Οδηγίες ηοσ Παγκόζμιοσ Οργανιζμού Τγείας (Π.Ο.Τ.) για ηην Τγιεινή ηων Υεριών ζηη Φρονηίδα Τγείας (ύνοψη)

Transcript

1 Ασυάλεια του Ασθενή Μια Διεθνής Πρόκληζη για Αζθαλέζηερη Φρονηίδα Υγείας Οδηγίες ηοσ Παγκόζμιοσ Οργανιζμού Τγείας (Π.Ο.Τ.) για ηην Τγιεινή ηων Υεριών ζηη Φρονηίδα Τγείας (ύνοψη) Ππώηη Παγκόζμια Ππόκληζη για ηην Αζθάλεια ηος Αζθενή Καθαπή Φπονηίδα είναι η Aζθαλέζηεπη Φπονηίδα ΕΡΓΑΣΗΡΙΟ ΤΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΙΑ ΠΔΡΙΒΑΛΛΟΝΣΟ ΣΜΗΜΑΣΟ ΙΑΣΡΙΚΗ ΓΗΜΟΚΡΙΣΔΙΟΤ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟΤ ΘΡΑΚΗ

2 1

3 WHO Guidelines on Hand Hygiene in Health Care: a Summary World Health Organization 2009 WHO/IER/PSP/ All rights reserved. Publications of the World Health Organization can be obtained from WHO Press, World Health Organization, 20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27, Switzerland (tel.: ; fax: ; bookorders@who.int). Requests for permission to reproduce or translate WHO publications whether for sale or for noncommercial distribution should be addressed to WHO Press, at the above address (fax: ; permissions@who.int). The designations employed and the presentation of the material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the World Health Organization concerning the legal status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. Dotted lines on maps represent approximate border lines for which there may not yet be full agreement. The mention of specific companies or of certain manufacturers products does not imply that they are endorsed or recommended by the World Health Organization in preference to others of a similar nature that are not mentioned. Errors and omissions excepted, the names of proprietary products are distinguished by initial capital letters. All reasonable precautions have been taken by the World Health Organization to verify the information contained in this publication. However, the published material is being distributed without warranty of any kind, either expressed or implied. The responsibility for the interpretation and use of the material lies with the reader. In no event shall the World Health Organization be liable for damages arising from its use. Οδηγίες του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας: Σύνοψη Greek Edition Εκδοση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας το 2009 με τον τίτλο WHO guidelines on hand hygiene in health care: a summary Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας 2009 Η Γενική Διεύθυνση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας χορήγησε τα δικαιώματα μετάφρασης και έκδοσης στα ελληνικά στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, το οποίο φέρει την αποκλειστική ευθύνη για την ελληνική έκδοση. Εργαστήριο Υγιεινής και Προστασίας Περιβάλλοντος, Τμήμα Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης 2013 Coordination: Ass. Prof.Sofia Zyga Dr. Malliarou Maria Ass. Prof. T.C. Constantinidis Working group: Dr. Malliarou Maria Scientific Collaborator Technological Institution of Larisa, Department of Nursing, Greece Anastasios Ioannidis, BSc, MD, PhD Lecturer at the Department of Nursing, University of Peloponnese, Greece Andrea Paola Rojas Gil, BSc, MSc, PhD Lecturer at the Department of Nursing, University of Peloponnese, Greece Pavlos Sarafis, BSc, MSc, PhD Lecturer at the Department of Nursing, Technological Institution of Lamia, Greece Athassios Candias, BSc, RN, Greece Helena Bakola, BSc, RN, Greece T.C. Constantinidis, MD, MSc, PhD Associate Professor, Director of Laboratory of Hygiene and Environmental Protection Medical School, Democritus University of Thrace, Alexandroupolis, Greece Sofia Zyga, BSc, MSc, PhD Assistant Professor at the Department of Nursing, University of Peloponnese, Greece 2

4 Ασφάλεια του Ασθενή Μια ιεθνής Πρόκληση για Ασφαλέστερη Φροντίδα Υγείας Οδηγίες του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας Σύνοψη Πρώτη Παγκόσμια Πρόκληση για την Ασφάλεια του Ασθενή Καθαρή Φροντίδα είναι η Aσφαλέστερη Φροντίδα ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΡΑΚΗΣ Αλεξανδρούπολη,

5 4

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας προσβάλουν εκατοντάδες χιλιάδες ασθενείς παγκοσμίως κάθε χρόνο. Αυτές οδηγούν σε σοβαρότερες ασθένειες, παρατείνουν την παραμονή στο νοσοκομείο, επιφέρουν μακροχρόνιες αναπηρίες, αυξάνουν τις δαπάνες των ασθενών και των οικογενειών τους, συντελούν σε μια ογκώδη, επιπρόσθετη οικονομική επιβάρυνση του συστήματος υγείας και εξαιρετικά συχνά οδηγούν σε τραγική απώλεια ζωής. Από την ίδια τη φύση τους, οι λοιμώξεις προκαλούνται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες που σχετίζονται με τα συστήματα και τις διαδικασίες στο χώρο της υγείας καθώς επίσης και με την ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία εξαρτάται από την εκπαίδευση, από πολιτικούς και οικονομικούς περιορισμούς σε συστήματα και σε χώρες και συχνά σε κοινωνικά πρότυπα και πεποιθήσεις. Ωστόσο, οι περισσότερες λοιμώξεις μπορούν να προληφθούν.η υγιεινή των χεριών είναι το πρωταρχικό μέτρο για τη μείωση των λοιμώξεων. Μια απλή πράξη, ίσως, που αντιμετωπίζεται, όμως, με παντελή έλλειψη συμμόρφωσης από τους φορείς υγείας και είναι προβληματική σε όλο τον κόσμο. Στη βάση της έρευνας για τους παράγοντες που επιδρούν στη συμμόρφωση στην υγιεινή των χεριών και στις βέλτιστες στρατηγικές προώθησής της, νέες μέθοδοι (προσεγγίσεις) έχουν αποδειχτεί αποτελεσματικές. Ένα σύνολο στρατηγικών (σχεδίων) για την προώθηση και τη βελτίωση της υγιεινής των χεριών έχουν προταθεί και η πρώτη παγκόσμια πρόκληση πρόκληση του Π.Ο.Υ. για την ασφάλεια των ασθενών, ««Καθαρή Φροντίδα (προφύλαξη, περίθαλψη) είναι Ασφαλέστερη Φροντίδα», είναι η ασφαλέστερη φροντίδα», εστιάζει μέρος της προσοχής της στη βελτίωση των μέτρων και πρακτικών για την υγιεινή των χεριών στην παροχή υγείας παράλληλα με την εφαρμογή επιτυχών παρεμβάσεων. Οι νέες διεθνείς (παγκόσμιες) Kατευθυντήριες Oδηγίες για την Yγιεινή των Xεριών στον Tομέα της Yγείας, που δημιουργήθηκαν με την αρωγή περισσοτέρων από 100 διεθνώς φημισμένων ειδικών, έχουν εξεταστεί και δοκιμαστεί σε διάφορα μέρη του κόσμου και τέθηκαν σε εφαρμογή το Τα σημεία διεξαγωγής των δοκιμών κυμάνθηκαν από σύγχρονα, υψηλής τεχνολογίας νοσοκομεία σε αναπτυγμένες χώρες μέχρι σε απομακρυσμένες κλινικές σε φτωχά χωριά. Η ενθάρρυνση προς τα νοσοκομεία και τις μονάδες παροχής υγείας να υιοθετήσουν αυτές τις οδηγίες, συμπεριλαμβανόμενης της προσέγγισης «πέντε λεπτά για την υγιεινή των χεριών», θα συνεισφέρει στη μεγαλύτερη επίγνωση και κατανόηση της σημασίας της υγιεινής των χεριών. Το όραμά μας για την επόμενη δεκαετία είναι να ενισχύσουμε αυτή την επίγνωση και να υποστηρίξουμε την ανάγκη για βελτίωση της συμμόρφωσης και ικανότητα τήρησης των πρωτοκόλλων σε όλες τις χώρες του κόσμου. Οι χώρες καλούνται να υιοθετήσουν την Πρόκληση στα δικά τους συστήματα υγείας, να συμπεριλάβουν και να δεσμεύσουν τους ασθενείς και τους χρήστες του συστήματος καθώς και τους επαγγελματίες υγείας στη βελτίωση των στρατηγικών. Μαζί μπορούμε να δουλέψουμε ώστε να εξασφαλίσουμε τη βιωσιμότητα όλων των δράσεων/ενεργειών για μακροπρόθεσμο όφελος για όλους. Ενώ η αλλαγή του συστήματος είναι 5

7 αναγκαία στα περισσότερα μέρη, η σταθερή και συγκροτημένη αλλαγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ακόμα πιο σημαντική και βασίζεται σε ουσιώδεις αξίες και πολιτική υποστήριξη. Η έκφραση-πρόκληση «καθαρή φροντίδα είναι η ασφαλέστερη φροντίδα» δεν είναι επιλογή, αλλά ένα θεμελιώδες δικαίωμα. Τα καθαρά χέρια προλαμβάνουν την ταλαιπωρία των ασθενών και σώζουν ζωές. Ευχαριστούμε που δεσμεύεστε στην πρόκληση και μ αυτόν τον τρόπο συνεισφέρετε σε μια ασφαλέστερη φροντίδα για τους ασθενείς. Καθηγητής Didier Pitter Διευθυντής Προγράμματος Ελέγχου Λοιμώξεων Πανεπιστημιακό Νοσοκομειακό Γενεύης Επικεφαλής της Πρώτης Παγκόσμιας Πρόκλησης για την Ασφάλεια του Ασθενή του Π.Ο.Υ. 6

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέρος Ι ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΧΕΡΙΩΝ 1. Το πρόβλημα: οι λοιμώξειςπου σχετίζεται με ιατρική φροντίδα είναι κύρια αιτία θανάτου και ανικανότητας παγκοσμίως 1.1 Μέγεθος επιπτώσεων λοίμωξης που σχετίζεται με ιατρική φροντίδα 1.2 Λοίμωξη που σχετίζεται με ιατρική φροντίδα στις ανεπτυγμένες χώρες 1.3 Λοίμωξη που σχετίζεται με ιατρική φροντίδα στις αναπτυσσόμενες χώρες 1.4 Λοίμωξη που σχετίζεται με ιατρική φροντίδα μεταξύ των εργαζομένων σε χώρους υγείας 2. Ο ρόλος της υγιεινής των χεριών για να μειωθεί ο κίνδυνος λοιμώξεων που σχετίζονται με την φροντίδα υγείας 2.1 Μετάδοση παθογόνων μέσω των χεριών 2.2 Συμμόρφωση υγιεινής των χεριών μεταξύ εργαζομένων στο χώρο της υγείας 2.3 Στρατηγικές βελτίωσης της υγιεινής των χεριών 2.4 Επίδραση προώθησης της υγιεινής των χεριών στις λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας 2.5 Κόστος - αποτελεσματικότητα προώθησης υγιεινής χεριών Μέρος ΙΙ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ Συστάσεις συναίνεσης και σύστημα ταξινόμησης 1. Ενδείξεις για υγιεινή χεριών 2. Τεχνική υγιεινής χεριών 3. Συστάσεις για προετοιμασία υγιεινής χεριών στο χειρουργείο 4. Επιλογή και διαχείριση των παραγόντων υγιεινής των χεριών 5. Φροντίδα δέρματος 6. Χρήση γαντιών 7. Άλλες πλευρές της υγιεινής των χεριών 8. Εκπαιδευτικά προγράμματα και παρακίνηση εργαζομένων 9. Κυβερνητικές και θεσμικές ευθύνες 9.1 Για ΔιοικητέςΥγειονομικών Οργανισμών 9.2 Για Εθνικές Κυβερνήσεις Μέρος ΙΙΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΩΝ ΟΔΗΓΙΩΝ 1. Στρατηγική εκτέλεσης και εργαλεία 2. Εσωτερικές δομές που απαιτούνται για τη βέλτιστη υγιεινή των χεριών 3. Άλλα θέματα σχετικά με την υγιεινή των χεριών, συγκεκριμένα στη χρήση καθαριστικού χεριών με βάση το οινόπνευμα 3.1 Μέθοδοι και επιλογή προϊόντων για την υγιεινή χεριών 3.2 Δερματικές αντιδράσεις στην υγιεινή των χεριών 3.3 Αντενδείξεις σχετικές με την χρήση αλκοολούχων καθαριστικών 3.4 Καθαριστικά αλκοολούχα και C. difficile και άλλα παθογόνα 7

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1. Επεξήγηση ορολογίας 2. Πίνακας περιεχομένων οδηγιών Π.Ο.Υ. στην υγιεινή των χεριών 3. Εργαλεία εφαρμογής υγιεινής χεριών ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 8

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντιμετωπίζοντας το σημαντικό ζήτημα της ασφάλειας των ασθενών, το 2002 η 55η Διεθνής Σύνοδος Υγείας ενέκρινε τηv Aπόφαση (official W.H.O. document called W.H.A.Resolution) να προτρέψει τις χώρες να δώσουν τη μέγιστη δυνατή προσοχή στο πρόβλημα και να ενισχύσουν την ασφάλεια και τον έλεγχο των συστημάτων στο χώρο της υγείας. Το Μάιο του 2004, η 57η Διεθνής Σύνοδος Υγείας ενθάρρυνε τη δημιουργία μιας «διεθνούς συμμαχίας» ως μια παγκόσμια πρωτοβουλία προκειμένου να βελτιωθεί η ασφάλεια των ασθενών. Η Παγκόσμια Συμμαχία για την Ασφάλεια των Ασθενών ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2004 και ήδη κατέχει σημαντική θέση στο πρόγραμμα Ασφάλειας Ασθενών του Π.Ο.Υ. το οποίο περιλαμβάνεται στο ευρύτερο πεδίο Πληροφόρηση, Αποδείξεις και Έρευνα. Η Ασφάλεια Ασθενών του Π.Ο.Υ. στοχεύει να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που να εξασφαλίζει την ασφάλεια της φροντίδας των ασθενών παγκοσμίως, φέρνοντας σε επαφή ειδικούς, επικεφαλείς οργανισμών, πολιτικούς και ομάδες ασθενών συγκρίνοντας εμπειρίες, τεχνογνωσία και στοιχεία σε ποικίλες διαστάσεις της ασφάλειας των ασθενών. Ο στόχος αυτής της προσπάθειας είναι να επιταχύνει τη συζήτηση και τη δράση, να διατυπώσει προτάσεις και να διευκολύνει την εφαρμογή τους. Η Ασφάλεια Ασθενών του Π.Ο.Υ. έχει αναπτύξει πολλές δράσεις και εστιασμένες ενέργειες σε διάφορα πεδία που σχετίζονται με προβλήματα στη φροντίδα υγείας ( Μια ειδική προσέγγιση είναι η εστίαση σε συγκεκριμένα θέματα στα οποία αξίζει να δοθεί προτεραιότητα στο πεδίο της ασφάλειας ασθενών. Το πρόγραμμα «Καθαρή Φροντίδα είναι Ασφαλέστερη Φροντίδα» ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2005 σαν την Πρώτη Παγκόσμια Πρόκληση Ασφάλειας Ασθενών (1st Global Patient Safety Challenge,G.P.S.C.), με στόχο τη μείωση των σχετιζόμενων με την παροχή φροντίδας υγείας λοιμώξεων (Health care-associated infection, H.C.A.I.) παγκοσμίως. Αυτές οι λοιμώξεις συναντώνται τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις μεταβατικές και αναπτυσσόμενες χώρες και συμπεριλαμβάνονται ανάμεσα στις κύριες αιτίες θανάτου και αυξημένης νοσηρότητας για νοσηλευόμενους ασθενείς. Μια ενέργεια-κλειδί του προγράμματος «Καθαρή Φροντίδα είναι η Ασφαλέστερη Φροντίδα» είναι η προώθηση της υγιεινής των χεριών συνολικά και σε όλα τα επίπεδα της φροντίδας υγείας. Η υγιεινή των χεριών, μια πολύ απλή ενέργεια, είναι κοινά αποδεκτή σαν μια από τις πρωταρχικές μεθόδους μείωσης των λοιμώξεων σχετιζόμενων με την φροντίδα υγείας και αναβάθμισης της ασφάλειας των ασθενών. Μέσα σε τέσσερα χρόνια δράσης οι εργασίες της 1ης Παγκόσμιας Πρόκλησης Ασφάλειας Ασθενών επικεντρώθηκαν στην ανάπτυξη των προτάσεων και στην εφαρμογή στρατηγικών για τη βελτίωση των πρακτικών της υγιεινής των χεριών σε οποιαδήποτε κατάσταση στην οποία αποδίδεται υγειονομική περίθαλψη και σε όλες τις περιπτώσεις που παρέχεται φροντίδα υγείας είτε μόνιμα, είτε περιστασιακά, όπως είναι η παροχή φροντίδας στο σπίτι κατά τον τοκετό από βοηθητικό προσωπικό. Αυτή η διαδικασία οδήγησε στην προετοιμασία των κατευθυντήριων οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή Χεριών στη Φροντίδα Υγείας.Ο στόχος αυτών των κατευθυντήριων οδηγιών είναι να παρέχει στους επαγγελματίες υγείας, στα στελέχη των νοσοκομείων και στους φορείς υγείας μια πλήρη αναθεώρηση των στοιχείων σχετικά με την υγιεινή των χεριών στη φροντίδα υγείας και συγκεκριμένες προτάσεις για τη βελτίωση πρακτικών και τη μείωση της μετάδοσης παθογόνων μικροοργανισμών σε ασθενείς και επαγγελματίες υγείας. Έχουν αναπτυχθεί με παγκόσμια προοπτική, όχι με κατεύθυνση προς τις αναπτυγμένες ούτε τις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά για όλες τις χώρες, μιας και ενθαρρύνουν την προσαρμογή-αφομοίωση της τοπικής πραγματικότητας κάθε περιοχής, σύμφωνα με τους διαθέσιμους πόρους. Οι Κατευθυντήριες Οδηγίες του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας του 2009 ( / eng.pdf) είναι το αποτέλεσμα της επικαιροποίησης και της οριστικοποίησης του 9

11 Εξελιγμένου Προσχέδιου που εκδόθηκε τον Απρίλιο του 2006 σύμφωνα με μια βιβλιογραφική ανασκόπηση μέχρι τον Ιούνιο του 2008 και με στοιχεία από πιλοτικές δοκιμές. Η πρώτη ομάδα της Παγκόσμιας Πρόκλησης Ασφάλειας Ασθενών υποστηρίχθηκε από μια Κεντρική Ομάδα Ειδικών, που συνέβαλε στο συντονισμό της διαδικασίας ανασκόπησης των διαθέσιμων επιστημονικών στοιχείων, τη συγγραφή των κειμένων και την ανάπτυξη συζήτησης ανάμεσα στους συγγραφείςερευνητές. Περισσότεροι από 100 διεθνούς φήμης ειδικοί, τεχνικοί, εξωτερικοί κριτές και επαγγελματίες συνέβαλαν στην προετοιμασία του κειμένου. Ειδικές ομάδες, επίσης, συστάθηκαν για να εξετάσουν σε βάθος διαφορετικές διαστάσεις και να παρέχουν προτάσεις σε συγκεκριμένα πεδία. Εκτός από τη συστηματική βιβλιογραφική έρευνα για στοιχεία, χρησιμοποιήθηκαν και άλλες διεθνείς και εθνικές κατευθυντήριες οδηγίες και εγχειρίδια για τον έλεγχο λοιμώξεων. Οι προτάσεις διατυπώθηκαν με βάση τα στοιχεία και τη σύμφωνη γνώμη των ειδικών και ταξινομήθηκαν με ένα σύστημα που αναπτύχθηκε από τη Συμβουλευτική Επιτροπή των Πρακτικών Ελέγχου Λοιμώξεων στη Φροντίδα Υγείας (H.I.C.P.A.C.) του Κέντρου Πρόληψης και Ελέγχου Λοιμώξεων (C.D.C.) στην Ατλάντα της Τζώρτζια στην Αμερική. Παράλληλα με το προκαταρκτικό σχέδιο, η στρατηγική υλοποίησης αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με ένα σύνολο εργαλείων (που τότε αναφερόταν ως πιλοτικό πακέτο υλοποίησης) ώστε να διευκολυνθεί η υιοθέτηση των κατευθυντήριων οδηγιών στην κλινική πρακτική. Σύμφωνα με τις συστάσεις του Π.Ο.Υ. σχετικά με την προετοιμασία των κατευθυντήριων οδηγιών, διεξήχθη μια φάση δοκιμών για την παροχή τοπικών δεδομένων σχετικά με τους απαιτούμενους πόρους που απαιτούνται για την υλοποίηση των προτάσεων,. την παραγωγή, δηλαδή, πληροφοριών όσον αφορά στη σκοπιμότητα, την εγκυρότητα, την αξιοπιστία και τη σχέση κόστουςαποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων και την προσαρμογή και βελτιστοποίηση των προτεινόμενων στρατηγικών υλοποίησης. Η ανάλυση και η αξιολόγηση των δεδομένων στην πιλοτική φάση ήταν καθοριστικής σημασίας για τον Π.Ο.Υ., προκειμένου να οριστικοποιήσει τις κατευθυντήριες οδηγίες, τη στρατηγική υλοποίησης και τα εργαλεία που περιλαμβάνονται σήμερα στο εγχειρίδιο (βλ. Παράρτημα 3. Διαθέσιμα στον ιστότοπο /tools/en/index.html).οι τελικές κατευθυντήριες οδηγίες βασίζονται σε επικαιροποιημένα δεδομένα, σε δεδομένα από πιλοτικές δοκιμές και σε εμπειρίες που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών από την προώθηση της υγιεινής των χεριών σε παγκόσμιο επίπεδο. Ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στην τεκμηρίωση όλων αυτών των εμπειριών, συμπεριλαμβανομένων διαφόρων εμποδίων που αντιμετωπίζονται σε ποικίλες εφαρμογές και προτάσεις για την αντιμετώπισή τους. Για παράδειγμα, υπάρχει μια υποενότητα στα συμπεράσματα του Π.Ο.Υ. που συστήνει σκευάσματα διαλυμάτων καθαρισμού χεριών σε διαφορετικές συνθήκες σε όλο τον κόσμο (βλ. Μέρος Ι, 12 των Κατευθυντήριων Οδηγιών). Σε σύγκριση με το Προηγμένο Σχέδιο, στις τελικές κατευθυντήριες οδηγίες (βλ. Πίνακα περιεχομένων στο Παράρτημα 2) δεν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στις υφιστάμενες ομόφωνες προτάσεις, όμως παρόλα αυτά ο αριθμός των στοιχείων για ορισμένες προτάσεις διαφέρει. Προστέθηκαν, λοιπόν, κάποιες επιπλέον προτάσεις και κάποιες άλλες επαναδιατυπώθηκαν. Αρκετά νέα κεφάλαια προστέθηκαν σε βασικά καινοτόμα θέματα στις τελικές Κατευθυντήριες Οδηγίες, όπως για παράδειγμα η επιβάρυνση όσον αφορά στις λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας παγκοσμίως μια εθνική προσέγγιση για τη βελτίωση της υγιεινής των χεριών η συμμετοχή του ασθενή στην προαγωγή της υγιεινής των χεριών και η σύγκριση των Κατευθυντήριων Οδηγιών για την υγιεινή των χεριών σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο. Η επιτυχής ενημέρωση και οι στρατηγικές υλοποίησης που απαιτούνται για την επίτευξη των στόχων αυτών των κατευθυντήριων οδηγιών αποτελεί τη βάση μιας νέας προτεραιότητας του Π.Ο.Υ. που σχετίζεται με τη Στρατηγική Βελτίωσης για την Υγιεινή των Χεριών. Τα βασικά σημεία από το κεφάλαιο αυτό, επίσης, συνοψίζονται στο Μέρος ΙΙΙ. 10

12 Για την ορθολογική λήψη αποφάσεων, είναι αναγκαίο να υπάρχουν αξιόπιστες πληροφορίες για το κόστος και τις συνέπειες. Το κεφάλαιο για την αξιολόγηση των οικονομικών επιπτώσεων της προώθησης της υγιεινής των χεριών έχει αναθεωρηθεί, με ένα σημαντικό αριθμό νέων πληροφοριών να έχουν προστεθεί για να διευκολύνουν την καλύτερη εκτίμηση των εν λόγω πτυχών, τόσο σε χαμηλού όσο και σε υψηλού εισοδήματος συνθήκες. Όλα τα άλλα κεφάλαια και τα παραρτήματα έχουν επίσης υποβληθεί σε αναθεώρηση και προσθήκες με βάση την εξέλιξη των εννοιών. Ο πίνακας περιεχομένων των κατευθυντήριων οδηγιών για την υγιεινή των χεριών στη Φροντίδα Υγείας του 2009 περιλαμβάνεται στο Παράρτημα 2. Η παρούσα συνοπτική παρουσίαση εστιάζεται στα πιο κύρια σημεία των κατευθυντήριων γραμμών και αναφέρεται στον Οδηγό Εφαρμογής και σε κάποια εργαλεία ιδιαίτερα σημαντικά για την εφαρμογή τους στην πράξη. Παρέχει μια σύνθεση των βασικών εννοιών, ώστε να διευκολύνει την κατανόηση των επιστημονικών στοιχείων στα οποία βασίζεται η προώθηση της υγιεινής των χεριών και η εφαρμογή των κύριων προτάσεων των κατευθυντήριων οδηγιών. Σε αντίθεση με τις κατευθυντήριες οδηγίες, που προς το παρόν είναι διαθέσιμες μόνο στα Αγγλικά, η περίληψη αυτή έχει μεταφραστεί σε όλες τις επίσημες γλώσσες του Π.Ο.Υ. Αναμένεται ότι οι συστάσεις (Μέρος ΙΙ) θα εξακολουθήσουν να ισχύουν τουλάχιστον μέχρι το Η Ασφάλεια Ασθενών του Π.Ο.Υ. δεσμεύεται να διασφαλίσει ότι οι Kατευθυντήριες Oδηγίες του Π.Ο.Υ. για την Yγιεινή των Xεριών στη Φροντίδα Υγείας θα ενημερώνονται κάθε δύο έως τρία χρόνια. 11

13 12

14 Μέρος Ι ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΤΩΝ ΧΕΡΙΩΝ 13

15 14

16 1. Tο πρόβλημα: Οι λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας (HCAI) είναι μια σημαντική αιτία θανάτου και αναπηρίας σε όλο τον κόσμο 1.1 Το μέγεθος της επιβάρυνσης από τις λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας (HCAI) Οι Λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας είναι ένα μείζον πρόβλημα για την ασφάλεια των ασθενών και η πρόληψη τους πρέπει να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα για τα συστήματα και τα θεσμικά όργανα που δεσμεύονται ώστε η παροχή υγειονομικής περίθαλψης να είναι ασφαλέστερη. Η επίπτωση των λοιμώξεων που σχετίζονται με την φροντίδα υγείας είναι η παρατεταμένη παραμονή στο νοσοκομείο, η μακροχρόνια αναπηρία, η αυξημένη αντίσταση των μικροοργανισμών σε αντιμικροβιακές ουσίες, τα τεράστια πρόσθετα οικονομικά βάρη, η ραγδαία αύξηση των θανάτων, το υψηλό κόστος για τα συστήματα υγείας και το συναισθηματικό στρες για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους. Ο κίνδυνος απόκτησης λοίμωξης σχετιζόμενης με τη φροντίδα υγείας, εξαρτάται από παράγοντες που σχετίζονται με το μολυσματικό παράγοντα (π.χ. λοιμογόνος ικανότητα, ικανότητα να επιβιώσει στο περιβάλλον, αντιμικροβιακή αντίσταση), με τον ξενιστή (π.χ. προχωρημένη ηλικία, χαμηλό βάρος γέννησης, υποκείμενες νόσοι, την κατάσταση εξασθένησης, ανοσοκαταστολή, υποσιτισμός) και με το περιβάλλον (π.χ. εισαγωγή στη ΜΕΘ, παρατεταμένη νοσηλεία σε νοσοκομείο, προϊόντα επεμβατικής τεχνολογίας και των διαδικασιών, αντιμικροβιακή θεραπεία). Παρά το γεγονός ότι ο κίνδυνος απόκτησης λοιμώξεων που σχετίζονται με την φροντίδα υγείας είναι καθολικός και εκτείνεται σε κάθε υγειονομική εγκατάσταση και σύστημα του τομέα υγείας σε όλο τον κόσμο, η παγκόσμια επιβάρυνση είναι άγνωστη, λόγω της δυσκολίας συγκέντρωσης αξιόπιστων διαγνωστικών δεδομένων. Αυτό οφείλεται κυρίως στην πολυπλοκότητα και στην έλλειψη ομοιομορφίας των κριτηρίων που χρησιμοποιούνται στη διάγνωση των συγκεκριμένων λοιμώξεων και στο γεγονός ότι τα συστήματα επιτήρησής τους είναι σχεδόν ανύπαρκτα στις περισσότερες χώρες. Για αυτό το λόγο, οι λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας αποτελούν προβληματική, την οποία μέχρι τώρα κανένας φορέας ή χώρα δεν μπορούν να ισχυριστούν ότι έχουν επιλύσει. 1.2 Οι λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας στις αναπτυγμένες χώρες Στις αναπτυγμένες χώρες, οι λοιμώξεις που σχετίζονται με την φροντίδα υγείας, αφορούν το 5-15% των νοσηλευόμενων ασθενών και μπορεί να επηρεάσουν το 9-37% όσων εισέρχονται στην Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ). 1,2 Πρόσφατες ευρωπαϊκές μελέτες που αναφέρονται σε εκτεταμένα νοσοκομειακά δεδομένα υπολόγισαν ότι ο επιπολασμός των λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας (HCAI) κυμαίνονταν από 4,6% έως 9,3% επί των ασθενών (Σχήμα I.1). 3,9 Εκτιμάται ότι τουλάχιστον πέντε εκατομμύρια λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας παρουσιάζονται σε νοσοκομεία μεγάλης επισκεψιμότητας ( μάχιμα νοσοκομεία ) στην Ευρώπη ετησίως, συμβάλλοντας σε θανάτους ετησίως και αντιπροσωπεύοντας περίπου 25 εκατομμύρια επιπλέον ημέρες νοσηλείας το χρόνο και αντίστοιχη οικονομική 15

17 επιβάρυνση δις ευρώ ( Η εκτιμώμενη συχνότητα εμφάνισης αυτών των λοιμώξεων για το 2002 στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής ήταν 4,5% που αντιστοιχεί σε 9,3 λοιμώξεις ανά 1000 ημέρες νοσηλείας και σε 1,7 εκατομμύρια προσβεβλημένων ασθενών και ετήσιο οικονομικό αντίκτυπο στις Η.Π.Α. 6,5 δις δολάρια το Εικόνα Ι.1 Επιπολασμός των λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας στις αναπτυγμένες κατά το βιομηχανικό πρότυπο χώρες Περίπου θάνατοι αποδόθηκαν σε αυτές τις λοιμώξεις. Τα ποσοστά συχνότητας των λοιμώξεων που αποκτήθηκαν σε Μ.Ε.Θ. ποικίλει από 9 έως 37% όπως εκτιμάται στην Ευρώπη 12 και στις Η.Π.Α. με αδρά ποσοστά θνησιμότητας να κυμαίνονται από 12% έως 80%. 2 Κυρίως στα περιβάλλοντα της Μ.Ε.Θ., η χρήση ειδικού εξοπλισμού (π.χ. φλεβοκαθετήρες, συσκευές μηχανικής υποστήριξης της αναπνοής ή ουροκαθετήρες) είναι ένας από τους παράγοντες κινδύνου για απόκτηση λοιμώξεων. Τα ποσοστά αυτά λοιμώξεων, ανά 1000 ημέρες/είδος εξοπλισμού όπως εντοπίστηκαν από το Εθνικό Δίκτυο Ασφάλειας Υγείας στις Η.Π.Α., συνοψίζονται στον πίνακα Ι Οι λοιμώξεις που σχετίζονται τον ειδικό εξοπλισμό, έχουν μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις. Για παράδειγμα η αιματογενής λοίμωξη που σχετίζεται με χρήση φλεβοκαθετήρα και προκαλείται από τον ανθεκτικό στη μεθικιλλίνη χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο (MRSA) μπορεί να κοστίσει δολάρια Η.Π.Α. ανά περιστατικό Λοιμώξεις σχετιζόμενες με την παροχή φροντίδας υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες Στις συνήθεις δυσκολίες στη διάγνωση των λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες, η έλλειψη και η αναξιοπιστία των εργαστηριακών δεδομένων, η μειωμένη 16

