Συμβολή της ελληνικής έκδοσης του ερωτηματολογίου ΟΗΙΡ-14 στη διαπολιτισμική υιοθέτησή του

Transcript

1 Κινητή Προσθετική ΣTOMA 2011; 39: Αναφορά περίπτωσης Συμβολή της ελληνικής έκδοσης του ερωτηματολογίου ΟΗΙΡ-14 στη διαπολιτισμική υιοθέτησή του Χ. ΜΑΣΤΡΟΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ 1, Β. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΟΥ 2 Εργαστήριο Οδοντικής και Ανωτέρας Προσθετικής, Οδοντιατρική Σχολή Α.Π.Θ. The contribution of the Greek version of OHIP-14 in cross-cultural adaptation C. MASTROGEORGOPOULOU 1, V. ANASTASSIADOU 2 Department of Removable Prosthodontist, Dental School, Aristotle University of Thessaloniki Περίληψη Η στοματική υγεία έχει επίπτωση στην ποιότητα ζωής, η οποία αξιολογείται με ερωτηματολόγια όπως το OHIP-14 (Oral Health Impact Profile-14) που διαθέτει διαπολιτισμική αξιοπιστία και εγκυρότητα. Το ερωτηματολόγιο αυτό, διεθνώς, εφαρμόζεται με επιτυχία και σε ολικά νωδά άτομα με συμβατικές ολικές οδοντοστοιχίες, επειδή εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στις προσδοκίες και στις εξατομικευμένες αντικειμενικές τους ανάγκες, παραμέτρους αναγκαίες για την αξιολόγηση της παρουσίας των οδοντοστοιχιών στην ποιότητα ζωής τους. Σκοπός. Η μεταφορά του ερωτηματολογίου OHIP- 14 στην ελληνική γλώσσα και η διερεύνησή του εάν αποτελεί κατάλληλη μέτρηση της επίπτωσης της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής των ατόμων με συμβατικές ολικές οδοντοστοιχίες. Μέθοδος. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ανάστροφης μετάφρασης του ΟΗΙΡ-14 στην ελληνική γλώσσα. Η πρωτότυπη έκδοση OHIP-14 στα αγγλικά αποδόθηκε σε πρώτο χρόνο στα ελληνικά. Σε δεύτερο χρόνο έγινε η απόδοση από τα ελληνικά στα αγγλικά. Στη συνέχεια το ερωτηματολόγιο αξιολογήθηκε ως προς την εγκυρότητα δομής του, την αξιοπιστία του, αλλά και την ομοιογένεια των απαντήσεων 82 ολικά νωδών ατόμων με συμβατικές ολικές οδοντοστοιχίες. Αποτελέσματα. Προέκυψε ότι το ερωτηματολόγιο OHIP-14 αποτέλεσε αθροιστική κλίμακα με ομοιογένεια στις απαντήσεις εύρους 0,65 έως 0,99 πού ήταν αξιόπιστη με υψηλό δείκτη εσωτερικής συνέπειας (Cronbach α 0,79). Η κλίμακα αυτή αποδείχτηκε ότι είχε εγκυρότητα δομής (συνολική μεταβλητότητα 68%). Συμπεράσματα. Το ερωτηματολόγιο OHIP-14 στην ελληνική του απόδοση αποτέλεσε αθροιστική κλίμακα, η οποία αποτελεσματικά μέτρησε την επίπτωση της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής ολικά νωδών ασθενών με συμβατικές ολικές οδοντοστοιχίες, γεγονός που συμβάλλει στη διαπολιτισμική του υιοθέτηση ως έγκυρης και αξιόπιστης μέτρησης. ΛEΞEIΣ KΛEIΔIA: αθροιστικές κλίμακες, διασταυρούμενη μελέτη, κλίμακα OHIP-14, ολικές οδοντοστοιχίες, ποιότητα ζωής και στοματική υγεία. Στάλθηκε στις Εγκρίθηκε στις Υποψήφια διδάκτορας, 2 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Summary Oral health has an impact on quality of life. This impact can be evaluated with questionnaires such as OHIP-14 (Oral Health Impact Profile-14) questionnaire that is widely used in different cultures and languages with reliability and validity. OHIP-14 is considered to be internationally appropriate for this kind of utility, since it investigates the relation between the expectations and the individualized objective needs of the complete denture wearers. These parameters are essential for the evaluation of the presence of the dentures in their quality of life. Purpose. The purpose of this study was the adaptation of the OHIP-14 in Greek and to investigate whether it can be used as an appropriate measurement of the impact of oral health on the quality of life of complete denture wearers. Method. Back translation method was used to transfer OHIP-14 in Greek. The original version of OHIP-14 in English was attributed initially in Greek. Then it was again attributed from Greek to English. When back translation was confirmed then the questionnaire was evaluated for the construct validity, reliability and the within subject variability in 82 complete denture wearers. Results. Statistical analysis showed that OHIP-14 questionnaire in Greek was a summating scale. Homogenity in answers ranged between 0,65 to 0,99, while reliability was found to be satisfactorily high with high internal consistency index (Cronbach α 0,79). OHIP-14 scale had also had satisfying construct validity (total variance explained by 68%). Conclusions. OHIP-14 questionnaire in its Greek adaptation was found to be reliable and valid as a summating rating scale for measuring the impact of oral health on quality of life of people that wear complete dentures and it was adapted with success in Greek language. KEY WORDS: summating scales, cross-sectional study, OHIP-14 scale, complete dentures, quality of life and oral health. Receivet on 8 th Oct., Accepted on 24 th March, phd student 2 Assistant Professor

