ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ AFIXIS

Transcript

1 ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 2015 ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ 1 AFIXIS

2 Σειρά: ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Τίτλος: ΟΔΗΓΟΙ ΜΕΛΕΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ Συγγραφείς: ΒΙΚΤΩΡΙΑ ΣΑΒΒΙΔΟΥ, ΕΥΔΟΚΙΑ ΜΑΡΙΑ ΤΡΙΚΑΚΗ Εξώφυλλο: ΙΩΑΝΝΑ ΣΩΤΗΡΙΟΥ Copyright 2015 Afixis Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιοδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, για εμπορικούς σκοπούς. Ο εκδότης επιτρέπει τα παραπάνω για εκπαιδευτικούς και μηεμπορικούς σκοπούς. Νόμος 2121/1993 και κανόνες τους Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. 2

3 1 Εισαγωγή Η Συνταγματική κατοχύρωση της δωρεάν τριτοβάθμιας εκπαίδευσης συνέβαλε όλα αυτά τα χρόνια στην εδραίωση του ελληνικού δημοσίου πανεπιστημίου στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας. Κατά καιρούς έλαβαν χώρα διάφορες πολιτικές συζητήσεις για το πλαίσιο λειτουργίας ιδιωτικών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, κάτι το οποίο θα απαιτούσε αναθεώρηση του Συντάγματος, καθώς και αλλαγή μεγάλου μέρους της νομοθεσίας. Στον 21ο αιώνα, εποχή που έχει χαρακτηριστεί από πολλούς ως η εποχή της Γνώσης και της Κοινωνίας της Πληροφορίας, τα συστήματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε παγκόσμιο επίπεδο καλούντα να προβούν σε αλλαγές σχετικές με τον τρόπο με τον οποίο η γνώση παράγεται, διανέμεται και αξιοποιείται από τους χρήστες. Η ταυτόχρονη αύξηση της ζήτησης για τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει ανοίξει τις πόρτες για τη δραστηριοποίηση εναλλακτικών (δηλαδή, μη κρατικών) φορέων παροχής εκπαίδευσης, οι οποίοι λειτουργούν συμπληρωματικά ή ανταγωνιστικά προς αυτούς του δημοσίου. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται μια διαφοροποίηση των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, των προσφερόμενων προγραμμάτων σπουδών τους, καθώς και της αναγνώρισης των τίτλων σπουδών που παρέχουν και των επαγγελματικών δικαιωμάτων των αποφοίτων. Την ίδια στιγμή, η ανάγκη συμμόρφωσης της Ελλάδας προς τις σχετικές με την εκπαίδευση οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ίσως αναγκάσει τη χώρα να προβεί σε αλλαγές του συστήματος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, περιλαμβανομένων των διατάξεων περί ιδιωτικών πανεπιστημίων. Ο παρών οδηγός μελέτης εξετάζει αρχικά τους λόγους για τους οποίους θεωρήθηκε απαραίτητη η προοπτική της συγκεκριμένης αναθεώρησης του Ελληνικού Συντάγματος, κάνοντας μία αναδρομή στις διάφορες σχετικές πολιτικές συζητήσεις και στα αποτελέσματα αυτών. Ακολουθεί μια αναφορά στην ως τώρα ιδιωτική πρωτοβουλία για τη βελτίωση των δημοσίων πανεπιστημίων. Ο οδηγός μελέτης 3

4 ολοκληρώνεται με μια παρουσίαση αντικρουόμενων απόψεων σχετικά με την προβληματική της αναθεώρησης της υφιστάμενης νομοθεσίας στην Ελλάδα. 4