18 πρόσβαση σε διαγνωστικά μέσα όπως είναι οι ακτινογραφίες και η ελλιπής τήρηση ιατρικών αρχείων, πρέπει να προστεθούν ως εμπόδια για την αξιόπιστη εκτίμηση της επιβάρυνσης από Λοιμώξεις σχετιζόμενες με τη φροντίδα υγείας. Ως εκ τούτου, τα δεδομένα σχετικά με αυτές τις λοιμώξεις που είναι διαθέσιμα από τη βιβλιογραφία από αυτά τα περιβάλλοντα, είναι περιορισμένα. Επιπροσθέτως, τα βασικά μέτρα για τον έλεγχο των λοιμώξεων είναι ουσιαστικά ανύπαρκτα στις περισσότερες περιπτώσεις, σαν αποτέλεσμα ενός συνδυασμού πολυάριθμων δυσμενών παραγόντων, όπως είναι η έλλειψη προσωπικού, η κακή υγιεινή και η λανθασμένη διαχείριση τοξικών και μολυσματικών αποβλήτων, η έλλειψη ή ανεπάρκεια βασικού εξοπλισμού, οι ανεπαρκείς δομές και ο συνωστισμός, το σύνολο σχεδόν των οποίων μπορεί να αποδοθεί σε περιορισμένους οικονομικούς πόρους. Επιπρόσθετα, οι πληθυσμοί που πλήττονται σε μεγάλο βαθμό από υποσιτισμό και από διάφορες ασθένειες, αυξάνουν τον κίνδυνο για αυτές τις λοιμώξεις στις αναπτυσσόμενες χώρες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, πολλές ιογενείς και βακτηριακές λοιμώξεις που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας μεταδίδονται και φαίνεται πιθανό οι συνέπειες από αυτές τις λοιμώξεις να είναι πολλές φορές μεγαλύτερες απ ότι παρατηρείται στις αναπτυγμένες χώρες. Για παράδειγμα, σε μια έρευνα επιπολασμού μιας ημέρας που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα σε νοσοκομεία στην Αλβανία, στο Μαρόκο, στην Τυνησία και στην Ηνωμένη Δημοκρατία της Τανζανίας, τα ποσοστά επιπολασμού των HCAI κυμαίνονται ανάμεσα στο 19,15% και 14,8%. (Σχήμα Ι.2) Εικόνα Ι.2 Επιπολασμός των λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες 17

19 Ο κίνδυνος για τους ασθενείς να αναπτύξουν λοίμωξη χειρουργικού τραύματος (SSI), τον πιο συχνό στατιστικά τύπο των HCAI στις αναπτυσσόμενες χώρες, είναι σημαντικά υψηλότερος από τον αντίστοιχο κίνδυνο στις αναπτυγμένες χώρες (π.χ. 30,9% σε ένα παιδιατρικό νοσοκομείο στη Νιγηρία, 23% στη γενική χειρουργική σε νοσοκομείο στην Ηνωμένη Δημοκρατία της Τανζανίας και 19% σε Μαιευτήριο στην Κένυα). 15,19,20 Τα ποσοστά λοιμώξεων που σχετίζονται με τον εξοπλισμό και αναφέρονται σε Μ.Ε.Θ. ενηλίκων και παιδιών, είναι επίσης αρκετές φορές υψηλότερα στις αναπτυσσόμενες χώρες σε σύγκριση με τα ποσοστά του συστήματος N.H.S.N. των Η.Π.Α. (Πίνακας Ι.1). 13,21,22 Οι νεογνικές λοιμώξεις αναφέρεται ότι είναι 3-20 φορές περισσότερες στα μαιευτήρια στις αναπτυσσόμενες χώρες σε σύγκριση με τια αναπτυγμένες. 23 Πίνακας Ι.1 Ποσοστά λοιμώξεων σχετιζόμενων με τις συσκευές στις Μ.Ε.Θ. σε αναπτυσσόμενες χώρες, σε σύγκριση με τα ποσοστά του Εθνικού Δικτύου Υγειονομικής Ασφάλειας (N.H.S.N. - National Health Safety Network) Ερευνητικό δίκτυο, περίοδος έρευνας, χώρα INICC*, , 18αναπτυσσόμενες χώρες 21 NHSN*, , ΗΠΑ 13 INICC*, , 18αναπτυσσόμενες χώρες 21 NHSN*, , ΗΠΑ 13 Περιβάλλον - Συνθήκες Παιδιατρική ΜΕΘ (PICU) Παιδιατρική ΜΕΘ (PICU) ΜΕΘ# (ICU) ΜΕΘ# (ICU) Αριθμός ασθενών Λοίμωξη που σχετίζεται με κεντρική φλεβική γραμμή (CLA-BSI) Πνευμονία σχετιζόμενη με συσκευές μηχανικής υποστήριξης της αναπνοής (VAP) Λοίμωξη σχετιζόμενη με ουροκαθετήρα (CR-UTI) I.N.I.C.C.: InternationalNosocomialInfectionControlConsortium (Παγκόσμια Ενωση Ελέγχου Νοσοκομειακών Λοιμώξεων) N.H.S.N.: National Health Safety Network (Εθνικό Δίκτυο Υγειονομικής Ασφάλειας) Αργεντινή, Βραζιλία, Χιλή, Κολομβία, Κόστα Ρίκα, Κούβα, Ελ Σαλβαδόρ, Ινδία, Κόσοβο, Λίβανος, Σκόπια, Μεξικό, Μαρόκο, Νιγηρία, Περού, Φιλιππίνες, Τουρκία, Ουρουγουάη # Ιατρικές/Χειρουργικές Μ.Ε.Θ. 18

20 1.4 Λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας ανάμεσα σε επαγγελματίες υγείας Οι επαγγελματίες υγείας μπορούν επίσης να μολυνθούν κατά τη διάρκεια της φροντίδας του ασθενούς. Κατά τη διάρκεια του επεισοδίου ιογενούς αιμορραγικού πυρετού Marburg στην Αγκόλα, η μετάδοση μέσα στο περιβάλλον του συστήματος φροντίδας υγείας έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην επέκταση της επιδημικής έκρηξης (μη δημοσιευμένα στοιχεία του Π.Ο.Υ.). Αυτή η ομαδική, θα λέγαμε, νοσοκομειακή λοίμωξη με τη μετάδοση στους επαγγελματίες υγείας, ήταν κύριο χαρακτηριστικό του οξέος αναπνευστικού συνδρόμου (SARS) Ομοίως, επαγγελματίες υγείας μολύνθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας γρίπης. 26 Σε κάποια μέρη (Βραζιλία και Ινδονησία), περισσότερα από τα μισά νεογνά που εισήχθησαν σε μονάδες νεογνών απέκτησαν λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας, με αναφερόμενα ποσοστά θνησιμότητας ανάμεσα στο 12% και 53%. 23 Το κόστος διαχείρισης είναι πιθανό να αντιπροσωπεύει μεγαλύτερο ποσοστό του προϋπολογισμού για την υγεία ή τα νοσοκομεία και σε χώρες με χαμηλό εισόδημα. Αυτές οι έννοιες συζητούνται εκτενέστερα στο Μέρος 1.3 των κατευθυντήριων οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την υγιεινή των χεριών στη φροντίδα υγείας το Η μετάδοση γίνεται κυρίως μέσω μεγάλων σταγονιδίων, με άμεση επαφή με μολυσματικά υλικά ή μέσω άψυχων αντικειμένων που έχουν μολυνθεί από μολυσματικά υλικά. Η καθημερινή κλινική πρακτική στους ασθενείς υψηλού κινδύνου και οι ανεπαρκείς πρακτικές ελέγχου λοιμώξεων συμβάλλουν στην αύξηση του κινδύνου. Η μετάδοση άλλων ιογενών (π.χ. ο ιός της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV), ο ιός της ηπατίτιδας Β) και βακτηριακών νόσων συμπεριλαμβανομένης της φυματίωσης, σε επαγγελματίες υγείας είναι επίσης διαδεδομένη Ο ρόλος της υγιεινής των χεριών στη μείωση των λοιμώξεων και των επιπτώσεών τους 2.1. Η μετάδοση παθογόνων μέσω των χεριών Η μετάδοση παθογόνων παραγόντων που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη συμβαίνει μέσω άμεσης και έμμεσης επαφής, σταγονιδίων, αέρα και ενός κοινού φορέα. Η μετάδοση μέσω των μολυσμένων χεριών των επαγγελματιών υγείας προϋποθέτει πέντε διαδοχικά βήματα: (i) οι μικροοργανισμοί είναι παρόντες στο δέρμα του ασθενή ή έχουν βρεθεί πάνω σε άψυχο υλικό που περιβάλλει άμεσα τον ασθενή, (ii) οι μικροοργανισμοί πρέπει να μεταφερθούν στα χέρια των επαγγελματιών υγείας, (iii) οι μικροοργανισμοί πρέπει να είναι ικανοί να επιβιώσουν για αρκετά λεπτά στα χέρια των επαγγελματιών υγείας, (iv) το πλύσιμο ή η αντισηψία των χεριών από τους επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να είναι ανεπαρκές ή να παραλείπεται εντελώς ή η ουσία που χρησιμοποιείται για την υγιεινή των χεριών να είναι ακατάλληλη και (v) το μολυσμένο χέρι ή τα χέρια του φροντιστή θα πρέπει να έρθουν σε επαφή με κάποιον άλλο ασθενή ή με άψυχο υλικό που θα έρθει σε άμεση επαφή με τον ασθενή. 28 Οι παθογόνοι παράγοντες που σχετίζονται με την 19

21 υγειονομική περίθαλψη μπορούν να ανευρεθούν όχι μόνο σε μολυσμένα τραύματα ή σε τραύματα που αιμορραγούν, αλλά επίσης και σε πρόσφατα αποικισμένες περιοχές ακέραιου και υγιούς δέρματος του ασθενή Λόγω του ότι περίπου 10 δισ. (10 6 ) πλακώδη κύτταρα του δέρματος που περιέχουν βιώσιμους μικροοργανισμούς αποπίπτουν καθημερινά από το φυσιολογικό δέρμα, 44 δεν αποτελεί έκπληξη ότι τα ρούχα του ασθενή, τα κλινοσκεπάσματα, τα κομοδίνα και άλλα αντικείμενα στο άμεσο περιβάλλον του μολύνονται από τη χλωρίδα του ασθενή ,45-51 Πολλές μελέτες έχουν τεκμηριώσει ότι οι επαγγελματίες υγείας μπορούν να μολύνουν τα χέρια ή τα γάντια με παθογόνους παράγοντες όπως είναι οι Gram-αρνητικοί βάκιλοι, ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος (S. Aureus), οι εντερόκοκκοι ή το κλωστηρίδιο Difficile κατά την εκτέλεση «διαδικασιών καθαριότητας» ή αγγίζοντας άθικτες περιοχές του δέρματος των νοσηλευόμενων ασθενών. 35,36,42,48,32-55 Μετά από επαφή με τους ασθενείς ή/και με μολυσμένο περιβάλλον, οι μικροοργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν στα χέρια για ποικίλα χρονικά διαστήματα (από 2 έως 60 λεπτά). Τα χέρια των επαγγελματιών υγείας αποικίζονται σταδιακά τόσο με συμβιωτική χλωρίδα, όσο και με πιθανούς παθογόνους παράγοντες κατά τη διάρκεια φροντίδας του ασθενούς. 52,53 Με την απουσία της πρακτικής υγιεινής των χεριών, όσο μεγαλύτερη είναι η διάρκεια παροχής φροντίδας, τόσο μεγαλύτερος ο βαθμός της μόλυνσης των χεριών. Πλημμελής καθαρισμός χεριών (π.χ. χρήση μικρότερης ποσότητας προϊόντος και/ή μικρότερης χρονικής διάρκειας εφαρμογής τεχνικής υγιεινής των χεριών) οδηγεί σε κακή αντισηψία των χεριών. Προφανώς όταν οι επαγγελματίες υγείας αποτυγχάνουν να καθαρίσουν τα χέρια τους κατά τη διάρκεια της φροντίδας ενός ασθενή ή/και μεταξύ της επαφής ασθενών, είναι πιθανή η μεταφορά μικροβίων. Τα μολυσμένα χέρια των επαγγελματιών υγείας έχουν συσχετισθεί με ενδημικές λοιμώξεις σχετιζόμενες με την φροντίδα υγείας, 56,57 καθώς επίσης με πολλές επιδημικές εκρήξεις Οι έννοιες αυτές συζητούνται εκτενάστερα στα μέρη Ι.5-7 των κατευθυντήριων οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την υγιεινή των χεριών στην υγειονομική περίθαλψη του Συμμόρφωση επαγγελματιών υγείας σχετικά με την υγιεινή των χεριών Η υγιεινή των χεριών είναι το κύριο μέτρο που έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό στην πρόληψη των λοιμώξεων που σχετίζονται με τη φροντίδα υγείας και την εξάπλωση της αντιμικροβιακής αντοχής. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί ότι οι επαγγελματίες υγείας αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη συμμόρφωση με τις ενδείξεις υγιεινής των χεριών σε διάφορα επίπεδα. Ανεπαρκή ή πολύ χαμηλά ποσοστά συμμόρφωσης έχουν αναφερθεί και στις αναπτυγμένες και στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η τήρηση των διαδικασιών από τους επαγγελματίες υγείας έχει αναφερθεί σαν μεταβλητή με το μέσο βασικό ποσοστό να κυμαίνεται από 5% έως 89% και ένα συνολικό μέσο όρο της τάξης του 38,7%. Ο βαθμός επίτευξης της υγιεινής των χεριών ποικίλει ανάλογα με την ένταση εργασίας και πολλούς άλλους παράγοντες. Σε μελέτες παρατήρησης που διεξήχθησαν σε νοσοκομεία, οι επαγγελματίες υγείας καθάριζαν τα χέρια τους κατά μέσο όρο 5 έως 42 φορές ανά βάρδια και 1,7 20

22 έως 15,2 φορές την ώρα. Επιπλέον, η διάρκεια της διαδικασίας υγιεινής των χεριών κυμαινόταν κατά μέσο όρο από 6,6 δευτερόλεπτα έως 30 δευτερόλεπτα. Οι κύριοι παράγοντες που μπορούν να προσδιορίσουν την πλημμελή υγιεινή των χεριών περιλαμβάνουν παράγοντες κινδύνου για μησυμμόρφωση που παρατηρήθηκαν σε επιδημιολογικές μελέτες καθώς και λόγους που προέβαλαν οι επαγγελματίες υγείας για την απουσία τήρησης των συστάσεων για την υγιεινή των χεριών (Πίνακας Ι.2.1). Αυτές οι έννοιες συζητούνται εκτενέστερα στο Μέρος Ι.16 των Κατευθυντήριων Οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας του

23 Πίνακας Ι.2.1 Παράγοντες που επηρεάζουν τη συμμόρφωση με τις συνιστώμενες πρακτικές υγιεινής των χεριών A. Παρατηρούμενοι παράγοντες κινδύνου για την κακή συμμόρφωση με τις συνιστώμενες πρακτικές υγιεινής των χεριών. Οι συνήθειες των ιατρών (περισσότερο από τους νοσηλευτές). Οι συνήθειες των βοηθών νοσηλευτών (περισσότερο από τους νοσηλευτές) Φυσιοθεραπευτές Τεχνικοί Αντρικό φύλο Εργασία στη Μ.Ε.Θ. Εργασία σε Χειρουργική Μονάδα Εργασία στο Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών Εργασία στο Αναισθησιολογικό Τμήμα Εργασία κατά τη διάρκεια της εβδομάδας (αντί του Σαββατοκύριακου) Ένδυση με προστατευτικές μπλούζες/γάντια. Το περιβάλλον πριν την επαφή με τον ασθενή Το περιβάλλον μετά την επαφή με τον ασθενή π.χ. εξοπλισμός Η φροντίδα ασθενών κάτω των 65 ετών. Η φροντίδα ασθενών που αναρρώνουν από άσηπτη/ημιάσηπτη χειρουργική επέμβαση σε μονάδα ανάνηψης Φροντίδα ασθενών σε μη απομονωμένη αίθουσα Η διάρκεια επαφής με τον ασθενή (< ή ίση με 2 λεπτά). Η διακοπή στις δραστηριότητες φροντίδας του ασθενή Δραστηριότητες με υψηλό κίνδυνο διασταυρούμενης μετάδοσης Έλλειψη προσωπικού/συνωστισμός Πολλές ευκαιρίες για την υγιεινή των χεριών ανά ώρα στη φροντίδα ασθενών B. Αυτό-αναφερόμενοι παράγοντες για την κακή συμμόρφωση με την υγιεινή των χεριών Οι παράγοντες καθαρισμού χεριών προκαλούν ερεθισμούς και ξηρότητα Ακατάλληλα τοποθετημένοι νιπτήρες/έλλειψη νεροχυτών Έλλειψη σαπουνιού, χαρτιού, πετσετών Συνήθως ιδιαίτερα απασχολημένος/ανεπάρκεια χρόνου Οι ανάγκες των ασθενών έχουν προτεραιότητα Η υγιεινή των χεριών εμπλέκεται στη σχέση υγειονομικού προσωπικού-ασθενή Χαμηλός κίνδυνος νόσησης από ασθενείς Χρήση γαντιών/υπάρχει η πεποίθηση ότι η χρήση γαντιών εξαλείφει την ανάγκη υγιεινής των χεριών Έλλειψη γνώσης των κατευθυντήριων οδηγιών/πρωτοκόλλων Έλλειψη γνώσης, εμπειρίας και εκπαίδευσης Έλλειψη ανταμοιβών/ενθάρρυνσης Έλλειψη προτύπου από συναδέλφους ή προϊστάμενους Δεν το σκέφτομαι/απροσεξία Σκεπτικισμός για την αξία της υγιεινής των χεριών Διαφωνία με τις συστάσεις Έλλειψη επιστημονικών στοιχείων για τις οριστικές επιπτώσεις της βελτιωμένης υγιεινής των χεριών στις HCAI Γ. Επιπρόσθετα παρατηρούμενα εμπόδια κατά την εφαρμογή της τεχνικής υγιεινής των χεριών Η έλλειψη ενεργούς συμμετοχής στην προαγωγή της υγιεινής των χεριών σε ατομικό ή θεσμικό επίπεδο. Η έλλειψη θεσμικού πλαισίου για την υγιεινή των χεριών. Η έλλειψη διοικητικών κυρώσεων στους μη συμμορφωμένους/επιβράβευση των συμμορφωμένων. Η έλλειψη κλίματος ασφάλειας/κουλτούρας προσωπικής ευθύνης του υγειονομικού προσωπικού για την υγιεινή των χεριών. 22

24 2.3 Στρατηγικές για τη βελτίωση της τήρησης της υγιεινής των χεριών Κατά τα τελευταία 20 χρόνια πολλές μελέτες έχουν καταδείξει ότι οι αποτελεσματικές παρεμβάσεις υπάρχουν για να βελτιώσουν τη συμμόρφωση/τήρηση ανάμεσα στους επαγγελματίες υγείας σχετικά με την υγιεινή των χεριών (Πίνακας 1.2.2) άν και οι μετρήσεις για την τήρηση της υγιεινής των χεριών ποικίλουν αναφορικά με τον προσδιορισμό της δυνατότητας υγιεινής των χεριών και την αξιολόγηση της υγιεινής των χεριών μέσα από την παρατήρηση ή την κατανάλωση προϊόντων καθαρισμού χεριών, κάνοντας δύσκολη τη σύγκριση. Παρά τις διαφορετικές μεθοδολογίες, οι περισσότερες μελέτες χρησιμοποίησαν πολλαπλές στρατηγικές, οι οποίες περιλαμβάνουν: εκπαίδευση του υγειονομικού προσωπικού, ελέγχους των πρακτικών υγιεινής, έλεγχος απόδοσης, επισημάνσεις υπενθύμισης, βελτίωση της διαθεσιμότητας σε νερό και σαπούνι, χρήση αυτόματων νιπτήρων και/ή η εισαγωγή ενός ειδικού σκευάσματος (κρέμα ή τζελ) για τα χέρια (handrub) με βάση την αλκοόλη, καθώς επίσης και βελτίωση του θεσμικού κλίματος ασφάλειας με τη συμμετοχή στα θεσμικά επίπεδα και στα επίπεδα υγειονομικού προσωπικού και ασθενών. Αυτά τα θέματα συζητούνται εκτενέστερα στο μέρος Ι.20 των των Κατευθυντήριων Οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας του Πίνακας Τήρηση της υγιεινής των χεριών από τους επαγγελματίες υγείας πριν και μετά την παρέμβαση βελτίωσης Αναφορά Preston, Larson&Stam m 78 Εγκαταστάσεις/ Περιβάλλον Βασική Τήρηση (%) Τήρηση μετά από παρέμβαση (%) Παρέμβαση ΜΕΘ Καταλληλότερες τοποθεσίες νιπτήρων Mayer et al. 79 ΜΕΘ Ανατροφοδότηση σχετικά με απόδοση της εκτέλεσης παροχών υπηρεσιών υγείας Donowitz 80 Παιδιατρική ΜΕΘ Ένδυση με ειδική προστατευτική μπλούζα πάνω από τη στολή Conly et al. 81 Χειρουργική ΜΕΘ 14/28* 73/81 Ανατροφοδότηση, αναθεώρηση πολιτικής, υπενθυμήσεις, αφίσες Graham 82 ΜΕΘ Τοποθέτηση αλκοολούχου διαλύματος για τα χέρια Dubbert et al. 83 ΜΕΘ Πρωτίστως, περαιτέρω εκπαίδευση και έπειτα παρατήρηση των αποτελεσμάτων της ομάδας 23

25 Lohr et al. 84 Raju & Kobler 85 Παιδιατρικά τμήματα Βρεφική-Μονάδα Νεογνών Πινακίδες, ανατροφοδότηση, προφορικές επισημάνσεις υπενθύμισης στους γιατρούς Ανατροφοδότηση, βιβλιογραφική ενημέρωση, αποτελέσματα περιβαλλοντικών καλλιεργειών Wurtz, Moye & Jovanovic 86 Χειρουργική ΜΕΘ Νιπτήρες με αυτόματες βρύσες Pelke et al. 87 Μονάδα Νεογνών Μη απαραίτητη η ειδική προστατευτική μπλούζα Berg, Hershow & Ramirez 88 ΜΕΘ 5 63 Διαλέξεις, ανατροφοδότηση, παρουσιάσεις Tibballs 89 Παιδιατρική ΜΕΘ 12/11 13/65 Άμεση παρουσίαση, ανατροφοδότηση και αποτελέσματα αυτής Slaughter et al. 90 Dorsey, Cydulka Emerman 91 Χειρουργική ΜΕΘ Συνήθης πρακτική η χρήση ειδικής προστατευτικής μπλούζας και η χρήση γαντιών Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών Επισημάνσεις/ διανομή ανασκοπικών άρθρων Larson et al. 92 ΜΕΘ Διαλέξεις βασισμένες σε προηγούμενο ερωτηματολόγιο όσον αφορά στα πιστεύω και την απόδοση των επαγγελματιών υγείας, την τεχνική υποστήριξη, τους νιπτήρες με αυτόματες βρύσες Avila-Aguero et al. 93 Παιδιατρικά τμήματα 52/49 74/69 Απόδοση-ανατροφοδότηση, ταινίες, αφίσες, φυλλάδια Pittet et al. 75 Όλα τα τμήματα Αφίσες, ανατροφοδότησηαπόδοση, τεχνική υποστήριξη, παροχή αλκοολούχου σκευάσματος για τα χέρια Muto, Sistrom & Farr 96 Χειρουργική ΜΕΘ Παροχή αλκοολούχου σκευάσματος για τα χέρια Bischoff et al. 95 Καρδιοχειρουργικ ή ΜΕΘ 10/22 4/13 23/48 7/14 Εκπαίδευση, ανατροφοδότηση-απόδοση, παροχή αλκοολούχου τζελ για τα χέρια 24

26 Maury et al. 94 Όλα τα τμήματα Εκπαίδευση, επισημάνσεις υπενθύμισης, παροχή αλκοολούχου τζελ για τα χέρια Girard, Amazian & Fabry 97 Όλα τα τμήματα Εκπαίδευση, παροχή αλκοολούχου τζελ για τα χέρια Hugonnet, Perneger & Pittet 98 Harbarth et al. 99 Χειρουργική ΜΕΘ/ Μονάδα Νεογνών Παιδιατρική/Μονά δα Νεογνών Αφίσες, ανατροφοδότησηαπόδοση, τεχνική υποστήριξη, παροχή αλκοολούχου σκευάσματος για τα χέρια Αφίσες, ανατροφοδότησηαπόδοση, παροχή αλκοολούχου σκευάσματος για τα χέρια Rosenthal et al. 100 Όλα τα τμήματα 3 νοσοκομεία Εκπαίδευση, επισημάνσεις υπενθύμισης, παροχή περισσότερων νιπτήρων Brown et al. 62 Μονάδα Νεογνών Εκπαίδευση, ανατροφοδότηση-απόδοση, παροχή αλκοολούχου τζελ για τα χέρια Ng et al. 101 Μονάδα Νεογνών Εκπαίδευση, επισημάνσεις υπενθύμισης Maury et al. 102 Χειρουργική ΜΕΘ Ανακοίνωση παρατηρήσεων (σε σύγκριση με βασική ανοικτή παρατήρηση) das Neves et al. 103 Hayden et al. 104 Berhe, Edmond & Bearman 105 Μονάδα Νεογνών Αφίσες, μουσικές ραδιοφωνικές εκπομπές και μηνύματα, σλόγκαν Χειρουργική ΜΕΘ Επιτοίχιες ανακοινώσεις, εκπαίδευση, φυλλάδια, αφίσες Χειρουργική ΜΕΘ 31.8/50 39/50.3 Ανατροφοδότηση-απόδοση Eckmanns et al.106 ΜΕΘ Ανακοίνωση παρατηρήσεων (σε σύγκριση με βασική ανοικτή παρατήρηση) 25

27 Santana et al. 107 Χειρουργική ΜΕΘ Προβολή αλκοολούχων σκευμάτων, αφίσες, αυτοκόλλητα, εκπαίδευση Swoboda et al. 108 Trick et al. 64 Raskind et al. 109 Χειρουργική ΜΕΘ Φωνητικές παροτρύνσεις σε ενδεχόμενη αποτυχία χρήσης των αλκοολούχων σκευασμάτων 3 υπό έρευνα νοσοκομεία, ένας έλεγχος, όλο το νοσοκομείο 23/30/35 / 32 46/50/43/31 Εντατική προσπάθεια κατανάλωσης αλκοολούχων σκευασμάτων, εντατική εκπαίδευσης και χρήση αφισών Μονάδα Νεογνών Εκπαίδευση Traore et al. 110 Χειρουργική ΜΕΘ Αλκοολούχο τζελ έναντι αλκοολούχου σκευάσματος για τα χέρια Pessoa-Silva et al. 111 Μονάδα Νεογνών Αφίσες, ομάδες συντονισμού, εκπαίδευση, ερωτηματολόγια, βιβλιογραφικές ανασκοπήσεις Rupp et al. 112 ΜΕΘ 38/37 69/68 Παρουσίαση εύχρηστων, ατομικών αλκοολούχων σκευασμάτων χεριών Ebnother et al. 113 Όλα τα τμήματα Πολυπαραγοντική παρέμβαση Haas & Larson 114 Venkatesh et al. 115 Duggan et al. 116 Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών Αιματολογικό Τμήμα Όλο το νοσοκομείο Φωνητικές παροτρύνσεις σε ενδεχόμενη αποτυχία χρήσης των αλκοολούχων σκευασμάτων Ανακοινώσεις Ανακοίνωση επίσκεψης από τον ελεγκτή 26

28 2.4 Η επίπτωση στις νοσοκομειακές λοιμώξεις από την προώθηση της Υγιεινής των Χεριών Η αποτυχία εκτέλεσης κατάλληλης υγιεινής των χεριών θεωρείται ότι είναι η κύρια αιτία των νοσοκομειακών λοιμώξεων και της εξάπλωσης πολυανθεκτικών μικροοργανισμών, και έχει αναγνωριστεί σαν ένας σημαντικός παράγοντας επιδημικών εκρήξεων. Υπάρχουν πειστικές αποδείξεις ότι η βελτίωση της υγιεινής των χεριών μέσω σχεδιασμένων στρατηγικών υλοποίησης μπορούν να μειώσουν τα ποσοστά των νοσοκομειακών λοιμώξεων. 61 Επιπρόσθετα, αν και δεν αναφέρονται τα ποσοστά λοιμώξεων, πολλές μελέτες έδειξαν μια σταθερή μείωση της συχνότητας σε πολυανθεκτικά βακτηριακά στελέχη και στον αποικισμό ασθενών μετά την εφαρμογή των στρατηγικών βελτίωσης της υγιεινής των χεριών Τουλάχιστον 20 νοσοκομειακές μελέτες της επίπτωσης της υγιεινής των χεριών στον κίνδυνο νοσοκομειακών λοιμώξεων έχουν δημοσιευθεί μεταξύ του 1977 και τον Ιούνιο του 2008 (Πίνακας Ι.2.3). Παρά τους περιορισμούς των ερευνών, οι περισσότερες αναφορές έδειξαν μια χρονική συσχέτιση μεταξύ της βελτίωσης των πρακτικών υγιεινής των χεριών και της μείωσης των λοιμώξεων και των ποσοστών πολλαπλής μετάδοσης. Πίνακας I.2.3 Συσχέτιση μεταξύ της βελτιωμένης συμμόρφωσης με την πρακτική της υγιεινής χεριών και τα ποσοστά των λοιμώξεων που σχετίζονται με την φροντίδα υγείας ( Ιούνιος 2008) Ετος Συγγραφείς Νοσοκομειακό Περιβάλλον 1977 Casewell & ΜΕΘ Phillips 66 (Ενηλίκων) 1989 Conly et al. 81 ΜΕΘ (Ενηλίκων) 1990 Simmons et al Doebbeling et al Websteretal. 74 ΜΕΘ (Ενηλίκων) ΜΕΘ (Ενηλίκων) Μονάδα Νεογνών Σημαντικά Αποτελέσματα Αξιοσημείωτη μείωση στο ποσοστό των ασθενών που αποικήθηκαν ή μολύνθηκαν από Klebsiella spp Σημαντική μείωση στη συχνότητα των νοσοκομειακών λοιμώξεων έπειτα από την προώθηση της υγιεινής των χεριών (από 33% έως 12% και από 33% έως 10%, μετά από παρέμβαση 2 περιόδων με ενδιάμεση αποχή 4 χρόνων, αναλόγως) Καμία συνέπεια στη συχνότητα των νοσοκομειακών λοιμώξεων (καμία στατιστικά σημαντική βελτίωση από την τήρηση της υγιεινής των χεριών) Σημαντική διαφορά μεταξύ ποσοστών των νοσοκομειακών λοιμώξεων χρησιμοποιώντας δύο διαφορετικά είδη αντισηπτικών για την υγιεινή των χεριών Εξάλλειψη της αντοχής του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη όταν συνδυάζεται με πολλαπλά μέτρα ελέγχου των λοιμώξεων. Μείωση της χρήσης της βανκομυκίνης. Σημαντική μείωση της νοσοκομειακής βακτηριαιμίας (από 2,6% εώς 1,1%), χρησιμοποιώντας τρικλοζάνη αντί για χλωρεξιδίνη για πλύσιμο των χεριών Διάρκεια επανελέγχου 2 χρόνια 6 χρόνια 11 μήνες 8 μήνες 9 μήνες 27