2 184 Εισαγωγή Διάφορες κλίμακες έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς στην καταγραφή της επίπτωσης της στοματική υγείας στην ποιότητα ζωής. Μια από τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες είναι η κλίμακα OHIP-49 και η συντομευμένη μορφή της OHIP-14 1,2. Οι κλίμακες αυτές χρησιμοποιούνται γιατί είναι εύχρηστες και αξιόπιστες. Η εξασφάλιση της συλλογής της πληροφορίας στις κλίμακες που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής επιτυγχάνεται με τη μέθοδο της ανάστροφης μετάφρασης και τη διαπολιτισμική υιοθέτηση. Η μεθοδολογία αυτή, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περιλαμβάνει τα εξής 4 βήματα: την απλή μετάφραση του ερωτηματολογίου στην γλώσσα-στόχο, την ανάστροφη μετάφραση στην αρχική γλώσσα, στη γλώσσα προέλευσης δηλαδή, την πιλοτική μελέτη του ερωτηματολογίου στην γλώσσα στόχο και, τέλος, την τελική έκδοση του ερωτηματολογίου 3,4. Η διαδικασία αυτή γίνεται με στόχο τη δια-πολιτισμική υιοθέτηση της κλίμακας (cross-cultural adaptation). H αναγκαιότητα της μεθοδολογίας αυτής έχει προκύψει από διάφορα προβλήματα που παρουσιάζονταν κατά τη μεταφορά των ερωτηματολογίων από την αρχική γλώσσα (τη γλώσσα προέλευσης), όταν αυτή γινόταν σε ακριβή μετάφραση στη γλώσσα προορισμού και δε λαμβάνονταν υπόψη οι ιδιαιτερότητες έκφρασης, οι ιδιωματισμοί, καθώς και οι, λόγω Μαστρογεωργοπούλου, Αναστασιάδου πολιτισμικών διαφορών, διαφορετικές έννοιες 5-8. Συσχετίζοντας τις μετρήσεις του OHIP-14 με κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες και με κλινικά χαρακτηριστικά εξάγονται συμπεράσματα για την επίπτωση της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής. Επειδή η συγκεκριμένη κλίμακα είναι ευρέως και διεθνώς χρησιμοποιούμενη παρέχει τη δυνατότητα σύγκρισης των αποτελεσμάτων, ατόμων με διαφορετικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν: η μεταφορά του ερωτηματολογίου OHIP-14 στην ελληνική γλώσσα και η διερεύνηση του εάν αποτελεί κατάλληλη μέτρηση της επίπτωσης της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής ατόμων με ολικές οδοντοστοιχίες, και να συμβάλλει, έτσι, στη διαπολιτισμική υιοθέτησή του ως έγκυρης και αξιόπιστης μέτρησης. Μέθοδος Το ερωτηματολόγιο OHIP-14 αποτελείται από 14 συνολικά ερωτήσεις, οι οποίες περιγράφονται ανά δύο σε επτά διαφορετικές ενότητες (domain). Όλες οι ερωτήσεις έχουν την ίδια βαρύτητα συμμετοχής (Πίνακας I). Αρχική μορφή του ερωτηματολογίου OHIP-14 English Version). Όλες οι απαντήσεις δίνονται σε πενταβάθμια κλίμακα Likert (Πίνακας II). Functional limitations Physical pain Lack of psychological comfort Physical disability Psychological difficulty Social behavior Handicap 1α 1β 2α 2β 3α 3β 4α 4β 5α 5β 6α 6β 7α 7β ΠΙΝΑΚΑΣ Ι Πρωτότυπο ερωτηματολόγιο OHIP-14 στην Αγγλική γλώσσα. How often have you had problems pronouncing some words because of problems teeth, mouth or dentures? How often have you ever felt your taste being altered because of problems with teeth, mouth or dentures? How often have you had aching in your mouth? How often have you been uncomfortable eating foods because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often do you feel lack of confidence because of your dentures, mouth or teeth? How often have you felt tensed because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often has your diet been unsatisfactory because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you had to interrupt a meal because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you found it difficult to relax because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you been in difficult position because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you felt to get easily irritated with other people because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you had difficulty in doing your usual jobs because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you felt that life in general was less satisfying because of problems with your teeth, mouth or dentures? How often have you been totally unable to function because of problems with your teeth, mouth or dentures?

