ΑΡΧΑΙΟ ΦΡΑΓΜΑ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ - ΔΙΑΤΜΗΜΑΤIΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ» ΑΡΧΑΙΟ ΦΡΑΓΜΑ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΛΗΔΑ ΑΘΗΝΑ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009 «ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ : ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΟΥΤΑΦΗΣ

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Πρώτα από όλα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Νικόλαο Μουτάφη, Λέκτορα της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε αναθέτοντάς μου ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, αλλά και για την αμέριστη βοήθειά του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της μεταπτυχιακής εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον κ. Ιωάννη Μπαντέκα Γεωλόγο και υποψήφιο Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τις υποδείξεις του σχετικά με τις κλιματικές αλλαγές, αλλά και το πολύτιμο υλικό που μου προσέφερε, το οποίο και έχω ενσωματώσει στην παρούσα μελέτη. Ακόμα θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου προς την αρχαιολόγο κ. Άλκηστη Παπαδημητρίου, από τη Δ Εφορία αρχαιοτήτων του Ναυπλίου, η οποία με βοήθησε πολύ στο τμήμα της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης του φράγματος και της ευρύτερης περιοχής. Ακόμα ευχαριστήσω πολύ το συνάδελφο Βασίλη Παπασωτηρίου που όλο το καλοκαίρι, αφιέρωσε τα Σαββατοκύριακά του για να με βοηθήσει στις τοπογραφικές εργασίες στην ύπαιθρο. Τέλος οφείλω ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ στο πατέρα μου (στον οποίο και είναι αφιερωμένη η μεταπτυχιακή μου εργασία), που με την πολυετή πείρα του και τις πολύτιμες ιδέες του, με βοήθησε να τεκμηριώσω και να ολοκληρώσω τη μεταπτυχιακή μου εργασία με επιτυχία. Επίσης, για την τεράστια υπομονή που έκανε όλο αυτό τον καιρό, λόγω της απουσίας μου από το γραφείο. Λήδα Φωτοπούλου Οκτώβριος, 2009 ii

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ...ii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... iii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ...vi ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ...x ΠΕΡΙΛΗΨΗ...xi EXTENDED ABSTRACT...xv 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιστορική ανασκόπηση κατασκευής φραγμάτων Μυκηναϊκά Υδραυλικά Έργα. Στόχοι και Τρόπος Λειτουργίας Διάρθρωση της Εργασίας ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Χαρακτηρισμός Αρχαιολογικών χώρων Χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης της Τίρυνθας Χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου της περιοχής του Μυκηναϊκού φράγματος Ιστορικά στοιχεία και ευρύτερη περιοχή της Αρχαίας Τίρυνθας Ιστορία της Αρχαίας Τίρυνθας Το Μυκηναϊκό φράγμα της Τίρυνθας Χρονολόγηση του Φράγματος Η εκτροπή του ποταμού στην Τίρυνθα ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΗΚΥΝΑΪΚΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Το Σώμα του Φράγματος Κατασκευαστικές Λεπτομέρειες Η Σημερινή Κατάσταση του Φράγματος Υπολογισμός του Όγκου του Φράγματος και του όγκου εκσκαφής του Μεγάλου Ρέματος...61 iii

4 3.4.1 Υπολογισμός του όγκου του φράγματος Υπολογισμός του όγκου εκσκαφής του Μεγάλου Ρέματος Υπολογισμός της διάρκειας διάνοιξης της τεχνητής κοίτης και της κατασκευής του φράγματος ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Απόψεις της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας Γεωμορφολογικά στοιχεία για το αποστραγγιστικό σύστημα του ρέματος στης Τίρυνθας Έρευνες και Εκτιμήσεις του Knauss Προσχωσιγενή στρώματα στην πόλη της Τίρυνθας, Αξιολόγηση αρχαιολογικών και γεωλογικών στοιχείων Έρευνες και Εκτιμήσεις του Γεωαρχαιολόγου E. Zangger Μετακίνηση της ακτογραμμής στην περιοχή της Τίρυνθας, γεωλογικά και υδρολογικά χαρακτηριστικά Υποθέσεις για την πρόσχωση του κόλπου της Τίρυνθας Η ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΑΣ Προηγούμενες αναφορές και εκτιμήσεις σχετικά με τη σκοπιμότητα του φράγματος - Οι εκτιμήσεις του J. Knauss Ανακάλυψη του κατασκευαστικού έργου και παλαιότερες έρευνες Μερικές ερωτήσεις και απαντήσεις στα μέχρι τώρα ευρήματα από τον Ε. Zannger Η αρχική λειτουργία της εκτροπής του ποταμού ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ Εισαγωγή Οι Κλιματικές Μεταβολές Έννοια των Κλιματικών Μεταβολών Γενικά Ιστορικά Στοιχεία για την Κλιματολογική Εξέλιξη του Πλανήτη και πως Επηρεάζει αυτή την Ζωή των Ανθρώπων σε Παγκόσμιο και Τοπικό Επίπεδο. 126 iv

5 6.5 Σχετικά με την Κλιματική Ιστορία της Γαίας (Μπαντέκα Ιωάννη, Υπ. Διδ. Γεωλογίας, Παν/μιο Αθηνών) Η Γη ελέγχει το κλίμα Οι κύκλοι του Μιλάνκοβιτς Το Ολόκαινο Η σύγχρονη μεσοπαγετώδης εποχή Στοιχεία από τη σύγχρονη εποχή Η Μεσολιθική Εποχή : Ένας κόσμος που αλλάζει ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Λεκάνη Απορροής Μέθοδοι Διόρθωσης Εικόνας (Rubbersheeting an image) Το Κύριο Υδατόρεμα και η Ευρύτερη Περιοχή Μελέτης Υπολογισμός Πλημμυρικών Παροχών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΧΕΔΙΩΝ v

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1.1: Περιοχές της νότιας Ελλάδας με ιζηματογενείς εύφορες γαίες γύρω από τις οποίες αναπτύχθηκαν σημαντικοί οικισμοί και έχουν μελετηθεί αρχαιολογικά...9 Εικόνα 1.2: Σημαντικοί οικισμοί της δυτικής Πελοποννήσου που αναπτύχθηκαν από την εποχή του χαλκού, λόγω της ύπαρξης εύφορων εδαφών....9 Εικόνα 1.3: (α) Φράγμα Sadd el-kafara (Αίγυπτος, από Schnitter, 1994) και (β) Μυκηναϊκό φράγμα Τίρυνθας όπως διασώζονται σήμερα Εικόνα 1.4: Χάρτης της Ελλάδας με ένδειξη των περιοχών που ερευνήθηκαν (πόλγες, κλειστές λεκάνες)...17 Εικόνα 2.1: Οριοθετούμενη Ζώνη Α απόλυτης προστασίας του Αρχαιολογικού Χώρου Τίρυνθας...22 Εικόνα 2.2: Δορυφορική φωτογραφία του Αργολικού κάμπο...27 Εικόνα 2.3: Το κάστρο της Τίρυνθας...29 Εικόνα 2.4: Ανατολικά σκαλοπάτια της Τίρυνθας...31 Εικόνα 2.5: Οι μακρόστενοι διάδρομοι με τοξωτή οξυκόρυφη στέγη (Γαλαρίες)...33 Εικόνα 2.6: Κάτοψη του ανακτόρου της Αρχαίας Τίρυνθας...33 Εικόνα 2.7: Τοιχογραφίες που κοσμούσαν τα δάπεδα και τους τοίχους του Μεγάρου Πηγή: Εικόνα 2.8: Η είσοδος της Άνω Ακρόπολης και η ράμπα που οδηγούσε σ αυτή...35 Εικόνα 2.9: Το εσωτερικό του Μεγάρου όπου διακρίνονται και τα δωμάτια...36 Εικόνα 2.10: Το Αρχαίο φράγμα της Τίρυνθα και η κοίτη του Μεγάλου Ρέματος...39 Εικόνα 2.11: Α. το Μηκυναϊκό φράγμα της Τίρυνθας (30.000m³ όγκου χώματος), Β: υπολείμματα από τον τοίχο του φράγματος, Α,Β,Γ: το σύνολο του έργου για την εκτροπή των χειμάρρων 1,2 και 3, Δ παλιά κοίτη «Λάκισα»...40 Εικόνα 2.12: Το Αρχαίο φράγμα της Τίρυνθας...40 Εικόνα 2.13: Με διακεκομμένες φαίνεται το παλιό ρέμα της Λάκισας. Επίσης φαίνεται το τεχνητό κανάλι του Μεγάλου Ρέματος...41 Εικόνα 3.1: Το τμήμα του προστατευτικού τοίχου που σώζεται μέχρι σήμερα...46 Εικόνα 3.2: Τρόπος εκσκαφής τεχνητού καναλιού εκτροπής...47 Εικόνα 3.3: Πιθανή χρήση του νερού της τεχνητής λίμνης ως νεροτριβείο...49 Εικόνα 3.4: Υπολείμματα της «γέφυρας» πάνω από το ρεύμα του Χάβου (Διαστάσεις 20 m. μήκος, 5 m. πλάτος και 4,5 m. ύψος). Πρόκειται για ένα Κυκλώπειο τείχος της ανώτερης Ελλαδικής Εποχής ( π.χ.). Σύμφωνα με τον J. Knauss (1966) δεν πρόκειται για γέφυρα αλλά για ένα φράγμα...49 Εικόνα 3.5: Κατασκευαστικές λεπτομέρειες στο διατηρημένο τμήμα του φράγματος...50 vi