29 1995 Zafaretal. 67 Επίβλεψη νεογέννητων 2000 Larsonetal. 119 Χειρουργική ΜΕΘ/ Μονάδα Νεογνών 2000 Pittet et al. 75,120 Ευρέως νοσοκομειακό 2003 Hilburnetal. 121 Χειρουργική ορθοπεδική μονάδα 2004 MacDonald et al 77 Ευρέως νοσοκομειακό Έλεγχος της εκδήλωσης της αντοχής του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη, χρησιμοποιώντας τρικλοζάνη για το πλύσιμο των χεριών, επιπρόσθετα με άλλα μέτρα ελέγχου των λοιμώξεων Σημαντική (85%) μείωση του ποσοστού της αντοχής του εντερόκοκκου στη βανκομυκίνη σχετικά με επεμβατικές πράξεις στα νοσοκομεία, στατιστικά επουσιώδης μείωση (44%) σχετικά με τους ελέγχους στα νοσοκομεία, καμία σημαντική μεταβολή στην αντοχή του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη Σημαντική μείωση στην ετήσια επίπτωσητων νοσοκομειακών λοιμώξεων (42%) και της αμφίδρομης μετάδοσης της αντοχής του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη (87%). Εφαρμόσθηκαν καλλιέργειες και πρόληψη επαφών κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου. Μια συμπληρωματική έρευνα έδειξε συνεχιζόμενη αύξηση στη χρήση σφουγγαριού για τα χέρια, σταθερά ποσοστά νοσοκομειακών λοιμώξεων και οικονομία σε κόστη που προκύπτουν από τη στρατηγική αυτή. 36% μείωση λοιμώξεων ουροποιητικού και των ποσοστών συμπληρωματικής ασφάλειας εισοδήματος(ssi) (από 8,2% έως 5,3%) Σημαντική μείωση των περιστατικών που απέκτησαν εντός του νοσοκομείου, αντοχή του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη (από 1,9% έως 0,9%) 2004 Swoboda et al. 122 ΜΕΘ Ενηλίκων Μείωση του ποσοστού των νοσοκομειακών λοιμώξεων (όχι στατιστικά σημαντική) 2004 Lam et al. 123 ΜΕΘ Νεογνών Μείωση (όχι στατιστικά σημαντική) στα ποσοστά των νοσοκομειακών λοιμώξεων (από 11,3/1000 ημέρες νοσηλείας έως 6,2/1000 ημέρες νοσηλείας) 2004 Won et al. 124 ΜΕΘ Νεογνών Σημαντική μείωση του ποσοστού των νοσοκομειακών λοιμώξεων (από 15,1/1000 ημέρες νοσηλείας έως 6,2/1000 ημέρες νοσηλείας) και συγκεκριμένα σε λοιμώξεις του αναπνευστικού 2005 Zerr et al. 125 Ευρέως νοσοκομειακό 2005 Rosenthal et ΜΕΘ al. 126 (Ενηλίκων) Σημαντική μείωση σε νοσοκομειακές λοιμώξεις γαστρεντερικού Σημαντική μείωση του ποσοστού των νοσοκομειακών λοιμώξεων (από 47,5/1000 μέρες νοσηλείας έως 27,9/1000 ημέρες νοσηλείας) 3,5 χρόνια 8 μήνες 8 χρόνια 10 μήνες 1 χρόνος 2,5 μήνες 6 μήνες 2 χρόνια 4 χρόνια 21 μήνες 28

30 2005 Johnson et al Thi Anh Thu et al Pessoa- Silvaetal. 111 Ευρέως νοσοκομειακό Νευροχειρουργικό Τμήμα Μονάδα Νεογνών Σημαντική μείωση (57%) στη βακτηριαιμία από την αντοχή του σταφυλόκοκκου στη μεθικιλλίνη Μείωση (54%) της ολικής συμπληρωματικής ασφάλειας εισοδήματος (SSI). Σημαντική μείωση (100%) της επιφανειακής SSI. Σημαντικά μειωμένη SSI σε επεμβατικές πτέρυγες σε σύγκριση με πτέρυγες ελέγχου Μείωση το ολικού ποσοστού των νοσοκομειακών λοιμώξεων (από 11 έως 8,2 λοιμώξεις ανά 1000 ημέρες νοσηλείας) και 60% μείωση του κινδύνου νοσοκομειακών λοιμώξεων σε πολύ μικρού βάρους νεογνά (από 15,5 έως 8,8 επεισόδια/ 1000 ημέρες νοσηλείας) 2008 Ruppetal. 112 ΜΕΘ Κανένα αποτέλεσμα σε λοιμώξεις που σχετίζονται με συσκευές/μηχανήματα και λοιμώξεις εξαιτίας πολλαπλής αντοχής παθογόνων σε αντιβιοτικά 2008 Graysonetal. 129 i) 6 πιλοτικά νοσοκομεία ii) Όλα τα δημόσια νοσοκομεία στη Βικτώρια (Αυστραλία) i) Σημαντική μείωση της βακτηριαμίας από την αντοχή του σταφυλόκοκκου έναντι της μεθικιλλίνης (από 0,05/100 εξιτήρια έως 0,02/100 εξιτήρια ανά μήνα) και των κλινικών απομονώσεων των στελεχών σταφυλόκοκκου ανθεκτικών στη μεθικιλλίνη ii) Σημαντική μείωση της βακτηριαιμίας από την αντοχή του σταφυλόκοκκου έναντι της μεθικιλλίνης (από 0,03/100 εξιτήρια έως 0,01/100 εξιτήρια ανά μήνα) και των κλινικών απομονώσεων των στελεχών σταφυλόκοκκου ανθεκτικών στη μεθικιλλίνη 36 μήνες 2 χρόνια 27 μήνες 2 χρόνια i) 2 χρόνια ii)1 χρόνος Επιπλέον, η ενίσχυση των πρακτικών υγιεινής των χεριών βοηθάει στον έλεγχο των επιδημιών σε μονάδες υγειονομικής περίθαλψης. 66,67 Έρευνες σε περιπτώσεις πυροδότησης επιδημιών έχουν δείξει την ύπαρξη συσχέτισης με την έλλειψη προσωπικού ή με το συνωστισμό που συνδέεται σταθερά με την κακή συμμόρφωση με την υγιεινή των χεριών Τα ευεργετικά αποτελέσματα της προώθησης υγιεινής των χεριών στον κίνδυνο πολλαπλής μετάδοσης, έχουν αποδειχθεί επίσης σε σχολεία, κέντρα ημερήσιας νοσηλείας και ευρέως στην κοινότητα Η προαγωγή της υγιεινής των χεριών βελτιώνει την υγεία στα παιδιά και μειώνει τις λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, τις διάρροιες και το μολυσματικό κηρίο στα παιδιά του αναπτυσσόμενου κόσμου. Οι έννοιες αυτές συζητήθηκαν εκτενέστερα στο μέρος Ι.22 των Κατευθυντήριων Οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας του

31 2.5 Σχέση κόστους - αποτελεσματικότητας της προώθησης της υγιεινής των χεριών Το κόστος των προγραμμάτων προώθησης της υγιεινής των χεριών περιλαμβάνει το κόστος των εγκαταστάσεων και των προϊόντων καθώς και το κόστος που σχετίζεται με το χρόνο των επαγγελματιών υγείας και τα εκπαιδευτικά και διαφημιστικά υλικά που απαιτούνται από το πρόγραμμα. Για να εκτιμηθεί η εξοικονόμηση κόστους των προγραμμάτων προώθησης της υγιεινής των χεριών, είναι αναγκαίο να εξεταστεί η ενδεχόμενη εξοικονόμηση που μπορεί να επιτευχθεί με τη μείωση των κρουσμάτων των νοσοκομειακών λοιμώξεων. Αρκετές μελέτες παρείχαν ορισμένες ποσοτικές εκτιμήσεις της μείωσης κόστους από τα προγράμματα προώθησης υγιεινής των χεριών. 74,75 Σε μελέτη που διεξήχθη σε μια Μονάδα Νεογνών στη Ρωσία, οι συγγραφείς εκτίμησαν ότι το πρόσθετο κόστος της υγειονομικής περίθαλψης που σχετίζεται με μια επιπλέον λοίμωξη σχετιζόμενη με την παροχή φροντίδας υγείας (1100 δολάρια Η.Π.Α.) θα κάλυπτε 3265 ημέρες νοσηλείας για χρήση αντισηπτικού (0,34 δολάρια Η.Π.Α. ημέρα νοσηλείας). 62 Σε μια άλλη μελέτη εκτιμήθηκε ότι η εξοικονόμηση δαπανών που επιτυγχάνεται με τη μείωση της συχνότητας εμφάνισης της νόσου που οφείλεται στο C. Difficile και MRSA λοιμώξεων, υπερέβη κατά πολύ το επιπλέον κόστος χρήσης ενός αλκοολούχου σκευάσματος χεριών. 76 Ομοίως, ο MacDonald και οι συνεργάτες του ανέφεραν ότι η χρήση ενός αλκοολούχου gel για τα χέρια σε συνδυασμό με εκπαιδευτικές συνεδρίες και ελέγχου απόδοσης του υγειονομικού προσωπικού, μείωσε τα τη συχνότητα εμφάνισης MRSA και τις δαπάνες για την τεϊκοπλανίνη (που χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση τέτοιων λοιμώξεων). 77 Για κάθε λίρα Αγγλίας που ξοδεύεται σε αλκοολούχο gel, εξοικονομούνται 9-20 λίρες από δαπάνες για τεϊκοπλανίνη. Ο Pittet και συνεργάτες του 75 εκτίμησαν ότι το άμεσο και έμμεσο κόστος που συνδέεται με το πρόγραμμα υγιεινής των χεριών, είναι μικρότερο από δολάρια Η.Π.Α. το χρόνο για ένα νοσοκομείο 2600 κλινών, κατά μέσο όρο 1,42 δολάρια Η.Π.Α. ανά καταγεγραμμένο ασθενή. Οι συγγραφείς συμπέραναν ότι το πρόγραμμα υγιεινής χεριών εξοικονομούσε πόρους, αν λιγότερο από το 1% της μείωσης των παρατηρούμενων νοσοκομειακών λοιμώξεων αποδιδόταν στις βελτιωμένες πρακτικές υγιεινής των χεριών. Μια οικονομική ανάλυση της διαφημιστικής καμπάνιας για την υγιεινή των χεριών cleanyourhands («πλύνε τα χέρια σου») που διεξήχθη στην Αγγλία και την Ουαλία, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το πρόγραμμα θα ήταν οικονομικά συμφέρον αν τα ποσοστά των νοσοκομειακών λοιμώξεων μειωθούν μόλις κατά 0,1%. Οι έννοιες αυτές συζητήθηκαν εκτενέστερα στο Μέρος ΙΙΙ.3 των Κατευθυντήριων Οδηγιών του Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείαςτου

32 ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ 31

33 32

34 Συστάσεις συναίνεσης και σύστημα ταξινόμησης Συστάσειςδιατυπώθηκανμε βάση τα στοιχεία που περιγράφονται στα διάφορατμήματα των κατευθυντήριων γραμμών και μετά από ομοφωνίατων εμπειρογνωμόνων. Τα στοιχεία και οι συστάσεις βαθμολογήθηκαν χρησιμοποιώντας ένα σύστημα προσαρμοσμένο από την Συμβουλευτική Επιτροπή Ελέγχου (HICPAC) του Κέντρου για τον Έλεγχο και την Πρόληψη των Ασθενειών (CDC), στην Ατλάντα, Γεωργία, ΗΠΑ (Πίνακας ΙΙ.1). Πίνακας II.1 Σύστημα ταξινόμησης για την βαθμολόγηση των οδηγιών και των συστάσεων Κατηγορία ΙΑ ΙΒ ΙC II Κριτήρια Συνιστάται για την εφαρμογή και υποστηρίζεται έντονα από καλά σχεδιασμένες πειραματικές, κλινικές ή επιδημιολογικές σπουδές Συνιστάται για την εφαρμογή και υποστηρίζεται από ορισμένες πειραματικές, κλινικές ή επιδημιολογικές μελέτες και μια ισχυρή θεωρία Απαιτείται για την εφαρμογή, όπως απαιτείται από τον κανονισμό του κράτους ή τα πρότυπα Προτεινόμενη για την υλοποίηση και την υποστήριξη που υποδηλώνουν κλινικές ή επιδημιολογικές μελέτες ή μια θεωρητική λογική ή η συναίνεση της ομάδας εμπειρογνωμόνων 1. Ενδείξειςγια τηνυγιεινή των χεριών A. Πλύσιμο χεριών με σαπούνι και νερό όταν είναι εμφανώς βρώμικα ή εμφανώς λερωμένα με αίμα ή άλλα σωματικά υγρά (ΙΒ) ή μετά τη χρήση της τουαλέτας (II) B. Εάν υπάρχει υποψία για πιθανή έκθεση σεπαθογόνα ή ένα αποδειχθεί, συμπεριλαμβανομένωνκρουσμάτων C. difficile, το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και νερό προτείνεται (IB) C. χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων για καθημερινή αντισηψία σε κάθε άλλη κλινική περίπτωση που περιγράφεται στα D(a) έως D(f) εάν τα χέρια δεν είναι εμφανώς λερωμένα (IA). 75, 82, 94, 95, εάν δεν υπάρχει πρόσβαση σε αλκοολούχο διάλυμα απαιτείται πλύσιμο χεριών με σαπούνι και νερό (IB). 75, 150, 151 D. Υγιεινή χεριών: a) Πριν και μετά από την επαφή με ασθενή (IB). 35, 47, 51, 53-55, 66, b) Πριν τη χρήση επεμβατικής συσκευής που απαιτείται κατά την φροντίδα του ασθενή ανεξάρτητα από την χρήση γαντιών (IB). 155 c) Μετά από επαφή με υγρά σώματος ή εκκρίσεις, βλεννογόνους,μη άθικτο δέρμα, ή επιδέσμους τραυμάτων (IA). 54, 130, 153, 156 d) Εάν περνά από μια ρυπαρή περιοχή του σώματος σεάλλη τοποθεσίατου σώματοςκατά τη φροντίδατου ίδιου ασθενή (IB). 35, 53-55, 156 e) Μετά την επαφή με άψυχα αντικείμενα και επιφάνειες (συμπεριλαμβανομένου του ιατρικού υλικού) σε άμεση γειτνίαση με τον ασθενή (IB). 48, 49, 51, 53-55, f) Μετά την αφαίρεση αποστειρωμένων γαντιών (II) ή μη αποστειρωμένων (IB). 53, E. Πριν από το χειρισμό φαρμάκων ή την προετοιμασία των τροφίμων απαιτείται υγιεινή των χεριών με αλκοολούχο διάλυμα ή πλύσιμο είτε με απλό ή αντιμικροβιακό σαπούνι και νερό (IB) F. Σαπούνι και αλκοολούχο διάλυμα δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα (II). 163,

35 Εικόνα ΙΙ.1 Πώς να τρίβετε τα χέρια με διάλυμα καθαρισμού Τεχνική υγιεινής χεριών με αλκοολούχο διάλυμα Διάρκεια διαδικασίας: Δευτερόλεπτα 34

36 1α 1β Εφαρμόστε μια ποσότητα προϊόντοςστο χέρι, που να καλύπτειόλες τις επιφάνειες. 2 Tρίψιμο των χεριών παλάμη με παλάμη μεταξύ τους. 3 Tρίβουμε την παλάμη του δεξιού χεριού πάνω στην ραχιαία επιφάνεια του αριστερού χεριούβάζοντας τα δάχτυλα του δεξιού στα μεσοδακτύλια διαστήματα του αριστερού χεριού και αντιστρόφως. 4 Tρίβουμε τις παλαμιαίες επιφάνειες των χεριών και τα μεσοδακτύλια διαστήματα τοποθετώντας τα δάκτυλα σταυρωτά. 5 Tρίβουμε ταυτόχρονα τις ραχιαίες επιφάνειες των ακροδαχτύλων και των δυο χεριών κλείνοντας το κάθε χέρι μέσα στην παλάμη του άλλου χεριού. 6 Κλείνουμε τον αντίχειρα του αριστερού χεριού μέσα στην παλάμη του δεξιού χεριού, τον τρίβουμε με περιστροφικές κινήσεις και αντιστρόφως. 7 Τρίβουμε τα ακροδάχτυλα του δεξιού χεριού με περιστροφικές κινήσεις (της ίδιας και αντίθετης φοράς) στην παλάμη του αριστερού χεριού και αντιστρόφως. 8 Αφού στεγνώσουν τα χέρια είναι ασφαλή. 35

37 Εικόνα ΙΙ.2 Πώς να πλένετε τα χέρια Τεχνική υγιεινής χεριών με σαπούνι και νερό Διάρκεια συνολικής διαδικασίας: δευτερόλεπτα 36

38 0. Ανοίγουμε τη βρύση και βρέχουμε τα χέρια μαςμε τρεχούμενο νερό 1. Λαμβάνουμε την απαραίτητη δόση σαπουνιού ώστε να καλυφθούν όλεςοιεπιφάνειες των χεριών 2. Τρίβουμε τις παλάμες μεταξύ τους 3. Τρίβουμε την παλάμη του δεξιού χεριού πάνω στη ραχιαία επιφάνεια του αριστερού χεριού βάζοντας τα δάκτυλα του δεξιού στα μεσοδακτύλια διαστήματα του αριστερού χεριού και αντιστρόφως 4. Τρίβουμε τις παλαμιαίες επιφάνειες των χεριών και τα μεσοδακτύλια διαστήματα τοποθετώντας τα δάκτυλα σταυρωτά 5. Τρίβουμε ταυτόχρονα τις ραχιαίες επιφάνειες των ακροδακτύλων και των δύο χεριών κλείνοντας το κάθε χέρι μέσα στην παλάμη του άλλου χεριού 6. Κλείνουμε τον αντίχειρα του αριστερού χεριού μέσα στην παλάμη του δεξιού χεριού και τρίβουμε τον αντίχειρα με περιστροφικές κινήσεις και αντίστροφα 7. Τρίβουμε τα ακροδάκτυλα του δεξιού χεριού με περιστροφικές κινήσεις (της ίδιας και αντίθετης φοράς) στην παλάμη του αριστερού χεριού και αντιστρόφως 8. Ξεπλένουμε τα χέρια μας με νερό 9. Στεγνώνουμε καλά ταχέρια μας με χειροπετσέτα μίας χρήσεως 10. Χρησιμοποιούμε την ίδια χειροπετσέταγιανα κλείσουμε τη βρύση 11. Τα χέρια μας τώρα είναι καθαρά ασφαλή. 37

39 2. Τεχνική υγιεινής χεριών Α. Γεμίστε την παλάμη με αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα και καλύψτε όλες τις επιφάνειες των χεριών. Τρίψτε τα χέρια μέχρι να στεγνώσουν (IB) 165,166. Η τεχνική για το τρίψιμο των χεριών διευκρινίζεται στην Εικόνα II.1. Β. Όταν πλένετε τα χέρια με σαπούνι και νερό, βρέξτε τα χέρια με νερό και βάλτε την απαραίτητη ποσότητα του προϊόντος για να καλυφθούν όλες οι επιφάνειες. Ξεβγάλετε τα χέρια με το νερό και στεγνώστε τα χέρια πλήρως με μια χειροπετσέτα μιας χρήσης. Να χρησιμοποιείτε καθαρό, τρεχούμενο νερό όποτε είναι διαθέσιμο. Αποφύγετε το ζεστό νερό, η επαναλαμβανόμενη έκθεση στο ζεστό νερό μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο δερματίτιδας (IB) Χρησιμοποιείτε μια πετσέτα για να κλείσει η βρύση/η στρόφιγγα (IB) Στεγνώστε τα χέρια χρησιμοποιώντας μια μέθοδο που δεν θα επιμολύνει τα χέρια. Να βεβαιωθείτε ότι οι πετσέτες δεν είναι χρησιμοποιημένες πολλές φορές ή από τους πολλούς ανθρώπους (IB) Η τεχνική για το πλύσιμο των χεριών διευκρινίζεται στην Εικόνα II.2. Γ. Σαπούνια σε υγρή μορφή, σε πλάκα, σε φύλλα ήσε σκόνη είναι αποδεκτά. Όταν το σαπούνι σε πλάκα χρησιμοποιείται, πρέπει να χρησιμοποιηθούν μικρές πλάκες του σαπουνιού σε φύλλα για να διευκολύνεται το στράγγισμα και το στέγνωμα της πλάκας (ΙΙ)

40 3. Συστάσεις για το χειρουργικό πλύσιμο των χεριών Α. Αφαιρέστε τα δαχτυλίδια, τα ρολόγια και τα βραχιόλια πριν από την έναρξη του χειρουργικού πλυσίματος των χεριών (ΙΙ) Απαγορεύονται τα τεχνητά νύχια (IB) Β. Οι νιπτήρες και οι νεροχύτες πρέπει να σχεδιαστούν για να μην υπάρχει κίνδυνος για το προσωπικό να βρέχεται (ΙΙ). 196,197 Γ. Εάν τα χέρια είναι ορατά λερωμένα, πλύνετε τα χέρια με καθαρό σαπούνι (ΙΙ). Αφαιρέστε πιθανούς ρύπους κάτω από τα νύχια χρησιμοποιώντας έναν τρίφτη νυχιών, κατά προτίμηση κάτω από τρεχούμενο νερό (ΙΙ). 198 Δ. Οι βούρτσες δεν συστήνονται για το χειρουργικό πλύσιμο των χεριών (IB) Ε. Χειρουργική αντισηψία χεριών πρέπει να γίνεται χρησιμοποιώντας είτε ένα κατάλληλο αντιμικροβιακό σαπούνι ή κατάλληλο αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών, κατά προτίμηση εξασφαλίζοντας τη χρήση προϊόντων με συνεχή δραστικότητα, πριν φορέσετε τα αποστειρωμένα γάντια (IB). 58,204, ΣΤ. Εάν η ποιότητα του νερού δεν είναι εξασφαλισμένη στο χειρουργείο, συστήνεται η χειρουργική αντισηψία χεριών να γίνει με τη χρήση ενός αλκοολούχου αντισηπτικού διαλύματος χεριών πριν φορέσετε τα αποστειρωμένα γάντια όταν εκτελούνται χειρουργικές διαδικασίες (ΙΙ). 204,206,208,212 Ζ. Κατά την εκτέλεση της χειρουργικής αντισηψίας χεριών όταν χρησιμοποιείται το αντιμικροβιακό σαπούνι, να τρίβονται τα χέρια και τα αντιβράχια για το χρονικό διάστημαπου συστήνεται από τον κατασκευαστή, χαρακτηριστικά για 2-5 λεπτά. Μεγαλύτερος χρόνους υγιεινής (π.χ. 10 λεπτά) δεν είναι απαραίτητος (IB). 200,211, Η. Κατά τη χρησιμοποίηση ενός αλκοολούχου χειρουργικού αντισηπτικού διαλύματος χεριών με συνεχή δραστικότητα, ακολουθήστε τις οδηγίες του κατασκευαστή για τους χρόνουςεφαρμογής. Εφαρμόστε το προϊόν μόνο σε στεγνά χέρια (IB). 220,221 Mην συνδυάζετε το χειρουργικό τρίψιμο και πλύσιμο χεριών με αλκοολούχα αντισηπτικά διαλύματα διαδοχικά (ΙΙ). 163 Θ. Κατά τη χρησιμοποίηση ενός αλκοολούχου απολυμαντικού διαλύματος χεριών, χρησιμοποιήστε ικανοποιητική ποσότητα προϊόντος για να κρατήσει τα χέρια και τα αντιβράχια υγρά με το αντισηπτικό διάλυμα σε όλη τη χειρουργική προετοιμασία χεριών (IB) Η τεχνική για τη χειρουργική προετοιμασία χεριών με χρήση των αλκοολούχων αντισηπτικών διαλυμάτων χεριών απεικονίζονται στην εικόνα II.3. 39

41 Ι. Μετά από την εφαρμογή του αλκοολούχου αντισηπτικού διαλύματος χεριών όπως συνιστάται, αφήστε στα χέρια και τα αντιβράχια να στεγνώσουν πλήρως πριν φορέσετε τα αποστειρωμένα γάντια (IB). 204,

42 4. Επιλογή και χειρισμός των προϊόντων υγιεινής χεριών Α. Παρέχετε στους εργαζομένους αποτελεσματικά προϊόντα υγιεινής χεριών με χαμηλή ερεθιστικότητα (IB). 146,171, Β. Για να μεγιστοποιηθεί η αποδοχή των προϊόντων υγιεινής χεριών από τους εργαζομένους, ζητήστε τη γνώμη τους σχετικά με την αίσθηση στοδέρμα, την ανοχή και το άρωματων προϊόντων (IB). 146,228, ,79,145 Οι συγκριτικές αξιολογήσεις βοηθούν πολύ σεαυτή τη διαδικασία. 227,232,233,237 Γ. Κατά την επιλογή των προϊόντων υγιεινής χεριών: α. Καθορίστε οποιαδήποτε γνωστή αλληλεπίδραση μεταξύ των χρησιμοποιούμενων προϊόντων για την καθαριότητα των χεριών, τα προϊόντα φροντίδας δέρματος και τους τύπους γαντιών που χρησιμοποιούνταιστονοσοκομείο (ii). 238,239 β. Ζητήστε πληροφορίες από τους κατασκευαστές για τον κίνδυνο μόλυνσης του προϊόντος (IB). 57,240,241 γ. Εξασφαλίστε ότι οι συσκευές διανομής σαπουνιού είναι προσιτές στο σημείο της φροντίδας (IB). 95,242 δ. Εξασφαλίστε ότι οι συσκευές διανομής σαπουνιού λειτουργούν επαρκώς και αξιόπιστα καιπαρέχουν την κατάλληλη ποσότητα του προϊόντος (ΙΙ). 75,243 ε. Εξασφαλίστε ότι το σύστημα διανομής σαπουνιού για το αλκοολούχο αντισηπτικό χεριών έχει έγκριση για τα εύφλεκτα υλικά (ΙC). στ. Ζητήστε και αξιολογήστε τις πληροφορίες από τους κατασκευαστές σχετικά με οποιαδήποτε επίδραση που μπορεί να έχουν οι λοσιόν, οι κρέμες ή τα αλκοολούχα διαλύματα στην αποτελεσματικότητα των αντιμικροβιακών σαπουνιών που χρησιμοποιούνται στο νοσοκομείο (IB). 238,244,245 ζ. Η σύγκριση των δαπανών πρέπει να γίνει μόνο για προϊόντα που καλύπτουν τις απαιτήσεις για την αποτελεσματικότητα, την ανοχή στο δέρμα και την αποδοχή από τους εργαζόμενους (ΙΙ). 236,246 Δ. Μην προσθέστε σαπούνι (IA) ή αλκοολούχο διαλύματα (ΙΙ) σε ένας μερικώς γεμάτη συσκευή διανομής σαπουνιού. Ακολουθήστε τις συνιστώμενες διαδικασίες για καθαρισμό. 247,248 41

43 5. Φροντίδα του δέρματος Α. Περιλάβετε πληροφορίες σχετικά με τις πρακτικές για την φροντίδα χεριών που σχεδιάζονται για τη μείωση τουκίνδυνουγια ερεθιστική δερματίτιδα εξ επαφής και άλλες βλάβες του δέρματος στα προγράμματα εκπαίδευσης για εργαζομένους στο χώρο της υγείας(ib). 249,250 Β. Παρέχετε εναλλακτικά προϊόντα υγιεινής χεριών για εργαζομένους με επιβεβαιωμένες αλλεργίες ή ανεπιθύμητες αντιδράσεις σε προϊόντα που χρησιμοποιούνται στο χώρο (ΙΙ). Γ. Παρέχετε στους εργαζόμενους στο χώρο της υγείας λοσιόν ή κρέμες χεριών για να ελαχιστοποιήσετε τα περιστατικά της ερεθιστικής δερματίτιδας από επαφή που συνδέεται με την αντισηψία χεριών (IA). 228,229, Δ. Όταν είναι διαθέσιμο αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα για χέρια για την αντισηψία χεριών, η χρήση αντιμικροβιακού σαπουνιού δεν συνίσταται (ΙΙ). Ε. Το σαπούνι και το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ταυτοχρόνως (ΙΙ)

44 6. Χρήση γαντιών Α. Η χρήση των γαντιών δεν αντικαθιστά την ανάγκη για την υγιεινή χεριών είτε με πλύσιμο είτε με τρίψιμο των χεριών (IB). 53, Β. Χρησιμοποιείτε γάντια εάν υπολογίζετε ότι θα έρθετε επαφή με το αίμα ή με άλλαενδεχομένωςμολυσματικάυλικά, με βλεννώδεις εκκρίσεις ή με μη-άθικτοδέρμα (ΙC). Γ. Αφαιρέστεταγάντιαμετάτην φροντίδατουασθενή.μη φοράτετοίδιοζευγάριγαντιώνγιατηνφροντίδα περισσότερων του ενόςασθενών(ib). 51,53, ,260,261 Δ. Όταν φοράτε τα γάντια, αλλάξτε τα ή βγάλτε τα κατά τη διάρκεια της φροντίδας του ασθενούς ένα μεταφέρεστε από ένα μολυσμένο σημείο σε άλλο σημείο του σώματος (συμπεριλαμβανομένου του μη-άθικτου δέρματος, των βλεννωδών εκκρίσεων ή ιατρικού εξοπλισμού στον ίδιο ασθενή ή στο χώρο (II). 52, 159, , 159, 160 Ε. Η επαναχρησιμοποίηση των γαντιών δεν συστήνεται (IB). 262 Σε περίπτωση επαναχρησιμοποίησης των γαντιών, εφαρμόστε την ασφαλέστερη μέθοδο χρήσης (ΙΙ). 263 Οι τεχνικές για να φορέσετε και να απομακρύνετε αποστειρωμένα και μη αποστειρωμένα γάντια είναι απεικονισμένα στις εικόνες II.4 και II Αλλες πτυχές της υγιεινής χεριών Α. Αποφύγετε να φοράτε τεχνητά νύχια ή προεκτάσεις νυχιών όταν έρχεστε σε απευθείας επαφήμε τους ασθενείς (IA). 56,191,195, Β. Κρατήστε τα φυσικά νύχια κοντά (άκρες λιγότερο από 0.5 εκατ. μάκρος) (ΙΙ)

45 8. Εκπαιδευτικά προγράμματα για τους εργαζομένους στους χώρους υγείας Α. Τα προγράμματα προώθησης υγιεινής χεριών για τους εργαζόμενους στο χώρο της υγείας πρέπει να εστιάσουν συγκεκριμένα στην αλλαγή της συμπεριφορά τους και όχι απλώς στον τύπο προϊόντων υγιεινής χεριών. Η στρατηγική πρέπει να είναι πολύπλευρη και να περιλαμβάνει την εκπαίδευση και την υποστήριξη για την εφαρμογή από τα ανώτερα στελέχη (IA). 64,75,89,100,111,113,119,166, Β. Να εκπαιδεύουν τους εργαζόμενους στο χώρο της υγείας όσον αφορά στο ποιές δραστηριότητες κατά τη φροντίδα ασθενών οδηγούν στη μόλυνση των χεριών και σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των διάφορων μεθόδων που χρησιμοποιούνται για την καθαριότητα των χεριών(ιι). 75,81,83,85,111,125,126,166, Γ. Να ελέγχεται το προσωπικό υγειονομικής περίθαλψηςγια την συμμόρφωση στις συνιστώμενες πρακτικές για υγιεινή χεριών και να τους παρέχεται ανατροφοδότηση για την απόδοσή τους (IA). 62,75,79,81,83,85,89,99,100 Δ. Να ενθαρρύνεται η συνεργασία μεταξύ των ασθενών, των οικογενειών τους και των εργαζομένων για την προώθηση της υγιεινής χεριών στο περιβάλλον του νοσοκομείου (ΙΙ)

