Σιβnρfα και τον Καναδά. τnν Ευρώπn. τnν Βόρεια Αμερικn. τnν Κεντρικn Ασία. Το ποτό gin παίρνει το όνομά του από τους καρπούς του γιουνfπερου που του προσδfδουν το χαρακτnριστικό άρωμά του. Γνωστό για τις φαρμακευτικές του χρnσεις από τnν αρχαιότnτα μέχρι σnμερα. Πfστευαν ότι θεραπεύει δrlγματα φιδιών. ιωι ότι προστατεύει από τις λοιμώδεις ασθένειες όπως n πανώλn. Ένα εfδος του φυτού αυτού. το Juniperus Sabina ε{ναι γνωστό γ~α τις ιδιότnτες του αιθέριου ελαίου του καρπού του: εμμnναγωγό ( προκαλεf δnλαδrl αιμορραγία). εκτρωτικό neοφορ!κοτητεσ : 3 4

7 φάρμακο. γνωστό από τnν αρχωότnτα. κ01 δ10δεδομένο ευρέως σης παραδοσ1ακές 1<01νωνfες γ10 αυτnν τnν χρnσn. Όλα τα βοτανολογ1κά εγχεφfδ1α σnμε1ώνουν: δεν πρέπει να καταναλώνετ01 από εγκυμονούσες γυναf κες. Μαζf με τον απnγανο ( Ruta graνeolens). το πετροσέλ1νο (τον μαϊντανό). ο γ1ουν1περος. nταν από τα πλέον δ10δεδομένα εκτρωηκά φάρμακα στnν ελλnνικn 1<01νωνfα 6 καταθέτουν 01 10τροδ1ιωστές. που συχνά μέχρ1 τnν δεκαετfα του 4 Ο. αν1χνεύουν στο1χεfα του 01θέρ10υ ελαfου αυτού του φυτού σε γυναfκες που έχουν πεθάνε1 προσπαθώντας να αποβάλλουν κ01 κατά λάθος έχουν πάρε~ πολύ μεγάλn δόσn ( Μ. Παπαβασ1λεf ου κ01 Κ. Ηλ1άκn ). Ήξερα πλέον όη ο γ10υνfπερος δεν φυτεύτnκε σε αυτό το παραμύθ1 γ10 να ιωθfσε1 στο κλαρ{ του ένα πουλάκι 1<01 να κελαnδrlσε1 τnν πονεμένn 1στορf α του. Ο γ10υvfπερος. θα μπορούσαμε να πούμε όη εfνα1 n ιστορfα 1 Ι<ελαnδάε1 από μόνος του. Κω τπν 1στορfα μπορε{ να τnν καταλάβε1 πλrlρως όπο1ος ξέρε1 σε η χρnσιμεύε1 ο καρπός του δέντρου αυτού. Εfν01 n 1στορfα των γυνωκών που δεν θέλουν να γεννnσουν τα π01δ1ά που εγκυμονούν. που προσπαθούν να αποβάλλουν. Που προσπαθούν σε τελικn ανάλυσn να γυρfσουν πfσω στον άντρα τους το σπέρμα του. Στο φως αυτnς τnς ερμnνεfας. το παραμύθ1 αυτό εfνα1 ένας τρόπος να ε~πωθεf δnμόσια n προσπάθε10 των γυναικών να ελέγξουν τnν έκθεσn τους στον κfνδυνο τnς αθέλnτnς εγκυμοσύνnς που τους επιβάλλει ο σύζυγός τους. Ακόμα. fσως να πρόκειτ01 γ10 τnν αφnγnματ1κn διαχεf ρισn ενός διαχρον11<0ύ γυνωκεfου ονεfρου: τnς αποδέσμευσnς τnς αναπαραγωγnς από τnν σεξουαλ1κότnτα κ01 τn σεξουαλ1κn πράξn. όνεφο που όμως έχει στο1χfσει μαρτυρικό θάνατο σε πολλές από ης γυνα{κες που προσπάθnσαν να το