7 Εικόνα 3.6: Τομή στο μέτωπο του τείχους με το υλικό πλήρωσης (κατά J. Knauss, 1966)...50 Εικόνα 3.7: Κατασκευαστική λεπτομέρεια και διαστάσεις του μετώπου του φράγματος ( π.χ.) (κατά J. Knauss, 1966)...51 Εικόνα 3.8: Κατασκευαστική λεπτομέρεια του φράγματος της Τίρυνθας Εικόνα 3.9: Γεωδαιτικός σταθμός τύπου Nikon NPL Εικόνα 3.10: Αποτύπωση του προστατευτικού τοίχου με γεωδαιτικό σταθμό. Με άσπρο κόκκινο φαίνονται τα ταχυμετρικά σημεία Εικόνα 3.11: Ειδικό μικρό πρίσμα για την ακριβή μέτρηση ακμών και γωνιών...54 Εικόνα 3.12: Το Παλιό κανάλι το οποίο σήμερα είναι ανενεργό...55 Εικόνα 3.13: Διαπλάτυνση της υφιστάμενης οδού. Με μπλε χρώμα φαίνεται το τείχος το οποίο επιχώθηκε από τα έργα οδοποιίας...56 Εικόνα 3.14: Ογκόλιθοι στον πόδα του φράγματος που πιθανόν να προέρχονται από το τείχος που επιχώθηκε από το δρόμο...57 Εικόνα 3.15: Πέτρες μικρές και μεγάλες που παρατηρούνται στην παλιά κοίτη...57 Εικόνα 3.16: Η παλιά και ανενεργή κοίτη και οι ογκόλιθοι που πιθανόν να προέρχονται από τον προστατευτικό τοίχο...58 Εικόνα 3.17: Μεγάλες ποσότητες σκουπιδιών στην κοίτη του χειμάρρου από τα διερχόμενα αυτοκίνητα...59 Εικόνα 3.18: Κόλουρη πυραμίδα...61 Εικόνα 3.19: Τοπογραφικό διάγραμμα του φράγματος...62 Εικόνα 3.20: Με τα χρόνια έχει διαβρωθεί το έδαφος και έχει φτάσει στο επίπεδο του βράχου...63 Εικόνα 3.21: Η αλλοίωση της μορφής της τεχνητής κοίτης λόγω των καλλιεργειών.64 Εικόνα 4.1: Περιοχή μελέτης Βορειοανατολικά της Πελοποννήσου...69 Εικόνα 4.2: Απλοποιημένος γεωλογικός χάρτης της ανατολικής πλευράς του Αργολικού κάμπου...70 Εικόνα 4.3: Τοπογραφικός χάρτης της ευρύτερης περιοχής του Μυκηναϊκού φράγματος και της αρχαίας Τίρυνθας. Α: η αδρανής κοίτη του χειμάρρου πριν από 3200χρόνια, Β: η πιο πρόσφατη εκτροπή του ποταμού από τους Βενετούς πριν 500 χρόνια περίπου, C: η τεχνητή κοίτη του ρέματος...76 Εικόνα 4.4: Πιθανή θέση της ακτογραμμής την εποχή της εκτροπής του ποταμού Πηγή: ΓεωτεχνολογικέςΓνώσεις κατά την Προϊστορική Εποχή από Ηλία Μαριολάκο, Ιωάννη Φουντούλη και Ιωάννη Μπαντέκα...77 Εικόνα 4.5: Πιθανή θέση της ακτογραμμής την εποχή της εκτροπής του χειμάρρου Πηγή: Γεωτεχνολογικές Γνώσεις κατά την Προϊστορική Εποχή από Ηλία Μαριολάκο, Ιωάννη Φουντούλη και Ιωάννη Μπαντέκα...78 Εικόνα 4.6: Μορφολογικός χάρτης μεγάλης κλίμακας όπου φαίνεται η αδρανής και η τεχνητή κοίτη κοντά στο ρέμα του Αγίου Ανδριανού. Επίσης σημειώνονται οι vii

8 αλλουβιακές αποθέσεις της μετά-ρωμαϊκής εποχής κατά μήκος της τεχνητής κοίτης. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...80 Εικόνα 4.7: Κατά μήκος τομή ενός παραπόταμου της τεχνητής κοίτης του Μεγάλου Ρέματος, Β: Κατά πλάτος τομή του Μυκηναϊκού φράγματος μεταξύ της τεχνητής κοίτης και των ανενεργών κοιτών. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...81 Εικόνα 4.8: Οι επεκτάσεις της οικιστικής περιοχής της Αρχαίας Τίρυνθας Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...83 Εικόνα 4.9: Αναπαράσταση σε τομή της μεταβολής της στάθμης της θάλασσας. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...86 Εικόνα 4.10: Χάρτης της ευρύτερης περιοχής του Αργολικού πεδίου. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...93 Εικόνα 4.11: Στενώσεις της κοίτης στις οποίες θα μπορούσαν να είχαν σχηματιστεί τα φυσικά φράγματα (σημείο Ζ). Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...94 Εικόνα 4.12: Γενική διάταξη, όπου σημειώνεται η παλιά κοίτη και η εκτροπή του Μεγάλου Ρέματος ( Führer durch Tiryns, Athen 1975) Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...95 Εικόνα 4.13: Η θέση της ακτογραμμής γύρω στο 1.300π.Χ. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien...98 Εικόνα 4.14: Γεωτρήσεις...99 Εικόνα 4.15: Γεωτρήσεις Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien Εικόνα 4.16: Δυτικά της Τίρυνθας φαίνονται δύο προσχωσιγενείς περιοχές με ποτάμια υλικά και οι θέσεις της ακτογραμμής τις περιόδους FH και SH. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien Εικόνα 4.17: Η εκδοχή του Knauss για τη θέση της ακτογραμμής στην εποχή SHIIIB στον κόλπο της Τίρυνθας. Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien Εικόνα 4.18: Μεταβολή της στάθμης της θάλασσας Πηγή: Jost Knauss, Argolische Studien Εικόνα 5.1: Το ρέμα της Τίρυνθας πριν την εκτροπή του Εικόνα 5.2: Απόσπασα χάρτη 1:50000 της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού Εικόνα 5.3: Το Αρχαίο φράγμα της Τίρυνθας και οι πιθανές διαστάσεις Εικόνα 5.4: Κατά πλάτος τομές του φράγματος στις θέσεις 1 και 2 της εικόνας Εικόνα 5.5: Οι πέτρες στον πόδα της έδρασης του φράγματος που για την προστασία του φράγματος από την υποσκαφή Πηγή: από προσωπικό αρχείο Εικόνα 6.1: Η Ευρωπαική ήπειρος καλυμμένη από παγετώνες (18,000 ΒΡ) Εικόνα 6.2: Η Ευρωπαική ήπειρος χωρίς παγετώνες (Σύγχρονη Εποχή) Εικόνα 6.3: Ζώνες βλάστησης και όρια παγετώνων (18,000 ΒΡ). Το ανοιχτό γαλάζιο παριστάνει την πολική τούνδρα (permafrost) Εικόνα 6.4: Στη σύγχρονη εποχή οι Ζώνες βλάστησης είναι μετατοπισμένες βόρεια viii