46 9. Διοικητικές ευθύνες 9.1 Για τα Διοικητικά Στελέχη Α. Είναιουσιαστικότα διοικητικά στελέχη να διασφαλίσουν ότι οι συνθήκες προωθούν μια πολύπλευρη, πολύμορφη στρατηγική για τηνυγιεινή των χεριών και μία προσέγγισης που προάγει την κουλτούρα ασφαλείας για τους ασθενείς με τηνεφαρμογήτων παρακάτω σημείων Β-Ι. Β. Να παρέχουν στουςεργαζόμενοuςπρόσβασησε ασφαλή και συνεχή παροχή νερού και πρόσβαση στις απαραίτητες εγκαταστάσεις για την πραγματοποίηση της τεχνικής πλυσίματος των χεριών (IB). 276,282,283 Γ. Να παρέχουν στους εργαζόμενους εύκολη πρόσβαση σε αλκοολούχα αντισηπτικά διαλύματα στα σημεία περίθαλψης των ασθενών (IA). 75,82,94,95, Δ. Να δίνουν προτεραιότητα και να παρέχουν την κατάλληλη διοικητική υποστήριξη, τους οικονομικούς πόρους και την υποστήριξη για την υγιεινή χεριών και άλλες δραστηριότητες για την πρόληψη και τον έλεγχο των λοιμώξεων(ib). 75,111,113,119,289 Ε. Να εξασφαλίζουν ότι οι εργαζόμενοι έχουν αφιερώσει χρόνο για κατάρτιση στο θέμα των λοιμώξεων (ΙΙ). 270,290 ΣΤ. Να εφαρμόζουν διεπιστημονικά, πολύπλευρα προγράμματα με σκοπό τη βελτίωση της συμμόρφωσης των εργαζόμενων υγειονομικής περίθαλψης στις συνιστώμενες πρακτικές υγιεινής χεριών (IB). 75,119,129 Ζ. Όσον αφορά την υγιεινή χεριών, να εξασφαλίζουν ότι η παροχή νερού είναι φυσικά διαχωρισμένη από την αποχέτευση στο χώρο υγειονομικής περίθαλψηςκαι ότι υπάρχει σύστημα ελέγχου και διαχείρισης τους (IB). 291 H. Να παρέχουν ισχυρή καθοδήγηση και υποστήριξη για την υγιεινή των χεριών και άλλες δραστηριότητες πρόληψης και ελέγχου των λοιμώξεων (II). 119 Θ. Η παραγωγή και η αποθήκευση του αλκοολούχου αντισηπτικού διαλύματος για τα χέρια πρέπει να συμμορφώνεται με τις εθνικές οδηγίες ασφάλειας και τις τοπικές νομικές απαιτήσεις (ΙΙ). 45

47 9.2 Για τις Εθνικές Κυβερνήσεις Α. Να αποτελεί η συμμόρφωση της υγιεινής χεριών εθνική προτεραιότητακαι να εξετάζεται η παροχή χρηματοδότησης, για συντονισμένα προγράμματα εφαρμογής έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ο έλεγχος και η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα τους (ΙΙ) Β. Να ενισχύεται η ενδυνάμωση των ικανοτήτων ελέγχου λοιμώξεων στο χώρο υγειονομικής περίθαλψης (ΙΙ). 290,296,297 Γ. Να προωθείται η υγιεινήχεριών σε επίπεδο κοινότηταςγιανα ενισχύεται τόσο η προσωπική προστασία όσο και η προστασία των άλλων (II). 71, Δ. Να ενθαρρύνονται τα νοσοκομεία να χρησιμοποιούν την υγιεινή χεριών ως δείκτη ποιότητας (Αυστραλία, Βέλγιο, Γαλλία, Σκωτία, Η.Π.Α.) (ΙΙ). 278,301 46

48 Εικόνα ΙΙ.3 Τεχνική υγιεινής των χεριώνμε αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα στο χειρουργείο Η τεχνική για την υγιεινή των χεριών στο χειρουργείο πρέπει να εκτελεσθεί σε καθαρά και στεγνά χέρια. Κατά την άφιξη στο χειρουργείο και αφού έχει τοποθετηθεί ο χειρουργικός ρουχισμός (σκούφος, καπέλο, προστατευτική μπλούζα καιμάσκα), τα χέρια πρέπει να πλυθούν με σαπούνι και νερό. Μετά το χειρουργείο κατά την αφαίρεση των γαντιών, στα χέρια πρέπει να εφαρμοσθεί ένα αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα για υγιεινή των χεριώνή να πλένονται με σαπούνι και νερό σε περίπτωση που υπάρχει οποιοδήποτε υπόλοιπο πούδρας ή βιολογικών υγρών (π.χ. όταν τα γάντια είναι τρυπημένα). Οι χειρουργικές διαδικασίες πρέπεινα πραγματοποιούνται η μία μετά την άλλη χωρίς την ανάγκη για πλύσιμο χεριών,υπό τον όρο ότι ακολουθείται το χειρουργικό πλύσιμο των χεριών (Eικόνες 1 έως 17) 1. Να βάλετε περίπου 5ml (3 δόσεις) αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών στηn παλάμη του αριστερού χεριού, χρησιμοποιώντας τον αγκώνα του άλλου βραχίονά σας για να ενεργοποιήσει τη συσκευή διανομής σαπουνιού. 2. Βυθίστεταάκρα των δακτύλων του δεξιούσας χεριού στο αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα για να γίνει καθαρισμός των νυχιών (5 δευτερόλεπτα). 3. Απλώστε το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα στο δεξί αντιβράχιο μέχρι τον αγκώνα. Εξασφαλίστε ότι ολόκληρη η περιοχή του δέρματος καλύπτεται με την πραγματοποίηση κυκλικών κινήσεων γύρω από το αντιβράχιο έως ότου έχει εξατμιστεί πλήρως το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα (10-15 δευτερόλεπτα). 47

49 4. Δείτε την λεζάντα της εικόνας Δείτε την λεζάντα της εικόνας Δείτε την λεζάντα της εικόνας Δείτε την λεζάντα της εικόνας Να βάλετε περίπου 5ml (3 δόσεις) από το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα στην παλάμη του δεξιού σας χεριού, χρησιμοποιώντας τον αγκώνα του άλλου βραχίονά σας για να ενεργοποιηθεί η συσκευή διανομής σαπουνιού. 9. Βυθίστε τα άκρα των δακτύλων του αριστερού σας χεριού στο αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμαγια να γίνει καθαρισμός των νυχιών (5 δευτερόλεπτα). 10. Απλώστε το στο αριστερό αντιβράχιο μέχρι τον αγκώνα. Εξασφαλίστε ότι έχει καλυφθεί ολόκληρη η περιοχή κάνοντας κυκλικές κινήσεις γύρω από το αντιβράχιο μέχρι να εξατμιστεί πλήρως το αντισηπτικό (10-15 δευτερόλεπτα) 11. Βάλτε περίπου 5ml (3 δόσεις) από αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών στην παλάμη του αριστερού χεριού σας, χρησιμοποιώντας τον αγκώνα του άλλου βραχίονά σας για να λειτουργήσετε τη συσκευή διανομής σαπουνιού. 48

50 12. Τρίψτε και τα δύο χέρια συγχρόνως μέχρι τους καρπούςκαιεξασφαλίστεότιόλαταβήματαπου περιγράφονται στις εικόνες 12-17ακολουθούνται (20-30 δευτερόλεπτα). 13. Καλύψτε ολόκληρητηνεπιφάνειατωνχεριώνμέχριτονκαρπό με το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα,τρίβοντας τιςπαλάμεςμεταξύ τους με περιστροφικές κινήσεις. 14. Τρίψτε την οπίσθια επιφάνεια του αριστερού χεριού, συμπεριλαμβανομένου του καρπού, κινώντας τη δεξιά παλάμη παλινδρομικά και αντίστροφα. 15. Τρίψτε τις παλάμες μεταξύ τους μεταδάκτυλαενωμένα. 16. Τρίψτε τον αντίχειρα του αριστερού χεριού περιστρέφοντας τον κρατώντας τον ενωμένο με την παλάμη του άλλου χεριού και αντίστροφα 17. Όταν τα χέρια είναι στεγνά, μπορεί να εφαρμοσθεί ο αποστειρωμένος χειρουργικός ρουχισμός και τα γάντια. Επαναλάβετε την ανωτέρω ακολουθία (μέση διάρκεια, 60 δευτερόλεπτα) σύμφωνα με τον αριθμό επαναλήψεων που αντιστοιχούν στη συνολική διάρκεια που συστήθηκε από τον κατασκευαστή για τη χειρουργική προετοιμασία χεριών με το αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα για υγιεινή των χεριών 49

51 Εικόνα ΙΙ.4 Πώς να φορέσετε και να απομακρύνετε τα μη αποστειρωμένα γάντια Όταν ενδείκνυται υγιεινή χεριών πριν από μια επαφή που απαιτεί τη χρήση γαντιών, να εκτελείτε υγιεινή χεριών με ένα αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών ή με το πλύσιμο με σαπούνι και νερό. Ι. ΠΩΣ ΝΑ ΦΟΡΕΣΕΤΕ ΤΑ ΓΑΝΤΙΑ Βγάλτε ένα γάντι από το κουτί. 2. Να αγγίζετε μόνο μια περιορισμένη επιφάνεια του γαντιού που αντιστοιχεί στον καρπό (στην πάνω άκρη της μανσέτας). 3. Φορέστε το πρώτο γάντι. 4. Πάρτε το δεύτερο γάντι με το γυμνό χέρι και αγγίξτε μόνο μία περιορισμένη επιφάνεια του γαντιού που αντιστοιχεί στον καρπό. 5. Για να αποφύγετε την επαφή με το δέρμα του αντιβραχίου του χεριού με το φορεμένο γάντι, γυρίστε την εξωτερική επιφάνεια του γαντιού που θα φορεθεί στα διπλωμένα δάκτυλα του χεριού με το γάντι, επιτρέποντας κατά συνέπεια να φορεθεί το γάντι στο αντίθετο χέρι. 6. Μόλις έχουν φορεθεί τα γάντια, τα χέρια δεν πρέπεινα αγγίξουν τίποτε άλλο που δεν καθορίζεται από τις ενδείξεις και τους όρους για τη χρήση των γαντιών. 50

52 ΙΙ. ΠΩΣ ΝΑ ΑΦΑΙΡΕΣΕΤΕ ΤΑΓΑΝΤΙΑ Πιάστε το γάντιστοεπίπεδο του καρπού για να το αφαιρέσετε, χωρίς να αγγίξει το δέρμα του αντιβραχίου και βγάλτε το έξω από το χέρι, επιτρέπονταςκατά συνέπειαστογάντινα γυρίσει το εσωτερικό του μέρους προς τα έξω. 2. Κρατήστε το αφαιρούμενο γάντι στο χέρι στο οποίο έχετε το φορεμένο γάντι και γλιστρήστε τα δάκτυλα του χεριού μεταξύ του γαντιού και του καρπού. Αφαιρέστε το δεύτερο γάντι προωθώντας το ήπια κάτω στο χέρι και διπλώστε το στο πρώτο γάντι. 3. Απορρίψτε τα αφαιρούμενα γάντια. 4. Ύστερα, εκτελέστε υγιεινή των χεριών με ένα αλκοολούχο αντισηπτικό διάλυμα χεριών ή με το πλύσιμο με σαπούνι και νερό. 51

53 Εικόνα ΙΙ.5 Πώς να φορέσετε και να αφαιρέσετε τα αποστειρωμένα γάντια Ο σκοπός αυτής της τεχνικής είναι να εξασφαλιστεί η μέγιστη αντισηψία για τον ασθενή και να προστατευθεί ο εργαζόμενος από τα βιολογικά υγρά των ασθενών. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, το δέρμα του εργαζομένου πρέπει να παραμένει αποκλειστικά σε επαφή με την εσωτερική επιφάνεια του γαντιού, και να μην έχει καμία επαφή με την εξωτερική επιφάνεια. Οποιοδήποτε λάθος κατά την εκτέλεση αυτής της τεχνικής οδηγεί στην έλλειψη αντισηψίας που απαιτεί την αλλαγή των γαντιών. Ι. ΠΩΣ ΝΑ ΦΟΡΕΣΕΤΕ ΤΑ ΑΠΟΣΤΕΙΡΩΜΕΝΑ ΓΑΝΤΙΑ 52

54 1. Εκτελέστε την υγιεινή χεριών πριν από μια άσηπτη διαδικασία με το τρίψιμο ή το πλύσιμο των χεριών. 2. Ελέγξτε την ακεραιότητα τηςσυσκευασίας. Ανοίξτε την πρώτη μη αποστειρωμένη συσκευασία, για να δείτε το δεύτερο αποστειρωμένο περιτύλιγμα, αλλά χωρίς να το αγγίξετε. 3. Τοποθετήστε τη δεύτερη αποστειρωμένη συσκευασία σε μιακαθαρή, στεγνή επιφάνεια χωρίς να αγγίξετε την επιφάνεια. Ανοίξτε τη συσκευασία και διπλώστε την προς το κατώτατο σημείο ώστε να ξετυλιχτεί το χαρτί και να την κρατήσετε ανοικτή. 4. Χρησιμοποιώντας τον αντίχειρα και το δείκτη του ενόςχεριού, πιάστε προσεκτικά τη διπλωμένη άκρη των μανσετών του γαντιού. 5. Φορέστε το γάντι στο άλλο χέρι με μια κίνηση κρατώντας το διπλωμένο στο επίπεδο του καρπού Πάρτε το δεύτερο γάντι βάζοντας τα δάκτυλα του χεριού με το φορεμένο γάντι κάτω από τη μανσέτα του γαντιού Με μια κίνηση, γλιστρήστε το δεύτερο γάντιπρος το χέρι που δεν έχει γάντι αποφεύγοντας οποιαδήποτε επαφή/στήριξη του χεριού με το φορεμένο γάντι στις επιφάνειες χωρίς το γάντι που φοράτε (η επαφή/στήριξη απαιτεί την αλλαγή του γαντιού). 11. Εάν είναι απαραίτητο, αφού φορέσατε και τα δύο γάντια, εφαρμόστε τα σωστά στα δάκτυλα και στα μεσοδακτύλια διαστήματα Ξετυλίξτε τη μανσέτα του πρώτου φορεμένου γάντια χεριού με ήπια κίνηση των δάχτυλων του άλλου χεριού μέσα στις πτυχές, σιγουρεύοντας την αποφυγή οποιαδήποτε επαφής με επιφάνειες άλλες εκτός από την εξωτερική επιφάνεια του γαντιού. 14. Τα χέρια με τα φορεμένα γάντια πρέπει να αγγίξουν αποκλειστικά αποστειρωμένες συσκευές ή περιοχές που προηγουμένως έχουν απολυμανθεί. 53

55 Εικόνα ΙΙ.5 Πώς να φορέσετε και να αφαιρέσετε τα αποστειρωμένα γάντια (συνέχεια) ΙΙ. ΠΩΣ ΝΑ ΑΦΑΙΡΕΣΕΤΕ ΤΑ ΑΠΟΣΤΕΙΡΩΜΕΝΑ ΓΑΝΤΙΑ Αφαιρέστε το πρώτο γάντι κυλώντας το γάντι πίσω μεταδάκτυλα του αντίθετου χεριού. Αφαιρέστε το γάντι με το κύλισμα του εσωτερικού προς τα έξω προς τις αρθρώσεις δεύτερων δάχτυλων (μην το αφαιρείτε εντελώς). 18. Αφαιρέστε το άλλο γάντι γυρνώντας την εξωτερική άκρη προς τα δάκτυλα του χεριού από το οποίο έχετε μερικώς αφαιρέσει το γάντι. 19. Αφαιρέστε το γάντι με τη στροφή του εσωτερικού - προς τα έξω ώστε να εξασφαλιστεί ότι το δέρμα του εργαζομένου είναι πάντα σε επαφή με την εσωτερική επιφάνεια του γαντιού. 20. Απορρίψτε τα γάντια. 21. Εκτελέστε την υγιεινή χεριών μετά από την αφαίρεση γαντιών σύμφωνα με τη συνιστώμενη ένδειξη. 54

56 Να φοράτε τα χειρουργικά αποστειρωμένα γάντια κατά την διάρκεια μιας χειρουργικής επέμβασης ακολουθώντας τις ίδιες διαδικασίες εκτός εάν: Προηγείται χειρουργικό πλύσιμοχεριών. Τα γάντια τα φοράτε αφού έχετε βάλει την αποστειρωμένη χειρουργική ποδιά. Το άνοιγματης πρώτης συσκευασίας (μη αποστειρωμένης) γίνεταιαπόένανβοηθό. Η δεύτερη συσκευασία (αποστειρωμένη) τοποθετείταισε μια αποστειρωμένη επιφάνεια εκτός από αυτήν που χρησιμοποιείται για την επέμβαση. Τα γάντια πρέπει να καλύψουν τους καρπούς στην αποστειρωμένη ποδιά. 55

57 56

58 Μέρος ΙΙΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ 57

59 58

60 1. Στρατηγική εφαρμογής και εργαλεία του Π.Ο.Υ. Η πολύτροπη στρατηγική βελτίωσης της υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ. και ένα ευρύ φάσμα εργαλείων αναπτύχθηκαν παράλληλα με την κατευθυντήριες γραμμές για να μετατρέψουν τις συστάσεις σε πρακτική (βλ. Μέρος Ι.21.1 των κατευθυντήριων γραμμών). Μαζί με τις κατευθυντήριες γραμμές, η στρατηγική και τα εργαλεία δοκιμάστηκαν πιλοτικά σε 8 τοποθεσίες μέσα στις 6 περιοχές του Π.Ο.Υ. και σε πολλά άλλα περιβάλλοντα παγκοσμίως (βλ. Μέρος Ι.21.5 των κατευθυντήριων οδηγιών). Η πολύπλευρη αυτή στρατηγική αποτελείται από πέντε συνιστώσες. Η στρατηγική εφαρμογής είναι σχεδιασμένη από μόνη της ώστε να είναι προσαρμόσιμη χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την πιστότητα της και να προορίζεται επομένως για χρήση όχι μόνο σε τοποθεσίες που η προαγωγή της υγιεινής χεριών πρέπει να ξεκινήσει αλλά επίσης και μέσα σε εγκαταστάσεις όπου έχει ήδη αναπτυχθεί πρόγραμμα δράσης για την υγιεινή των χεριών. Τα πέντε ουσιαστικά στοιχεία είναι τα εξής (βλ. Δεύτερο Μέρος του οδηγού προς την εφαρμογή ( 1. Σύστημα αλλαγής: διασφαλίζει ότι η απαραίτητη υποδομή είναι σε θέση να επιτρέψει στους επαγγελματίες υγείας να εκτελούν υγιεινή χεριών. Αυτό περιλαμβάνει δυο απαραίτητα στοιχεία: Πρόσβαση σε ασφαλή, συνεχή παροχή νερού, σαπούνι και πετσέτες. Άμεσα προσβάσιμο ακλοολούχο διάλυμα καθαρισμού χεριών κοντά στην τοποθεσία που παρέχεται η φροντίδα. 2. Εκπαίδευση/Επιμόρφωση: παροχή τακτικής εκπαίδευσης για την αναγκαιότητα της υγιεινής χεριών, βασισμένη στην προσέγγιση «Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών» και στις σωστές διαδικασίες για τρίψιμο και πλύσιμο των χεριών σε όλους τους επαγγελματίες υγείας 3. Αξιολόγηση και ανατροφοδότηση: παρακολούθηση των πρακτικών υγιεινής χεριών και της υποδομής, παράλληλα με σχετικές αντιλήψεις και γνώσεις μεταξύ των εργαζομένων, ενώ παρέχεται ανατροφοδότηση για την επίδοση και για τα αποτελέσματα στο προσωπικό. 4. Υπενθύμιση στο περιβάλλον εργασίας: προτροπή και υπενθύμιση στους επαγγελματίες υγείας σχετικά με την σημαντικότητα της υγιεινής χεριών και σχετικά με τις κατάλληλες ενδείξεις και διαδικασίες για την εκτέλεση της. 59

61 5. Κλίμα ασφάλειας στο νοσοκομείο ή στο χώρο υγείας: δημιουργία ενός περιβάλλοντος και αντιλήψεων που διευκολύνουν την αύξηση της επίγνωσης σχετικά με θέματα ασφάλειας του ασθενούς ενώ εγγυώνται ότι θα ληφθεί υπόψη η βελτίωση της υγιεινής των χεριών σαν μια υψηλή προτεραιότητα σε όλα τα επίπεδα. Όλα αυτά πρέπει να συμπεριλάβουν: Ενεργό συμμετοχή σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο Επίγνωση της ατομικής ικανότητας για αλλαγή και βελτίωση αλλά και της αλλαγής σε επίπεδο οργανισμού και Συνεργασία με ασθενείς και συλλόγους ασθενών (σύμφωνα με τα πολιτιστικά θέματα και τους διαθέσιμους πόρους (βλ.μέρος 5 των κατευθυντήριων γραμμών). Επίκεντρο στην εφαρμογή των συστάσεων στην τοποθεσία παροχής φροντίδας είναι η καινοτόμος προσέγγιση «Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών» (βλ.μέρος 21.4 των κατευθυντήριων οδηγιών και Μέρος ΙΙ.1 του εγχειρίδιου τεχνικής αναφοράς της υγιεινής χεριών (Εικόνα 3.1). Λαμβάνοντας υπόψη τις επιστημονικές ενδείξεις, συστήνονται οι κατευθυντήριες οδηγίες του Π.Ο.Υ. (βλ. Μέρος 2 από τις κατευθυντήριες γραμμές) σε πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών. Η προσέγγιση αυτή προτείνει ένα ενιαίο όραμα για τους επαγγελματίες υγείας, τους εκπαιδευτές και τους μελετητές προκριμένου να ελαχιστοποιηθεί ο ατομικός παράγοντας και να επιτευχθεί μια παγκόσμια κατεύθυνση προς τη συμμόρφωση για αποτελεσματικές πρακτικές υγιεινής χεριών. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι επαγγελματίες υγείας ενθαρρύνονται να εφαρμόζουν υγιεινή των χεριών: α. Πριν από την επαφή με τον ασθενή β. Πριν από κάθε καθαρή ή άσηπτη διαδικασία γ. Μετά από την έκθεση σε βιολογικά υγρά δ. Μετά από την επαφή με τον ασθενή ε. Μετά από την επαφή με το άμεσο άψυχο περιβάλλον του ασθενή. Αυτή η ιδέα έχει ενσωματωθεί μέσα σε διάφορα εργαλεία του Π.Ο.Υ. για να επιμορφώσει, να παρακολουθεί, να συνοψίζει, να ανατροφοδοτεί και να προάγει την υγιεινή χεριών σε χώρους παροχής φροντίδας υγείας. 60

62 Τα δεδομένα από τις δοκιμασίες έχουν υπάρξει ύψιστης σημασίας στην αναθεώρηση του περιεχομένου του προηγμένου προκαταρκτικού σχεδίου κατευθυντήριων οδηγιών. Μια σημαντική αύξηση στην συμμόρφωση της υγιεινής των χεριών παρατηρήθηκε σε όλες τις πιλοτικές δοκιμές. Επιπλέον, βελτίωση παρατηρήθηκε στην αντίληψη των εργαζομένων για την σημαντικότητα των λοιμώξεων που σχετίζονται με το χώρο της υγείας και την πρόληψη τους, όπως και στην γνώση τους σχετικά με την μετάδοση μέσω των χεριών και με τις πρακτικές υγιεινής χεριών. Επιπροσθέτως, ουσιαστική αλλαγή συστήματος επιτεύχθηκε με μια βελτίωση στις διαθέσιμες εγκαταστάσεις και τον εξοπλισμό, συμπεριλαμβανομένων και των ιδιοσκευασμάτων με βάση το αλκοόλ που συστήνονται από τον Π.Ο.Υ. σε περιπτώσεις που σκευάσματα υγιεινής των χεριών δεν ήταν εμπορικώς διαθέσιμα (βλ.μέρος Ι.12.5 και Ι.21.5 των κατευθυντήριων γραμμών). Σύμφωνα με τα βασικά αποτελέσματα πιλοτικών δοκιμών, η στρατηγική και τα επιμέρους δομικά της στοιχεία επιβεβαιώθηκαν ως ένα πολύ επιτυχημένο μοντέλο- κλειδί για τη βελτίωση της υγιεινής των χεριών σε διαφορετικά κλινικά περιβάλλοντα και θεωρούνται κατάλληλα να χρησιμοποιηθούν και σε άλλες παρεμβάσεις ελέγχου των λοιμώξεων. Η εγκυρότητα των συστάσεων των κατευθυντήριων οδηγιών είχε επίσης επιβεβαιωθεί πλήρως. Επιπροσθέτως, κατά περίπτωση, σχόλια από χρήστες και από μαθήματα που πραγματοποιήθηκαν επέτρεψαν τροποποίηση και βελτίωση της ακολουθίας των εργαλείων εφαρμογής. Η τελική έκδοση της πολύπλευρης αυτής στρατηγικής βελτίωσης της υγιεινής των χεριών του Π.Ο.Υ. και το πακέτο εργαλείων είναι τώρα διαθέσιμα στην ιστοσελίδα Το πακέτο εργαλείων περιλαμβάνει ένα σύνολο εργαλείων που αντιστοιχούν σε κάθε στοιχείο στρατηγικής, για να διευκολύνεται η πρακτική εφαρμογή του (βλ.παράρτημα 3). Ένας οδηγός για την εφαρμογή ( int/gpsc/5may/guide_to_implementation.pdf) δημιουργήθηκε για να βοηθήσει τις εγκαταστάσεις των χώρων παροχής φροντίδας υγείας να εφαρμόσουν βελτιώσεις στην υγιεινή χεριών σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές του Π.Ο.Υ. πάνω στην υγιεινή χεριών στον χώρο της Υγείας. Στο Μέρος ΙΙ του οδηγού απεικονίζονται τα στοιχεία στρατηγικής με λεπτομέρειες και περιγράφεται η χρησιμότητα και οι στόχοι κάθε εργαλείου. Στο Μέρος ΙΙΙ 61

63 υποδεικνύονται οι απαραίτητοι πόροι για την εφαρμογή, παρέχεται ένα πρότυπο σχέδιο δράσης και προτείνεται μια σταδιακή προσέγγιση για πρακτική εφαρμογή σε επίπεδο περιβάλλοντος υγειονομικής περίθαλψης. Ειδικά σε μια εγκατάσταση που η βελτίωση του προγράμματος υγιεινής των χεριών πρέπει να ξεκινήσει από το μηδέν, τα παρακάτω είναι ουσιαστικά βήματα (βλ. Μέρος 3 του Οδηγού για την εφαρμογή): Βήμα 1: Προετοιμασία εγκατάστασης - ετοιμότητα για δράση Βήμα 2: Αρχική αξιολόγηση - διαμορφώνοντας την τρέχουσα κατάσταση Βήμα 3: Εφαρμογή - εισαγωγή των δραστηριοτήτων βελτίωσης Βήμα 4: Επακόλουθη αξιολόγηση - αξιολόγηση αποτελεσμάτων της εφαρμογής Βήμα 5: Σχεδιασμός δράσης και επανεξέταση κύκλου - ανάπτυξη ενός σχεδίου για τα επόμενα 5 χρόνια (τουλάχιστον) Η πολύπλευρη στρατηγική βελτίωσης υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ., τα «Πέντε βήματα για υγιεινή των χεριών» απεικονίζονται στην εικόνα ΙΙΙ.1 την Αυτές οι έννοιες συζητούνται εκτενέστερα στο Μέρος 1.21 των κατευθυντήριων γραμμών του Π.Ο.Υ. για την υγιεινή χεριών στο χώρο της υγείας

64 Εικόνα ΙΙΙ.1 Πέντε στοιχεία της στρατηγικής βελτίωσης της υγιεινής των χεριών του Π.Ο.Υ. Τα πέντε στοιχεία της στρατηγικής βελτίωσης της υγιεινής των χεριών του Π.Ο.Υ. 1α. Αλλαγή συστήματος: αλκοολούχο διάλυμα καθαρισμού χεριών κοντά στο σημείο που παρέχεται η φροντίδα 1β. Αλλαγή συστήματος: Προσβασιμότητα με ασφάλεια, συνεχής παροχή νερού, μέριμνα για σαπούνι και πετσέτες. 2. Εκπαίδευση και Επιμόρφωση 3. Αξιολόγηση και ανατροφοδότηση 4. Συνεχής επαγρύπνηση- επισημάνσεις υπενθύμισης στο χώρο εργασίας 5. Συστήματα ασφαλείας Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών 1. Πριν από την επαφή με τον ασθενή 2. Πριν από κάθε καθαρή ή άσηπτη διαδικασία 3. Μετά από την έκθεση σε βιολογικά υγρά 4. Μετά από την επαφή με τον ασθενή 5. Μέτα από την επαφή με το άμεσο άψυχο περιβάλλον του ασθενή 1α 1β Η σταδιακή προσέγγιση 1. Προετοιμασία εγκατάστασης 2. Αρχική αξιολόγηση 3. Εφαρμογή 4. Επακόλουθη αξιολόγηση 5. Επανεξέταση και σχεδιασμός 63

65 2. Υποδομές που απαιτούνται για τη διαδικασία υγιεινής των χεριών Μια σημαντική αιτία μειωμένης συμμόρφωσης μπορεί να είναι η έλλειψη φιλικού προς τους χρήστες εξοπλισμού υγιεινής των χεριών καθώς και η περιορισμένη υλικοτεχνική υποστήριξη που οδηγεί σε ανεπαρκή προμήθεια και αναπλήρωση των αναλώσιμων. Ενώ δεν έχουν όλοι οι χώροι συνεχή παροχή νερού, το νερό της βρύσης (ιδανικά πόσιμο), προτιμάται για πλύσιμο χεριών (βλ. Μέρος Ι.11.1 των κατευθυντήριων γραμμών). Σε χώρους που δεν είναι εφικτό, το νερό που ρέει από ένα προγεμισμένο δοχείο με βρυσάκι είναι προτιμότερο από το στάσιμο νερό που βρίσκεται μέσα σε μια λεκάνη. Όπου είναι διαθέσιμο το τρεχούμενο νερό, η πιθανότητα πρόσβασης του χωρίς να αγγίζουμε την βρύση με λερωμένα χέρια προτιμάται. Βρύσες που ενεργοποιούνται μέσω αισθητήρων χεριών ή αγκώνων ή βρύσες που ενεργοποιούνται με το πάτημα του ποδιού μπορούν να θεωρηθούν ως τα βέλτιστα πρότυπα στο περιβάλλον υγειονομικής περίθαλψης. Η διαθεσιμότητα τους δεν θεωρείται άμεσης προτεραιότητες ιδιαίτερα σε περιβάλλοντα με περιορισμένους πόρους. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι συστάσεις για τη χρήση τους δεν βασίζονται σε ενδείξεις. Οι νεροχύτες και οι νιπτήρες πρέπει να βρίσκονται στο πλησιέστερο δυνατό σημείο που παρέχεται η φροντίδα υγείας και σύμφωνα με τις ελάχιστες απαιτήσεις του Π.Ο.Υ., η συνολική αναλογία νεροχυτών προς τους ασθενείς πρέπει να είναι 1 προς Η τοποθέτηση των προϊόντων υγιεινής χεριών (σαπούνι και προϊόντα φροντίδας και υγιεινής χεριών) πρέπει να συμβαδίζει με την προαγωγή της υγιεινής χεριών σύμφωνα με τα πέντε βήματα που προαναφέρθηκαν. Σε πολλούς χώρους με διαφορετικές μορφές συσκευών διανομής σαπουνιού όπως επιτοίχιοι διανεμητές και διανεμητές κοντά στο χώρο παροχής φροντίδας υγείας πρέπει να χρησιμοποιούνται συνδυαστικά προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη συμμόρφωση. Τα επιτοίχια συστήματα διανομής σαπουνιού πρέπει να βρίσκονται σε κάθε νεροχύτη, σε δωμάτια ασθενών και εξεταστήρια, όταν υπάρχει οικονομική δυνατότητα. Οι επιτοίχιοι διανομείς αντισηπτικού διαλύματος για την υγιεινή των χεριών πρέπει να είναι τοποθετημένοι σε σημεία που διευκολύνουν την υγιεινή των χεριών. Η διανομή του αντισηπτικού διαλύματος για την υγιεινή των χεριών πρέπει να είναι εφικτή με τέτοιο τρόπο που να αποφεύγεται οποιαδήποτε επαφή του 64