επιτύχουν. Ακόμn κ1 αν n ιστορfα αυτn κατέλnξε παραμύθ1 γ10 παιδιά. που δεν μπορούσαν βέβωα να ξέρουν τ1 αιφιβώς σnμωνε. n εμμονn των παραμυθάδων ( κυρfως γυναικών) στο δέντρο αυτό. μπορεf να σnμαfνε1 μια συνενοχn. ένα κλεfσιμο του μαηού σε όσους ενnλικους. n μάλλον ενnλ1κες. μπορούν καταλαβαfνουν. Από τnν άλλn. το παραμύθι του γ1ουν1περου εfναι μια ιστορfα που προε1δοπο1εf. Εfν01 στnν ουσfα ένας κανον1σηκός ιδεολογικός λόγος 8 : ο nρωας τπς ιστορfας εfναι ένα αγέννnτο παιδf. που θα μπορέσει να γεννnθεf όταν θα τιμωρnθούν παραδειγμαηκά όλες οι γυναf κες που "ρfχνουν" τα παιδιά τους. Τόσο το ευρωπαϊκό παραμύθι. όσο 1<01 n ελλnνικn παραλογn. περ1λαμβάνουν τnν ημωρfα τnς φόνισσας μάνας. Και οι δύο προφορικές αυτές μορφές ελευθερώνουν ένα τραγουδιστό μnνυμα που φαfνετ01 να κυκλοφορε{ πιο εύκολα από ολόκλnρο το παραμύθ1. Δεν έχουμε δυστυχώς πλnροφορfες για ης πραγμαηκές συνθnκες τnς παράδοσnς/διάδοσnς αυτού του λόγου. παρά μόνον fσως τ1ς συνθnκες κάτω από ης οποfες τραγουδάει το τραγούδι n απελπ1σμένn Μαργαρfτα στον Φάουστ. Σ' αυτές ης ελάχιστες ενδεfξε1ς έρχετ01 να προστεθεf μια πολύημn μαρτυρfα γ10 τn xpnσn του τραγουδ10ύ τnς Μάνας τnς Φόνισσας κατά τnν τέλεσn των Αναστεναριών ακόμn και σnμερα. Η μαρτυρfα τnς Μφάντας Τερζοπούλου. σε ένα υπό δnμοσfευσn άρθρο τnς με τον τfτλο 'Ό1 θρnσκεfες των άθεων ανθρωπολόγων". το οποfο ε{χε τnν καλοσύνn να μου παραχωρnσε1 9 Η Τερζοπούλου λοιπόν εξετάζοντας τnν οργαν1κn σχέσn των τραγουδιών που λένε 01 Αναστενάρnδες με τnν τελετουργ{α τnν!δια. εξnγε{ όη ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ ι

8 αποτελούν "κατά κάποιο τρόπο τnν εξιστόρnσn του αρχικού μύθου. τnν συμβολικn ιστορfα των λατρευόμενων θεών ". 'Το πρώτο και πιο αντιπροσωπευηκό τραγούδι εfναι μια συρραφn από αποσπάσματα γνωστών παλιών αφnγnμαηκών τραγουδιών πανελλιlνιας διάδοσnς. κατάλλnλα επιλεγμένα από μια τεράσηα μουσικn δεξαμενιl. " Τ ονfζει ότι n επιλογn αυτn αποσπασμάτων φωτfζεται καλύτερα όταν γνωρfζει κανεfς ολόκλnρα τα τραγούδια από όπου αυτά προέρχονται και πως έτσι αποκαλύπτεται το νόnμα του πανnγυριού : κατά τnν Τ ερζοπούλου αυτό έχει να κάνει με τον θεραπευτικό του χαραιαnρα. κυρfως σχετικά με θέματα ατεκνfας. Ένα από τα αποσπάσματα αυτά προέρχεται