9 Εικόνα 6.5: Οι σημαντικότερες Παγετώδεις εποχές στην κλιματική Ιστορία της Γης και η Γεωχρονολογική κλίμακα Εικόνα 6.6: Παράλληλα διαγράμματα των κύκλων των περιοδικών μεταβολών κατά την κίνηση της Γης (Precession, Obliquity, Precession) σε σχέση με την ηλιακή δραστηριότητα (Solar Forcing) και την αντίστοιχη εμφάνιση διαδοχικών παγετωδών εποχών (Stages of Glaciation), κατά τα τελευταία 1,000,000 έτη Εικόνα 6.7: Η Ευρασία και η Βόρειος Αφρική κατά την αιχμή της τελευταίας παγετώδους εποχής, πριν 18,000 έτη Εικόνα 6.8: Οι διάφορες θέσεις του Πολικού Μετώπου στον Βόρειο Ατλαντικό ωκεανό κατά τα τελευταία έτη Εικόνα 6.9: Το θερμογράφημμα των τελευταίων 18,000 ετών και η μετάβαση στη σύγχρονη μεσοπαγετώδη εποχή του Ολοκαίνου. Το «0» στον άξονα των θερμοκρασιών παριστάνει τη σημερινή μέση παγκόσμια θερμοκρασία, σε σχέση με την οποία υπολογίζονται οι θερμοκρασιακές μεταβολές του παρελθόντος. (Boulton, 1993) Εικόνα 6.10: Η καμπύλη των θερμοκρασιακών μεταβολών κατά τη χρονική περίοδο Εικόνα 6.11: O ελλαδικός χώρος χρόνια πριν από σήμερα. Xριστόπουλος, Γ. (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος A, Προϊστορία και Πρωτοϊστορία, Αθήνα 1970, σ. 13. Πηγή: Επεξεργασία: ΙΜΕ Εικόνα 6.12: Τμήμα του Ελλαδικού χώρου πριν χρόνια περίπου Εικόνα 6.13: Τμήμα του Ελλαδικού χώρου πριν χρόνια περίπου έναρξη Μεσολιθικής εποχής Εικόνα 6.14: Τμήμα του Ελλαδικού χώρου πριν χρόνια περίπου Μεσολιθική ή Προκεραμική Νεολιθική εποχή Εικόνα 6.15: Τμήμα του Ελλαδικού χώρου πριν Νεολιθική εποχή Εικόνα 7.1: Η σημερινή λεκάνη απορροής (μετά την εκτροπή) Εικόνα 7.2: Παράδειγμα πολυωνυμική μέθοδος Πηγή: Raster Design 2009 on AutoCAD Land Desktop Εικόνα 7.3: Το Αρχαίο φράγμα της Τίρυνθας (κόκκινο χρώμα), το κυρίως υδατόρεμα (μπλε χρώμα) και η ευρύτερη περιοχή αυτού (αεροφωτογραφία) Εικόνα 7.4: Στάση που ιδρύθηκε στην περιοχή μελέτης για την αποτύπωση του φράγματος Εικόνα 7.5: Αποτύπωση σε κλίμακα 1:5000 όπου φαίνονται οι ισοϋψείς καμπύλες τα κύρια υδατορέματα και τα πρανή και οι δρόμοι Εικόνα 7.6: Κύρια μισγάγγεια της λεκάνης απορροής Εικόνα 0.8: Η λεκάνη απορροής του Αρχαίου φράγματος Εικόνα 7.7: Η λεκάνη απορροής πριν την εκτροπή του ρέματος. Με μπλε φαίνεται η κύρια μισγάγγεια και με πορτοκαλί χρώμα φαίνεται η ακτογραμμή κατά το έτος 2.500π.Χ σύμφωνα με τον Knauss. ix

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 2.1: Συντεταγμένες τις οριοθετημένης Ζώνης Α...23 Πίνακας 4.1: Πίνακας Γεωλογικού χρόνου...74 Πίνακας 4.2: Εποχές, χρονολογίες και Γερμανικές συντομογραφίες που αναφέρονται στο κείμενο Πίνακας 7.1: Μέγιστοι πολυωνυμικοί βαθμοί και πιθανά όρια διακύμανσης των σημείων ελέγχου Πίνακας 7.2: Ενδεικτικές τιμές συντελεστών απορροής x

11 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή Στο έφορο Αργολικό πεδίο, αναπτύχθηκε ένας από τους πλέον σημαντικούς πολιτισμούς της αρχαίας Ελλάδας, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός. Οι λόγοι της ακμής και παρακμής του πολιτισμού αυτού δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί τελείως από τους αρχαιολόγους. Η επικρατούσα άποψη μεταξύ των αρχαιολόγων είναι ότι, η άνθιση και η πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού έχουν άμεση σχέση με το περιβάλλον και τις αλλαγές που αυτό υπέστη από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η Αρχαία Τίρυνθα Ο χαμηλός λόφος της Τίρυνθας κατοικήθηκε αδιάλειπτα από τη Νεολιθική εποχή μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Κατά την ύστερη εποχή του χαλκού ο λόφος οχυρώθηκε σταδιακά και περιβάλλει μέσα στα «κυκλώπεια» τείχη του το ανακτορικό συγκρότημα, κτήρια που χρησιμοποιούσε η άρχουσα τάξη, λατρευτικούς χώρους, αποθήκες, κλπ. Γύρω από την Ακρόπολη αναπτύχθηκε οικιστικός πυρήνας ο οποίος συνεχώς διευρυνόταν. Ο ποταμός της Τίρυνθας ήταν αποδέκτης των όμβριων υδάτων μιας λεκάνης περίπου 30km² και αφού διέσχιζε τον Αργολικό κάμπο συναντούσε τον βράχο της Ακρόπολης της Τίρυνθας. Εκεί χωριζόταν σε δύο τμήματα περιρρέοντας την Ακρόπολη και στη συνέχεια κατέληγε στον Αργολικό κόλπο. Εκτός από τις ευεργετικές επιπτώσεις στη ζωή των κατοίκων (ύπαρξη γλυκού νερού γύρω από την Ακρόπολη, εμπλουτισμός υπόγειου υδροφόρου, κλπ.), ο ποταμός προκαλούσε και σοβαρά προβλήματα. Οι αρχαιολόγοι εντόπισαν ίχνη από σημαντικές πλημμύρες οι οποίες προκαλούσαν στην πόλη εκτεταμένες καταστροφές. Επίσης τα φερτά υλικά που μετέφερε ο ποταμός καθιζάναν στον θαλάσσιο χώρο μπροστά από την Ακρόπολη και μείωναν το βάθος της θάλασσας, κάνοντάς την απαγορευτική για τη προσέγγιση πλοίων. Μεγάλες γεωργικές εκτάσεις έγιναν ακατάλληλες για καλλιέργεια λόγω του μεγάλου όγκου των φερτών. Άλλες εκτάσεις μετατρέποντο σε έλη. Τα πλημμυρικά φαινόμενα εντάθηκαν μετά το 2.000π.Χ. εξαιτίας της αποψίλωσης των γύρω λόφων, που ήταν το xi

12 αποτέλεσμα της επέκτασης και της εντατικοποίησης της κτηνοτροφίας και της υλοτομίας, για την κάλυψη των αναγκών του συνεχώς αυξανόμενου πληθυσμού. Σήμερα η Ακρόπολη της Αρχαίας Τίρυνθας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Αργολίδας και έχει ενταχθεί στον κατάλογο των μνημείων της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco. Το Αρχαίο Φράγμα της Τίρυνθας και η σκοπιμότητά του Στα ανατολικά περιθώρια του Αργολικού πεδίου στην κοίτη του Μεγάλου Ρέματος, δύο χιλιόμετρα ανατολικά της Νέας Τίρυνθας και πέντε περίπου χιλιόμετρα από την ακρόπολη της Τίρυνθας έχει εντοπισθεί ένα μοναδικό τεχνικό έργο του 13ου π.χ. αιώνα, το «Μυκηναϊκό φράγμα της Αρχαίας Τίρυνθας». Μετά από μία σειρά καταστροφικών πλημμύρων και βλέποντας την ακτογραμμή μπροστά από το λόφο της Ακρόπολης να απομακρύνεται κάνοντας την Τίρυνθα από παράλια, μεσογειακή πόλη, οι κάτοικοι σχεδίασαν να υλοποιήσουν ένα μεγάλο υδραυλικό έργο. Την εκτροπή του ρέματος της Τίρυνθας στην παρακείμενη όχθη του ρέματος του Αγίου Ανδριανού. Το έργο της εκτροπής περιελάμβανε: Την κατασκευή χωμάτινου φράγματος ύψους 10m και μήκος 100m περίπου, στην κοίτη του Τίρυνθας. Ο συνολικός όγκος του φράγματος υπολογίζεται σε m³. Το χωμάτινο σώμα επενδύθηκε μερικά και ενισχύθηκε στα άκρα του με ογκολίθους. Την διάνοιξη τεχνητού καναλιού, το οποίο σήμερα ονομάζεται Μεγάλο Ρέμα, από το φράγμα μέχρι την κοίτη του ρέματος του Αγίου Ανδριανού. Το μήκος του καναλιού είναι 1,5km περίπου. Υπολογίζουμε ότι η κατασκευή του απαιτήθηκαν εκσκαφές όγκου κ.μ. περίπου. Υπολογίζουμε ότι η κατασκευή του τεχνητού καναλιού διήρκησε περί τα 4 χρόνια και εργάζονταν σε ημερήσια βάση 100 άτομα, ενώ η κατασκευή του φράγματος πρέπει να έγινε σε ένα χρόνο και να μάλιστα την ξηρή περίοδο και αργάσθηκαν επιπλέον 33 άτομα και πολλά ζώα για τη μεταφορά των χωμάτων και των ογκολίθων. xii