5 2 Ιστορικό του προβλήματος Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες που αναγνωρίζουν την εκπαίδευση ως ανθρώπινο δικαίωμα, δηλαδή, η πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία πρέπει να είναι ανοιχτή σε όλους, υπό ίσους όρους, ανάλογα µε τις ικανότητές τους. 1 Ήδη από το Σύνταγμα του 1827 προβλεπόταν ότι η Βουλή επαγρυπνεί για τη δημόσια εκπαίδευση 2 και μέχρι σήμερα, το Σύνταγμα προβλέπει ότι η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους, ενώ η ανάπτυξη κι η προαγωγή της επιστήμης υποχρέωσή του. Το κράτος παρέχει δωρεάν παιδεία για τον κάθε πολίτη σε ιδρύματα κάθε βαθμίδας. Στα πλαίσια αυτά, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, αν και προαιρετική, είναι αποκλειστικά δημόσια και δωρεάν παρεχόμενη (άρθρο 16 Συντάγματος). Η τριτοβάθμια εκπαίδευση προσδιορίζεται ως το ανώτατο στάδιο εκπαίδευσης. Έχει στόχο την υψηλή επιστημονική κατάρτιση του επιστημονικού δυναμικού του μέλλοντος στην Ελλάδα. Το τριτοβάθμιο στάδιο εκπαίδευσης στην Ελλάδα ή αλλιώς τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (Α.Ε.Ι.) αποτελούνται από τα Πανεπιστήμια, τα αυτοτελή Πολυτεχνία, τα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (Τ.Ε.Ι.), την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και την Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.). Πρόσβαση στα Α.Ε.Ι μπορεί να έχει κάθε απόφοιτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και η εισαγωγή σε αυτά γίνεται με πανελλήνιες εξετάσεις ή, στην εξαιρετική περίπτωση του Ανοιχτού Πανεπιστημίου, με κλήρωση (δεν αναφερόμαστε στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και στις ανώτατες ή ανώτερες στρατιωτικές σχολές που ακολουθούν άλλους νόμους, με άλλη δομή). 1 Άρθρο 26 των Ηνωμένων Εθνών τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, Δημαράς, Α. Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε. τόμος Β' Αθήνα: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη,

6 Οι φορείς της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης αποτελούν Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ), πλήρως αυτοδιοικούμενα, που τελούν υπό την εποπτεία του κράτους και χρηματοδοτούνται από αυτό, ενώ οι καθηγητές αυτών θεωρούνται δημόσιοι λειτουργοί. Ταυτόχρονα, ισχύει ότι η ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών Α.Ε.Ι. απαγορεύεται, ενώ ακόμα και τα μη κρατικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης υπακούν στους νόμους του ελληνικού κράτους (άρθρο 16 Συντάγματος). Τα παραπάνω αποτελούν την Ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειώσουμε την διαφορά της Ανώτατης με την Ανώτερη εκπαίδευση. Η ανώτατη εκπαίδευση είναι η βαθμίδα της εκπαίδευσης η οποία βρίσκεται πάνω από τη μέση και κάτω από την ανώτατη 3. Στην ανώτερη εκπαίδευση υπάγονται διάφορες σχολές που παρέχουν επαγγελματική ειδίκευση σε συγκεκριμένους τομείς που αφορούν τη θρησκεία (πχ Εκκλησιαστικές Σχολές), την τέχνη (πχ οι Ανώτερες Σχολές Χορού και Δραματικής Τέχνης), τον τουρισμό (πχ οι Ανώτερες Σχολές Τουριστικής Εκπαίδευσης), το Ναυτικό (πχ οι Ακαδημίες Εμπορικού Ναυτικού) και τη δημόσια τάξη (πχ η Ανώτερη Σχολή Αστυφυλάκων). Η Ανώτατη Εκπαίδευση διαφέρει από την Ανώτερη ως προς το ότι οι σχολές της δεύτερης παρέχουν αποκλειστικά επαγγελματική ειδίκευση. Με το πέρασμα των χρόνων και για διάφορους λόγους, η ανώτατη εκπαίδευση τέθηκε στο επίκεντρο των μεταρρυθμίσεων που προωθούνται σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων: η ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας, η δραματική αύξηση της ζήτησης για τριτοβάθμια εκπαίδευση, η διεθνοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και η ανάγκη συμμόρφωσης της Ελλάδας στις διατάξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) (βλ. επόμενο κεφάλαιο). Όλα αυτά, σε μια προσπάθεια να ανταποκριθούν με επιτυχία τα κράτη-μέλη στις προκλήσεις ενός διεθνούς, πλέον, καταμερισμού εργασίας, καθώς και του ακαδημαϊκού ανταγωνισμού απέναντι σε χώρες εκτός ΕΕ με ισχυρή παράδοση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και ακόμα πιο ισχυρή παρουσία στη διεθνή αγορά παροχής εκπαιδευτικών υπηρεσιών, όπως οι ΗΠΑ. Στα πλαίσια αυτών των μεταρρυθμίσεων, ο τότε Πρωθυπουργός της Ελλάδας Κωνσταντίνος Καραμανλής, εξήγγειλε τον Δεκέμβριο του 2005 την προοπτική ίδρυσης μη κρατικών Α.Ε.Ι. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε την απάλειψη από το Σύνταγμα της εξαιρέσεως για τα 3 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Β' έκδοση. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας,