66 διανομέα με λερωμένα χέρια, π.χ. διανομείς αγκώνα ή αντλίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν με τον καρπό. 304 Γενικά, το σχέδιο και η λειτουργία των διανεμητών που τελικά θα εγκατασταθούν στο χώρο της υγειονομικής περίθαλψης πρέπει να αξιολογηθούν, επειδή μερικά συστήματα φάνηκε να δυσλειτουργούν συνεχώς παρόλες τις προσπάθειες αποκατάστασης του προβλήματος. 243 Μια παραλλαγή των επιτοίχιων διανεμητών είναι περιέκτες σε ειδικά πλαίσια που επιτρέπουν την τοποθέτηση ενός δοχείου που είναι εξοπλισμένο με αντλία. Η αντλία βιδώνεται στο δοχείο στην θέση του πώματος. Είναι πιθανό ότι αυτό το σύστημα διανομής σχετίζεται με το χαμηλότατο κόστος. Δοχεία με αντλία μπορούν επίσης να τοποθετηθούν εύκολα σε οποιαδήποτε οριζόντια επιφάνεια π.χ. σε τροχήλατο τραπεζίδιο ή σε κομοδίνο του ασθενή. Ατομικοί, φορητοί διανεμητές (π.χ. συσκευασίες τσέπης) είναι ιδανικοί, αν συνδυαστούν με επιτοίχια συστήματα διανομής, για να αυξηθεί η πρόσβαση στην τοποθεσία της περίθαλψης και να καταστεί ικανή η χρήση τους σε μονάδες όπου οι επιτοίχιοι διανεμητές πρέπει να αποφεύγονται ή δεν γίνεται να εγκατασταθούν. Επειδή πολλά από αυτά τα συστήματα χρησιμοποιούνται σαν αναλώσιμα, οι περιβαλλοντικές παράμετροι πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη. Αυτές οι θεωρίες συζητούνται εκτενέστερα στο Μέρος Ι.23.5 των Κατευθυντήριων Οδηγιώντου Π.Ο.Υ. για την Υγιεινή των Χεριών στη Φροντίδα Υγείας Άλλα ζητήματα που σχετίζονται με την υγιεινή χεριών και πιο συγκεκριμένα η χρήση ενός αλκοολούχου αντισηπτικού διαλύματος 3.1 Μέθοδοι και επιλογή προϊόντων για την υγιεινή των χεριών Σύμφωνα με την σύσταση ΙΒ, όταν είναι διαθέσιμο ένα αλκοολούχου αντισηπτικό διάλυμα για την υγιεινή των χεριών, θα πρέπει να χρησιμοποιείται σαν το προτιμώμενο μέσο για τη συνήθη καθημερινή κλινική πρακτική. Τα αλκοολούχα αντισηπτικά έχουν τα ακόλουθα άμεσα πλεονεκτήματα (βλ. Μέρος Ι.11.3 των κατευθυντήριων γραμμών): Καταστροφή της πλειονότητας των μικροβίων (συμπεριλαμβανομένων των ιών) Η δράση τους ξεκινά σύντομα (20 με 30 δευτερόλεπτα) Διαθεσιμότητα του προϊόντος στο επαγγελματικό περιβάλλον 65

67 Καλύτερη ανεκτικότητα από το δέρμα (βλ. Μέρος Ι.14 των κατευθυντήριων γραμμών) Δεν υπάρχει ανάγκη για συγκεκριμένη υποδομή (δίκτυο παροχής καθαρού νερού, νιπτήρας, σαπούνι, πετσέτα χεριών). Τα χέρια πρέπει να πλυθούν με σαπούνι και νερό όταν είναι εμφανώς ρυπαρά ή έχουν αίμα ή άλλα σωματικά υγρά, όταν υπάρχει έντονη υποψία ή αποδεδειγμένη έκθεση σε μικροοργανισμούς που δύνανται να σχηματίζουν σπόρους ή μετά από χρήση τουαλέτας (συστάσεις 1Α και 1Β) Για τη συμμόρφωση στις συνήθεις συστάσεις υγιεινής των χεριών, οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να εφαρμόζουν υγιεινή των χεριών σχολαστικά όπου και όποτε παρέχεται φροντίδα (βλ. Μέρος ΙΙΙ.1 αυτής της ανασκόπησης και εικόνα ΙΙΙ.1, να ακολουθούν τη συνιστώμενη τεχνική και να τηρούν το συνιστώμενο χρόνο. Πίνακας ΙΙΙ.1Αντιμικροβιακή δραστικότητα και σύνοψη των ιδιοτήτων των αντισηπτικών που χρησιμοποιούνται στην υγιεινή των χεριών Αντισηπτικά Gram- Gram- Ιοί με Ιοί χωρίς Μυκοβακτηρίδια Μύκητες Σπόροι Θετικά βακτήρια Αρνητικά βακτήρια περίβλημα περίβλημα Αλκοόλες Χλωροξυλενόλη ± Χλωρεξιδίνη Eξαχλωροφαίνη α +++ +?? Ιωδιούχα ± b Triclosan d ?? ± ± e - Χημικές ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου c ? ± ± - 66

68 Αντισηπτικά Τυπική Ταχύτητα Υπολειματική Χρήση συγκέντρωση σε ποσοστό δράσης δραστικότητα Αλκοόλες 60-80% Γρήγορη Όχι ΥΧ Χλωροξυλενόλη 0,5-4% Αργή Αντιφατική ΠΧ Χλωρεξιδίνη 0,5-4% Ενδιάμεση Ναι ΥΧ,ΠΧ Eξαχλωροφαίνη α 3% Αργή Ναι ΠΧ, αλλα δεν συνιστάται Ιωδιούχα 0,5-10% Ενδιάμεση Αντιφατική ΠΧ Triclosan d 0,1-2% Ενδιάμεση Ναι ΠΧ, σπάνια Χημικές ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου c Αργή Όχι ΥΧ,ΠΧ σπάνια+αλκοόλες Καλή=+++, μέτρια=++, φτωχή=+, μεταβλητή=±, καμία= - ΥΧ: υγιεινή χεριών, ΠΧ πλύσιμο χεριών * Η δραστικότητα ποικίλει με την συγκέντρωση. a Βακτηριοστατικό b Σε συγκεντρώσεις που χρησιμοποιούνται σε αντισηπτικά, τα ιωδιούχα δεν είναι σποροκτόνα. c Βακτηριοστατικό, μυκητοστατικό, μικροβιοκτόνο σε υψηλές συγκεντρώσεις. d Κυρίως βακτηριοστατικό. e Δραστικότητα έναντι έναντι της Candida spp., αλλά μικρή δραστικότητα έναντι σε νηματοειδείς μύκητες. Πηγή: Pittet, Allegranzi & Sax, (μετά από άδεια). Προσαρμοσμένο. Αυτό συχνά απαιτεί την χρήση ενός αλκοολούχου προϊόντος. Η υγιεινή των χεριών μπορεί να εφαρμοστεί είτε χρησιμοποιώντας απλό σαπούνι ή προϊόντα που περιέχουν αντισηπτικούς παράγοντες. Τα τελευταία έχουν την ιδιότητα να αδρανοποιούν μικροοργανισμούς ή να παρεμποδίζουν την ανάπτυξη με διαφορετικά φάσματα δράσης. Τα 67

69 παραδείγματα περιλαμβάνουν αλκοόλες, γλυκονική χλωρεξιδίνη, παράγωγα χλωρίου, ιώδιο, χλωρεξιλενόλη, χημικές ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου και τρικλοσάνη (Πίνακας ΙΙΙ.1). Παρόλο που η σύγκριση των αποτελεσμάτων από εργαστηριακές μελέτες σχετικά με την invivo αποτελεσματικότητα του απλού σαπουνιού, των αντιμικροβιακών σαπουνιών και των αλκοολούχων προϊόντων για την υγιεινή των χεριών μπορεί να παρουσιάζει έντονη προβληματική για διάφορους λόγους, έχει φανεί ότι τα αλκοολούχα προϊόντα είναι πιο δραστικά από τα αντισηπτικά σκευάσματα και τα τελευταία είναι συνήθως πιο αποτελεσματικά από το απλό σαπούνι. Ωστόσο, διάφορες μελέτες που διενεργήθηκαν σε περιβάλλον κοινότητας υποδηλώνουν ότι τα φαρμακευτικά και απλά σαπούνια είναι περίπου ισοδύναμα στην πρόληψη εξάπλωσης μικροοργανισμών και ελαττώνουν τις γαστρεντερικές λοιμώξεις στα παιδιά και τις λοιμώξεις των ανώτερων αναπνευστικών οδών ή το μολυσματικό κηρίο 72, 139, 306. Σε περιβάλλον που είναι διαθέσιμα τα αλκοολούχα σκευάσματα, το απλό σαπούνι πρέπει να παρέχεται για να πραγματοποιείται υγιεινή χεριών όταν ενδείκνυται. Αλκοολούχα διαλύματα που περιέχουν 60-80% αλκοόλη θεωρούνται συνήθως ότι έχουν αποτελεσματική μικροβιοκτόνο δράση, με συγκεντρώσεις μεγαλύτερες από 90% να είναι λιγότερο δραστικά. 305, 306 Αλκοολούχα προϊόντα με βέλτιστη αντιμικροβιακή αποτελεσματικότητα συνήθως περιέχουν 75% με 85% αιθανόλη, ισοπροπανόλη, ή ν-προπανόλη, ή ένα συνδυασμό αυτών των προϊόντων. Τα σκευάσματα που προτείνονται από τον Π.Ο.Υ. περιέχουν είτε 75% ισοπροπανόλη ή 80% αιθανόλη. Αυτά ταυτοποιήθηκαν, δοκιμάστηκαν και προτάθηκαν παραγωγή σε επίπεδο εγκαταστάσεως. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα δεδομένα, τα ιδιοσκευάσματα είναι αποτελεσματικά για αντισηψία των χεριών, έχουν καλή ανοχή από το δέρμα, εξασφαλίζουν την αποδοχή των υγειονομικών και είναι χαμηλά σε κόστος (βλ. Μέρος Ι.12 των κατευθυντήριων γραμμών και τον οδηγό για ιδιοσκευάσματα: προτεινόμενα σκευάσματα υγιεινής των χεριών του Π.Ο.Υ. 68

70 Η επιλογή των προϊόντων που είναι διαθέσιμα στην αγορά πρέπει να βασίζεται στα ακόλουθα κριτήρια (βλ. Μέρος Ι.15.2 των κατευθυντήριων οδηγιών για τα αλκοολούχα σκευάσματα: Οδηγός σχεδιασμού και κόστους Σχετική αποτελεσματικότητα των αντισηπτικών παραγόντων (βλ. Μέρος Ι.10 των κατευθυντήριων οδηγιών) σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Αμερικάνικου Σύλλογου Δοκιμασιών και Υλικών (ASTM) και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (E.Ε.) για επιλογή προϊόντων για αντισηψία χεριών και χειρουργικό πλύσιμο χεριών. Ανεκτικότητα από το δέρμα και δερματικές αντιδράσεις. Χρόνος στεγνώματος (σκεφτείτε ότι διαφορετικά προϊόντα σχετίζονται με διαφορετικούς χρόνους στεγνώματος. Προϊόντα που απαιτούν μεγαλύτερους χρόνους στεγνώματος μπορεί να επηρεάσουν την καλύτερη πρακτική υγιεινής χεριών). Θέματα κόστους. Αισθητικές προτιμήσεις των υγειονομικών και των ασθενών όπως το άρωμα, το χρώμα, η υφή, πόσο κολλώδες είναι, και η ευκολία στη χρήση. Πρακτικά ζητήματα όπως διαθεσιμότητα, ευκολία και λειτουργικότητα χρήσης της συσκευής διανομής σαπουνιού ή αντισηπτικού και ικανότητα πρόληψης μόλυνσης. Ελευθερία επιλογής από εργαζομένους σε επίπεδο νοσοκομείου μετά από εκτίμηση των προαναφερόμενων παραγόντων. Οι ενέργειες υγιεινής χεριών είναι περισσότερο αποτελεσματικές όταν το δέρμα των χεριών είναι απαλλαγμένο από αμυχές, τα νύχια είναι φυσιολογικού μεγέθους, κοντά χωρίς βερνίκι, και τα χέρια και οι πήχεις είναι απαλλαγμένοι από κοσμήματα και όταν αφήνονται ακάλυπτα (βλ.μέρη Ι των κατευθυντήριων γραμμών και Μέρος IV του τεχνικού εγχειριδίου παραπομπής υγιεινής χεριών 3.2Δερματικές αντιδράσεις σχετιζόμενες με την υγιεινή των χεριών Οι δερματικές αντιδράσεις μπορεί να εμφανιστούν στα χέρια των εργαζομένων εξαιτίας την αναγκαιότητας για συχνή υγιεινή χεριών κατά την διάρκεια φροντίδας του ασθενούς. (βλ.μέρος Ι.14 των κατευθυντήριων γραμμών). Υπάρχουν δυο σημαντικοί τύποι αλλεργικών αντιδράσεων 69

71 που σχετίζονται με την υγιεινή χεριών. Ο πρώτος και ο πιο συχνός τύπος είναι ερεθιστική δερματίτιδα εξ επαφής και περιλαμβάνει συμπτώματα όπως ξηρότητα, ερεθισμό, κνησμό και σε μερικές περιπτώσεις ακόμα και δερματικές βλάβες και αίμα. Ο δεύτερος τύπος δερματικής αντίδρασης, αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής, είναι σπάνιος και αντιπροσωπεύει μια αλλεργία σε κάποιο συστατικό του προϊόντος υγιεινής χεριών. Συμπτώματα της αλλεργικής δερματίτιδας εξ επαφής μπορεί επίσης να κυμαίνονται από ήπια και τοπικά έως σοβαρά και γενικευμένα. Στην πιο σοβαρή της μορφή, η αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής σχετίζεται με αναπνευστική δυσχέρεια και άλλα συμπτώματα αναφυλακτικής αντίδρασης. Το υγειονομικό προσωπικό με δερματικές αντιδράσεις ή με παράπονα που σχετίζονται με την υγιεινή χεριών πρέπει να έχει πρόσβαση σε υποστηρικτικές δομές. Γενικά, η ερεθιστική δερματίτιδα εξ επαφής αναφέρεται συνήθως περισσότερο στα ιωδιούχα σκευάσματα. Άλλοι αντισηπτικοί παράγοντες που μπορεί να προκαλέσουν ερεθιστική δερματίτιδα εξ επαφής, σε σειρά μειωμένης συχνότητας, περιλαμβάνουν την χλωρεξιδίνη, την χλωροξυλενόλη, την τρικλοσάνη και τα αλκοολούχα προϊόντα (βλ. Μέρος Ι.11 των κατευθυντήριων οδηγιών. Ωστόσο, πολλές αναφορές επιβεβαιώνουν ότι τα αλκοολούχα σκευάσματα είναι καλώς ανεκτά και σχετίζονται με περισσότερη αποδοχή και ανεκτικότητα από άλλα προϊόντα υγιεινής χεριών. 149, 230, 237, Αλλεργικές αντιδράσεις σε αντισηπτικούς παράγοντες συμπεριλαμβάνουν ενώσεις τεταρτογενούς αμμωνίου, ιώδιο ή ιωδιούχα, χλωρεξιδίνη, τρικλοσάνη, χλωροξυλενόλη και αλκοόλες. 132, Η αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής που οφείλεται σε αλκοολούχα σκευάσματα είναι πολύ ασυνήθης. Τραυματισμένο, ερεθισμένο δέρμα δεν είναι επιθυμητό, όχι μόνο επειδή προκαλεί δυσφορία ακόμα και χαμένες εργάσιμες ημέρες για τους επαγγελματίες, αλλά επίσης επειδή τα χέρια με τραυματισμένο δέρμα μπορεί στην πραγματικότητα να αυξάνουν τον κίνδυνο μετάδοσης λοιμώξεων στους ασθενείς. 70

72 Η επιλογή προϊόντων που είναι και αποτελεσματικά και ασφαλή όσο το δυνατόν περισσότερο για το δέρμα είναι υψίστης σημασίας. Για παράδειγμα, ανησυχία σχετικά την εμφάνιση ξηρότητας από τη χρήση αλκοολών ήταν σημαντική αιτία μειωμένης αποδοχής των αλκοολούχων σκευασμάτων για την υγιεινή των χεριών στα νοσοκομεία. 325,326 Παρόλο που πολλά νοσοκομεία παρείχαν στο προσωπικό απλά σαπούνια στοχεύοντας στην ελαχιστοποίηση της δερματίτιδας, τακτική χρήση τέτοιων προϊόντων είχε συσχετιστεί με ακόμα μεγαλύτερο τραυματισμό δέρματος, ξηρότητα και ερεθισμό από κάποια αντισηπτικά σκευάσματα. 171, 226, 231 Μια στρατηγική για μείωση της έκθεσης του υγειονομικού προσωπικού σε ερεθιστικά σαπούνια και καθαριστικά είναι η προαγωγή της χρήσης αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής των χεριών που περιέχουν ενυδατικά συστατικά. Μερικές μελέτες έχουν δείξει ότι τέτοια προϊόντα είναι περισσότερο ανεκτά από το υγειονομικό προσωπικό και σχετίζονται με καλύτερη κατάσταση του δέρματος όταν συγκρίνονται είτε με απλό ή με αντιμικροβιακό σαπούνι. 75, 95, 97, 146, 226, 231, Με την υγιεινή των χεριών, ο λιγότερος χρόνος που απαιτείται για αντισηψία χεριών μπορεί να αυξήσει την αποδοχή και τη συμμόρφωση. 285 Τρόποι για την ελαχιστοποίηση πιθανών δυσμενών επιδράσεων της υγιεινής των χεριών περιλαμβάνουν την επιλογή λιγότερο ερεθιστικών προϊόντων, που περιέχουν συστατικά ενυδάτωσης του δέρματος, και τροποποίηση ορισμένων συμπεριφορών υγιεινής χεριών όπως μη αναγκαίο πλύσιμο χεριών (βλ. συστάσεις 5Α-Ε και μέρος IV του τεχνικού εγχειρίδιου αναφοράς για υγιεινή χεριών index.html). Ορισμένες πρακτικές μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο ερεθισμού του δέρματος και πρέπει να αποφεύγονται. Για παράδειγμα, το τακτικό πλύσιμο χεριών με σαπούνι και νερό αμέσως πριν ή μετά την χρήση ενός αλκοολούχου προϊόντος δεν είναι μόνο μη αναγκαίο αλλά μπορεί να οδηγήσει σε δερματίτιδα. 163 Η χρήση πολύ ζεστού νερού για πλύσιμο των χεριών πρέπει να αποφεύγεται καθώς αυξάνει την πιθανότητα τραυματισμού του δέρματος. Όταν χρησιμοποιούνται καθαρές ή μιας χρήσης πετσέτες, είναι σημαντικό να στεγνώνουμε ταμποναριστά το δέρμα παρά να το τρίβουμε για να αποφευχθεί η δημιουργία αμυχών. Επιπροσθέτως, η χρήση γαντιών ενώ τα χέρια είναι ακόμα βρεγμένα είτε από πλύσιμο ή από χρήση αλκοολούχου σκευάσματος αυξάνει τον κίνδυνο ερεθισμού του δέρματος. 71

73 3.3 Θέματα ασφάλειας που σχετίζονται με την χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων για υγιεινή των χεριών Οι αλκοόλες είναι εύφλεκτες. Επομένως, τα αλκοολούχα σκευάσματα πρέπει να τοποθετούνται μακριά από υψηλές θερμοκρασίες ή φλόγες σύμφωνα με τους διεθνείς κανονισμούς (βλ.μέρος Β του οδηγού ιδιοσκευασμάτων. Προτεινόμενα σκευάσματα υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ. Παρόλο που τα αλκοολούχα σκευάσματα είναι εύφλεκτα, ο κίνδυνος πυρκαγιάς που σχετίζεται με τέτοια προϊόντα είναι πολύ μικρός. Για παράδειγμα, σε καμία από τις 798 νοσοκομειακές εγκαταστάσεις που διερευνήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δεν αναφέρθηκε φωτιά που σχετίστηκε με συσκευή διανομής αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής των χεριών. 330 Στην Ευρώπη, που τα αλκοολούχα σκευάσματα υγιεινής χεριών έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς για πολλά χρόνια, η επίπτωση πυρκαγιάς που σχετίζεται με τέτοια προϊόντα έχει υπάρξει εξαιρετικά μικρή. 147 Μια πρόσφατη μελέτη 331 που διενεργήθηκε σε γερμανικά νοσοκομεία ανέφερε ότι η χρήση σκευασμάτων υγιεινής χεριών αντιπροσώπευε ένα σύνολο νοσοκομείο-ετών, με συνολική χρήση 35 εκατομμύριων λίτρων για όλα τα νοσοκομεία. Αναφέρθηκε ένα σύνολο επτά μικρών περιστατικών πυρκαγιάς (0,9% για νοσοκομεία). Αυτό ισούται με μια ετήσια επίπτωση ανά νοσοκομείο της τάξης του %. Δεν ελήφθησαν αναφορές πυρκαγιάς που προκλήθηκαν από στατικό ηλεκτρισμό ή από άλλους παράγοντες, ούτε υπήρξαν πυρκαγιές που να σχετίζονται με τους χώρους φύλαξης. Πράγματι, τα περισσότερα περιστατικά συσχετίστηκαν με σκόπιμη έκθεση σε φλόγα, π.χ. άναμμα τσιγάρου. Στην καταγραφή περιστατικών που σχετίζονται με την χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων από την αρχή της εκστρατείας «καθαρίστε τα χέρια σας» μέχρι τον Ιούλιο του 2008, μόνο δυο συμβάντα πυρκαγιάς από τα 692 περιστατικά αναφέρθηκαν στην Αγγλία και την Ουαλία. 72

74 Τυχαία ή σκόπιμη κατάποση αλκοολούχων σκευασμάτων που χρησιμοποιούνται για την υγιεινή χεριών έχουν αναφερθεί και μπορεί να οδηγήσουν σε οξεία, και σε μερικές περιπτώσεις σοβαρή δηλητηρίαση από αλκοόλ Στην καταγραφή περιστατικών της εκστρατείας «καθαρίστε τα χέρια σας», 189 περιπτώσεις κατάποσης καταγράφηκαν σε περιβάλλον υγειονομικής περίθαλψης. Ωστόσο, η μεγάλη πλειοψηφία βαθμολογήθηκε ως καθόλου ή μικρή βλάβη, 12 ως μέτρια βλάβη, 2 ως σοβαρή και ένας θάνατος αναφέρθηκε (αλλά ο ασθενής είχε ήδη εισαχθεί την προηγούμενη μέρα για σοβαρή δηλητηρίαση από αλκοόλ). Είναι ξεκάθαρο ότι, ειδικά σε παιδιατρικές και ψυχιατρικές κλινικές, είναι αναγκαία τα μέτρα ασφαλείας. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν: τοποθέτηση του σκευάσματος σε επιτοίχιες συσκευές διανομής, τοποθέτηση ετικετών πάνω σε αυτούς για να αποκρύπτουν το περιεχόμενο, να έχουν μια προειδοποίηση να μην καταποθούν, να συμπεριλαμβάνεται ένα πρόσθετο στον τύπο του προϊόντος για να μειωθεί η γευστικότητα. Εν τω μεταξύ, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό πρέπει να έχει υπόψη του αυτόν τον πιθανό κίνδυνο. Οι αλκοόλες μπορούν να απορροφηθούν μέσω εισπνοής και μέσω άθικτου δέρματος, παρόλο που μέσω της τελευταίας οδού η δερματική απορρόφηση είναι πολύ μικρή. Πολλές μελέτες αξιολόγησαν την απορρόφηση του αλκοόλ μέσω δέρματος και εισπνοής ακολουθώντας την εφαρμογή ή τον ψεκασμό του στο δέρμα. 324, Σε όλες τις περιπτώσεις οι συγκεντρώσεις των αλκοολών στο αίμα που ανιχνεύθηκαν ήταν είτε μηδαμινές ή πολύ μικρές (πολύ λιγότερες από τα επίπεδα που επιτεύχθηκαν με ήπια δηλητηρίαση, δηλαδή 50mg/dl) και δεν παρατηρήθηκαν συμπτώματα. Πράγματι, ενώ δεν υπάρχουν δεδομένα που να δείχνουν ότι η χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων για την υγιεινή των χεριών μπορεί να είναι επιβλαβής εξαιτίας της απορρόφησης αλκοόλ, είναι καθιερωμένο ότι μειωμένη συμμόρφωση στην υγιεινή χεριών θα οδηγήσει σε λοιμώξεις που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη που θα μπορούσαν να προληφθούν. 3.4 Αλκοολούχα σκευάσματα υγιεινής χεριών Οι αλκοόλες έχουν εξαιρετική invitro μικροβιοκτόνο δραστηριότητα εναντίον των Gram-θετικών και Gram-αρνητικών βλαστικών βακτηρίων (συμπεριλαμβανομένου των πολυανθεκτικών παθογόνων 73

75 όπως ο ΑΜΧΣ και ο ΑΒΕ), του Μυκοβακτηριδίου της Φυματίωσης, και εναντίον διαφόρων μυκήτων. 131,306,307, Αντιθέτως, δεν έχουν πρακτικά καμία δραστικότητα εναντίον βακτηριακών σπόρων ή ωοκυστών πρωτόζωων, και μειωμένη δραστικότητα εναντίον μερικών ιών χωρίς περίβλημα (μη λιπόφιλοι ιοί). Ωστόσο οι αλκοόλες, όταν χρησιμοποιούνται σε συγκεντρώσεις που εμφανίζονται σε μερικά αλκοολούχα σκευάσματα υγιεινής χεριών (70-80% όγκο κατά όγκο), έχουν επίσης invivo δραστικότητα εναντίον ενός αριθμού ιών (π.χ. ροταϊός, αδενοϊός, ρινοϊός, ιός της ηπατίτιδας Α και εντεροϊοί). 177,346,347 Διάφορα αλκοολούχα διαλύματα συγκέντρωσης 70% (αιθανόλη, ν-προπανόλη, ισοπροπανόλη) δοκιμάστηκαν εναντίον ενός υποκατάστατου νοροϊού και αιθανόλης με 30 δευτερόλεπτα έκθεση και κατέδειξαν ιοκτόνο δράση ανώτερη από τα άλλα. 348 Σε μια πρόσφατη πειραματική μελέτη τα αλκοολούχα προϊόντα με αιθανόλη έδειξαν σημαντικές μειώσεις στο δοκιμασμένο υποκατάστατο για έναν ανθρώπινο ιό χωρίς περίβλημα (μη λιπόφιλο), ωστόσο, η δραστικότητα δεν ήταν μεγαλύτερη από παράγοντες μη αντιμικροβιακούς ή από νερό της βρύσης/νιπτήρα. 349 Γενικά, η αιθανόλη έχει δείξει μεγαλύτερη δραστικότητα εναντίον ιών από την ισοπροπανόλη. 350 Ακολουθώντας την ευρεία χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής των χεριών σαν χρυσό κανόνα για την υγιεινή των χεριών στον χώρο της υγείας, έχει προκύψει προβληματισμός σχετικά με την έλλειψη δραστικότητας εναντίον παθογόνων που σχηματίζουν σπόρους, πιο συγκεκριμένα το C. Difficile. Η ευρεία χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής χεριών στο χώρο του νοσοκομείου έχει ενοχοποιηθεί από κάποιους. 351, 352 Παρόλο που τα αλκοολούχα σκευάσματα υγιεινής των χεριών μπορεί να μην είναι αποτελεσματικά εναντίον του C. Difficile, δεν έχει αποδειχθεί ότι μπορούν να πυροδοτήσουν μια αύξηση σε ασθένειες που σχετίζονται με το C. Difficile. 67, 76, 353, 354 Τα ποσοστά ασθενειών που σχετίζονται με το C. Difficile άρχισαν να αυξάνονται στις Η.Π.Α. πολύ πριν την ευρεία χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων. 355, 356 Μια επιδημική διάδοση ενός στελέχους REA-groupB1 (ριβότυπος 027) τέθηκε υπό έλεγχο επιτυχώς ενώ ξεκίνησε η χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων σε όλους τους ασθενείς εκτός από αυτούς που είχαν κάποια νόσο που σχετιζόταν με το C. Difficile

76 Επιπλέον, μερικές μελέτες έδειξαν πρόσφατα μια έλλειψη συσχετισμού μεταξύ της κατανάλωσης αλκοολούχων σκευασμάτων και της επίπτωσης κλινικά απομονωμένων στελεχών C. Difficile. 353, 357, 358 Προληπτικά μέτρα για την αποφυγή επαφής με το C. Difficile κατά την διάρκεια επιδημικής έκρηξης, και πιο συγκεκριμένα η χρήση γαντιών και το πλύσιμο των χεριών με απλό ή αντιμικροβιακό σαπούνι και νερό που ακολουθεί την αφαίρεση γαντιών μετά από παροχή φροντίδας σε ασθενείς με διάρροια. 359,360 Τα αλκοολούχα σκευάσματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μετά το πλύσιμο χεριών σε αυτές τις περιπτώσεις, αφού βεβαιωθούμε ότι τα χέρια είναι εντελώς στεγνά. Επιπλέον, τα αλκοολούχα σκευάσματα, που τώρα θεωρούνται ως ο χρυσός κανόνας για την προστασία ασθενών από ένα πλήθος ανθεκτικών και μη ανθεκτικών οργανισμών που μεταδίδονται από τα χέρια του υγειονομικού προσωπικού, πρέπει να χρησιμοποιούνται σε όλες τις άλλες περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν και σε όλες τις δομές του νοσοκομείου. Παραλείποντας τα αλκοολούχα σκευάσματα για τους ασθενείς που δεν έχουν νόσο που σχετίζεται με το C. Difficile θα προκληθεί μεγαλύτερη ζημιά παρά καλό, αν αναλογιστούμε τις δραματικές επιπτώσεις στα συνολικά ποσοστά λοιμώξεων που παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια της χρήσης των αλκοολούχων σκευασμάτων στο χώρο της υγείας