13 Η εκτροπή του ρέματος ήταν απολύτως επιτυχής. Η κοίτη από το φράγμα και κατάντη αυτού έμεινε σχεδόν ανενεργή και σήμερα καλλιεργείται και ονομάζεται «Λάκισσα». Η πόλη της Τίρυνθας απαλλάχθηκε από τις πλημμύρες και τα φερτά υλικά σταμάτησαν να επιχώνουν τον θαλάσσιο χώρο. Το υδραυλικό έργο όπως σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε λειτουργεί μέχρι σήμερα. Μία δεύτερη εκτροπή της κοίτης του ρέματος του Αγίου Ανδριανού, κατάντη της εκβολής του μεγάλου ρέματος πρέπει να έγινε περί το από τους Βενετούς. Τοπογραφικές εργασίες και υπολογισμός χρόνου κατασκευής Πραγματοποιήθηκε τοπογραφική αποτύπωση του κυρίως υδατορέματος και της ευρύτερης περιοχής του φράγματος με χρήση συστήματος δορυφορικού εντοπισμού GPS (Global Positioning System). Επίσης αποτυπώθηκε και ο προστατευτικός τοίχος του φράγματος, που σώζεται μέχρι σήμερα. Στη συνέχεια, έγινε υδρολογική μελέτη και υπολογίστηκε η πλημμυρική παροχή στη θέση κατασκευής του φράγματος. Ακόμα, έγινε υπολογισμός του όγκου εκσκαφής του τεχνητού καναλιού του Μεγάλου ρέματος και του σώματος του φράγματος, έτσι ώστε να γίνει μία εκτίμηση του χρόνου που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωση των παραπάνω εργασιών. Γενικά συμπεράσματα Το αρχαίο φράγμα της Τίρυνθας και το τεχνητό κανάλι εκτροπής, κατασκευάστηκαν τον 13 ο αιώνα π.χ. για να προστατευόσουν την πόλη της Τίρυνθας από τις πλημμύρες και να αποτρέψουν την επίχωση του θαλάσσιου χώρου. Η κλίμακα των έργων που εκτελέσθηκαν είναι πολύ μεγάλη και το οικονομικό κόστος για την εποχή εκείνη σημαντικό. Πολλά από τα γεωμετρικά στοιχεία του έργου φαίνονται υπερσχεδιασμένα και δεν δικαιολογούνται από τα διαθέσιμα σήμερα υδρολογικά στοιχεία. Είναι προφανές ότι, οι απορροές των ομβρίων οι οποίες προκαλούσαν τόσο καταστροφικές πλημμύρες, ανάγκασαν τους κατοίκους να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν ένα τόσο μεγάλο και ακριβό έργο, ήταν διαφορετικές από αυτές που υπολογίζονται σήμερα. Αυτό οφείλεται κατά ένα μέρος στις κλιματικές αλλαγές xiii

14 (μείωση βροχοπτώσεων) και κατά ένα άλλο μέρος στις ανθρώπινες παρεμβάσεις στην ευρύτερη λεκάνη απορροής που άλλαξαν σημαντικά το συντελεστή απορροής τους. Το φράγμα και το κανάλι εκτροπής πέτυχαν το σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκαν, εκτρέποντας τις πλημμυρικές παροχές μακριά από την Τίρυνθα. Προσωρινά πέτυχε και την προστασία της θαλάσσιας περιοχής, αφού η επίχωση του Αργολικού κόλπου μπροστά από την Ακρόπολη συνεχίστηκε από τα θαλάσσια ρεύματα που μετέφεραν τα φερτά υλικά από τη νέα εκβολή. Παράλληλα όμως η εκτροπή του ποταμού μείωσε τους διαθέσιμους υδρευτικούς πόρους που ήταν απαραίτητοι στην πόλη και στέρησε από τον υδροφόρο ορίζοντα και κατ επέκταση από τις καλλιέργειες, μέρος της ετήσιας ανατροφοδοσίας. xiv

15 EXTENDED ABSTRACT Introduction In an Argolis s fat soil, was developed one of the most important civilisations in Ancient Greece, the Mycenaean civilisation. The reasons of acme and this decline of this culture have not been ciphered out completely by archaeologists. The prevalent opinion between archaeologists is that the acme and decline of Mycenaean civilisation is directly related with the environment and the changes that were caused by human activities. The Ancient Tiryns The low hill of Tiryns was inhabited from Neolithic Age since to the later antiquity. During Copper Age the hill was entrenched progressively. It circumvallates in Cyclopean Wall, a palace, buildings that are used by ruling class, devotional areas, depositories etc. A residential core was developed around the Citadel, which was continuously extended. The river of Tiryns was receiving rainwater of a catchment basin about 30 km² and as it crossed the Argolis s plain it met the rock of Citadel of Tiryns. At that point it was separated into two parts washing the Citadel and then led to the Argolis s gulf. Apart from the beneficial effects in residents life (the sweet water s existence round the Citadel, enrichment of underground aquifer etc) the river also caused serious problems. Archaeologists located traces from important floods that caused extensive destructions in the city. Furthermore, the sediments that was transported by the river and they remained in the marine space in front of Citadel decreasing the depth of sea and making the boats approach prohibitive. Large agricultural areas became inappropriate for cultivation due to the largeness of sediments whereas other areas transformed into marshes. The floods intensified afterwards B.C. due to the around hills deforestation that was the result of extension and intensifying of stock farming and logging, for covering the needs of continuously increasing population. xv

16 Nowadays, the Citadel of Ancient Tiryns constitutes one of the most important archaeological areas of Argolis and it has been included in the list of monuments of world culture by UNESCO. The Ancient Tiryns s Dam and its tendentiousness At the Eastern periphery of Argolis s field in the river bed of Big Flume, two kilometres eastwards of New Tiryns and about five kilometres from the citadel of Tiryns has been located a unique infrastructure work of 13th B.C. century, the Mycenaean Dam of Ancient Tiryns. Afterwards series of devastating floods and the people watching the coastline in front of the hill of Citadel being removed and transformed Tiryns from beach to a Mediterranean city, residents drew to materialise a large hydraulic infrastructure work. That work pertained to the deviation of Tiryns s flume in that adjacent bank of Saint Andrianos. The work of deviation included: The manufacture of earthen dam with about 10m height and 100m length in the Tiryns s river bed. The total bulge of dam is calculated in m ³. The earthen dam was enhanced partially and was strengthened by blocks of stone. The opening up of an artificial channel that nowadays is named as Big Stream, from the dam up to the river bed of Saint Andrianos. The length of channel is about 1.5 km. It is estimated that for its construction needs were required excavations of about m ³. It is estimated that the construction of the artificial channel lasted about four years when one hundred individuals were working in daily base, while the construction of dam should have been achieved in one year and during a dry period of the year and thirty three individuals and a lot of animals were worked for the transport of soil and blocks of stone. xvi

17 The deviation of flume was absolutely successful. The river bed from the dam and downriver was remained almost inactive and nowadays is cultivated and is named "Lakissa". The city of Tiryns was exempted by the floods and the sediments stopped to embank the marine area. The hydraulic infrastructure work as it was drawn and manufactured functions to this day. A second deviation of flume s river bed of Saint Andrianos, downriver the estuary of Big Flume should have become in B.C. from Venetians. Topographic works and calculation of manufacturing time A charting was accomplished chiefly in water flume and in wider region of dam with the use of Global Positioning System (GPS). Furthermore, the protective wall of dam was charted, which is saved to this day. Following, a hydrologic study took place and the flood s flow-off was calculated in the place of dam s construction. Additionally, a calculation of excavation s volume of the artificial channel of Big Flume and of dam s body became in order to be estimated the time that was required for the completion of work. General conclusions The ancient dam of Tiryns and the artificial channel of deviation were manufactured in 13 th B.C. century in order to protect the city of Tiryns from floods and obviate the danger of marine s area embankment. The scale of work that was executed is large and the economic cost for that period of time important. Many of the geometric elements of this infrastructure work appear to be extra designed and they are not justified by the current available hydrologic elements. It is obvious that the flow-off of surface water that caused such devastating floods, forced the residents to draw and to materialise a large and an expensive work and they were also different from those that are calculated nowadays. This is owed at a part in the climatic changes (reduction of rainfalls) and at another part in the human interventions in the wider catchment basin that changed considerably their factor of flow-off. xvii

18 The dam and the channel of deviation achieved the aim for which they were manufactured, diverting the floods far away from Tiryns. Temporarily, they also achieved the protection of marine area, as the embankment of Argolis s gulf in front of Citadel was continued by the marine streams that transported the sediments from the new estuary. In parallel the river s deviation decreased the available hydraulic resources that were essential in the city and it deprived the aquifer and by extension the cultivation from a part of annual re-supply. xviii