από τn Μάνα τn Φόνισσα. που όπως και τα άλλα τραγούδια. διαπραγματεύεται τn " σχέσn του nρωα με τn μάνα του ". Σε μια από αυτές ης εμφανεfς ταυτίσεις μύθου και τελετουργίας, λέει n συγγραφέας, "τα τραγούδια αναφερόμενα στn δαιμονοποιnμένn αυτn σχέσn. αναπτύσσονται πάνω στο μοτίβο τnς κακιάς μάνας - διπολικn όψn τnς αυτεξούσιας γυναίκας. εκφράζοντας ίσως τnν αμφιθυμία των γυναικών απέναντι στο βασανιστικό αίτnμα τnς υποχρεωτικnς τεκνοποίnσnς." Βρfσιωυμε εδώ σ' αυτιίν τnν εθνογραφικn μαρτυρία και ερμnνεία. αυτό που μας λεfπει προκειμένου να ανασυστnσουμε τόσο το νόnμα του θέματος. όσο και τn λειτουργfα τnς προφορικnς εκφοράς του. Φαίνεται δnλαδιl πως τόσο το παραμύθι του Γιουνίπερου. όσο και το τραγούδι τnς Μάνας τnς Φόνισσας. εκφράζουν τnν ανάγκn να ειπωθεί δnμόσια αλλά και διακριτικά ένα απαγορευμένο και λογοκριμένο ζnτnμα: αυτό τnς αμφιθυμίας των γυναικών ως προς τn μnτρότnτα. Ένα ζnτnμα που προσφέρεται για μια εκτεταμένn μελλοντικn έρευνα. Κι όλα αυτά από μfα μόνο λέξn! 1 Τ ο πανόραμα αυτών των διαδρομών των παραμυθιών ξετυλίγε1 ο Stith Thompson στο κλασ1κό Βιβλίο του The Follaale ( ~. 1 0 δlεθνriς κατάλογος των παραμυθ1ών των Aarne 1<01 Thompson. The Types of the Folktale. Α classification and bibliography. είν01 μlα ιωτάταξn ενός τεράστιου αρ1θμού αφnγriσεων κατά παραμυθ1ακούς τύπους ( αφnγriσε1ς που παρουσ1άζουν σnμανηκές ομοιότnτες). 01 οποίο1 αριθμούντα1 με ένα αύξοντ01 κωδικό αρ1θμό ( ΑΠΟΟ γlα παράδειγμα) και 1ωτατάσσοντ01 σε θεμαηκές 1ωτ11γορίες. 1 Για μια αναλυηκri παρουσιάσn των θεωρnηκών προσεγγίσεων στn μελέτn του παραμυθ1ού Βλ. Αυδίκος Αυδίκος ( επιμ. ) Χατζnτάκn - Καψωμένου 2 Ο Ο 2. 'Βλ. για παράδειγμα τnν υποδειγμαηκri συλλογri παραμυθιών από αφnγnτές των νnσιών του Αιγαίου ( Καπλάνογλου 2 004) καθώς κ01 τnν παλαιότερn δουλε ι ά τnς Ιδιας σχετικά με τnν αφriγnσn των παραμυθιών ( Καπλάνογλου 2 Ο Ο 2 ). 'Βλ. στn Βιβλιογραφία Αγγελοπούλου. Μπρούσκου, 1<01 Αγγελοπούλου. Καπλάνογλου. Κατρ1νάκn. " Πολλά από τα Βότανα που θεωρούνται εμμnναγωγά χρnσιμοποιούντα1 1<01 ως εκτρωτ1κά ri και αφροδ1010κά, όπως σnμε1ώνε1 και ο θ. Παραδέλλnς ( 1995:52) στnν δ1ατριβri του για τnν μετατροπri τnς Βιολογικriς γέννnσnς σε κοινων1κri στnν παραδοσ10κri ελλ11ν1κri 1<01νωνία. rοπως ο μαϊντανός προσδiδε1 νέο νόnμα στnν 10τορία τnς Χρυσομαλλούσας. τnς Rapιιnzel 13 / ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟτΗΤΕΣ 1 Ό