77 76

78 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. World Alliance for Patient Safety. TheGlobal Patient Safety Challenge Clean Care is Safer Care. Geneva, World Health Organization, Vincent JL. Nosocomial infections inadult intensive-care units.lancet, 2003, 361: Reilly J et al. Results from the ScottishNational HAI Prevalence Survey.Journalof Hospital Infection, 2008, 69: Klavs I et al. Prevalence of and riskfactors for hospital-acquired infectionsin Slovenia -results of the first nationalsurvey, Journal of HospitalInfection, 2003, 54: Eriksen HM, Iversen BG, Aavitsland P.Prevalence of nosocomial infections inhospitals in Norway, 2002 and 2003.Journal of Hospital Infection, 2005,60: The French Prevalence Survey StudyGroup. Prevalence of nosocomialinfections in France: results of thenationwide survey in Journal ofhospital Infection, 2000, 46: Gikas A et al. Prevalence study ofhospital-acquired infections in 14 Greekhospitals: planning from the local to thenational surveillance level. Journal ofhospital Infection, 2002, 50: Di Pietrantoni C, Ferrara L, Lomolino G. Multicenter study of the prevalenceof nosocomial infections in Italianhospitals.Infection Control and HospitalEpidemiology, 2004, 25: Emmerson AM et al. The SecondNational Prevalence Survey of infection inhospitals-overview of the results. Journal of Hospital Infection, 1996, 32: Klevens RM et al. Estimating health careassociatedinfections and deaths in U.S.hospitals, 2002.Public Health Report2007, 122: Stone PW, Braccia D, Larson E.Systematic review of economic analysesof health care-associated infections.american Journal of Infection Control, 2005, 33: Vincent JL et al. The prevalence ofnosocomial infection in intensive careunits in Europe.Results of the European Prevalence of Infection in Intensive Care (EPIC) Study.EPIC International Advisory Committee. Journal of the American Medical Association, 1995, 274: Edwards JR et al. National HealthcareSafety Network (NHSN) Report, datasummary for 2006 through 2007, issuednovember American Journal ofinfection Control, 2008, 36: Stone PW, Hedblom EC, Murphy DM,Miller SB. The economic impact ofinfection control: making the businesscase for increased infection controlresources. American Journal of InfectionControl, 2005, 33: Gosling R et al. Prevalence of hospitalacquiredinfections in a tertiary referralhospital in northern Tanzania. Annals oftropical Medicine and Parasitology, 2003, 97: Faria S et al. The first prevalence surveyof nosocomial infections in the UniversityHospital Centre Mother Teresa of Tirana,Albania.Journal of Hospital Infection,2007, 65: Kallel H, Bahoul M, Ksibi H, et al.prevalence of hospital-acquired infectionin a Tunisian hospital. J Hosp Infect2005;59: Jroundi I, Khoudri I, Azzouzi A, et al.prevalence of hospital-acquired infectionin a Moroccan university hospital. Am JInfect Control 2007;35: Thanni LO, Osinupebi OA, Deji-AgboolaM. Prevalence of bacterial pathogens ininfected wounds in a tertiary hospital, : any change in trend? J NatlMed Assoc 2003; 95: Koigi-Kamau R, Kabare LW, Wanyoike-Gichuhi J. Incidence of wound infectionafter caesarean delivery in a districthospital in central Kenya. East Afr Med J2005; 82: Rosenthal VD et al. InternationalNosocomial Infection Control Consortiumreport, data summary for , issued January American Journalof Infection Control, 2008:36: Rosenthal VD. Device-associatednosocomial infections in limited-resourcescountries: findings of the International Nosocomial Infection Control Consortium (INICC). American Journal of InfectionControl, 2008, 36:S171,e Zaidi AK et al. Hospital-acquired neonatalinfections in developing countries. Lancet,2005, 365:

79 24. Ofner-Agostini M et al. Cluster of casesof severe acute respiratory syndromeamong Toronto healthcare workersafter implementation of infection controlprecautions: a case series. InfectionControl and Hospital Epidemiology, 2006, 27: Ho PL, Tang XP, Seto WH. SARS: hospital infection control and admission strategies. Respirology 2003, 8(suppl):S Use of influenza A (H1N1) 2009 monovalent vaccine: recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP), Morbidity and Mortality Weekly Report, 2009, 58(RR-10): Jensen PA et al. Guidelines for preventing the transmission of Mycobacterium tuberculosis in healthcare settings, Morbidity and Mortality Weekly Report, 2005, 54(RR-17): Pittet D et al. Evidence-based model for hand transmission during patient care and the role of improved practices. Lancet Infectious Diseases, 2006, 6: Lowbury EJL. Gram-negative bacilli onthe skin. British Journal of Dermatology, 1969, 81: Noble WC. Distribution of the Micrococcaceae. British Journal of Dermatology, 1969, 81(suppl.1): McBride ME et al. Microbial skin flora of selected cancer patients and hospital personnel. Journal of Clinical Microbiology, 1976, 3: Casewell MW. The role of hands in nosocomial gram-negative infection. In: Maibach HI, Aly R, eds. Skin microbiology relevance to clinical infection. New York, NY, Springer-Verlag, 1981: Larson EL et al. Differences in skin flora between inpatients and chronically ill patients. Heart & Lung, 2000, 29: Larson EL et al. Composition and antimicrobic resistance of skin flora in hospitalized and healthy adults. Journal of Clinical Microbiology, 1986, 23: Ehrenkranz NJ, Alfonso BC. Failure of bland soap handwash to prevent hand transfer of patient bacteria to urethral catheters. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1991, 12: Sanderson PJ, Weissler S. Recovery of coliforms from the hands of nurses and patients: activities leading to contamination. Journal of Hospital Infection, 1992, 21: Coello R et al. Prospective study of infection, colonization and carriage of methicillin-resistant Staphylococcus aureus in an outbreak affecting 990 patients. European Journal of Clinical Microbiology, 1994, 13: Sanford MD et al. Efficient detection and long-term persistence of the carriage of methicillin-resistant Staphylococcus aureus. Clinical Infectious Diseases, 1994, 19: Bertone SA, Fisher MC, Mortensen JE. Quantitative skin cultures at potential catheter sites in neonates. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1994, 15: Bonten MJM et al. Epidemiology of colonisation of patients and environment with vancomycin-resistant Enterococci. Lancet, 1996, 348: Vernon MO et al. Chlorhexidine gluconate to cleanse patients in a medical intensive care unit: the effectiveness of source control to reduce the bioburden of vancomycin-resistant enterococci. Archives of Internal Medicine, 2006, 166: Riggs MM et al. Asymptomatic carriers are a potential source for transmission of epidemic and nonepidemic Clostridium difficile strains among long-term care facility residents. Clinical Infectious Diseases, 2007, 45: Bhalla A, Aron DC, Donskey CJ. Staphylococcus aureus intestinal colonization is associated with increased frequency of S. aureus on skin of hospitalized patients. BMC Infectious Diseases, 2007, 7: Noble WC. Dispersal of skin microorganisms. British Journal of Dermatology, 1975, 93: Walter CW et al. The spread of Staphylococci to the environment. Antibiotics Annual, 1959, Boyce JM et al. Outbreak of multidrugresistant Enterococcus faecium with transferable vanb class vancomycin resistance. Journal of Clinical Microbiology, 1994, 32: McFarland LV et al. Nosocomial acquisition of Clostridium difficile infection. New England Journal of Medicine, 1989, 320: Samore MH et al. Clinical and molecular epidemiology of sporadic and clustered cases of nosocomial Clostridium difficile diarrhea. American Journal of Medicine, 1996, 100:

80 49. Boyce JM et al. Environmental contamination due to methicillin-resistant Staphylococcus aureus: Possible infection control implications. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1997, 18: Grabsch EA et al. Risk of environmental and healthcare worker contamination with vancomycin-resistant enterococci during outpatient procedures and hemodialysis. Infection Control and Hospital Epidemiology 2006, 27: Hayden MK et al. Risk of hand or glove contamination after contact with patients colonized with vancomycin-resistant enterococcus or the colonized patients environment. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2008, 29: Pittet D, Dharan S, Touveneau S, Sauvan V, Perneger TV. Bacterial contamination of the hands of hospital staff during routine patient care. Archives of Internal Medicine, 1999, 159: Pessoa-Silva CL et al. Dynamics of bacterial hand contamination during routine neonatal care. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Ojajarvi J. Effectiveness of hand washing and disinfection methods in removing transient bacteria after patient nursing. Journal of Hygiene (London), 1980, 85: Duckro AN et al. Transfer of vancomycinresistant Enterococci via health care worker hands. Archives of Internal Medicin, 2005, 165: Foca M et al. Endemic Pseudomonas aeruginosa infection in a neonatal intensive care unit. New England Journal of Medicine, 2000, 343: Sartor C et al. Nosocomial Serratia marcescens infections associated with extrinsic contamination of a liquid non medicated soap. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2000, 21: Boyce JM et al. A common-source outbreak of Staphylococcus epidermidis infections among patients undergoing cardiac surgery. Journal of Infectious Diseases, 1990, 161: Zawacki A et al. An outbreak of Pseudomonas aeruginosa pneumonia and bloodstream infection associated with intermittent otitis externa in a healthcare worker. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: El Shafie SS, Alishaq M, Leni Garcia M. Investigation of an outbreak of multidrugresistant Acinetobacter baumannii in trauma intensive care unit. Journal of Hospital Infection, 2004, 56: Allegranzi B, Pittet D. The role of hand hygiene in healthcare-associated infection prevention. Journal of Hospital Infection, 2009 Aug 29 [Epub ahead of print]. 62. Brown SM et al. Use of an alcohol-based hand rub and quality improvement interventions to improve hand hygiene in a Russian neonatal intensive care unit. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2003, 24: Gordin FM et al. Reduction in nosocomial transmission of drug-resistant bacteria after introduction of an alcohol-based handrub. Infection Control and Hospital Epidemiology,l 2005, 26: Trick WE et al. Multicenter intervention program to increase adherence to hand hygiene recommendations and glove use and to reduce the incidence of antimicrobial resistance. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Girou E et al. Association between hand hygiene compliance and methicillinresistant Staphylococcus aureus prevalence in a French rehabilitation hospital. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2006, 27: Casewell M, Phillips I. Hands as route of transmission for Klebsiella species. British Medical Journal, 1977, 2: Zafar AB et al. Use of 0.3% triclosan (Bacti-Stat) to eradicate an outbreak of methicillin-resistant Staphylococcus aureus in a neonatal nursery. American Journal of Infection Control, 1995, 23: Fridkin S, Pear SM, Williamson TH, Galgiani JN, Jarvis WR. The role of understaffing in central venous catheter-associated bloodstream infections. Infection Control and Hospital Epidemiology,1996, 17: Vicca AF. Nursing staff workload as a determinant of methicillin-resistant Staphylococcus aureus spread in an adult intensive therapy unit. Journal of Hospital Infection, 1999, 43: Robert J et al. The influence of the composition of the nursing staff on primary bloodstream infection rates in a surgical intensive care unit. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2000, 21:

81 71. Hammond B et al. Effect of hand sanitizer use on elementary school absenteeism. American Journal of Infection Control, 2000, 28: Luby SP et al. Effect of handwashing on child health: A randomized controlled trial. Lancet, 2005, 366: Meadows E, Le Saux N. A systematic review of the effectiveness of antimicrobial rinse-free hand sanitizers for prevention of illness-related absenteeism in elementary school children. BMC Public Health, 2004, 4: Webster J, Faoagali JL, Cartwright D. Elimination of methicillin-resistant Staphylococcus aureus from a neonatal intensive care unit after hand washing with triclosan. Journal of Paediatrics and Child Health, 1994, 30: Pittet D et al. Effectiveness of a hospitalwide programme to improve compliance with hand hygiene. Lancet, 2000, 356: Gopal Rao G et al. Marketing hand hygiene in hospitals--a case study. Journal of Hospital Infection, 2002, 50: MacDonald A et al. Performance feedback of hand hygiene, using alcohol gel as the skin decontaminant, reduces the number of inpatients newly affected by MRSA and antibiotic costs. Journal of Hospital Infection, 2004, 56: Preston GA, Larson EL, Stamm WE. The effect of private isolation rooms on patient care practices, colonization and infection in an intensive care unit. American Journal of Medicine, 1981, 70: Mayer JA et al. Increasing handwashing in an intensive care unit. Infection Control, 1986, 7: Donowitz LG. Handwashing technique in a pediatric intensive care unit. American Journal of Diseases of Children, 1987, 141: Conly JM et al. Handwashing practices in an intensive care unit: the effects of an educational program and its relationship to infection rates. American Journal of Infection Control, 1989, 17: Graham M. Frequency and duration of handwashing in an intensive care unit. American Journal of Infection Control, 1990, 18: Dubbert PM et al. Increasing ICU staff handwashing: effects of education and group feedback. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1990, 11: Lohr JA, Ingram DL, Dudley SM, Lawton EL, Donowitz LG. Hand washing in pediatric ambulatory settings. An inconsistent practice. American Journal of Diseases of Children, 1991, 145: Raju TN, Kobler C. Improving handwashing habits in the newborn nurseries. American Journal of the Medical Sciences, 1991, 302: Wurtz R, Moye G, Jovanovic B. Handwashing machines, handwashing compliance, and potential for crosscontamination. American Journal of Infection Control, 1994, 22: Pelke S et al. Gowning does not affect colonization or infection rates in a neonatal intensive care unit. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 1994, 148: Berg DE, Hershow RC, Ramirez CA. Control of nosocomial infections in an intensive care unit in Guatemala city. Clinical Infectious Diseases, 1995, 21: Tibballs J. Teaching hospital medical staff to handwash. Medical Journal of Australia, 1996, 164: Slaughter S et al. A comparison of the effect of universal use of gloves and gowns with that of glove use alone on acquisition of vancomycin-resistant Enterococci iin a medical intensive care unit. Annals of Internal Medicine, 1996, 125: Dorsey ST, Cydulka RK, Emerman CL. Is handwashing teachable?: failure to improve handwashing behavior in an urban emergency department. Academic Emergency Medicine, 1996, 3: Larson EL et al. A multifaceted approach to changing handwashing behavior. American Journal of Infection Control, 1997, 25: Avila-Aguero ML et al. Handwashing practices in a tertiary-care, pediatric hospital and the effect on an educational program. Clinical Performance and Quality Health Care, 1998, 6: Maury E et al. Availability of an alcohol solution can improve hand disinfection compliance in an intensive care unit. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, 2000, 162:

82 95. Bischoff WE, Reynolds TM, Sessler CN, Edmond MB, Wenzel RP. Handwashing compliance by health care workers: The impact of introducing an accessible, alcohol-based hand antiseptic. Archives of Internal Medicine, 2000, 160: Muto CA, Sistrom MG, Farr BM. Hand hygiene rates unaffected by installation of dispensers of a rapidly acting hand antiseptic. American Journal of Infection Control, 2000, 28: Girard R, Amazian K, Fabry J. Better compliance and better tolerance in relation to a well-conducted introduction to rub-in hand disinfection. Journal of Hospital Infection, 2001, 47: Hugonnet S, Perneger TV, Pittet D. Alcohol-based handrub improves compliance with hand hygiene in intensive care units. Archives of Internal Medicine, 2002, 162: Harbarth S et al. Interventional study to evaluate the impact of an alcohol-based hand gel in improving hand hygiene compliance. Pediatric Infectious Disease Journal, 2002, 21: Rosenthal VD et al. Effect of education and performance feedback on handwashing: the benefit of administrative support in Argentinean hospitals. American Journal of Infection Control, 2003, 31: Ng PC et al. Combined use of alcohol hand rub and gloves reduces the incidence of late onset infection in very low birthweight infants. Archives of Disease in Childhood. Fetal and Neonatal Edition, 2004, 89:F Maury E et al. Compliance of health care workers to hand hygiene: awareness of being observed is important. Intensive Care Medicine, 2006, 32: das Neves ZC et al. Hand hygiene: the impact of incentive strategies on adherence among healthcare workers from a newborn intensive care unit. Revista Latino-Americana Enfermagem, 2006, 14: Hayden MK et al. Reduction in acquisition of vancomycin-resistant enterococcus after enforcement of routine environmental cleaning measures. Clinical Infectious Diseases, 2006, 42: Berhe M, Edmond MB, Bearman G. Measurement and feedback of infection control process measures in the intensive care unit: Impact on compliance. American Journal of Infection Control, 2006, 34: Eckmanns T et al. Compliance with antiseptic hand rub use in intensive care units: the Hawthorne effect. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2006, 27: Santana SL et al. Assessment of healthcare professionals adherence to hand hygiene after alcoholbased hand rub introduction at an intensive care unit in Sao Paulo, Brazil. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Swoboda SM et al. Isolation status and voice prompts improve hand hygiene. American Journal of Infection Control, 2007, 35: Raskind CH et al. Hand hygiene compliance rates after an educational intervention in a neonatal intensive care unit. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Traore O et al. Liquid versus gel handrub formulation: a prospective intervention study. Critical Care, 2007, 11:R Pessoa-Silva CL et al. Reduction of health care associated infection risk in neonates by successful hand hygiene promotion. Pediatrics, 2007, 120:e Rupp ME et al. Prospective, controlled, cross-over trial of alcohol-based hand gel in critical care units. Infect Control and Hospital Epidemiology, 2008, 29: Ebnother C et al. Impact of an infection control program on the prevalence of nosocomial infections at a tertiary care center in Switzerland. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2008, 29: Haas JP, Larson EL. Impact of wearable alcohol gel dispensers on hand hygiene in an emergency department. Academic Emerging Medicine, 2008, 15: Venkatesh AK et al. Use of electronic alerts to enhance hand hygiene compliance and decrease transmission of vancomycin-resistant Enterococcus in a hematology unit. American Journal of Infection Control, 2008, 36: Duggan JM et al. Inverse correlation between level of professional education and rate of handwashing compliance in a teaching hospital. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2008, 29: Simmons B et al. The role of handwashing in prevention of endemic intensive care unit infections. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1990, 11:

83 118. Doebbeling BN et al. Comparative efficacy of alternative hand-washing agents in reducing nosocomial infections in intensive care units. New England Journal of Medicine, 1992, 327: Larson EL et al. An organizational climate intervention associated with increased handwashing and decreased nosocomial infections. Behavioral Medicine, 2000, 26: Pittet D et al. Cost implications of successful hand hygiene promotion. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Hilburn J et al. Use of alcohol hand sanitizer as an infection control strategy in an acute care facility. American Journal of Infection Control, 2003, 31: Swoboda SM et al. Electronic monitoring and voice prompts improve hand hygiene and decrease nosocomial infections in an intermediate care unit. Critical Care Medicine, 2004, 32: Lam BC, Lee J, Lau YL. Hand hygiene practices in a neonatal intensive care unit: a multimodal intervention and impact on nosocomial infection. Pediatrics, 2004, 114:e Won SP et al. Handwashing program for the prevention of nosocomial infections in a neonatal intensive care unit. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Zerr DM et al. Decreasing hospitalassociated rotavirus infection: a multidisciplinary hand hygiene campaign in a children s hospital. Pediatric Infectious Diseases Journal, 2005, 24: Rosenthal VD, Guzman S, Safdar N. Reduction in nosocomial infection with improved hand hygiene in intensive care units of a tertiary care hospital in Argentina. American Journal of Infection Control, 2005, 33: Johnson PD et al. Efficacy of an alcohol/chlorhexidine hand hygiene program in a hospital with high rates of nosocomial methicillin-resistant Staphylococcus aureus (MRSA) infection. Medical Journal of Australia, 2005, 183: Le TA et al. Reduction in surgical site infections in neurosurgical patients associated with a bedside hand hygiene program in Vietnam. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 8: Grayson ML et al. Significant reductions in methicillin-resistant Staphylococcus aureus bacteraemia and clinical isolates associated with a multisite, hand hygiene culture-change program and subsequent successful statewide roll-out. Medical Journal of Australia, 2008, 188: Larson E. A causal link between handwashing and risk of infection? Examination of the evidence. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1988, 9: Larson EL, Morton HE. Alcohols. In: Block SS, ed. Disinfection, sterilization and preservation. 4th ed. Philadelphia: Lea & Febiger, 1991: Denton GW. Chlorhexidine. In: Block SS, ed. Disinfection, sterilization and preservation. 4th ed. Philadelphia: Lea and Febiger, 1991: Drusin LM et al. Nosocomial hepatitis A infection in a paediatric intensive care unit. Archives of Diseases in Childhood, 1987, 62: Doebbeling BN, Li N, Wenzel RP. An outbreak of hepatitis A among health care workers: risk factors for transmission. American Journal of Public Health, 1993, 83: Standaert SM, Hutcheson RH, Schaffner W. Nosocomial transmission of Salmonella gastroenteritis to laundry workers in a nursing home. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1994, 15: Rodriguez EM, Parrott C, Rolka H, Monroe SS, Dwyer DM. An outbreak of viral gastroenteritis in a nursing home: importance of excluding ill employees. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1996, 17: Schaffner W, Lefkowitz LB, Goodman JS, Koenig MG. Hospital outbreak of infections with group A Streptococci traced to an asymptomatic anal carrier. New England Journal of Medicine, 1969, 280: Shahid NS et al. Hand washing with soap reduces diarrhoea and spread of bacterial pathogens in a Bangladesh village. Journal of Diarrhoeal Diseases Research, 1996, 14: Luby SP et al. Effect of intensive handwashing promotion on childhood diarrhea in high-risk communities in Pakistan: a randomized controlled trial. Journal of the American Medical Association, 2004, 291:

84 140. Ejemot R et al. Hand washing for preventing diarrhoea. Database of Systematic Reviews, 2008, 1:CD Bettin K, Clabots C, Mathie P, Willard K, Gerding DN. Effectiveness of liquid soap vs chlorhexidine gluconate for the removal of Clostridium difficile from bare hands and gloved hands. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1994, 15: Hubner NO et al. Effect of a 1 min hand wash on the bactericidal efficacy of consecutive surgical hand disinfection with standard alcohols and on skin hydration. International Journal of Hygiene and Environmental Health, 2006, 209: Weber DJ et al. Efficacy of selected hand hygiene agents used to remove Bacillus atrophaeus (a surrogate of Bacillus anthracis) from contaminated hands. Journal of the American Medical Association, 2003, 289: Russell AD. Chemical sporicidal and sporostatic agents. In: Block SS, ed. Disinfection, sterilization and preservation. 4th ed. Philadelphia: Lea and Febiger, 1991: Larson EL, Eke PI, Laughon BE. Efficacy of alcohol-based hand rinses under frequent-use conditions. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 1986, 30: Larson EL et al. Assessment of two hand hygiene regimens for intensive care personnel. Critical Care Medicine 2001, 29: Widmer AF. Replace hand washing with use of a waterless alcohol hand rub? Clinical Infectious Diseases, 2000, 31: Boyce JM. Scientific basis for handwashing with alcohol and other waterless antiseptic agents. In: Rutala WA, ed. Disinfection, sterilization and antisepsis: principles and practices in healthcare facilities. Washington, DC, Association for Professionals in Infection Control and Epidemiology, Inc, 2001: Picheansathian W. A systematic review on the effectiveness of alcohol-based solutions for hand hygiene. International Journal of Nursing Practice, 2004, 10: Maki DG. The use of antiseptics for handwashing by medical personnel. Journal of Chemotherapy, 1989, 1 (suppl.): Massanari RM, Hierholzer WJ, Jr. A crossover comparison of antiseptic soaps on nosocomial infection rates in intensive care units. American Journal of Infection Control, 1984, 12: Mortimer EA et al. Transmission of Staphylococci between newborns. American Journal of Diseases of Children, 1962, 104: Semmelweis I. Die Aetiologie, der Begriff und die Prophylaxis des Kindbettfiebers [The etiology, concept and prophylaxis of childbed fever]. Pest, Vienna and Leipzig, C.A.Hartleben s Verlag-Expedition, Wendt C, Knautz D, Baum HV. Differences in hand hygiene behavior related to the contamination risk of healthcare activities in different groups of health care workers. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Hirschmann H et al. The influence of hand hygiene prior to insertion of peripheral venous catheters on the frequency of complications. Journal of Hospital Infection, 2001, 49: Lucet JC et al. Hand contamination before and after different hand hygiene techniques: a randomized clinical trial. Journal of Hospital Infection, 2002, 50: Ray AJ et al. Nosocomial transmission of vancomycin-resistant Enterococci from surfaces. Journal of the American Medical Association, 2002, 287: Bhalla A et al. Acquisition of nosocomial pathogens on hands after contact with environmental surfaces near hospitalized patients. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Olsen RJ et al. Examination gloves as barriers to hand contamination in clinical practice. Journal of the American Medical Association, 1993, 270: Tenorio AR et al. Effectiveness of gloves in the prevention of hand carriage of vancomycin-resistant Enterococcus species by health care workers after patient care. Clinical Infectious Diseases, 2001, 32: Doebbeling BN et al. Removal of nosocomial pathogens from the contaminated glove. Implications for glove reuse and handwashing. Annals of Internal Medicine 1988, 109:

85 162. Eggimann P et al. Impact of a prevention strategy targeted at vascular-access care on incidence of infections acquired in intensive care. Lancet, 2000, 355: Kampf G, Loffler H. Dermatological aspects of a successful introduction and continuation of alcoholbased hand rubs for hygienic hand disinfection. Journal of Hospital Infection, 2003, 55: Kampf G, Lφffler H. Prevention of irritant contact dermatitis among health care workers by using evidence-based hand hygiene practices: a review. Industrial Health, 2007, 45: Chemical disinfectants and antiseptics - hygienic handrub - test method and requirements. European Committee for Standardization, Strasbourg, France, Widmer AF, Conzelmann M, Tomic M, Frei R, Stranden AM. Introducing alcoholbased hand rub for hand hygiene: the critical need for training. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Ohlenschlaeger J et al. Temperature dependency of skin susceptibility to water and detergents. Acta Dermatologica Venereologica, 1996, 76: Emilson A, Lindbert M, Forslind B. The temperature effect of in vitro penetration of sodium lauryl sulfate and nickel chloride through human skin. Acta Dermatologica Venereologica, 1993, 73: Berardesca E et al. Effects of water temperature on surfactant-induced skin irritation. Contact Dermatitis, 1995, 32: Larson EL et al. Quantity of soap as a variable in handwashing. Infection Control, 1987, 8: Larson E et al. Physiologic and microbiologic changes in skin related to frequent handwashing. Infection Control, 1986, 7: Larson EL, Laughon BE. Comparison of four antiseptic products containing chlorhexidine gluconate. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 1987,31: Taylor LJ. An evaluation of handwashing techniques-1. Nursing Times, 1978, 74: Mermel LA et al. Outbreak of Shigella sonnei in a clinical microbiology laboratory. Journal of Clinical Microbiology, 1997, 35: Patrick DR, Findon G, Miller TE. Residual moisture determines the level of touchcontact-associated bacterial transfer following hand washing. Epidemiology and Infection, 1997, 119: Griffith CJ et al. Environmental surface cleanliness and the potential for contamination during handwashing. American Journal of Infection Control, 2003, 31: Ansari SA et al. Comparison of cloth, paper, and warm air drying in eliminating viruses and bacteria from washed hands. American Journal of Infection Control, 1991, 19: Larson EL et al. Handwashing practices and resistance and density of bacterial hand flora on two pediatric units in Lima, Peru. American Journal of Infection Control, 1992, 20: Heinze JE, Yackovich F. Washing with contaminated bar soap is unlikely to transfer bacteria. Epidemiology and Infection, 1988, 101: Bannan EA, Judge LF. Bacteriological studies relating to handwashing. American Journal of Public Health, 1965, 55: McBride ME. Microbial flora of in-use soap products. Applied Environmental Microbiology, 1984, 48: Subbannayya K et al. Can soaps act as fomites in hospitals? Journal of Hospital Infection, 2006, 62: Hegde PP, Andrade AT, Bhat K. Microbial contamination of in use bar soap in dental clinics. Indian Journal of Dental Research, 2006, 17: Rabier V et al. Hand washing soap as a source of neonatal Serratia marcescens outbreak. Acta Paediatrica, 2008, 97: Das A et al. Is hand washing safe? Journal of Hospital Infection, 2008, 69: Hoffman PN et al. Micro-organisms isolated from skin under wedding rings worn by hospital staff. British Medical Journal, 1985, 290: Salisbury DM et al. The effect of rings on microbial load of health care workers hands. American Journal of Infection Control, 1997, 25: Field EA, McGowan P, Pearce PK. Rings and watches: should they be removed prior to operative dental procedures? Journal of Dentistry, 1996, 24:

86 189. Fagernes M, Lingaas E, Bjark P. Impact of a single plain finger ring on the bacterial load on the hands of healthcare workers. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Wongworawat MD, Jones SG. Influence of rings on the efficacy of hand sanitization and residual bacterial contamination. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: McNeil SA et al. Effect of hand cleansing with antimicrobial soap or alcohol-based gel on microbial colonization of artificial fingernails worn by health care workers. Clinical Infectious Diseases, 2001, 32: Hedderwick SA, McNeil SA, Kauffman CA. Pathogenic organisms associated with artificial fingernails worn by healthcare workers. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2000, 21: Pottinger J, Burns S, Manske C. Bacterial carriage by artificial versus natural nails. American Journal of Infection Control, 1989, 17: Passaro DJ, Waring L, Armstrong R, et al. Postoperative Serratia marcescens wound infections traced to an out-ofhospital source. Journal of Infectious Diseases, 1997, 175: Parry M et al. Candida osteomyelitis and diskitis after spinal surgery: an outbreak that implicates artificial nail use. Clinical Infectious Diseases, 2001, 32: Weber DJ et al. Faucet aerators: A source of patient colonization with Stenotrophomonas maltophilia. American Journal of Infection Control, 1999, 27: Cross DF, Benchimol A, Dimond EG. The faucet aerator - a source of Pseudomonas infection. New England Journal of Medicine, 1966, 274: Price PB. The bacteriology of normal skin: a new quantitative test applied to a study of the bacterial flora and the disinfectant action of mechanical cleansing. Journal of Infectious Diseases, 1938, 63: Furukawa K TT, Suzuki H, Norose Y. Are sterile water and brushes necessary for handwashing before surgery in Japan. Journal of Nippon Medical School, 2005, 72: Dineen P. An evaluation of the duration of the surgical scrub. Surgery,Gynecology & Obstetrics, 1969, 129: Bornside GH, Crowder VH, Jr., Cohn I, Jr. A bacteriological evaluation of surgical scrubbing with disposable iodophorsoap impregnated polyurethane scrub sponges. Surgery, 1968, 64: McBride ME, Duncan WC, Knox JM. An evaluation of surgical scrub brushes. Surgery,Gynecology & Obstetrics, 1973, 137: Meers PD, Yeo GA. Shedding of bacteria and skin squames after handwashing. Journal of Hygiene (London), 1978, 81: Hobson DW, Woller W, Anderson L, Guthery E. Development and evaluation of a new alcohol-based surgical hand scrub formulation with persistent antimicrobial characteristics and brushless application. American Journal of Infection Control, 1998, 26: Loeb MB et al. A randomized trial of surgical scrubbing with a brush compared to antiseptic soap alone. American Journal of Infection Control, 1997, 25: Larson EL et al. Alcohol for surgical scrubbing? Infection Control and Hospital Epidemiology, 1990, 11: Grinbaum RS, de Mendonca JS, Cardo DM. An outbreak of handscrubbingrelated surgical site infections in vascular surgical procedures. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1995, 16: Mulberry G et al. Evaluation of a waterless, scrubless chlorhexidine gluconate/ethanol surgical scrub for antimicrobial efficacy. American Journal of Infection Control, 2001, 29: Rotter ML et al. Population kinetics of the skin flora on gloved hands following surgical hand disinfection with 3 propanol-based hand rubs: a prospective, randomized, double-blind trial. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Gupta C et al. Comparison of two alcohol-based surgical scrub solutions with an iodine-based scrub brush for presurgical antiseptic effectiveness in a community hospital. Journal of Hospital Infection, 2007, 65: Tanner J, Swarbrook S, Stuart J. Surgical hand antisepsis to reduce surgical site infection. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2008, 1:CD004288,