19 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ελλάδα είναι εξαιρετικά ορεινή χώρα, αφού τα δύο τρίτα της επιφάνειάς της έχουν κλίση 3-65%, γι αυτό και οι λιγοστές περιοχές που διαθέτουν ανάγλυφο κατάλληλο για εντατική γεωργική χρήση έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξή της και έγιναν κέντρα πολιτισμικής ανάπτυξης. Οι μεγαλύτερες επίπεδες επιφάνειες στην ηπειρωτική Ελλάδα συναντώνται στις αποκαλούμενες πόλγες, δηλαδή σε κλειστές λεκάνες που περικλείονται από όρη. Πρόκειται για λεκάνες εισροής υδάτων στα καρστικά όρη των Βαλκανίων, στην επιφάνεια των οποίων η εναπόθεση ιζημάτων επί μακρά διαστήματα δημιούργησε εξαιρετικά γόνιμο έδαφος. Ανάλογες περιοχές είναι αυτές που δημιουργούνται από προσχώσεις ποταμών, οι οποίες επεκτείνονται σε βάρος της θάλασσας. Όπου η γη ήταν εύφορη και παρείχε μεγάλη ποσότητα αγαθών σε όλη την διάρκεια του χρόνου, επέτρεπε την συγκέντρωση μεγάλου αριθμού μόνιμων κατοίκων, οι οποίοι οργανώνονταν σε μικρούς οικισμούς ή σε μεγάλες πόλεις. Εάν το έδαφος ήταν αποδοτικό και επέτρεπε εντατική καλλιέργεια, σε συνδυασμό με το εμπόριο και με άλλους παράγοντες, οι πόλεις ισχυροποιούνταν και ανέπτυσσαν αξιόλογο πολιτισμό. Στην εικόνα 1.1 φαίνονται προσχωσηγενείς περιοχές της νότιας Ελλάδας οι οποίες στήριξαν ισχυρές πόλεις που έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά τους αρχαίους χρόνους. Οι περιοχές αυτές έχουν ερευνηθεί επαρκώς από τους αρχαιολόγους, οι οποίοι έχουν καταλήξει σε ορισμένα συμπεράσματα για την αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος και της παραγωγικότητας του εδάφους στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Στην εικόνα 1.2 φαίνονται οι πόλεις της δυτικής Πελοποννήσου, οι οποίες άκμασαν κυρίως λόγω των έφορων εδαφών τα οποία καλλιεργούσαν εντατικά. Ειδικότερα στο Αργολικό πεδίο, φαίνονται οι οικισμοί οι οποίοι είχαν ακμάσει από την εποχή του χαλκού. 8

20 Εικόνα 1.1: Περιοχές της νότιας Ελλάδας με ιζηματογενείς εύφορες γαίες γύρω από τις οποίες αναπτύχθηκαν σημαντικοί οικισμοί και έχουν μελετηθεί αρχαιολογικά. Πηγή: Εικόνα 1.2: Σημαντικοί οικισμοί της δυτικής Πελοποννήσου που αναπτύχθηκαν από την εποχή του χαλκού, λόγω της ύπαρξης εύφορων εδαφών. Πηγή: : 9

21 Στην περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας, αναπτύχθηκε ένας από τους πλέον σημαντικούς πολιτισμούς της αρχαίας Ελλάδας, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός. Οι λόγοι της ακμής και της παρακμής του πολιτισμού αυτού δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί τελείως από τους αρχαιολόγους, παρόλο που η ευρύτερη έκταση έχει ερευνηθεί αρχαιολογικά σε βάθος. Η επικρατούσα άποψη μεταξύ των αρχαιολόγων είναι ότι, η άνθιση και η πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού έχουν άμεση σχέση με το περιβάλλον και τις αλλαγές που αυτό υπέστη από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στο εύφορο Αργολικό πεδίο η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φώς ευρήματα που πιστοποιούν ότι η περιοχή κατοικείτο χρόνια πριν. Την νεολιθική εποχή είχαν αναπτυχτεί οι πρώτοι οικισμοί. Μέχρι το π.χ. οι οργανωμένοι οικισμοί ήταν ελάχιστοι (2 έως 3). Μετά το έτος αυτό όμως σημειώνεται ένα άλμα στην πληθυσμιακή αύξηση, δημιουργήθηκαν 17 οικισμοί και ο αριθμός τους μαζί με το μέγεθος συνεχίζει να αυξάνεται μέχρι το π.χ. Η γη καλλιεργείται εντατικά και η ανάγκες σε κρέας, μαλλί και δέρμα αυξάνονται. Οι γύρω λόφοι αρχίζουν και κατοικούνται (οι κάτοικοι εκτός της πεδιάδας ονομάζονται περίοικοι ), κυρίως από βοσκούς που εκτρέφουν πρόβατα και γίδια σε συνεχώς αυξανόμενο αριθμό. Τα δάση αποψιλώνονται, τόσο για την προμήθεια της ξυλείας που χρησιμοποιείτο στις κατασκευές, όσο και για να δώσουν την θέση τους σε βοσκοτόπια. Οι ανασκαφές στην περιοχή των λόφων, έφεραν στο φώς κεφαλές εκατοντάδων τσεκουριών υλοτομίας από σκληρή πέτρα. Οι Μυκήνες και η Τίρυνθα αναπτύσσονται και ισχυροποιούνται. Τα πρώτα σημάδια όμως της εδαφικής διάβρωσης κάνουν την εμφάνισή τους ήδη από το π.χ. Στις λεκάνες που τροφοδοτούν τους χείμαρρους η βλάστηση έχει μειωθεί, ο όγκος των ομβρίων που απορρέουν γίνεται μεγαλύτερος, και ο ρυθμός διάβρωσης του εδάφους εντονότερος. Στην περιοχή της Τίρυνθας ο ποταμός κατά καιρούς πλημμυρίζει και καλύπτει την πεδιάδα με φερτά υλικά που έχουν ανιχνευτεί και καταγραφεί από τους αρχαιολόγους. Κατά τα πρώτα στάδια τα πάχη των στρωμάτων που σχηματίζονται από τις φερτές ύλες είναι λεπτά και ευπρόσδεκτα από τους αγρότες, διότι φέρνουν νέα συστατικά που βελτιώνουν την απόδοση των φυτών. Οι καταστροφές των 10

22 καλλιεργειών αλλά και των οικισμών εξ αιτίας των πλημμυρών δεν είναι συχνές και όποτε συμβαίνουν έχουν περιορισμένη έκταση. Η υποβάθμιση όμως των ορεινών λεκανών συνεχίζεται, οι πλημμύρες εμφανίζονται σε μικρότερα χρονικά διαστήματα και είναι πιο απειλητικές, η πεδιάδα κατακλύζεται πιο συχνά καταστρέφοντας τις καλλιέργειες, το επιφανειακό έδαφος ξεπλένεται και δημιουργούνται τοπικά έλη που φέρνουν αρρώστιες. Τα πρώτα σημάδια καταστροφικών πλημμυρών, που χτύπησαν και τις κατοικημένες περιοχές γύρω από την Τίρυνθα ανιχνεύονται ήδη από το π.χ. Συγχρόνως η θάλασσα μπροστά από την πόλη αρχίζει και επιχώνεται, κάνοντας την ακτογραμμή να απομακρύνεται. Η πρώτη αντίδραση των κατοίκων που είχε στόχο κυρίως την προστασία των καλλιεργειών, ήταν η κατασκευή ορισμένων έργων διαχείρισης των ορεινών λεκανών απορροής, κυρίως λίθινων αναβαθμών, για την συγκράτηση των φερτών και την καθυστέρηση της απορροής. Τέτοιοι αναβαθμοί έχουν εντοπισθεί από τους αρχαιολόγους στις μισγάγγειες που κατεβαίνουν από τις πλαγιές των λόφων γύρω από την Τίρυνθα. Τα έργα αυτά όμως δεν ήταν ικανά να σταματήσουν την υποβάθμιση του εδάφους. Η διάβρωση της πεδιάδας συνεχιζόταν και σε αυτό συνέβαλε και η ευρεία πλέον χρήση του άροτρου. Περί το π.χ. μια πολύ μεγάλη πλημμύρα (ή μία σειρά μεγάλων πλημμυρών) πιθανόν σε συνδυασμό και με κάποιο σεισμό, ο οποίος επέτεινε τα καταστροφικά αποτελέσματα της πλημμύρας, προκλήθηκαν μεγάλες ζημιές στην πόλη, ακόμα και μέσα στην Ακρόπολη. Τεράστιες καλλιεργήσιμες εκτάσεις σκεπάσθηκαν από παχύ στρώμα λάσπης. Οι κάτοικοι της Τίρυνθας αποφάσισαν να λάβουν πολύ δραστικότερα μέτρα. Σχεδίασαν και κατασκεύασαν, σε σύντομο χρονικό διάστημα, ένα φράγμα στην κοίτη του ποταμού της Τίρυνθας, το οποίο σε συνδυασμό με ένα τεχνητό κανάλι μήκους 1,5 χλμ. περίπου, εξέτρεπε την ροή στην παρακείμενη κοίτη του χειμάρρου του Αγ. Αδριανού. Ήταν ένα μεγαλειώδες έργο, τόσο για το μέγεθός του, όσο και για τον σχεδιασμό του (επιλογή θέσης του φράγματος, χάραξη οριζοντιογραφική και σε μηκοτομή του τεχνητού καναλιού, κλπ.). Το έργο εξυπηρέτησε πλήρως τον σκοπό του. Η πόλη της Τίρυνθας προστατεύθηκε από τις 11