9 ( ΑΤ '31 Ο). τnς κόρnς ι<λεισμένnς στον πύργο: μ1α έγκυος γυνα1ι<α λαχταράει να φάε ι μαϊντανό που φυτρώνει μόνον στο περιβόλ ι τnς γειτόνισσας που ε1ν αι μάγισσα. Αυτn ζnτάει σ ε α ντάλλα γ μ α το παιδl που θα γεννnθε{: τnν Χρυσομαλλούσα. Ένα άλλο παραμύθι που προτ {θεμαι να μελετn σ ω π α ρά λ λnλα με αυτό του Γιουν{περου. 8 Με τnν σnμασ{α που αποδlδει στον όρο αυτό n Ε. Σκουτέρn -Διδασι<άλου στ nν ανάλυσn τnς για το παραμύθι "του κοριτσιού που nθελε να ΤΟ πάρει ο πατ έ ρας του " ( ΑΤ 51 ΟΒ). μια αφnγnσn για τnν αιμομιξ{α πατέρα - κόρnς. 9 Βλ. ως ει σ αγωγn στο Ιδιο θέμα και το άρθρο τnς 1διας ( Τερζοπούλου 2 004). Βιβλιογραφία Aarne. Α. and St. Thompson ( ) The Types of the Foll<tale. Α Classification and Bibliography. FFC Νο 184. Helsinl<i. Academia Scientiarum Fennica. ( 1 n έκδ ). Αγγελοπούλου Α.. Μπρούσκου Α. ( 1994) Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ Κατάλογος των Ελλnνικών Παραμ υ θιών Γεωργίου Μέγα 2. Αθnνα, ΙΑΕΝ. ΓΓΝΓ. ΚΝΕ. Εθν1κό Ιδρυμα Ερευ ν ών. Αγγελοπούλου Α.. Μπρ ο ύσκου Α. ( 1999) Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών ΑΤ Κατάλογος των Ελλnνικών Παραμυθιών Γεωργίου Μέγα 3. τεύχn Α και Β. Αθnνα. ΙΑΕΝ. ΓΓΝΓ. ΚΝΕ. Εθν1κό Ιδρυμα Ερευνών. Αγγελοπούλου Α.. Καπλάνογλου Μ.. Κατρ1νάκn Ε. Επεξεργασία παραμυθιαι(ών τύπων και παραλλαγών ΑΤ Κατάλογος τω ν Ελλnνικών Παραμυθιών Γεωργίου Μέγα 4. Αθnνα. ΙΑΕΝ. ΓΓΝΓ. ΚΝΕ. Εθν1κό Ιδρυμα Ερευνών. Αυδίιως Ε Το λαίί(ό παραμύθι. θεωρnτικές προσεγγίσεις. Αθnνα. Οδυσσέας. Αυδίκος Ε. ( επψ.) Από το παραμύθι στα κόμικς. Παρόδοσn και νεωτερικότnτα. Παιδαγωγ1κό Τ μnμα Νnπιαγωγών Δnμοιφίτιου Πανεπιστnμίου θράκnς. Αθnνα. Οδυσσέας. Belmont Ν. ( 199 '3 ) "(onte et enf ance. Α propos du conte Ma mere m a tut':. mon pere m a mange' ( ΑΤ 72 Ο)". Cahiers de Litterature Orale. Νο η : Belmont Ν. ( 1999) Poetique du conte. Essai sur le conte de tradition orale. Παρίσ1. Gallimard. Bremond CI. ( ) "Le meccano du conte". Magazine Litteraiι-e. Νο 150 : 1 '3-16. Ι<απλάνογλου Μ. ( 2002 ). Παραμύθι και αφnγnσn στnν Ελλάδα. Μ ι α παλιό τέχνn σε μια νέα