87 212. Squier C, Yu VL, Stout JE. Waterborne nosocomial infections. Current Infectious Disease Reports, 2000, 2: Galle PC, Homesley HD, Rhyne AL. Reassessment of the surgical scrub. Surgery, Gynecology and Obstetrics, 1978, 147: Hingst V, Juditzki I, Heeg P. Evaluation of the efficacy of surgical hand disinfection following a reduced application time of 3 instead of 5 minutes. Journal of Hospital Infection, 1992, 20: Pereira LJ, Lee GM, Wade KJ. The effect of surgical handwashing routines on the microbial counts of operating room nurses. American Journal of Infection Control, 1990, 18: Lowbury EJL, Lilly HA. Disinfection of the hands of surgeons and nurses. British Medical Journal, 1960, 1: O Farrell DA et al. Evaluation of the optimal hand-scrub duration prior to total hip arthroplasty. Journal of Hospital Infection, 1994, 26: O Shaughnessy M, O Maley VP, Corbett G. Optimum duration of surgical scrubtime. British Journal of Surgery, 1991, 78: Wheelock SM, Lookinland S. Effect of surgical hand scrub time on subsequent bacterial growth. Association of Operating Room Nurses Journal, 1997, 65: Heeg P, Ulmer R, Schwenzer N. Verbessern Haendewaschen und Verwendung der Handbuerste das Ergebnis der Chirurgischen Haendedesinfektion?[Does handwashing and use of brush improve the result of surgical hand disinfection?]. Hygiene und Medizin, 1988, 13: Rotter ML, Koller W. Effekt der sequentiellen Anwendung von Chlorhexidinseife und einer alkoholischen CHX-Praeparation versus Flόssigseife und einer solchen Praeparation bei der Chirurgischen Haendedesinfektion. [Effect of sequential use of chlorhexidine soap and an alcoholic-chlorhexidine preparation versus liquid soap and alcoholic-chlorhexidine preparation on surgical hand disinfection]. Hygiene und Medizin, 1990, 15: Kampf G, Ostermeyer C, Heeg P. Surgical hand disinfection with a propanolbased hand rub: equivalence of shorter application times. Journal of Hospital Infection, 2005, 59: Kampf G, Ostermeyer C. Influence of applied volume on efficacy of 3-minute surgical reference disinfection method pren Applied Environmental Microbiology, 2004, 70: Larson EL et al. Comparison of different regimens for surgical hand preparation. Association of Operating Room Nurses Journal, 2001, 73: , Ojajarvi J, Makela P, Rantasalo I. Failure of hand disinfection with frequent hand washing: a need for prolonged field studies. Journal of Hygiene (London), 1977, 79: Boyce JM, Kelliher S, Vallande N. Skin irritation and dryness associated with two hand-hygiene regimens: soap-and-water hand washing versus hand antisepsis with an alcoholic hand gel. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2000, 21: Larson E et al. Prevalence and correlates of skin damage on the hands of nurses. Heart & Lung, 1997, 26: Larson E et al. Skin reactions related to hand hygiene and selection of hand hygiene products. American Journal of Infection Control, 2006, 34: Bissett L. Skin care: an essential component of hand hygiene and infection control. British Journal of Nursing, 2007, 16(16): Graham M et al. Low rates of cutaneous adverse reactions to alcohol-based hand hygiene solution during prolonged use in a large teaching hospital. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 2005,49: Winnefeld M et al. Skin tolerance and effectiveness of two hand decontamination procedures in everyday hospital use. British Journal of Dermatology, 2000, 143: Larson E et al. Physiologic, microbiologic, and seasonal effects of handwashing on the skin of health care personnel. American Journal of Infection Control, 1986, 14: Scott D et al. An evaluation of the user acceptability of chlorhexidine handwash formulations. Journal of Hospital Infection,1991, 18:

88 234. Larson E, Killien M. Factors influencing handwashing behavior of patient care personnel. American Journal of Infection Control, 1982, 10: Ojajarvi J. The importance of soap selection for routine hand hygiene in hospital. Journal of Hygiene (London), 1981, 86: Boyce JM. Antiseptic techology: access, affordability and acceptance. Emerging Infectious Diseases, 2001, 7: Pittet D et al. Double-blind, randomized, crossover trial of 3 hand rub formulations: fast-track evaluation of tolerability and acceptability. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Walsh B, Blakemore PH, Drubu YJ. The effect of handcream on the antibacterial activity of chlorhexidine gluconate. Journal of Hospital Infection, 1987, 9: Jones RD et al. Moisturizing alcohol hand gels for surgical hand preparation. Association of Operating Room Nurses Journal, 2000, 71: Brooks SE et al. Intrinsic Klebsiella pneumoniae contamination of liquid germicidal hand soap containing chlorhexidine. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Parasakthi N et al. Epidemiology and molecular characterization of nosocomially transmitted multidrugresistant Klebsiella pneumoniae. International Journal of Infectious Diseases, 2000, 4: Pittet D et al. Hand hygiene among physicians: performance, beliefs, and perceptions. Annals of Internal Medicine, 2004, 141: Kohan C et al. The importance of evaluating product dispensers when selecting alcohol-based handrubs. American Journal of Infection Control, 2002, 30: Dharan S et al. Evaluation of interference of a hand care cream with alcohol-based hand disinfection. Occupational and Environmental Dermatology, 2001, 49: Heeg P. Does hand care ruin hand disinfection? Journal of Hospital Infection, 2001, 48 (suppl. A):S37- S Marchetti MG et al. Evaluation of the bactericidal effect of five products for surgical hand disinfection according to pren and pren Journal of Hospital Infection, 2003, 54: Grohskopf LA et al. Serratia liquefaciens bloodstream infections from contamination of epoetin alfa at a hemodialysis center. New England Journal of Medicine, 2001, 344: Archibald LK et al. Serratia marcescens outbreak associated with extrinsic contamination of 1% chlorxylenol soap. Infection Control and Hospital Epidemiology, 1997, 18: Schwanitz HJ et al. Skin care management: educational aspects. International Archives of Occupational and Environmental Health, 2003, 76: McCormick RD, Buchman TL, Maki DG. Double-blind, randomized trial of scheduled use of a novel barrier cream and an oil-containing lotion for protecting the hands of health care workers. American Journal of Infection Control, 2000, 28: Berndt U et al. Efficacy of a barrier cream and its vehicle as protective measures against occupational irritant contact dermatitis. Contact Dermatitis, 2000, 42: Ramsing DW, Agner T. Preventive and therapeutic effects of a moisturizer. An experimental study of human skin. Acta Dermatologica Venereologica, 1997, 77: Kampf G, Ennen, J. Regular use of hand cream can attenuate skin dryness and roughness caused by frequent hand washing. BMC Dermatology, 2006, 6: Kotilainen HR, Brinker JP, Avato JL, Gantz NM. Latex and vinyl examination gloves. Quality control procedures and implications for health care workers. Archives of Internal Medicine, 1989, 149: Korniewicz DM, Laughon BE, Butz A. Integrity of vinyl and latex procedures gloves. Nursing Research, 1989, 38: Reingold AL, Kane MA, Hightower AW. Failure of gloves and other protective devices to prevent transmission of hepatitis B virus to oral surgeons. Journal of the American Medical Association, 1988, 259: United States Department of Labor, Occupational Safety and Health Administration. Occupational exposure to bloodborne pathogens. Federal Register, 2001, 29CFR:

89 258. Beltrami EM et al. Transmission of HIV and hepatitis C virus from a nursing home patient to a health care worker. American Journal of Infection Control, 2003, 31: Centers for Disease Control and Prevention. Epidemiologic notes and reports update: human immunodeficiency virus infections in health-care workers exposed to blood of infected patients. Morbidity and Mortality Weekly Report, 1987, 36: Patterson JE et al. Association of contaminated gloves with transmission of Acinetobacter calcoaceticus var. anitratus in an intensive care unit. American Journal of Medicine, 1991, 91: Bobulsky GS et al. Clostridium difficile skin contamination in patients with C. difficile-associated disease. Clinical Infectious Diseases, 2008, 46: Hagos B et al. The microbial and physical quality of recycled gloves. East African Medical Journal, 1997, 74: Tietjen L, Bossemeyer D, McIntosh N. Infection prevention - guidelines for healthcare facilities with limited resources. Johns Hopkins Program for International Education in Gynecology and Obstetrics Baltimore, Maryland, Moolenaar RL et al. A prolonged outbreak of Pseudomonas aeruginosa in a neonatal intensive care unit: did staff fingernails play a role in disease transmission? Infection Control and Hospital Epidemiology, 2000, 21: Gordin FM et al. A cluster of hemodialysis-related bacteremia linked to artificial fingernails. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Gupta A et al. Outbreak of extendedspectrum beta-lactamase-producing Klebsiella pneumoniae in a neonatal intensive care unit linked to artificial nails. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2004, 25: Lankford MG et al. Influence of role models and hospital design on hand hygiene of healthcare workers. Emerging Infectious Diseases, 2003, 9: Benton C. Hand hygiene - meeting the JCAHO safety goal: can compliance with CDC hand hygiene guidelines be improved by a surveillance and educational program? Plastic Surgical Nursing, 2007, 27: Whitby M, McLaws M-L, Ross RW. Why healthcare workers don t wash their hands: a behavioral explanation. Infection Control Hospital Epidemiology, 2006, 27: Sax H et al. Determinants of good adherence to hand hygiene among healthcare workers who have extensive exposure to hand hygiene campaigns. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Whitby M et al. Behavioural considerations for hand hygiene practices: the basic building blocks. Journal of Hospital Infection, 2007, 65: Gould DJ et al. Interventions to improve hand hygiene compliance in patient care. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2007, 2:CD Aboelela SW, Stone PW, Larson EL. Effectiveness of bundled behavioural interventions to control healthcareassociated infections: a systematic review of the literature. Journal of Hospital Infection, 2007, 66: Caniza MA et al. Effective hand hygiene education with the use of flipcharts in a hospital in El Salvador. Journal of Hospital Infection, 2007, 65: Lawton RM et al. Prepackaged hand hygiene educational tools facilitate implementation. American Journal of Infection Control, 2006, 34: Duerink DO et al. Preventing nosocomial infections: improving compliance with standard precautions in an Indonesian teaching hospital. Journal of Hospital Infection, 2006, 64: Huang TT, Wu SC. Evaluation of a training programme on knowledge and compliance of nurse assistants hand hygiene in nursing homes. Journal of Hospital Infection, 2008, 68: Eldridge NE et al. Using the six sigma process to implement the Centers for Disease Control and Prevention Guideline for Hand Hygiene in 4 intensive care units. Journal of General Internal Medicine, 2006, 21 (suppl. 2):S

90 279. McGuckin M et al. Patient education model for increasing handwashing compliance. American Journal of Infection Control, 1999, 27: McGuckin M, et al. Evaluation of a patient-empowering hand hygiene programme in the UK. Journal of Hospital Infection, 2001, 48: McGuckin M et al. Evaluation of a patient education model for increasing hand hygiene compliance in an inpatient rehabilitation unit. American Journal of Infection Control, 2004, 32: Suresh G, Cahill J. How user friendly is the hospital for practicing hand hygiene? An ergonomic evaluation. Joint Commission Journal on Quality and Patient Safety, 2007, 33: Ogunsola FT, Adesiji YO. Comparison of four methods of hand washing in situations of inadequate water supply. West African Journal of Medicine, 2008, 27: Larson E et al. Assessment of alternative hand hygiene regimens to improve skin health among neonatal intensive care unit nurses. Heart & Lung, 2000, 29: Voss A, Widmer AF. No time for handwashing!? Handwashing versus alcoholic rub: can we afford 100% compliance? Infection Control and Hospital Epidemiology, 1997, 18: Pittet D. Compliance with hand disinfection and its impact on hospitalacquired infections. Journal of Hospital Infection, 2001, 48 (suppl. A):S Girou E, Oppein F. Handwashing compliance in a French university hospital: new perspective with theintroduction of hand-rubbing with a waterless alcohol-based solution. Journal of Hospital Infection, 2001, 48 (suppl. A):S55-S Ritchie K et al. The provision of alcoholbased products to improve compliance with hand hygiene. Health technologyassessment - report. Edinburgh, NHS Quality Improvement Scotland, Larson EL, Quiros D, Lin SX.Dissemination of the CDC s Hand Hygiene Guideline and impact oninfection rates.american Journal of Infection Control, 2007, 35: Haley RW et al. The efficacy of infectionsurveillance and control programs in preventing nosocomial infections inu.s. hospitals. American Journal of Epidemiology, 1985, 121: WHO Guidelines on drinking-waterquality, 3rd ed. First addendum, 2006, Geneva, World Health Organization, Achieving our aims: evaluating the results of the pilot cleanyourhands campaign.london, National Patient Safety Agency, Wachter RM, Pronovost PJ. The 100,000 Lives Campaign: A scientific and policyreview. Joint Commission Journal on Quality and Patient Safety, 2006, 32: Stone S et al. Early communication: does a national campaign to improve handhygiene in the NHS work? Initial English and Welsh experience from the NOSECstudy (National Observational Study to Evaluate the CleanYourHandsCampaign).Journal of Hospital Infection, 2007, 66: Cleanyourhands campaign. NationalPatient Safety Agency, Richet HM et al. Are there regionalvariations in the diagnosis, surveillance, and control of methicillinresistantstaphylococcus aureus? Infection Control and Hospital Epidemiology, 2003, 24(5): Patient safety alert 04: clean hands help to save lives.london, National PatientSafety Agency, 2004 ( accessed 16October 2009) Sandora TJ, Shih MC, GoldmannDA. Reducing absenteeism from gastrointestinal and respiratory illnessin elementary school students: a randomized, controlled trial of aninfection-control intervention. Pediatrics, 2008, 121:e Morton JL, Schultz AA. Healthy hands:use of alcohol gel as an adjunct to handwashing in elementary schoolchildren. Journal of School Nursing, 2004, 20: White C et al. The effect of handhygiene on illness rate among students in university residence halls. AmericanJournal of Infection Control, 2003, 31: Camins BC, Fraser VJ. Reducing therisk of health care-associated infections by complying with CDC hand hygieneguidelines. Joint Commission Journal on Quality and Patient Safety, 2005, 31: Sax H et al. My five moments for hand hygiene : a user-centred design approach to understand, train, monitor and report hand hygiene. Journal of Hospital Infection, 2007, 67:

91 303. Essential environmental health standards in health care. Geneva, World Health Organization, Boyce JM, Pittet D. Guideline for hand hygiene in health-care settings. Recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Society for Healthcare Epidemiology of America/Association for Professionals in Infection Control/Infectious Diseases Society of America. Morbidity and Mortality Weekly Report, 2002, 51(RR-16): Larson EL et al. Effect of antibacterial home cleaning and handwashing products on infectious disease symptoms: a randomized, double-blind trial. Annals of Internal Medicine, 2004, 140: Price PB. Ethyl alcohol as a germicide. Archives of Surgery, 1939, 38: Harrington C, Walker H. The germicidal action of alcohol. Boston Medical and Surgical Journal, 1903, 148: Girard R et al. Tolerance and acceptability of 14 surgical and hygienic alcohol-based hand rubs. Journal of Hospital Infection, 2006, 63: Houben E, De Paepe K, Rogiers V. Skin condition associated with intensive use of alcoholic gels for hand disinfection: a combination of biophysical and sensorial data. Contact Dermatitis, 2006, 54: Pedersen LK et al. Less skin irritation from alcohol-based disinfectant than from detergent used for hand disinfection. British Journal of Dermatology, 2005, 153: Kampf G, Wigger-Alberti W, Wilhelm KP. Do atopics tolerate alcohol-based hand rubs? A prospective randomized doubleblind clinical trial. Acta Dermatologica Venereologica, 2006, 157: Loffler H et al. How irritant is alcohol? British Journal of Dermatology, 2007, 157: Slotosch CM, Kampf G, Loffler H. Effects of disinfectants and detergents on skin irritation. Contact Dermatitis, 2007, 57: Rosenberg A, Alatary SD, Peterson AF. Safety and efficacy of the antiseptic chlorhexidine gluconate. Surgery, Gynecology and Obstetrics, 1976, 143: Ophaswongse S, Maibach HI. Alcohol dermatitis: allergic contact dermatitis and contact urticaria syndrome. A review.contact Dermatitis, 1994, 30: De Groot AC. Contact allergy to cosmetics: causative ingredients. Contact Dermatitis, 1987, 17: Perrenoud D et al. Frequency of sensitization to 13 common preservatives in Switzerland. Swiss contact dermatitis research group. Contact Dermatitis, 1994, 30: Kiec-Swierczynska M, Krecisz B. Occupational skin diseases among the nurses in the region of Lodz. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health, 2000, 13: Garvey LH, Roed-Petersen J, Husum B. Anaphylactic reactions in anaesthetized patients - four cases of chlorhexidine allergy. Acta Anaesthesiologica Scandinavica, 2001, 45: Pham NH et al. Anaphylaxis to chlorhexidine. Case report. Implication of immunoglobulin e antibodies and identification of an allergenic determinant. Clinical and Experimental Allergy, 2000, 30: Nishioka K et al. The results of ingredient patch testing in contact dermatitis elicited by povidone-iodine preparations. Contact Dermatitis, 2000, 42: Wong CSM, Beck MH. Allergic contact dermatitis from triclosan in antibacterial handwashes. Contact Dermatitis, 2001, 45: Cimiotti J et al. Adverse reactions associated with an alcohol-based hand antiseptic among nurses in a neonatal intensive care unit. American Journal of Infection Control, 2003, 31: Turner P, Saeed B, Kelsey MC. Dermal absorption of isopropyl alcohol from a commercial hand rub: implications for its use in hand decontamination. Journal of Hospital Infection, 2004, 56: Steere AC, Mallison GF. Handwashing practices for the prevention of nosocomial infections. Annals of Internal Medicine, 1975, 83: Dineen P, Hildick-Smith G. Antiseptic care of the hands. In: Maibach HI, Hildick-Smith G, eds. Skin bacteria and their role in infection. New York, McGraw-Hill, 1965: Newman JL, Seitz JC. Intermittent use of an antimicrobial hand gel for reducing soap-induced irritation of health care personnel. American Journal of Infection Control, 1990, 18: Kownatzki E. Hand hygiene and skin health. Journal of Hospital Infection, 2003, 55:

92 329. Jungbauer FH et al. Skin protection in nursing work: promoting the use of gloves and hand alcohol. Contact Dermatitis, 2004, 51: Boyce JM, Pearson M, L. Low frequency of fires from alcohol-based hand rub dispensers in healthcare facilities. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2003, 24: Kramer A, Kampf G. Hand rub-associated fire incidents during 25,038 hospitalyearsin Germany. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2007, 28: Roberts HS, Self RJ, Coxon M. Anunusual complication of hand hygiene. Anaesthesia, 2005, 60: Fahlen M, Duarte AG. Gait disturbance, confusion, and coma in a 93-year-oldblind woman. Chest, 2001, 120: Leeper SC et al. Topical absorption of isopropyl alcohol induced cardiac andneurologic deficits in an adult female with intact skin. Veterinary and HumanToxicology, 2000, 42: Archer JR et al. Alcohol hand rubs: hygiene and hazard. British Medical Journal, 2007, 335: Pendlington RU et al. Fate of ethanol topically applied to skin. Food andchemical Toxicology, 2001, 39: Miller MA, Rosin A, Crystal CS. Alcoholbased hand sanitizer: can frequent usecause an elevated blood alcohol level? American Journal of Infection Control, 2006, 34: Miller MA et al. Does the clinical use of ethanol-based hand sanitizer elevate blood alcohol levels? A prospective study. American Journal of Emerging Medicine, 2006, 24: Brown TL et al. Can alcohol-based hand-rub solutions cause you to lose your driver s license? Comparative cutaneous absorption of various alcohols. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 2007, 51: Coulthard CE, Sykes G. The germicidal effect of alcohol with special reference to its action on bacterial spores. Pharmaceutical Journal, 1936, 137: Pohle WD, Stuart LS. The germicidal action of cleaning agents - a study of a modification of price s procedure. Journal of Infectious Diseases, 1940, 67: Gardner AD. Rapid disinfection of clean unwashed skin. Lancet, 1948, 2: Sakuragi T, Yanagisawa K, Dan K. Bactericidal activity of skin disinfectants on methicillin-resistant Staphylococcus aureus. Anesthesia and Analgesia, 1995,81: Kampf G, Jarosch R, Ruden H. Limitedeffectiveness of chlorhexidine-based hand disinfectants against methicillinresistantstaphylococcus aureus (MRSA). Journal of Hospital Infection, 1998,38: Kampf G, Hofer M, Wendt C. Efficacy of hand disinfectants against vancomycinresistant Enterococci in vitro. Journal of Hospital Infection, 1999, 42: Ansari SA et al. In vivo protocol for testing efficacy of hand-washing agents against viruses and bacteria: experiments with Rotavirus and Escherichia coli. Applied Environmental Microbiology, 1989, 55: Mbithi JN, Springthorpe VS, Sattar SA. Comparative in vivo efficiencies of handwashing agents against hepatitis A virus (HM-175) and poliovirus type 1 (Sabin). Applied Environmental Microbiology, 2000, 59: Steinmann J. Surrogate viruses for testing virucidal efficacy of chemical disinfectants. Journal of Hospital Infection 2004;56 Suppl 2:S Sickbert-Bennett EE et al. Comparative efficacy of hand hygiene agents in the reduction of bacteria and viruses. American Journal of Infection Control, 2005, 33: Kampf G, Kramer A. Epidemiologic background of hand hygiene and evaluation of the most important agents for scrubs and rubs. Clinical Microbiology Review, 2004, 17: Clabots CR, Gerding SJ, Olson MM, Peterson LR, Gerding DN. Detection of asymptomatic Clostridium difficile carriage by an alcohol shock procedure. Journal of Clinical Microbiology, 1989, 27: Wullt M, Odenholt I, Walder M. Activity of three disinfectants and acidified nitrite against Clostridium difficile spores. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2003, 24:

93 353. Boyce JM et al. Lack of association between the increased incidence of Clostridium difficile-associated disease and the increasing use of alcohol-based hand rubs. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2006, 27, Muto CA et al. A large outbreak of Clostridium difficile-associated disease with an unexpected proportion of deaths and colectomies at a teaching hospital following increased fluoroquinolone use. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2005, 26: McDonald LC, Owings M, Jernigan DB. Clostridium difficile infection in patients discharged from US short-stay hospitals, Emerg Infectious Diseases, 2006, 12: Archibald LK, Banerjee SN, Jarvis WR. Secular trends in hospital-acquired Clostridium difficile disease in the United States, Journal of Infectious Diseases, 2004, 189: Vernaz N et al. Temporal effects of antibiotic use and hand rub consumption on the incidence of MRSA and Clostridium difficile. Journal of Antimicrobial Chemotherapy, 2008, 62: Kaier K et al. Two time-series analyses of the impact of antibiotic consumption and alcohol-based hand disinfection on the incidences of nosocomial methicillinresistant Staphylococcus aureus infection and Clostridium difficile infection. Infection Control and Hospital Epidemiology, 2009, 30: Johnson S et al. Prospective, controlled study of vinyl glove use to interrupt Clostridium difficile nosocomial transmission. American Journal of Medicine, 1990, 88: Guideline for isolation precautions: preventing transmission of infectious agents in healthcare settings. Atlanta, GA, Centers for Disease Control andprevention, 2007: Cardoso CL et al. Effectiveness of hand-cleansing agents for removingacinetobacter baumannii strain from contaminated hands. American Journal of Infection Control, 1999, 27: Pittet D, Allegranzi B, Sax H. Hand hygiene. In: Jarvis W, ed. Bennet &Brachman s Hospital Infection, 5th ed. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins, 2007:

94 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 93

95 94

96 1. Επεξήγηση των όρων Υγιεινή χεριών. Ένας γενικός όρος που αναφέρεται σε οποιαδήποτε ενέργεια για καθαρισμό χεριών (βλ. παρακάτω, πρακτικές υγιεινής χεριών). Προϊόντα για υγιεινή των χεριών Ακλοολούχο διάλυμα για υγιεινή των χεριών. Ένα σκεύασμα που περιέχει αλκοόλ (υγρό, γέλη ή αφρός) σχεδιασμένο για εφαρμογή στα χέρια για να αδρανοποιήσει μικροοργανισμούς και/ή να αναστείλει προσωρινά την ανάπτυξη τους. Τέτοια σκευάσματα μπορεί να περιέχουν έναν ή περισσότερους τύπους αλκοολών και άλλα ενεργά συστατικά με έκδοχα και ενυδατικές ουσίες. Αντιμικροβιακό (φαρμακευτικό) σαπούνι. Σαπούνι (καθαριστικό) που περιέχει έναν αντισηπτικό παράγοντα σε μια επαρκή συγκέντρωση για να αδρανοποιήσει μικροοργανισμούς και/ή να αναστείλει προσωρινά την ανάπτυξη τους. Η καθαριστική δράση τέτοιων σαπουνιών μπορεί επίσης να απομακρύνει μικροοργανισμούς παροδικής χλωρίδας ή άλλους ρύπους από το δέρμα για να διευκολυνθεί ή επακόλουθη απομάκρυνση τους μέσω του νερού. Αντισηπτικός παράγοντας. Μια αντιμικροβιακή ουσία που αδρανοποιεί μικροοργανισμούς ή αναστέλλει την ανάπτυξή τους σε ζώντες οργανισμούς. Παραδείγματα περιλαμβάνουν αλκοόλες, γλουκονική χλωρεξιδίνη, παράγωγα χλωρίνης, ιώδιο, χλωροξυλενόλη, χημικές ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου και τρικλοσάνη. Καθαριστικό (επιφανειοδραστικό). Χημικές ενώσεις που έχουν καθαριστική δράση. Αποτελούνται από ένα υδρόφιλο και ένα λιπόφιλο παράγοντα και μπορούν να διαχωριστούν σε 4 ομάδες προϊόντων: ανιονικά, κατιονικά, αμφοτερικά και μη ιονικά προϊόντα. Παρόλο που τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται για το πλύσιμο χεριών αντιπροσωπεύουν διάφορους τύπους καθαριστικών, ο όρος σαπούνι θα χρησιμοποιηθεί για την παραπομπή σε τέτοια καθαριστικά σε αυτές τις κατευθυντήριες οδηγίες. 95

97 Απλό σαπούνι. Καθαριστικά που δεν περιέχουν πρόσθετους αντιμικροβιακούς παράγοντες ή μπορεί να περιέχουν αυτούς μόνο σαν συντηρητικά. Πρακτικές υγιεινής χεριών Πλύσιμο χεριών με χρήση αντισηπτικού. Πλύσιμο χεριών με σαπούνι και νερό ή με άλλα καθαριστικά που περιέχουν έναν αντισηπτικό παράγοντα. Αντισηπτικό χεριών. Εφαρμογή αντισηπτικού για υγιεινή των χεριών με στόχο την μείωση ή την αναστολή της ανάπτυξης μικροοργανισμών χωρίς την ανάγκη για μια εξωγενή πηγή νερού και δεν απαιτείται ξέβγαλμα ή στέγνωμα με πετσέτες ή άλλες συσκευές. Αντισηψία χεριών/καταστροφή μικροβίων. Μείωση ή αναστολή της ανάπτυξης των μικροοργανισμών μέσω της εφαρμογής ενός αντισηπτικού παράγοντα για υγιεινή των χεριών ή μέσω εκτέλεσης πλυσίματος χεριών με αντισηπτικό. Περιποίηση χεριών. Δράσεις για τη μείωση του κινδύνου τραυματισμού ή ερεθισμού του δέρματος. Πλύσιμο χεριών. Πλύσιμο χεριών με απλό ή αντιμικροβιακό σαπούνι και νερό. Καθαρισμός χεριών. Η εκτέλεση υγιεινής χεριών για το σκοπό φυσικής ή μηχανικής απομάκρυνσης ρύπων, οργανικών ουσιών και/ή μικροοργανισμών. Αντισηψία χεριών είναι όρος που χρησιμοποιείται εκτενώς σε μερικά μέρη του κόσμου και μπορεί να παραπέμπει σε πλύσιμο χεριών με αντισηπτικό, υγιεινή χεριών με αντισηπτικό παράγοντα, ή πλύσιμο χεριών με αντιμικροβιακό σαπούνι και νερό. Η απολύμανση αναφέρεται σε καταστροφή μικροοργανισμών από άψυχες επιφάνειες και αντικείμενα (αυτός ο όρος δεν θα χρησιμοποιηθεί σε αυτές τις κατευθυντήριες οδηγίες). 96

98 Aντισηψία χεριών. Εφαρμογή αντισηπτικού στα χέρια είτε για υγιεινή χεριών ή για πλύσιμο χεριών για να μειωθεί η παροδική μικροβιακή χλωρίδα χωρίς να επηρεάζεται απαραίτητα η φυσιολογική χλωρίδα του δέρματος. Υγιεινή χεριών. Εφαρμογή αντισηπτικού για υγιεινή των χεριών για να μειωθεί η παροδική μικροβιακή χλωρίδα χωρίς να επηρεάζεται απαραίτητα η φυσιολογική χλωρίδα του δέρματος. Αυτά τα παρασκευάσματα είναι ευρέως φάσματος και δρουν γρήγορα και η υπολειπόμενη δραστικότητα δεν είναι απαραίτητη. Πλύσιμο χεριών με αντισηπτικό. Εφαρμογή αντισηπτικού για πλύσιμο χεριών μαζί με νερό για να μειωθεί η παροδική μικροβιακή χλωρίδα χωρίς να επηρεάζεται απαραίτητα η φυσιολογική χλωρίδα του δέρματος. Είναι ευρέως φάσματος, αλλά είναι συνήθως λιγότερο δραστικό και δρα περισσότερο αργά από το τρίψιμο των χεριών. Χειρουργική αντισηψία χεριών/ χειρουργική προετοιμασία χεριών/προεγχειρητική προετοιμασία χεριών. Εκτελείται πλύσιμο χεριών ή με αντισηπτικό υγιεινή χεριών προεγχειρητικά από την χειρουργική ομάδα για να εξαλειφθεί η παροδική χλωρίδα και να μειωθεί η φυσιολογική χλωρίδα του δέρματος. Τέτοια αντισηπτικά συχνά έχουν υπολειμματική αντιμικροβιακή δραστηριότητα. Χειρουργικό πλύσιμο χεριών/προεγχειρητικό πλύσιμο χεριών αναφέρεται σε χειρουργική προετοιμασία χεριών με αντιμικροβιακό σαπούνι και νερό. Χειρουργικό τρίψιμο χεριών αναφέρεται σε χειρουργική προετοιμασία χεριών με ένα άνυδρο, αλκοολούχο σκεύασμα. Συναφείς όροι Δραστικότητα/Δραστικό. Η (πιθανή) επίδραση της εφαρμογής ενός σκευάσματος υγιεινής χεριών όταν δοκιμαστεί σε εργαστήριο (invitro) ή invivo (ζώντες ιστούς). 97

99 Αποτελεσματικότητα/αποτελεσματικό. Οι κλινικές συνθήκες κάτω από τις οποίες ένα προϊόν υγιεινής χεριών έχει δοκιμαστεί για την δυνατότητα του να μειώνει την μετάδοση παθογόνων μικροοργανισμών. Υγραντική ουσία. Συστατικά που προστίθενται στα προϊόντα υγιεινής χεριών για να ενυδατώνουν το δέρμα. Ζώνη του ασθενούς. Η γενική ιδέα σχετίζεται με την γεωγραφική οπτικοποίηση σημαντικών σημείων για υγιεινή χεριών. Περιλαμβάνει τον ασθενή Χ και το περιβάλλον του. Αυτό τυπικά περιλαμβάνει το άθικτο δέρμα του ασθενή και όλες τις άψυχες επιφάνειες που ακουμπάει ή τις επιφάνειες που έρχονται σε άμεση επαφή με τον ασθενή όπως το κομοδίνο δίπλα στο κρεβάτι, τα προστατευτικά κάγκελα του κρεβατιού, τα σεντόνια του κρεβατιού και άλλο ιατρικό εξοπλισμό. Επίσης περιλαμβάνει επιφάνειες που έρχεται σε συχνή επαφή το υγειονομικό προσωπικό καθώς παρέχουν φροντίδα στον ασθενή όπως οθόνες παρακολούθησης, πόμολα και κουμπιά όπως επίσης και άλλες επιφάνειες που το προσωπικό ακουμπά συχνά. Υπολειμματική δραστικότητα. Η παρατεταμένη ή εκτεταμένη αντιμικροβιακή δραστικότητα που αποτρέπει την ανάπτυξη ή επιβίωση μικροοργανισμών μετά την εφαρμογή ενός αντισηπτικού. Επίσης καλείται διαρκής ή εναπομείνουσα δραστηριότητα. Και τα ουσιαστικά και τα μη ουσιαστικά ενεργά συστατικά μπορούν να έχουν υπολειμματική δράση και να αναστέλλουν σημαντικά την ανάπτυξη μικροοργανισμών μετά την εφαρμογή. Χώρος περίθαλψης. Ο ασθενής, το υγειονομικό προσωπικό, και ή φροντίδα ή η θεραπεία που εμπλέκει επαφή με τον ασθενή ή με τον περιβάλλοντα χώρο του/της (μέσα στην ζώνη του ασθενή). 302 Η ιδέα αυτή αναγνωρίζει την ανάγκη για εφαρμογή υγιεινής των χεριών όταν πρέπει και στο σημείο ακριβώς που παρέχεται η φροντίδα. Αυτό απαιτεί ένα προϊόν υγιεινής χεριών (π.χ. αλκοολούχο σκεύασμα υγιεινής χεριών, αν είναι διαθέσιμο) να είναι εύκολα προσβάσιμο και όσο το δυνατόν πιο κοντά- σε ελάχιστη απόσταση από το σημείο που πραγματοποιείται η φροντίδα του ασθενούς. Τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται πρέπει να είναι προσβάσιμα από το υγειονομικό προσωπικό χωρίς εκείνο να χρειαστεί να φύγει από τη ζώνη του ασθενούς. 98