23 πλημμύρες και τα φερτά υλικά του ποταμού δεν εξέβαλαν στην θάλασσα μπροστά από την πόλη, αλλά μερικά χιλιόμετρα νοτιότερα. Είναι ένα μεγαλειώδες έργο που λειτουργεί ακόμα και σήμερα, σε πείσμα όλων των επεμβάσεων που έχει υποστεί κατά την τρισχιλιετή και πλέον ζωή του, με τις μεγαλύτερες να έχουν συμβεί πρόσφατα, από την σύγχρονη Ελληνική πολιτεία. Χιλιάδες κυβικά μέτρα χώματος εκσκάφτηκαν και μεταφέρθηκαν, το σώμα του φράγματος αγκυρώθηκε καλά στο προσεκτικά επιλεγμένο βραχώδες υπόβαθρο. Μεγάλες πέτρες χτίστηκαν με την Μυκηναϊκή τεχνική για την προστασία του ποδός του φράγματος και για την επένδυσή του. Η θέση του φράγματος είναι τέτοια που εκτρέπει τα 4/5 της λεκάνης απορροής του ρέματος της Τίρυνθας προς το ρέμα του Αγ. Αδριανού. Το οικονομικό κόστος πρέπει να ήταν δυσβάστακτο. Αυτό το τεράστιο έργο πέτυχε να ανακάμψει την πορεία παρακμής της Τίρυνθας; Σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες, ίσως συνέβαλε στην επιβράδυνση της παρακμής, σε καμία όμως περίπτωση δεν αποκατέστησε την διαταραγμένη περιβαλλοντική ισορροπία και η Τίρυνθα συνέχισε να παρακμάζει ώσπου εγκαταλείφτηκε από τους κατοίκους της. Η ακτογραμμή μπροστά από την Τίρυνθα συνέχισε να απομακρύνεται, με αργότερο βέβαια ρυθμό από ότι προηγούμενα, αφού τα θαλάσσια ρεύματα που ήταν παράλληλα προς την ακτή είχαν βόρεια κατεύθυνση και μετάφεραν μεγάλο μέρος των φερτών της νέας εκβολής του ποταμού και πάλι μπροστά από την πόλη. Κάποτε η Τίρυνθα ήταν παραθαλάσσια πόλη και επισκέψιμη από πλοία, σήμερα απέχει από την θάλασσα περί τα 2,5 χλμ. Οι πλημμύρες σταμάτησαν να απειλούν την πόλη της Τίρυνθας, εμφανίσθηκε όμως ένας άλλος αρνητικός παράγοντας, που οφείλεται στην κατασκευή του φράγματος. Κάποτε κοντά στην Ακρόπολη της Τίρυνθας και από τις δύο πλευρές της, αρκετές μέρες τον χρόνο, έτρεχαν τα νερά του ποταμού παρέχοντας τις απαιτούμενες ποσότητες νερού. Όσο οι λεκάνες απορροής ήταν δασωμένες, οι πλημμύρες ήταν σπάνιες και μικρής έντασης. Ο κάτω ρους του ποταμού τροφοδοτούσε και τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα που αποτελείτο από προσχώσεις και παρείχε την απαραίτητη υγρασία στις καλλιέργειες. 12

24 Μετά την εκτροπή της κοίτης το νερό δεν έφθανε πια στους πρόποδες του λόφου της Ακρόπολης και η τροφοδοσία του υδροφόρου ήταν πολύ φτωχή. Το πόσιμο και το αρδευτικό νερό αντλείτο πλέον αποκλειστικά από πηγάδια. Το βάθος των πηγαδιών ήταν 2,0 έως 2,50 μ. ώστε να παραμένουν τουλάχιστον 0,50 μ. πάνω από την στάθμη της θάλασσας. Ήταν αρκετό το νερό για να στηρίξει τον σχετικά μεγάλο αστικό και γεωργικό πληθυσμό της πόλης; Κατά πάσα πιθανότητα όχι. Η ακμή και η παρακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού και ειδικότερα της πόλης της Τίρυνθας συνδέεται άμεσα με την υποβάθμιση που υπέστη το περιβάλλον από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η κατασκευή του φράγματος της Τίρυνθας και του καναλιού εκτροπής, έργα μεγαλειώδη που προκαλούν ακόμα και σήμερα τον θαυμασμό, δεν στάθηκαν ικανά να αντιστρέψουν τα εκφυλιστικά φαινόμενα που ακολούθησαν την ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ περιβάλλοντος και ανθρώπου. Η παρούσα εργασία φιλοδοξεί να συνεισφέρει, έστω και ελάχιστα, στην εμπέδωση της άποψης ότι, η τεχνολογία πρέπει να είναι στην υπηρεσία του περιβάλλοντος και να προλαβαίνει την καταστροφή του. Η χρήση της τεχνολογίας για την ανάταξη ενός βαριά πληγωμένου περιβάλλοντος, είναι αναποτελεσματική. Αυτό τουλάχιστον συνέβη στην περίπτωση του φράγματος της Τίρυνθας. 13

25 1.1 Ιστορική ανασκόπηση κατασκευής φραγμάτων Η κατασκευή φραγμάτων ξεκίνησε πολύ παλιά, πριν από 6000 χρόνια περίπου, όταν ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να καλύψει τις ανάγκες του για νερό κατασκεύασε τα πρώτα χωμάτινα φράγματα. Το αρχαιότερο γνωστό χωμάτινο φράγμα στον κόσμο χτίστηκε το 4000 π.χ. περίπου στην πόλη Jawa της Ιορδανίας (Kerisel, 1985). Από τα αρχαιότερα θεωρείται επίσης το φράγμα Sadd el-kafara (Εικόνα 1.1α) που κατασκευάστηκε στην Αίγυπτο την περίοδο π.Χ (Singh and Varshney, 1995). Στην Ελλάδα το αρχαιότερο γνωστό φράγμα είναι στην Μυκηναϊκή Αργολίδα (Τίρυνθα, Εικόνα 1.3(α)&(β)) (Balcer, 1974; Zangger, 1993), και το οποίο είναι περισσότερο γνωστό από Τηλεκάρτα. Εικόνα 1.3: (α) Φράγμα Sadd el-kafara (Αίγυπτος, από Schnitter, 1994) και (β) Μυκηναϊκό φράγμα Τίρυνθας όπως διασώζονται σήμερα. Πηγή: (β) (α) 14

26 Με την πάροδο του χρόνου οι διαστάσεις των φραγμάτων γίνονταν μεγαλύτερες και οι τεχνικές κατασκευής τους συνεχώς βελτιώνονταν κυρίως λόγω της καλύτερης κατανόησης των ιδιοτήτων των υλικών κατασκευής. Η συμβολή της γεωλογίας στο σχεδιασμό φραγμάτων είναι εξαιρετικά σημαντική (Μουτάφης, 1991), το ίδιο και η ανάπτυξη της γεωτεχνικής μηχανικής. Η συμβολή του Terzaghi (1925) ειδικότερα αποδείχθηκε σταθμός στην κατανόηση της συμπεριφοράς αυτής της κατηγορίας φραγμάτων. (Διδακτορική διατριβή Στυλιανή Πυθαρούλη Πολιτικού Μηχανικού, MSc.) 1.2 Μυκηναϊκά Υδραυλικά Έργα. Στόχοι και Τρόπος Λειτουργίας. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα αρχαιολογικά ευρήματα, η ακμή των τεχνικών έργων ύδρευσης των Μυκηναίων στην Πελοπόννησο και των Μινύων στη Βοιωτία και τη Θεσσαλία τοποθετείται χρονολογικά στον 14 ο και 13 ο αιώνα π.χ. Τα συστήματα εκμετάλλευσης της περιοχής εκείνης είναι πρωτόγνωρα και μοναδικά στην Ευρώπη, είχαν δε ως κύριο στόχο την απόκτηση και την εξασφάλιση καλλιεργήσιμων γαιών και τη βελτίωση της ποιότητας του εδάφους, με τον έλεγχο της θέσης και του μεγέθους των λιμνών που σχηματίζονταν. Αποτελέσματα των τεχνικών παρεμβάσεων ήταν τα προηγμένα εγγειοβελτιωτικά έργα, που εξασφάλιζαν απορροή των υδάτων από κατοικημένες και καλλιεργήσιμες περιοχές, σε περιόδους πλημμυρών. Τα εγγειοβελτιωτικά έργα αφορούσαν σε επιλεγμένα τμήματα των κλειστών λεκανών, ενώ η κατά περιόδους αποξήρανση ολόκληρου του πυθμένα της πεδιάδας αποτελούσε μάλλον δευτερεύοντα στόχο των έργων. Αν και κάθε περιοχή παρουσιάζει τις δικές της τοπογραφικές ιδιομορφίες, που απαιτούν ανάλογη λύση, οι συγκριτικές παρατηρήσεις επιτρέπουν τη συναγωγή γενικών συμπερασμάτων ως προς τις μεθόδους, τα κριτήρια σχεδιασμού και τον τρόπο εκτέλεσης των έργων. Ήταν η τεχνική των λεκανών, που έγκειται κατά βάση στην κατασκευή φραγμάτων ή υδατοφρακτών μικρού ύψους, αλλά συχνά μεγάλου πλάτους και κυρίως μήκους το οποίο σε ορισμένες περιπτώσεις έφτανε σε μερικά χιλιόμετρα. Τα φράγματα είχαν κατά κανόνα ύψος 2-3μ. και κατ ανώτατο όριο 5μ. Το μήκος των φραγμάτων κυμαίνεται μεταξύ 250 και 2500μ., ενώ ο όγκος των 15