3 Συμβολή της ελληνικής έκδοσης του ερωτηματολογίου ΟΗΙΡ-14 στη διαπολιτισμική υιοθέτησή του 185 ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙ Η πενταβάθμια κλίμακα Likert, βάσει της οποίας απαντούσαν οι συμμετέχοντες στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου OHIP-14. Ποτέ Σπάνια Κάπου-κάπου Αρκετά Πολύ συχνά Στην παρούσα μελέτη για τη μεταφορά του ερωτηματολογίου στην ελληνική γλώσσα εφαρμόστηκε η μεθοδολογία της ανάστροφης μετάφρασης ως εξής: 1. Απλή μετάφραση Αρχικά πραγματοποιήθηκε απλή μετάφραση της αρχικής έκδοσης της κλίμακας OHIP-14, από τα αγγλικά στα ελληνικά, από δύο δίγλωσσους οδοντίατρους που δε σχετίζονταν με την παρούσα μελέτη. Οι δύο μεταφραστές εργάστηκαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο. Έτσι, προέκυψαν δύο αρχικές εκδόσεις της κλίμακας OHIP-14 στην ελληνική γλώσσα. Μετά από την επεξεργασία των δύο εκδόσεων προέκυψε μια τρίτη έκδοση, με βάση την απλότητα των εκφράσεων, την καλύτερη σύνταξη και την αμεσότητα των απαντήσεων στις ερωτήσεις, όπως παρουσιάζεται στον Πίνακα ΙΙΙ (Ερευνητική ) Ανάστροφη μετάφραση ΠΙΝΑΚΑΣ ΙII Απλή μετάφραση του ερωτηματολογίου OHIP-14 στην Ελληνική γλώσσα. Λειτουργικοί περιορισμοί Σωματικός πόνος δυσανεξία Σωματική αδυναμία δυσκολία Κοινωνική συμπεριφορα Όπως προαναφέρθηκε, πρόκειται για μια διαδικασία αξιολόγησης, όπου το ερωτηματολόγιο μεταφράζεται αρχικά σε μία άλλη γλώσσα και μετά μεταφράζεται πίσω στην αρχική γλώσσα (γλώσσα προέλευσης) από κάποιο άλλο πρόσωπο. Σκοπός της συγκεκριμένης διαδικασίας είναι να διασφαλιστεί ότι η πρωτότυπη μετάφραση είναι ακριβής. Στην παρούσα μελέτη, η έκδοση που προέκυψε από την απλή μετάφραση του OHIP-14 από τα αγγλικά στα ελληνικά, δόθηκε σε μεταφραστή με ευχέρεια και στις δύο γλώσσες, με μητρική γλώσσα την αγγλική. Η ανάστροφη μετάφραση, οδήγησε σε ένα νέο ερωτηματολόγιο της γλώσσας προέλευσης, το οποίο συγκρίθηκε με το αρχικό. Είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψη τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της γλώσσας στόχου κατά τη διαδικασία μεταφοράς ενός ερωτηματολογίου από τη γλώσσα προέλευσης σε αυτήν. Η διαδικασία της ανάστροφης μετάφρασης είναι βασικό στάδιο της διαπολιτισμικής υιοθέτησης, γιατί μπορεί να αποκαλύψει είτε την αποτυχία στην υιοθέτηση του εννοιολογικού περιεχομένου στη γλώσσα στόχο είτε κάποια ασάφεια που πιθανό να υπάρχει στο αρχικό κείμενο 3. Μετά τη σύγκριση των δύο ερωτηματολογίων και αφού έγιναν κάποιες λεκτικές προσαρμογές, προέκυψε το ερωτηματολόγιο στην ελληνική γλώσ- Aναπηρία/ειδικές δεξιότητες 1α 1β 2α 2β 3α 3β 4α 4β 5α 5β 6α 6β 7α 7β Πόσο συχνά είχατε πρόβλημα στο να πείτε κάποιες λέξεις λόγω προβλημάτων από τα δόντια σας, το στόμα σας ή τις οδοντοστοιχίες σας; Νιώσατε ποτέ να αλλοιώνεται η αίσθηση της γεύσης σας λόγω προβλημάτων από τα δόντια σας, το στόμα σας ή τις οδοντοστοιχίες σας; Είχατε ποτέ έντονο πόνο στο στόμα σας; Σας ήταν ποτέ δυσάρεστο να τρώτε κάποιες τροφές εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά νιώθετε ξένα τα δόντια, το στόμα ή τις οδοντοστοιχίες σας; Πόσο συχνά αισθάνεστε