100 Μόνιμη μικροβιακή χλωρίδα. Μικροοργανισμοί που υπάρχουν κάτω από τα επιφανειακά κύτταρα της κεράτινης στοιβάδας και ανευρίσκονται επίσης και στην επιφάνεια του δέρματος. Αντιπροσωπευτικός μικροοργανισμός. Ένας μικροοργανισμός που χρησιμοποιείται για να αντιπροσωπεύσει έναν τύπο ή μια κατηγορία νοσοκομειακών παθογόνων όταν δοκιμάζεται η αντιμικροβιακή δραστηριότητα των αντισηπτικών. Τα αντιπροσωπευτικά επιλέγονται για την ασφάλεια τους, την ευκολία χρήσης τους και την σχετική ανθεκτικότητα τους στα αντιμικροβιακά. Παροδική μικροβιακή χλωρίδα. Μικροοργανισμοί που αποικίζουν τις επιφανειακές στοιβάδες του δέρματος και απομακρύνονται ευκολότερα μέσω συστηματικού πλυσίματος χεριών. Εμφανώς ρυπαρά χέρια. Χέρια στα οποία είναι άμεσα ορατά σωματικά υγρά ή ρύποι. 99

101 100

102 2. Πίνακας περιεχομένων των κατευθυντήριων γραμμών του Π.Ο.Υ. για την υγιεινή χεριών στην υγειονομική περίθαλψη 2009 Εισαγωγή Μέρος Ι ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΧΕΡΙΩΝ 1. Ορισμοί 2. Διαδικασία προετοιμασίας κατευθυντήριων γραμμών 2.1 Προετοιμασία για πιλοτική μελέτη 2.2 Πιλοτική μελέτη 2.3 Οριστικοποίηση των κατευθυντήριων γραμμών του Π.Ο.Υ. για την υγιεινή χεριών 3. Η σημαντικότητα της λοίμωξης σχετιζόμενης με την υγειονομική περίθαλψη 3.1 Η λοίμωξη σχετιζόμενη με την υγειονομική περίθαλψη σε ανεπτυγμένες χώρες 3.2 Το βάρος της λοίμωξης σχετιζόμενης με την υγειονομική περίθαλψη σε αναπτυσσόμενες χώρες 4. Ιστορική άποψη για την υγιεινή χεριών στην υγειονομική περίθαλψη 5. Φυσιολογική βακτηριακή χλωρίδα στα χέρια 6. Φυσιολογία του φυσιολογικού δέρματος 7. Μετάδοση παθογόνων μέσω των χεριών 7.1 Υπάρχοντες μικροοργανισμοί στο δέρμα των ασθενών ή σε άψυχο περιβάλλον 7.2 Μεταφορά μικροοργανισμών στα χέρια των υγειονομικών εργαζομένων 7.3 Η επιβίωση των μικροοργανισμών στα χέρια 7.4 Ελλιπής καθαρισμός χεριών που οδηγεί σε χέρια τα οποία παραμένουν μολυσμένα 101

103 7.5 Διασταυρούμενη μετάδοση οργανισμών από μολυσμένα χέρια 8.Μοντέλα μετάδοσης μέσω των χεριών 8.1 Πειραματικά μοντέλα 8.2 Μαθηματικά μοντέλα 9.Σχέση μεταξύ της υγιεινής χεριών και της απόκτησης παθογόνων που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη 10.Μέθοδοι για την αξιολόγηση της αντιμικροβιακής αποτελεσματικότητας των παραγόντων και των σκευασμάτων για τρίψιμο και πλύσιμο χεριών που χρησιμοποιούνται για χειρουργικό πλύσιμο 10.1 Τρέχουσες μέθοδοι 10.2 Ελλείψεις στις παραδοσιακές μεθόδους δοκιμασίας 10.3 Η ανάγκη για καλύτερες μεθόδους 11.Ανασκόπηση των παρασκευασμάτων που χρησιμοποιούνται για υγιεινή των χεριών 11.1 Νερό 11.2 Απλό (μη αντιμικροβιακό) σαπούνι 11.3 Αλκοόλες 11.4 Χλωρεξιδίνη 11.5 Χλωροξυλενόλη 11.6 Εξαχλωροφαίνη 11.7 Ιώδιο και ιωδιούχα 11.8 Χημικές ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου 11.9 Triclosan (Τρικλοσάνη) Άλλοι παράγοντες Δραστικότητα των αντισηπτικών παραγόντων έναντι των βακτηρίων που σχηματίζουν σπόρια Μειωμένη ευαισθησία των μικροοργανισμών σε αντισηπτικά 102

104 11.13 Σχετική αποτελεσματικότητα του απλού σαπουνιού, των αντισηπτικών σαπουνιών και απολυμαντικών, και των αλκοολών 12 Προτεινόμενα σκευάσματα για το υγιεινή χεριών από τον Π.Ο.Υ Γενικές παρατηρήσεις 12.2 Εκπαίδευση για ιδιοσκευάσματα 13. Χειρουργικό πλύσιμο χεριών 13.1 Ενδείξεις για χειρουργική προετοιμασία χεριών 13.2 Στόχος της χειρουργικής προετοιμασίας χεριών 13.3 Επιλογή προϊόντων για χειρουργική προετοιμασία χεριών 13.4 Χειρουργική αντισηψία χεριών χρησιμοποιώντας φαρμακευτικό σαπούνι 13.5 Χειρουργική προετοιμασία χεριών με αλκοολούχα σκευάσματα 13.6 Χειρουργικό πλύσιμο χεριών με φαρμακευτικό σαπούνι ή χειρουργική προετοιμασία χεριών με αλκοολούχα σκευάσματα 14. Δερματικές αντιδράσεις σχετικές με την υγιεινή χεριών 14.1 Συχνότητα και παθοφυσιολογία της ερεθιστικής δερματίτιδας εξ επαφής 14.2 Αλλεργική δερματίτιδα εξ επαφής που σχετίζεται με προϊόντα υγιεινής χεριών 14.3 Μέθοδοι για την μείωση δυσμενών επιδράσεων των παραγόντων 15 Παράγοντες προς σκέψη όταν γίνεται επιλογή προϊόντων υγιεινής χεριών 15.1 Πιλοτικές δοκιμασίες 15.2 Παράγοντες επιλογής 16 Πρακτικές υγιεινής χεριών μεταξύ του υγειονομικού προσωπικού και συμμόρφωση με τις συστάσεις 16.1 Πρακτικές υγιεινής χεριών μεταξύ του υγειονομικού προσωπικού 16.2 Παρατηρημένη συμμόρφωση στον καθαρισμό χεριών 16.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την συμμόρφωση 103

105 17 Θρησκευτικές και πολιτισμικές πτυχές της υγιεινής χεριών 17.1 Σημαντικότητα της υγιεινής χεριών σε διαφορετικές θρησκείες 17.2 Κινήσεις χεριών σε διαφορετικές θρησκείες και πολιτισμούς 17.3 Η έννοια των «εμφανώς ρυπαρών» χεριών 17.4 Χρήση αλκοολούχων σκευασμάτων και απαγόρευση αλκοόλ σε μερικές θρησκείες 17.5 Πιθανά διαλύματα 18 Συμπεριφοριστικές αντιλήψεις 18.1 Κοινωνικές επιστήμες και συμπεριφορά υγείας 18.2 Συμπεριφοριστικές πτυχές της υγιεινής χεριών 19. Οργάνωση ενός επιμορφωτικού προγράμματος για την προαγωγή της υγιεινής χεριών 19.1 Διαδικασία για ανάπτυξη ενός επιμορφωτικού προγράμματος όταν εφαρμόζονται οι κατευθυντήριες γραμμές 19.2 Οργάνωση ενός προγράμματος εκπαίδευσης 19.3 Το υγειονομικό προσωπικό και ο έλεγχος λοιμώξεων 20. Διαμόρφωση στρατηγικών για προαγωγή της υγιεινής χεριών 20.1 Στοιχεία προαγωγής στρατηγικών 20.2 Αναπτύσσοντας μια στρατηγική για εφαρμογή των κατευθυντήριων γραμμών 20.3 Τεχνολογία μάρκετινγκ για προαγωγή υγιεινής χεριών 21 Η πολύτροπη στρατηγική βελτίωσης υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ Βασικά στοιχεία για επιτυχή στρατηγική 21.2 Ουσιαστικά βήματα για εφαρμογή σε επίπεδο περιβάλλοντος υγειονομικής περίθαλψης 21.3 Εργαλεία του Π.Ο.Υ. για εφαρμογή 21.4 «Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών» 21.5 Μαθήματα που προέκυψαν από τις δοκιμασίες της Στρατηγικής Βελτίωσης υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ. σε πιλοτικές και συμπληρωματικές περιοχές 22. Αντίκτυπος της βελτιωμένης υγιεινής χεριών 104

106 23.Πρακτικά θέματα και δυνητικοί φραγμοί στις βέλτιστες πρακτικές υγιεινής χεριών 23.1 Πολιτική χρήσης γαντιών 23.2 Σημαντικότητα την υγιεινής χερίων για ασφαλές αίμα και παράγωγα αίματος 23.3 Κοσμήματα 23.4 Νύχια χεριών και τεχνητά νύχια 23.5 Προαπαιτούμενη υποδομή για βέλτιστη υγιεινή χεριών 23.6 Θέματα ασφαλείας που σχετίζονται με τα αλκοολούχα παρασκευάσματα 24.Ερευνητικό πρόγραμμα υγιεινής χεριών Μέρος ΙΙ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ 1. Σύστημα κατάταξης για ενδείξεις 2. Ενδείξεις για υγιεινή χεριών 3. Τεχνική υγιεινής χεριών 4. Συστάσεις για χειρουργικό πλύσιμο χεριών 5. Επιλογή και χειρισμός παραγόντων υγιεινής χεριών 6. Φροντίδα δέρματος 7. Χρήση γαντιών 8. Άλλες πτυχές της υγιεινής χεριών 9. Επιμορφωτικά και παρακινητικά προγράμματα για το υγειονομικό προσωπικό 10. Κυβερνητικές και ιδρυματικές ευθύνες 11. Για τους διαχειριστές υγειονομικής περίθαλψης 12. Για τους εθνικούς κυβερνήτες Μέρος ΙΙΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 1. Υγιεινή χεριών σαν δείκτης απόδοσης 1.1 Παρακολουθώντας την υγιεινή χεριών μέσω άμεσων μεθόδων 105

107 1.2 Η προτεινόμενη μέθοδος του ΠΟΥ για άμεση παρακολούθηση 1.3 Έμμεση παρακολούθηση της απόδοσης της υγιεινής χεριών 1.4 Αυτοματοποιημένη παρακολούθηση της υγιεινής χεριών 2. Η υγιεινή χεριών σαν ένας δείκτης ποιότητας για την ασφάλεια του ασθενούς 3. Εκτιμώντας τον οικονομικό αντίκτυπο που θα έχει η προαγωγή της υγιεινής χεριών 3.1 Ανάγκη για οικονομική αξιολόγηση 3.2 Αναλύσεις κόστους-οφέλους και κόστους αποτελεσματικότητας 3.3 Ανασκόπηση της οικονομικής βιβλιογραφίας 3.4 Καταγράφοντας το κόστος της υγιεινής χεριών σε θεσμικό επίπεδο 3.5 Τυπική εξοικονόμηση κόστους από τα προγράμματα προαγωγής υγιεινής χεριών 3.6 Οικονομικές στρατηγικές για την υποστήριξη εθνικών προγραμμάτων Μέρος IV ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΓΕΝΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΥΓΙΕΙΝΗ ΧΕΡΙΩΝ- ΜΙΑ ΕΘΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΧΕΡΙΩΝ 1. Εισαγωγή 2. Στόχοι 3. Ιστορική άποψη 4. Δημόσια εκστρατεία, Π.Ο.Υ. και μέσα μαζικής ενημέρωσης 4.1 Εθνικές εκστρατείες στον χώρο της υγείας 5. Πλεονεκτήματα και φραγμοί στα εθνικά προγράμματα 6. Περιορισμοί των εθνικών προγραμμάτων 106

108 7. Η σχετικότητα του κοινωνικού μάρκετινγκ με τις θεωρίες κοινωνικών κινημάτων 8. Η βελτίωση της υγιεινής στον χώρο της υγείας κινείται σε εθνικό επίπεδο 9. Προς ένα προσχέδιο για ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση ενός εθνικού προγράμματος βελτίωσης της υγιεινής χεριών μέσα στον χώρο της υγείας 10. Σύνοψη Μέρος V ΑΝΑΜΕΙΞΗ ΤΟΥ ΑΣΘΕΝΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΧΕΡΙΩΝ 1. Γενική εικόνα και ορολογία 2. Ενδυνάμωση των ασθενών και υγειονομική περίθαλψη 3. Στοιχεία της διαδικασίας ενδυνάμωσης 3.1 Συμμετοχή ασθενούς 3.2 Γνώσεις ασθενούς 3.3 Δεξιότητες ασθενούς 3.4 Δημιουργία ενός περιβάλλοντος διευκόλυνσης και θετικής απόκλισης 4.Συμμόρφωση με την υγιεινή χεριών και ενδυνάμωση 4.1 Ενδυνάμωση ασθενών και υγειονομικού προσωπικού 5. Προγράμματα και μοντέλα προαγωγής υγιεινής χεριών, συμπεριλαμβανομένης της ενδυνάμωσης ασθενών και υγειονομικού προσωπικού 5.1 Ενδείξεις 5.2 Προγράμματα 6. Παγκόσμια έρευνα του Π.Ο.Υ. για την εμπειρία ασθενών 107

109 7.Στρατηγική και πόροι για ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση ενός προγράμματος ενδυνάμωσης ασθενούς/υγειονομικού προσωπικού σε εγκατάσταση υγειονομικής περίθαλψης ή σε κοινότητα Μέρος VI ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΕΘΝΙΚΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ ΓΙΑ ΥΓΙΕΙΝΗ ΧΕΡΙΩΝ BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 1. Προσδιορισμός του περιβάλλοντος υγειονομικής περίθαλψης και άλλοι σχετικοί όροι 2. Οδηγός για κατάλληλη υγιεινή χεριών σε σχέση με την εξάπλωση του ClostridiumDifficile 3. Εργαλείο αυτοαξιολόγησης 4. Παρακολούθηση υγιεινής χεριών μέσω άμεσων μεθόδων 5. Παράδειγμα ενός υπολογιστικού φύλλου για την εκτίμηση κόστους 6. Παγκόσμια έρευνα του Π.Ο.Υ. για εμπειρίες ασθενών στη βελτίωση της υγιεινής των χεριών 108

110 3. Οδηγοί εφαρμογής υγιεινής χεριών Οδηγός για εφαρμογή της πολυδιάστατης στρατηγικής προαγωγής της υγιεινής χεριών του Π.Ο.Υ. Πρότυπο πλάνο δράσης Οδηγοί για αλλαγή συστήματος Έρευνα υποδομής της πτέρυγας Εργαλείο κόστους και σχεδιασμού για αλκοολούχα διαλύματα τριψίματος χεριών Οδηγός για τοπική παραγωγή: σκευάσματα υγιεινής χεριών που συστήνει ο ΠΟΥ Οδηγοί για εκπαίδευση/ επιμόρφωση Διαφάνειες συντονιστή για την υγιεινή χεριών Διαφάνειες για επιμορφωτικές συνεδρίες για εκπαιδευτές, παρατηρητές και υγειονομικό προσωπικό Ταινίες εκπαίδευσης μικρού μήκους για την υγιεινή χεριών Οδηγοί για αξιολόγηση και ανατροφοδότηση Τεχνικό εγχειρίδιο αναφοράς για την υγιεινή χεριών Εργαλεία παρακολούθησης: Φόρμα παρακολούθησης και αποδοχής Υπολογιστική φόρμα Έρευνα υποδομής της πτέρυγας Οδηγοί επισημάνσεις υπενθύμισης χώρο εργασίας για στον Αφίσα «Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών» Αφίσα «πώς να εφαρμόσετε αντισηπτικό διάλυμα στα χέρια σας» Αφίσα «πώς να πλύνετε τα χέρια σας» Οδηγοί για κλίμα ασφάλειας στο νοσοκομείο ή χώρο υγείας Πρότυπο έγγραφο για την υποστήριξη της υγιεινής χεριών στους Διευθυντές Πρότυπο έγγραφο για την μετάδοση Πρωτοβουλιών Υγιεινής Χεριών στους διευθυντές Καθοδήγηση ασθενών και Συλλόγων ασθενών για συμμετοχή στις Πρωτοβουλίες Υγιεινής Χεριών Έρευνα κατανάλωσης σαπουνιού και διαλυμάτων υγιεινής χεριών Πρωτόκολλο για αξιολόγηση της ανεκτικότητας και της αποδοχής των αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής χεριών που χρησιμοποιούνται ή που σχεδιάζεται να χρησιμοποιηθούν: Μέθοδος 1 Πρωτόκολλο για αξιολόγηση και σύγκριση της ανεκτικότητας και της αποδοχής διαφορετικών αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής χεριών: Μέθοδος 2 Διαφάνειες που συνοδεύουν τις ταινίες εκπαίδευσης μικρού μήκους Τεχνικό εγχειρίδιο αναφοράς για την υγιεινή των χεριών Έρευνα κατανάλωσης σαπουνιού και διαλυμάτων υγιεινής χεριών Έρευνα για την αντίληψη του υγειονομικού προσωπικού Έντυπα παρακολούθησης Έρευνα αντίληψης για τα διοικητικά στελέχη Φυλλάδιο «Υγιεινή χεριών Γιατί, Πως και πότε» Γνώση υγιεινής χεριών Ερωτηματολόγιο για το υγειονομικό προσωπικό Φυλλάδιο «Υγιεινή χεριών: πότε και πως» Προφύλαξη οθόνης με την έκφραση: «Σώστε ζωές- Καθαρίστε τα χέρια σας» Διατήρηση βελτίωσης Επιπρόσθετες δραστηριότητες προς συζήτηση DVD προώθησης: «Σώστε ζωές- Καθαρίστε τα χέρια σας» Φυλλάδιο με πληροφορίες χρήσης γαντιών Αφίσα «Τα πέντε βήματα για την υγιεινή των χεριών» Πρωτόκολλο για αξιολόγηση της ανεκτικότητας και της αποδοχής των αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής χεριών που χρησιμοποιούνται ή που σχεδιάζεται να χρησιμοποιηθούν: Μέθοδος 1 Πρωτόκολλο για αξιολόγηση και σύγκριση της ανοχής και της αποδοχής διαφορετικών αλκοολούχων σκευασμάτων υγιεινής χεριών: Μέθοδος 2 Συχνές ερωτήσεις Εισαγωγή δεδομένων Εργαλείο ανάλυσης Κύριες επιστημονικές δημοσιεύσεις Οδηγίες για ανάλυσης της εισαγωγής δεδομένων Διατήρηση βελτίωσης - Επιπρόσθετες δραστηριότητες προς συζήτηση Περίληψη δεδομένων Πλαίσιο αναφοράς 109

111 110

112 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Developed by the Clean Care is Safer Care Team (WHO Patient Safety, Information, Evidence and Research Cluster): Benedetta Allegranzi, Sepideh Bagheri Nejad, Marie-Noelle Chraiti, Cyrus Engineer, Gabriela Garcia Castillejos, Wilco Graafmans, Claire Kilpatrick, Elizabeth Mathai, Didier Pittet, Lucile Resal, Hervι Richet, Rosemary Sudan. Critical contribution to content from: John Boyce Saint Raphael Hospital, New Haven, CT; United States of America Yves Chartier World Health Organization, Geneva; Switzerland Marie-Noelle Chraοti University of Geneva Hospitals, Geneva: Switzerland Barry Cookson Health Protection Agency, London; United Kingdom Nizam Damani Craigavon Area Hospital, Portadown, Northern Ireland; United Kingdom Sasi Dharan University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Neelam Dhingra-Kumar Essential Health Technologies, World Health Organization, Geneva; Switzerland Raphaelle Girard Centre Hospitalier Lyon Sud, Lyon; France Don Goldmann Institute for Healthcare Improvement, Cambridge, MA: United States of America Lindsay Grayson Austin & Repatriation Medical Centre, Heidelberg; Australia Elaine Larson Columbia University School of Nursing and Joseph Mailman School of Public Health, New York, NY; United States of America Yves Longtin University of Geneva Hospitals, Geneva Switzerland Marianne McGuckin McGuckin Methods International Inc., and Department of Health Policy, Jefferson Medical College, Philadelphia, PA; United States of America Mary-Louise McLaws Faculty of Medicine, University of New South Wales, Sidney; Australia Geeta Mehta Lady Hardinge Medical College, New Delhi; India Ziad Memish King Fahad National Guard Hospital, Riyadh; Kingdom of Saudi Arabia Peter Nthumba Kijabe Hospital, Kijabe; Kenya Michele Pearson Centers for Disease Control and Prevention, Atlanta, GA; United States of America Carmem Lϊcia Pessoa-Silva Epidemic and Pandemic Alert and Response, World Health Organization, Geneva; Switzerland 111

113 Didier Pittet University of Geneva Hospitals and Faculty of Medicine, Geneva; Switzerland Manfred Rotter Klinishche Institut fόr Hygiene und Medizinische Mikrobiologie der Medizinischen Universitδt, Vienna; Austria Denis Salomon University of Geneva Hospitals and Faculty of Medicine, Geneva; Switzerland Syed Sattar Centre for Research on Environmental Microbiology, Faculty of Medicine, University of Ottowa, Ottawa; Canada Hugo Sax University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Wing Hong Seto Queen Mary Hospital, Hong Kong Special Administrative Region of China Andreas Voss Canisius-Wilhelmina Hospital, Nijmegen;The Netherlands Michael Whitby Princess Alexandra Hospital, Brisbane; Australia Andreas F Widmer Innere Medizin und Infektiologie, Kantonsspital Basel und Universitδtskliniken Basel, Basel;Switzerland Walter Zingg University of Geneva Hospitals, Geneva;Switzerland Technical contributions from: Vivienne Allan National Patient Safety Agency, London;United Kingdom Charanjit Ajit Singh International Interfaith Centre, Oxford;United Kingdom Jacques Arpin Geneva; Switzerland Pascal Bonnabry University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Izhak Dayan Communautι Israιlite de Geneve,Geneva; Switzerland Cesare Falletti Monastero Dominus Tecum, Pra d Mill; Italy Tesfamicael Ghebrehiwet International Council of Nurses; Switzerland William Griffiths University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Martin J. Hatlie Partnership for Patient Safety; United States of America Pascale Herrault University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Annette Jeanes Lewisham Hospital, Lewisham; United Kingdom Axel Kramer Ernst-Moritz-Arndt Universitat Greifswald, Greifswald; Germany 112

114 Michael Kundi University of Vienna, Vienna, Austria Anna-Leena Lohiniva US Naval Medical Research Unit, Cairo; Egypt Jann Lubbe University of Geneva Hospitals; Geneva; Switzerland Peter Mansell National Patient Safety Agency, London; United Kingdom Anant Murthy Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, Baltimore, MD; United States of America Nana Kobina Nketsia Traditional Area Amangyina, Sekondi; Ghana Florian Pittet Geneva; Switzerland Anantanand Rambachan Saint Olaf College, Northfield, MN; United States of America Ravin Ramdass South African Medical Association; South Africa Beth Scott London School of Hygiene and Tropical Medicine, London; United Kingdom Susan Sheridan Consumers Advancing Patient Safety; United States of America Parichart Suwanbubbha Mahidol University, Bangkok; Thailand Gail Thomson North Manchester General Hospital, Manchester; United Kingdom Hans Ucko World Council of Churches, Geneva; Switzerland Editorial contribution from: Rosemary Sudan University of Geneva Hospitals, Geneva; Switzerland Special technical contribution from: Benedetta Allegranzi Clean Care is Safer Care Team, WHO Patient Safety Peer review from: Nordiah Awang Jalil Hospital Universiti Kebangsaan Malaysia, Kuala Lumpur; Malaysia Victoria J. Fraser Washington University School of Medicine, St Louis, MO; United States of America William R Jarvis Jason & Jarvis Associates, Port Orford, OR; United States of America Carol O Boyle University of Minnesota School of Nursing, Minneapolis, MN; United States of America M Sigfrido Rangel-Frausto Instituto Mexicano del Seguro Social, Mexico, DF; Mexico 113

115 Victor D Rosenthal Medical College of Buenos Aires, Buenos Aires; Argentina Barbara Soule Joint Commission Resources, Inc., Oak Brook, IL; United States of America Robert C Spencer Bristol Royal Infirmary, Bristol; United Kingdom Paul Ananth Tambyah National University Hospital, Singapore; Singapore Peterhans J van den Broek Leiden Medical University, Leiden; The Netherlands Editorial supervision from: Didier Pittet University of Geneva Hospitals and Faculty of Medicine, Geneva; Switzerland Patient Safety Programme, WHO (All teams and members listed in alphabetical order) African Partnerships for Patient Safety: Sepideh Bagheri Nejad, Rachel Heath, Joyce Hightower, Edward Kelley, Yvette Piebo, Didier Pittet, Paul Rutter, Julie Storr, Shams Syed Blood Stream Infections: Katthyana Aparicio, Sebastiana Gianci, Chris Goeschel, Maite Diez Navarlaz, Edward Kelley, Itziar Larizgoitia, Peter Pronovost Central Support & Administration: Armorel Duncan, Sooyeon Hwang, John Shumbusho H1N1 Checklist: Carmen Audera-Lopez, Gerald Dziekan, Atul Gawande, Angela Lashoher, Pat Martin, Paul Rutter Patient Checklist: Benjamin Ellis, Pat Martin, Susan Sheridan Safe Childbirth Checklist: Priya Agraval, Gerald Dziekan, Atul Gawande, Angela Lashoher, Claire Lemer, Jonathan Spector Trauma Checklist: Gerald Dziekan, Angela Lashoher, Charles Mock, James Turner 114

116 Communications: Vivienne Allan, Margaret Kahuthia, Laura Pearson, Kristine Stave Education: Esther Adeyemi, Bruce Barraclough, Benjamin Ellis, Itziar Larizgoitia, A. Leotsakos, Rona Patey, Samantha Van Staalduinen, Merrilyn Walton International Classification for Patient Safety: Martin Fletcher, Edward Kelley, Itziar Larizgoitia, Pierre Lewalle Patient safety award: Benjamin Ellis, Edward Kelley, A. Leotsakos Patients for Patient Safety: Joanna Groves, Martin Hatlie, Edward Kelley, Anna Lee, Pat Martin, Margaret Murphy, Susan Sheridan, Garance Upham Pulse oximetry: William Berry, Gerald Dziekan, Angela Enright, Peter Evans, Luke Funk, Atul Gawande, Alan Merry, Isabeau Walker, Iain Wilson Reporting & Learning: Gabriela Garcia Castillejos, Martin Fletcher, Sebastiana Gianci, Christine Goeschel, Edward Kelley Research and Knowledge Management: Katthyana Aparicio, Carmen Audera-Lopez, Sorin Banica, David Bates, Mobasher Butt, Mai Fujii, Wilco Graafmans, Itziar Larizgoitia, Nittita Prasopa-Plaizier Safe Surgery Saves Lives: William Berry, Priya Desai, Gerald Dziekan, Lizabeth Edmondson, Atul Gawande, Alex Haynes, Sooyeon Hwang, Agnθs Leotsakos, Pat Martin, Elizabeth Morse, Paul Rutter, Laura Schoenherr, Tom Weiser, Iain Yardley Solutions & High 5s: Laura Caisley, Edward Kelley, A. Leotsakos, Karen Timmons Tackling Antimicrobial Resistance: Armorel Duncan, Gerald Dziekan, Felix Greaves, David Heymann, Sooyeon Hwang, Ian Kennedy, Didier Pittet, Vivian Tang 115

117 Technology: Rajesh Aggarwal, Ara Darzi, Rachel Davies, Edward Kelley, Oliver Mytton, Charles Vincent, Guang- Zhong Yang WHO Collaborating Departments: WHO Lyon Office for National Epidemic Preparedness and Response, Epidemic and Pandemic Alert and Response, Health Security and nvironment Cluster Blood Transfusion Safety, Essential Health Technologies, Health Systems and Services Cluster Clinical Procedures, Essential Health Technologies, Health Systems and Services Cluster Making Pregnancy Safer, Reproductive Health and Research, Family and Community Health Cluster Policy, Access and Rational Use, Medicines Policy and Standards, Health Systems and Services Cluster Vaccine Assessment and Monitoring, Immunization, Vaccines and Biologicals, Family and Community Health Cluster Water, Sanitation and Health, Protection of the Human Environment, Health Security and Environment Cluster WHO acknowledges Hopitaux Universitaires de Geneve (HUG), in particular the members of the Infection Control Programme, for their active participation in developing this material. 116

118 Ασυάλεια του Ασθενή Μια Διεθνής Πρόκληζη για Αζθαλέζηερη Φρονηίδα Υγείας Εργαζηήριο Τγιεινής και Προζηαζίας Περιβάλλονηος Σμήμαηος Iαηρικής, Δημοκρίηειοσ Πανεπιζηημίοσ Θράκης ςγκπόηημα Πποκλινικών Δπγαζηηπίων, Κηίπιο 5 Αίθοςζα Γ.Α. ΣηαθόπουλουΠπoγπάμμαηορ Μεηαπηςσιακών ποςδών Τγιεινή και Αζθάλεια ηηρ Δπγαζίαρ, Ιζόγειο Κηιπίος Βιβλιοθήκηρ Ιαηπικήρ Πανεπιζηημιούπολη, Γπαγάνα Αλεξανδπούπολη Mέλορ Γ.Δ.Π.: Θ.Κ. Κωνζηανηινίδης, Αν. Καθηγηηήρ, Γιεςθςνηήρ Δπγαζηηπίος Tηλέθωνο (+ηηλεομοιοηςπικό): +30 (0) , tconstan@med.duth.gr Mέλορ Δ.Σ.Δ.Π.: Α. Τζελεμπόνης, M.Sc. Tηλέθωνο (+ηηλεομοιοηςπικό): +30 (0) , atselemp@med.duth.gr ΕΡΓΑΣΗΡΙΟ ΤΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΙΑ ΠΔΡΙΒΑΛΛΟΝΣΟ ΣΜΗΜΑΣΟ ΙΑΣΡΙΚΗ ΓΗΜΟΚΡΙΣΔΙΟΤ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟΤ ΘΡΑΚΗ