27 υδάτων που συγκρατούσαν έφθανε, ανάλογα με το μέγεθος της τεχνητής λίμνης, από 2 έως 20 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα στις λεκάνες ήταν η εξασφάλιση της απορροής. Για το σκοπό αυτό ήταν απαραίτητη η διεύρυνση των σημείων απορροής στις καταβόθρες και η προστασία από ιζήματα και φερτά υλικά, καθώς και η διάνοιξη των αγωγών προς τα σπήλαια βαθιά μέσα στο βουνό. Σε περίπτωση σεισμού, βέβαια, δεν υπήρχε τρόπος να προστατευθούν οι καταβόθρες από κατολισθήσεις. Στα αρχαία κείμενα γίνεται συχνά αναφορά σε καταστροφές από σεισμούς, πολύ συχνότερα απ ότι στην επιτυχία των προϊστορικών εγγειοβελτιωτικών έργων. Τα θεαματικότερα τεχνικά έργα της μυκηναϊκής εποχής είναι οι μεγάλοι αγωγοί, κυρίως της Κωπαΐδας, αλλά και της κοιλάδας του Φενεού, καθώς και της Τίρυνθας. Οι πλευρές των αγωγών προστατεύονται από τεράστια κυκλώπεια τείχη. Οι αγωγοί χρησιμοποιούνταν για την εκτροπή και απορροή πλημμυρισμένων ποταμών, τα νερά των οποίων κατέληγαν κατευθείαν στις υπόγειες δεξαμενές ή στα φράγματα. Αγωγοί απορροής με κοίτη από λιθοδομή, που αποσκοπούσαν στην άμεση αποξήρανση ελωδών περιοχών, καθώς και μικρότερα αυλάκια για την κένωση των ενδιάμεσων πόλντερ (πόλντερ = χερσαία έκταση που ανακτήθηκε τεχνητά από την θάλασσα (σπανιότερα από έλη, λίμνες κ.λπ.), περικυκλούμενη από προσχώματα, ώστε να αποξηρανθεί και να καλλιεργηθεί. Τεχνητή λεκάνη. Κυρίως απαντά στην Ολλανδία.) συμπληρώνουν τον κατάλογο των τεχνικών έργων της εποχής. 16

28 Εικόνα 1.4: Χάρτης της Ελλάδας με ένδειξη των περιοχών που ερευνήθηκαν (πόλγες, κλειστές λεκάνες) Πηγή: Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των υδραυλικών έργων ήταν ο αυτοματισμός τους. Μετά την κατασκευή τους χρειάζονταν μόνο εργασίες συντήρησης και όχι υποστήριξη. Η εκτροπή, η απορροή, η συγκράτηση, η εκχείλιση και η εκκένωση γίνονταν αυτόματα. Βλάβες στη λειτουργία ανέκυπταν μόνο από βλάβες που επέφερε μία μεγάλη πλημμύρα στις επίγειες κατασκευές ή από απόφραξη των καταβοθρών, 17

29 προβλήματα που μπορούσαν να τεθούν υπό έλεγχο, τουλάχιστον όσον αφορά την προγραμματισμένη απορροή. Άλλο πρόβλημα, που με την πάροδο του χρόνου λάμβανε ενοχλητικές διαστάσεις, ήταν η εναπόθεση ιζημάτων και η επίχωση των τεχνιτών λιμνών μέχρι πλήρους εξάλειψης, γεγονός που τελικά αναιρούσε το όλο σύστημα. Τα περισσότερα τεχνικά έργα ύδρευσης επέζησαν πολύ μετά το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου, μέχρι το 100 π.χ. περίπου. Ο περίφημος ερευνητής και περιηγητής της αρχαιότητας Παυσανίας είδε τη διπλή λεκάνη του Ορχομενού Καφυών (έργο της 2 ης χιλιετίας π.χ.) να λειτουργεί ακόμα. Ο τρόπος λειτουργίας μιας λεκάνης είναι ο εξής: Κατά την περίοδο των κυρίων βροχοπτώσεων, τις παραμονές του χειμώνα, η λεκάνη συνέχισε να πλημμυρίζει, ακόμα και μετά την κατασκευή των τεχνικών έργων. Υποθέτουμε ότι η ύγρανση αυτή του εδάφους θεωρούνταν ευπρόσδεκτη. Μετά τη φυσική εκκένωση της πεδιάδας και την περίοδο του παγετού στη μέση του Χειμώνα, όταν έλιωναν τα χιόνια, την άνοιξη, έμπαινε σε λειτουργία το τεχνικό έργο. Το νερό είτε απέρρεε στις καταβόθρες μέσω των μεγάλων αγωγών, είτε αποθηκεύονταν στις τεχνητές λίμνες. Έτσι, οι τεχνητές λεκάνες έμεναν στεγνές για γεωργική εκμετάλλευση και η ευαίσθητη φάση ανάπτυξης των ωφέλιμων φυτών είχε τεθεί υπό έλεγχο. Κατά την έναρξη των βροχοπτώσεων οι εγκαταστάσεις λειτουργούσαν και πάλι με τον ίδιο τρόπο. Οι φθινοπωρινές εργασίες στα πόλντερ, ο θερισμός και η σπορά, μπορούσαν τώρα να εκτελεστούν χωρίς εμπόδια. Το αποθηκευμένο νερό όσο δεν είχε εξατμιστεί ή διαρρεύσει, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στις πρώτες ημέρες του θέρους για πότισμα. Ο πυθμένας των τεχνητών λιμνών, που είχε αποξηρανθεί στα μέσα του καλοκαιριού, σπέρνονταν με ζωοτροφή ως βοσκότοπος. 18

30 1.3 Διάρθρωση της Εργασίας Η εργασία περιλαμβάνει συνολικά οκτώ κεφάλαια και ένα παράρτημα με σχέδια. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μία εισαγωγή στο αντικείμενο της εργασίας και μία ιστορική ανασκόπηση για τα Μυκηναϊκά υδραυλικά έργα τους στόχους και τον τρόπο λειτουργίας τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο, πραγματοποιείται η αρχαιολογική τεκμηρίωση. Παρατίθεται ο χαρακτηρισμός των δύο αρχαιολογικών χώρων (της Ακρόπολης της Τίρυνθας και του Αρχαίου φράγματος της Τίρυνθας). Επίσης γίνεται αναφορά στην ιστορία της Αρχαίας Τίρυνθας και πραγματοποιείται μία πρώτη προσέγγιση του μνημείου και του έργου εκτροπής του ρέματος της Τίρυνθας. Όλη η ανάλυση του κεφαλαίου στηρίζεται σε καθαρά βιβλιογραφική πληροφορία, από προσεγγίσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν, κυρίως από Γερμανούς αρχαιολόγους. Στο τρίτο κεφάλαιο, πραγματοποιείται η κατασκευαστική και γεωμετρική τεκμηρίωση του φράγματος, με τη χρήση τοπογραφικών μεθόδων. Ακόμα γίνεται εκτενής αναφορά για την σημερινή κατάσταση του μνημείου. Τέλος γίνεται ένας υπολογισμός του όγκου του φράγματος και του όγκου εκσκαφής του Μεγάλου Ρέματος για να γίνει στη συνέχεια μία εκτίμηση του χρόνου που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωση των εργασιών, της εκτροπής του ρέματος της Τίρυνθας και την κατασκευή του φράγματος. Στο τέταρτο κεφάλαιο, πραγματοποιείται η γεωλογική τεκμηρίωση του φράγματος. Αναφέρονται γεωμορφολογικά στοιχεία, έρευνες και εκτιμήσεις γεωαρχαιολόγων. Τέλος αναφέρονται οι μετακινήσεις της περιοχής της Τίρυνθας και υποθέσεις για την πρόσχωση του κόλπου της Τίρυνθας. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αναφέρεται η σκοπιμότητα του Μυκηναϊκού φράγματος της Τίρυνθας σύμφωνα με παλαιότερες έρευνες και εκτιμήσεις. 19