ότι έχετε νεύρα εξαιτίας των δοντιών του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά μπορείτε να φάτε ότι θέλετε χωρίς πρόβλημα από τα δόντια σας, το στόμα σας ή τις οδοντοστοιχίες σας; Χρειάστηκε ποτέ να σηκωθείτε από το τραπέζι εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Δυσκολευτήκατε να ξεκουραστείτε εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Ήρθατε ποτέ σε δύσκολη θέση εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Αισθανθήκατε ποτέ ότι εκνευρίζεστε εύκολα με άλλους ανθρώπους εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά συναντήσατε δυσκολία στην πραγματοποίηση των καθημερινών δραστηριοτήτων εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Νιώσατε ποτέ ότι η ζωή γενικά έγινε δυσάρεστη (π.χ. δε θέλετε να βγείτε έξω για φαγητό) εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά νιώθετε ότι δεν μπορείτε να μασήσετε, να χαμογελάσετε, να μιλήσετε εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών;

4 186 σα, το οποίο δόθηκε σε δύο εξεταστές για να χρησιμοποιηθεί κατά την πιλοτική έρευνα και στη συνέχεια να ελεγχθεί για την αποτελεσματικότητά του. 3. Πιλοτική μελέτη Μαστρογεωργοπούλου, Αναστασιάδου Το ερωτηματολόγιο εφαρμόστηκε πιλοτικά σε άτομα που ήταν ολικά νωδά και φορούσαν συμβατικές ολικές οδοντοστοιχίες (n=15). Σε όλους τους συμμετέχοντες που πήραν μέρος στην πιλοτική μελέτη έγινε καταγραφή ποιοτικών χαρακτηριστικών όπως ηλικία και μορφωτικό επίπεδο. Η συλλογή των απαντήσεων στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου έγινε με προσωπική συνέντευξη από δύο εξεταστές που είχαν εκπαιδευτεί κατάλληλα για τη διεκπεραίωση της συνέντευξης και τη χρήση του ερωτηματολογίου έτσι, ώστε να εξασφαλιστεί ομοιογένεια στις απαντήσεις των συμμετεχόντων. Κάθε εξεταστής πήρε συνέντευξη από κάθε συμμετέχοντα δύο φορές. Η δεύτερη συνέντευξη για τον κάθε εξεταστή πραγματοποιήθηκε σε διάστημα μιας εβδομάδας από την πρώτη. Οι δυο εξεταστές εργάστηκαν ανεξάρτητα Κάθε εξεταστής πραγματοποίησε συνολικά 30 μετρήσεις. Από την πιλοτική μελέτη προέκυψε η ανάγκη για μικρές λεκτικές προσαρμογές στις ερωτήσεις 4β («Χρειάστηκε ποτέ να σηκωθείτε από το τραπέζι εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών;») και 7α («Νιώσατε ποτέ ότι η ζωή γενικά έγινε δυσάρεστη (π.χ. δε θέλετε να βγείτε έξω για φαγητό) εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών;») οι οποίες μετατράπηκαν αντίστοιχα σε «Χρειάστηκε ποτέ να διακόψετε ένα γεύμα γιατί έπρεπε να σηκωθείτε από το τραπέζι λόγω προβλημάτων των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών;» και «Νιώθετε ποτέ ότι δε θέλετε να βγείτε έξω για φαγητό εξαιτίας των δοντιών, του στόματος ή των οδοντοστοιχιών;». Επιπλέον αντικαταστάθηκε η ερώτηση 3α «Πόσο συχνά νιώθετε έλλειψη αυτοπεποίθησης από τα δόντια, το στόμα ή τις οδοντοστοιχίες σας;» με την ερώτηση «Πόσο συχνά νιώθετε τα δόντια σας ξένα;». Από την ανάστροφη μετάφραση προέκυψε η ανάγκη για τροποποιήσεις και σε ένα πεδίο του ερωτηματολογίου, το πεδίο «Psychological disability». Από την απλή μετάφραση προέκυψε ο όρος «Έλλειψη ψυχολογικής άνεσης», ο οποίος όμως δεν επιβεβαιώθηκε με την ανάστροφη μετάφραση. Έτσι, στη συνέχεια τροποποιήθηκε στον όρο «δυσανεξία». 