εποχn. Αθnνα. εκδ. Πατάκn. Ι<απλάνογλου Μ. ( 2004). Ι<όκκινn κλωστn κλωσμένn. Λαiκό παραμύθια και αφnγnτές του Αιγαίου. Αθnνα. εκδ. Πατάκn. Le νi - Strauss CI. ( 1987) 'Ή δομn και n μορφn: σκέψε1ς γ~α ένα έργο του Β. Προπ". στο : Βλ. Προπ. Μορφολογία του παραμυθιού. Η διαμόχn με τον /( ΛεΒί Στρως και άλλα κείμενα. ( μεταφρ. Α. Παρίσn). Αθnνα. εκδ. Ι<αρδαμίτσα: 2 Ο 7-24 '3. Mc Vicar J. ( 2005) Ο κnπος με τα Βότανα. Αθnνα. εκδ.'ιριδα. Μέγας Γ. ( 1978) Το Ελλnνικό Παραμύθι. Αναλυτικός ιωτόλογος τύπων και παραλλαγών. κατά το σύστnμα Aarne-Thompson. Μύθοι Ζώων. Αθnναι. Δnμοσιεύματα του Κέντρου ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ί 3 7

10 Ερεύνnς τnς Ελλnν1κnς Λαογραφίας. αρ ο τεύχος. Μπρούσκου Α. ( 199 2) "Ό Αυγερ1νός κ01 n Πούλ1α '. Ό Γ1άννος κ01 n Μαρ1ώ". Από το μύθο στο παραμύθ1". Εθνολογία, 1: Παπαβασ1λείου Μ. κ01 Ηλ1άκn Κ. ( ) " Επί ηνων περ1πτώσεων δnλnτnρ1άσεων δ10 βράθυος κ01 απnγάνου". Η εν Αθrίναις Ιατριι<rί Εταιρεία. Πρακτικά των συνεδρίων του έτους Αθnνα: Παραδέλλnς. θ. ( 1995) Από τn Βιολογικrί γέwnσn στnν κοινωνικrί. Πολιτισμικές και τελετουργικές διαστάσεις τnς γέννnσnς στον ελλαδικό χώρο του 19ου αιώνα. ανέκδοτn διδακτορ1κn δ1ατρ1βn. Πάντε~ο Πανεπ1στnμ10. Τμnμα Κο1νων1κnς Πολπ1κnς κω Κο1νων1κnς Ανθρωπολογίας. Προπ Β. ( 1987) Μορφολογία του παραμυθιού. Η διαμάχn με τον Κ ΛεΒί Στρως και άλλα κείμενα. ( μεταφρ. Α. Παρίσn). Αθnνα. εκδ. Καρδαμίτσα. Σκουτέρn -Δ1δασκάλου Ε. ( 1993). "Δ1nγnσ1ς έρωτος ανόμου ι<α1 νομίμου. Το παραμύθ1 γ~α το κορίτσ1 που ο πατέρας του nθελε να το πάρε~ ( ΑΤ 5108) ". Εθνολογία. 2: 2Ο Τερζοπούλου Μ. ( 2004) "Με τα τύμπανα κ01 τα όργ1α τnς μnτέρας: n γυν01κεία λαϊκn λατρεία ως πολπ1κn μεταφορά σε ένα συγκρουσ1ακό περ1βάλλον". στο: Χ. Βλαχούτσ1κου κα1 L. Kain-Hart ( επψ.). Όταν γυναίκες έχουν διαφορές. Αντιθέσεις και συγκρούσεις γυναικών στn σύγχρονn Ελλάδα. Αθnνα. εκδ. Μέδουσα: Τερζοπούλου Μ. ' Ό1 θρnσκείες των άθεων ανθρωπολόγων". άρθρο υπό έκδοσn. Thompson St. ( ) The Folktale. Uniνersity of California Press ( 1 n έκδοσn 194 6). Χατζnτάκn - Καψωμένου Χ Το νεοελλnνικό παραμύθι. Ινστπούτο Νεοελλnν1κών Σπουδών (Ίδρυμα Μ. Τ ρ~ανταφυλλίδn). θεσσαλονίκn. 1 ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ 1 3 Q \_,)