31 Στο έκτο κεφάλαιο, παρατίθενται στοιχεία για την κλιματική εξέλιξη του πλανήτη και από τη Μεσολιθική Εποχή και σύγχρονη εποχή. Στο έβδομο κεφάλαιο, πραγματοποιείται η υδρολογική τεκμηρίωση του μνημείου. Επίσης αναφέρονται οι μέθοδοι αποτύπωσης της ευρύτερης περιοχής του φράγματος και υπολογίζεται η πλημμυρική παροχή. Στο όγδοο κεφάλαιο, συνοψίζονται τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την τεκμηρίωση σχετικά με τη σκοπιμότητα του μνημείου. Το παράρτημα, περιλαμβάνει χάρτες οι οποίοι προέκυψαν από την έρευνα που έγινε καθ όλη τη διάρκεια της μεταπτυχιακής εργασίας και ο χάρτης που προέκυψε από τις τοπογραφικές εργασίες στην ύπαιθρο. 20

32 2. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 2.1 Χαρακτηρισμός Αρχαιολογικών χώρων Χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης της Τίρυνθας Με την Υπουργική Απόφαση /4753/ ΦΕΚ 241/Β/ , και με τίτλο «Χαρακτηρίζομεν ως αρχαιολογικό χώρο έκτασιν εις ακτίνα (150) εκατόν πενήντα μέτρων πέριξ της Ακροπόλεως Τίρυνθος» (ΚΝ 5351/1932, άρθρο 52), έγινε ο καθορισμός του Αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη της Τίρυνθας και ο καθορισμός των ζωνών Α και Β. Το 1991 το παραπάνω ΦΕΚ συμπληρώθηκε με την Υπουργική Απόφαση που ακολουθεί: ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ04/12613/696/ ΦΕΚ 379/Β/ "Για την αποτελεσματικότερη προστασία και ανάδειξη του σημαντικότατου αρχαιολογικού χώρου Τίρυνθας Ν. Αργολίδας και της φυσιογνωμίας του, καθορίζονται στο σύνολο της ελεγχόμενης από πλευράς αρχαιολογικού Νόμου περιοχής (όπου εκτείνονται αρχαιότητες διαφόρων περιόδων και δεσπόζουν τα ερείπια της Μυκηναϊκής Ακρόπολης της Τίρυνθας) ζώνες προστασίας Α και Β ως εξής: I) Ζώνη Α. Καθορίζεται ως αδόμητη Ζώνη Α απόλυτης προστασίας του αρχαιολογικού Χώρου Τίρυνθας η περιοχή η οποία περικλείεται από τη γραμμή που ενώνει τα σημεία 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 1 και ορίζεται από τα ακόλουθα όρια όπως έχει σημειωθεί στον χάρτη 1: 2500 που συνοδεύει την Απόφαση: Νότιο όριο: Αρχίζει από τη συμβολή του αγροτικού δρόμου των Τεχνικών Σχολών Τίρυνθας, που οδηγεί στον Βάλτο, με τις γραμμές του ΟΣΕ, με κατεύθυνση προς ανατολάς, συναντά τον Εθνικό δρόμο Άργους-Ναυπλίου, συνεχίζει σε ευθεία γραμμή και συναντά τον αγροτικό δρόμο προς Ραμαντάνι, τον οποίο ακολουθεί προς νότο σε μήκος 70 μέτρων, όπου συμβάλλει άλλος αγροτικός δρόμος, τον οποίο ακολουθεί προς ανατολάς σε απόσταση 220 μ. (σημεία 1, 2, 3). 21

33 Ανατολικό όριο: Αρχίζει από το ανατολικό σημείο που ορίζει και τελειώνει το νότιο όριο, ακολουθεί κατεύθυνση προς βορρά, όπου συναντά τον παράλληλο δρόμο με το ρέμα μέχρι τον πρώτο αγροτικό δρόμο, που συμβάλλει σ αυτόν, όπου τελειώνει το ανατολικό όριο (σημείο 4, 5). Βόρειο όριο: Αρχίζει από το βόρειο σημείο που ορίζει και τελειώνει το ανατολικό όριο, ακολουθεί κατεύθυνση προς βορρά σε μήκος 110 μέτρων, συνεχίζει με κατεύθυνση προς δυτικά, όπου συναντά τον Εθνικό δρόμο Άργους-Ναυπλίου και σε σημείο που απέχει 300 μέτρα από την συμβολή του δρόμου προς Αργολικό και Εθνικής οδού Άργους-Ναυπλίου, και από το σημείο αυτό ακολουθεί κάθετη κατεύθυνση, όπου συναντά τις γραμμές του ΟΣΕ (σημεία 5, 6, 7, 8, 9). Δυτικό όριο: Οι γραμμές του ΟΣΕ από το δυτικό σημείο του Νότιου ορίου ακολουθούν βόρεια κατεύθυνση μέχρι το δυτικό σημείο, που ορίζει το βόρειο όριο (σημεία 1, 9). Εικόνα 2.1: Οριοθετούμενη Ζώνη Α απόλυτης προστασίας του Αρχαιολογικού Χώρου Τίρυνθας Πηγή: listedmonuments.culture.gr 22

34 Τα παραπάνω σημεία αντιστοιχούν στις ακόλουθες ανά ζεύγη συντεταγμένες: Χ Ψ Πίνακας 2.1: Συντεταγμένες τις οριοθετημένης Ζώνης Α Στην οριοθετούμενη Ζώνη Α απόλυτης προστασίας του Αρχαιολογικού Χώρου Τίρυνθος καθορίζονται οι εξής χρήσεις γης: Απαγορεύεται η δόμηση, η ίδρυση λατομείων καθώς και οποιαδήποτε κατασκευή, για την οποία απαιτείται ή δεν απαιτείται άδεια της αρμόδιας πολεοδομικής αρχής. Επιτρέπεται μόνο η υφισταμένη αγροτική χρήση, η οποία είναι κυρίως δενδροκαλλιέργεια εσπεριδοειδών. Το πότισμα θα γίνεται με επιφανειακούς σωλήνες (τεχνητή βροχή) ή με αυλάκια που θα ανοίγονται κατά μήκος της μιας πλευράς του κτήματος, σε βάθος μέχρι 0,50 μ. Η αύξηση του βάθους θα γίνεται κατά περίπτωση ανάλογα με την κλίση του εδάφους και ύστερα από τη σύμφωνη γνώμη της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων. ΙΙ. Ζώνη Β. Ορίζεται από τα ακόλουθα όρια, όπως έχει σημειωθεί στο χάρτη με τελεία και διακεκομμένη γραμμή: 23

35 Αρχίζει από την εκβολή του ρέματος Ραμαντάνι, διασχίζει την κοίτη του μέχρι την συμβολή του με τον αγροτικό δρόμο Ν. Τίρυνθας-Ναυπλίου, συνεχίζει προς Βορρά μέχρι το ύψος του σύγχρονου Νεκροταφείου Ν. Τίρυνθας, συνεχίζει μέχρι το ύψωμα του Αγίου Γεωργίου, ακολουθεί την κοίτη του ρέματος Αγίου Γεωργίου μέχρι την εκβολή στην θάλασσα και από εκεί ακολουθεί την παραλία του βάλτου μέχρι το σημείο εκβολής του ρέματος Ραμαντάνι. Στην Ζώνη Β η Υπηρεσία μας θα επιτρέπει τη δόμηση με ειδικούς όρους και περιορισμούς, οι οποίοι θα διατυπωθούν σε υπό έκδοση Απόφασή μας, που θα προωθηθεί για θεσμοθέτηση στο συναρμόδιο Υπουργείο Χωροταξίας Περιβάλλοντος και Δημ. Έργων. Οποιαδήποτε δραστηριότητα στη Ζώνη αυτή θα επιτρέπεται μόνο εφόσον έχει την προβλεπόμενη από τις σχετικές διατάξεις του ΚΝ 5351/32 "Περί Αρχαιοτήτων" προηγούμενη έγκριση της Υπηρεσίας μας και την επίβλεψη της αρμόδιας Δ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ναυπλίου για την προστασία των περιλαμβανομένων στο τμήμα αυτό αρχαιοτήτων" Χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου της περιοχής του Μυκηναϊκού φράγματος Το Αρχαίο Μυκηναϊκό φράγμα της Τίρυνθας χαρακτηρίστηκε πολύ αργότερα από την Ακρόπολη της Τίρυνθας και συγκεκριμένα μετά από 11 χρόνια. Με την Υπουργική Απόφαση περί χαρακτηρισμού αρχαιολογικών χώρων και με αριθμό : ΥΑ 3888/ ΦΕΚ 168/Β/ , αποφασίστηκαν τα παρακάτω: "Αποφασίζομεν όπως χαρακτηρισθούν ως αρχαιολογικοί χώροι οι κάτωθι: Δ' Εφορεία Αρχαιοτήτων. Νομοί Αργολίδος και Κορινθίας. 24