4. Τελική μορφή του ερωτηματολογίου στη γλώσσα στόχο (ελληνικά) Η τελική μορφή του ερωτηματολογίου στην ελληνική γλώσσα φαίνεται στον πίνακα IV. Κύρια μελέτη Μετά το πέρας της πιλοτικής μελέτης το ερωτηματολόγιο εφαρμόστηκε σε 82 ολικά νωδούς ασθενείς που έφεραν ολικές οδοντοστοιχίες αφού προηγήθηκε η συλλογή ποιοτικών στοιχείων όπως φύλο, ηλικία και μορφωτικό επίπεδο. Η συλλογή των απαντήσεων έγινε ξανά με τη διεξαγωγή προσωπικής συνέντευξης με τον κάθε συμμετέχοντα από ένα εξεταστή. Η διαδικασία για τον κάθε συμμετέχοντα επαναλήφθηκε μετά το πέρας μίας εβδομάδας. ΠΙΝΑΚΑΣ IV Τελική μορφή του ερωτηματολογίου στην Ελληνική γλώσσα (μετά την πιλοτική μελέτη). Λειτουργικοί περιορισμοί Σωματικός πόνος δυσανεξία Σωματική αδυναμία δυσκολία Κοινωνική συμπεριφορα Aναπηρία/ειδικές δεξιότητες 1α 1β 2α 2β 3α 3β 4α 4β 5α 5β 6α 6β 7α 7β Πόσο συχνά έχετε πρόβλημα στο να μιλήσετε λόγω προβλημάτων από τις οδοντοστοιχίες σας; Πόσο συχνά νιώθετε να αλλάζει η γεύση σας λόγω προβλημάτων από τις οδοντοστοιχίες σας; Πόσο συχνά νιώθετε έντονο πόνο στο στόμα σας; Πόσο συχνά σας είναι δυσάρεστο να φάτε κάποιες τροφές εξαιτίας των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά νιώθετε τα δόντια σας ξένα; Πόσο συχνά αισθάνεστε ότι έχετε νεύρα εξαιτίας των οδοντοστοιχιών σας; Πόσο συχνά μπορείτε να φάτε ότι θέλετε χωρίς πρόβλημα από τις οδοντοστοιχίες σας; Πόσο συχνά χρειάζεται να διακόψετε ένα γεύμα εξαιτίας των οδοντοστοιχιών σας; Πόσο συχνά δυσκολεύεστε να ξεκουραστείτε εξαιτίας των οδοντοστοιχιών σας; Πόσο συχνά έρχεστε σε δύσκολή θέση εξαιτίας των οδοντοστοιχιών σας; Πόσο συχνά εκνευρίζεστε με άλλους ανθρώπους εξαιτίας των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά συναντήσατε δυσκολία στο να κάνετε τις καθημερινές σας δουλειές εξαιτίας των οδοντοστοιχιών; Πόσο συχνά νιώθετε ότι δε θέλετε να βγείτε έξω για φαγητό εξαιτίας των οδοντοστοιχιών σας; Πόσο συχνά νιώθετε ότι δεν μπορείτε να μασήσετε, να χαμογελάσετε ή να μιλήσετε εξαιτίας των οδοντοστοιχιών;

5 Συμβολή της ελληνικής έκδοσης του ερωτηματολογίου ΟΗΙΡ-14 στη διαπολιτισμική υιοθέτησή του 187 Η έρευνα εγκρίθηκε από την Επιτροπή Δεοντολογίας της Οδοντιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και όλοι οι συμμετέχοντες υπέγραψαν το αντίστοιχο έγγραφό συναίνεσης. (Αριθ. Πρωτοκόλλου 73/ ) Στατιστική επεξεργασία δεδομένων Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS 12.0 (SPSS Inc., ). Η στρατηγική, η οποία ακολουθήθηκε περιελάμβανε τους ενδεδειγμένους ελέγχους αξιοπιστίας (reliability analysis,), εγκυρότητας δομής (factor analysis) σε επίπεδο σημαντικότητας 95% και ομοιογένειας των απαντήσεων με μη παραμετρικό έλεγχο Wilcoxon (επίπεδο σημαντικότητας 95%) και δοκιμασία χ2 (επίπεδο σημαντικότητας 99%). Η ένταση και η κατεύθυνση της ομοιογένειας εκφράστηκε με το συντελεστή Gamma (επίπεδο σημαντικότητας 99%). Οι έλεγχοι έγιναν για όλες τις ερωτήσεις-στοιχεία (items) του ερωτηματολογίου προκειμένου να διερευνηθεί εάν οι ερωτήσεις αυτές συσχετίζονται μεταξύ τους έτσι ώστε να αποτελέσουν μια αθροιστική κλίμακα μέτρησης στοματικής υγείας και κατά συνέπεια αξιολόγησης της ποιότητας ζωής των ατόμων με ολικές οδοντοστοιχίες 12,13. Ο έλεγχος αξιοπιστίας (reliability analysis) έγινε για την εκτίμηση της εσωτερικής συνέπειας (internal consistency) των στοιχείων (items) του ερωτηματολογίου. Δηλαδή για να διαπιστωθεί ότι τα διάφορα στοιχεία που σχεδιάστηκαν για να εξυπηρετούν την ομαδοποίηση συσχετίζονται μεταξύ τους και όντως αποτελούν μια αθροιστική κλίμακα. Η εκτίμηση της αξιοπιστίας έγινε με το συντελεστή α (Cronbach alpha), ο οποίος θεωρήθηκε ως ο πλέον κατάλληλος επειδή δεν εξαρτάται από τη διάταξη των στοιχείων. Ο έλεγχος εγκυρότητας της δομής της κλίμακας (construct validity) έγινε, για να διαπιστωθεί εάν η κλίμακα όντως μετρά το μοτίβο απόκρισης για το οποίο σχεδιάστηκε, με ανάλυση παραγόντων (factor analysis) και συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκε η Ανάλυση Κύριων Συνιστωσών (Principal Components Analysis). Η ανάλυση παραγόντων δημιουργεί ένα πλαίσιο συσχετίσεων βασικών συστατικών (πλαίσιο ενδοσυναφειών), το οποίο ομαδοποιεί το σύνολο των μεταβλητών σε ένα μικρότερο αριθμό από λανθάνουσες δομές (latent constructs) ή παράγοντες (factors). Με την ομαδοποίηση αυτή εξηγείται ένα μεγάλο ποσοστό της συνολικής μεταβλητότητας (total variance explained). Πιο αναλυτικά, ερμηνεύτηκε το βάρος ή η φόρτιση (loading) της κάθε μεταβλητής (στοιχείου) στον κάθε παράγοντα (δείκτη συσχέτισης) και αναδείχτηκε η σημασία των παραγόντων που προέκυψαν με βάση το περιεχόμενο των μεταβλητών, οι οποίες παρουσίασαν την υψηλότερη φόρτιση σε αυτούς. Ο έλεγχος της ποιότητας των δεδομένων έγινε με το δείκτη Keiser-Meyer-Olkin, o οποίος αξιολόγησε την επάρκεια του δείγματος (p>0,05) και το δείκτη Bartlett s test of Sphericity (p<0,05), που αξιολόγησε το κατά πόσο οι συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών επέτρεψαν την εφαρμογή της ανάλυσης παραγόντων. Η αντικειμενικότητα του ερωτηματολογίου OHIP-14, το ότι, δηλαδή, οι απαντήσεις που δόθηκαν ήταν ανεξάρτητες από τον εξεταστή και τον εξεταζόμενο, ελέγχθηκε με τους εξής τρόπους: Α. ως προς την ομοιογένεια των απαντήσεων στους δυο διαφορετικούς εξεταστές. Χρησιμοποιήθηκε ο μη παραμετρικός έλεγχος Wilcoxon για επίπεδο σημαντικότητας 95%. Β. για την αξιολόγηση της συμφωνίας των απαντήσεων των συμμετεχόντων έγινε έλεγχος χ 2 σε επίπεδο σημαντικότητας 99%. Στη συνέχεια εκτιμήθηκε ο βαθμός συμφωνίας των δυο μετρήσεων με το δείκτη συμφωνίας Cohen s kappa σε επίπεδο σημαντικότητας 99%. Αποτελέσματα H ανάλυση αξιοπιστίας έδειξε ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου OHIP-14 ήταν αξιόπιστες, επειδή ο δείκτης εσωτερικής συνέπειας ήταν υψηλός (Cronbach a = 0, 79) δείχνοντας, έτσι, ότι το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο αποτελεί κλίμακα, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αθροιστική για τη μέτρηση της στοματικής υγείας των ατόμων που φορούν ολικές οδοντοστοιχίες. Από την ανάλυση παραγόντων προέκυψε ότι η κλίμακα είχε εγκυρότητα δομής (Kaiser-Meyer-Olkin 0,84 και Bartlett s test of sphericity p=0,00). Η κλίμακα χωρίστηκε σε πέντε παράγοντες με ποσοστό συνολικής μεταβλητότητας 68%. Οι ερωτήσεις 7α: «Πόσο συχνά νιώθετε ότι η ζωή γενικά έχει γίνει δύσκολη (π.χ. Δε θέλετε να βγείτε έξω για φαγητό, εξαιτίας των οδοντοστοιχιών;») και 6β: «Πόσο συχνά δυσκολεύεστε στο να κάνετε τις καθημερινές σας δουλειές (εξαιτίας των οδοντοστοιχιών;»), αντίστοιχα παρουσίασαν χαμηλή φόρτιση (loading), δηλαδή συμμετοχή, στους παράγοντες, 0,58 και 0,56 αντίστοιχα. Επίσης, οι ερωτήσεις 6α, 6β και 7α, 7β ομαδοποιήθηκαν σε έναν παράγοντα, γεγονός που δηλώνει ομαδοποίηση ως προς το πεδίο δραστηριότητας που αντιπροσωπεύουν, δηλαδή εκείνο της αναπηρίας και της κοινωνικής συμπεριφοράς αναδεικνύοντας τη σημασία του πεδίου (domain) στο οποίο τοποθετήθηκαν. Άλλες ομαδοποιήσεις δεν παρατηρήθηκαν ως προς τα πεδία δραστηριότητας. Οι υπόλοιπες ομαδοποιήσεις αφορούσαν παράγοντες με φυσικά χαρακτηριστικά, όπως στις ερωτήσεις 3α, 4β και 5β ή 5α και 3β, οι οποίες μπορούν να συσχετιστούν μεταξύ τους, παρόλο που κατατάσσονται σε διαφορετικά πεδία δραστηριοτήτων. Ο έλεγχος της ομοιογένειας των απαντήσεων

6 188 Μαστρογεωργοπούλου, Αναστασιάδου εντόπισε τις κοινές απαντήσεις που δόθηκαν σε όλες τις βαθμίδες της κλίμακας σε δύο διαφορετικές μετρήσεις και έδειξε την ομοιογένεια, αλλά και τη διασπορά τους. Το ερωτηματολόγιο OHIP-14 παρουσίασε ομοιογένεια και στους τρεις στατιστικούς ελέγχους, πράγμα που κατοχυρώνει την εγκυρότητά του ως αθροιστική κλίμακα. Η χαμηλότερη τιμή του συντελεστή Gamma με τον οποίο μετρήθηκε η ένταση της συσχέτισης (0,65) εντοπίστηκε στην ερώτηση 5β: «Έρχεστε σε δύσκολη θέση εξαιτίας των οδοντοστοιχιών;» και αντίστοιχα η υψηλότερη τιμή του (0,99) στην ερώτηση 6β: «Πόσο συχνά δυσκολεύεστε στο να κάνετε τις καθημερινές σας δουλειές εξαιτίας των οδοντοστοιχιών;». Συζήτηση Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα μελέτη είναι εκείνη που χρησιμοποιείται, ευρέως, στη μεταφορά ερωτηματολογίων και στην κατάρτιση αθροιστικών κλιμάκων στη διεθνή βιβλιογραφία. Η μεθοδολογία αυτή χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία σε επιδημιολογικές μελέτες με κλίμακες σχετιζόμενες με την ποιότητα ζωής και σε διάφορες γλώσσες 2,6-8. Ωστόσο, στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αναφορές όπου η προσαρμογή στη γλώσσα-στόχο δεν έγινε εφικτή μέσω της ανάστροφης μετάφρασης. Αυτό πιθανόν συνέβη λόγω των μεγάλων διαφορών στα πολιτιστικά στοιχεία των. Σε αυτές τις περιπτώσεις δημιουργήθηκε εξ αρχής μια νέα ( de novo ) κλίμακα, όπως στην περίπτωση της γερμανικής γλώσσας 5. Η μέθοδος της ανάστροφης μετάφρασης παρουσιάζει κάποιους περιορισμούς: Οι οδοντίατροι και οι ειδικοί μεταφραστές που συμμετέχουν στη διαδικασία της μετάφρασης έχουν ένα υψηλό επίπεδο διαχείρισης τόσο της γλώσσας στόχου όσο και της αρχικής γλώσσας. Τα δείγματα των ανθρώπων στους οποίους εφαρμόζονται οι κλίμακες αυτές, παρουσιάζουν διαφορές ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους όπως ηλικία και μορφωτικό επίπεδο. Γι αυτό είναι απαραίτητο στάδιο της μεθοδολογίας η πιλοτική μελέτη, κατά την οποία γίνεται σαφές ποιες ερωτήσεις γίνονται κατανοητές από όλους και ποιες ερωτήσεις χρήζουν τροποποιήσεων ή αντικατάστασης προκειμένου να λαμβάνονται οι πληροφορίες κατά τον ίδιο τρόπο κάθε φορά και από όλους τους συμμετέχοντες, ώστε να μπορούν να συγκριθούν σε διεθνές επίπεδο με άλλες διασταυρούμενες μελέτες. Η χρήση των ειδικών στατιστικών ελέγχων για την αξιοπιστία, την εγκυρότητα δομής του ερωτηματολογίου, καθώς και της ομοιογέ νειας των απαντήσεων, απέδειξαν ότι το ερωτηματολόγιο OHIP-14 μεταφέρθηκε με επιτυχία στην ελληνική γλώσσα και, επομένως, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα αξιόπιστο και έγκυρο ερωτηματολόγιο. Συμπεράσματα Το ερωτηματολόγιο OHIP-14 αποδόθηκε με επιτυχία στην ελληνική γλώσσα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη μέθοδο της ανάστροφης μετάφρασης. Το OHIP-14 αποτέλεσε μια αθροιστική κλίμακα βάσει των στατιστικών ελέγχων που έγιναν και, επομένως, συνιστά μια ασφαλή μέθοδο μέτρησης της επίπτωσης της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί με επιτυχία στην ελληνική γλώσσα. Βιβλιογραφία 1. Slade GD, Spencer AJ. Development and evaluation of Oral Health Impact Profile. Community Dent Health 1994; 11; Slade GD. Derivation and validation of a short form oral heath impact profile. Community Dent Oral Epidemiol 1997; 25: Guillemin F, Bombardier C, Beaton D. Cross-cultural adaptation of health related quality of life measures: literature review and proposed guidelines. J Clin Epidemiol 1993; 46: WHO Process of translation and adaptation of instruments.www. who. int/substance_abuse / research_tools /translation/en 5. John MT, Patrick DL, Slade GD. The German version of the Oral Health Impact Profile- translation and psychometric properties. Eur j Oral Sci 2002; 110: Wong MCM, Lo ECM, McMillan AS. Validation of a Chinese version of the Oral Health Impact Profile (OHIP). Community Dent Oral Epidemiol 2002; 30: DE Oliveira BH, Nadanovsky P. psychometric properties of the Brazilian version of the Oral Health Impact Profile-short form. Community Dent Oral Epidemiol 2005; 33: Ikebe K, Watkins CA, Ettinger RL, Sajima H, Nokubi T. Application of short form oral health impact profile on elderly Japanese. Gerodontology 2004; 21: Anastassiadou V, Naka O, Heath MR, Kapari D. Validation of indices for functional assessment of dentures. Gerodontology 2002; 19: Anastassiadou V, Katsouli S, Heath MR, Pissiotis A, Kapari D. Validation of communication between elderly denture wearers and dentists: a questionnaire on satisfaction with complete dentures using semi-structured interviews. Gerodontology 2004; 21: McEntee MI, Wyatt CCL. An Index for Clinical Oral Disorder in Elders (CODE). Gerodontology 1999; 16: Spector PE. Summated rating scale construction. An introduction. Sage publications. The International Professional Publishers. Newbury Park, Polgar S, Thomas SA. Introduction in Research in the Health Sciences Melbourne: Churcil Livingstone, 115, 321.