7 ιδιωτικά πανεπιστήμια, καθώς και την έκδοση ενός νόμου που θα όριζε τις προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληροί όποιος ιδιώτης ή όποιος κερδοσκοπικός ή μη κερδοσκοπικός οργανισμός επιθυμεί να ιδρύσει ιδιωτικό Α.Ε.Ι., όπως γίνεται με τα άλλα είδη εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (πχ σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης). Η αναθεώρηση του Συντάγματος δεν ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων. Ωστόσο, αν και ο νόμος απαγορεύει την ίδρυση ιδιωτικών Α.Ε.Ι., επιτρέπει την ίδρυση και λειτουργία Κολλεγίων, δηλαδή ιδιωτικών ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που λειτουργούν υπό τη μορφή εργαστηρίων ελευθέρων σπουδών. Τα Κολλέγια είναι πιστοποιημένα και ελεγχόμενα από κάποια πανεπιστήμια (ευρωπαϊκά ή μη ευρωπαϊκά, αλλά όχι ελληνικά), δεν δίδουν δικά τους πτυχία και ακολουθούν το σύστημα των ξένων πανεπιστημίων που τα ελέγχουν. Οι απόφοιτοι των Κολλεγίων θεωρούνται απόφοιτοι των πανεπιστημίων στα οποία υπάγονται τα Κολλέγια αυτά και τον αντίστοιχο τίτλο φέρουν τα πτυχία τους. Οι συνεργασίες αυτές με τα ξένα πανεπιστήμια γίνονται με δύο μορφές: Διαπίστευση (accreditation): Η διαπίστευση είναι μια νομική πράξη με την οποία ένα κράτους δίνει το δικαίωμα σε ένα ίδρυμα εντός ή εκτός των συνόρων του να δίδει ακαδημαϊκούς τίτλους. Κάποιες χώρες, κυρίως όταν το εκπαιδευτικό ίδρυμα αφορά σε χώρα της ΕΕ, δίνουν το δικαίωμα σε αυτό το εκπαιδευτικό ίδρυμα μέσω μίας νομικής πράξης. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, κυρίως όταν το εκπαιδευτικό ίδρυμα αφορά στις ΗΠΑ, το πανεπιστήμιο γίνεται μέλος ενός νομικά αναγνωρισμένου οργανισμού πιστοποίησης. Αυτός ο οργανισμός είναι είτε ένα κρατικό ίδρυμα είτε ένα ίδρυμα το οποίο έχει λάβει από το κράτος το δικαίωμα να παρέχει διαπίστευση. Συνήθως κάθε τέτοιος οργανισμός ειδικεύεται σε συγκεκριμένο τομέα σπουδών για παράδειγμα, ο AACSB International δίνει πιστοποιήσεις για οικονομικές σχολές ενώ το βρετανικό Bar Council για σχολές νομικών επαγγελμάτων. Η απόδοση διαπίστευσης δεν προϋποθέτει οικονομική επιβάρυνση. Παράδειγμα κολεγίων στην Ελλάδα που έχουν λάβει διαπίστευση από άλλα κράτη αποτελούν το DEREE Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος, το ACT Αμερικάνικο Κολλέγιο Θεσσαλονίκης του Κολλεγίου Ανατόλια, το IdEF Γαλλικό Κολέγιο της Ελλάδας κ.α.. Πιστοποίηση (validation): Η πιστοποίηση ενός τίτλου δίνεται από ένα κολλέγιο που έχει λάβει διαπίστευση από ένα άλλο διαπιστευμένο πανεπιστήμιο ή κολέγιο. Με λίγα λόγια, ένα ξένο πανεπιστήμιο δίνει 7

8 πιστοποίηση σε ένα κολέγιο στην Ελλάδα για ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών και κατ επέκταση για έναν συγκεκριμένο τίτλο σπουδών πιστοποιείται, δηλαδή, από το ξένο Α.Ε.Ι. μόνο το συγκεκριμένο πτυχίο του κολεγίου κι όχι το σύνολο των προγραμμάτων σπουδών, των τίτλων και του τρόπου λειτουργίας του κολεγίου αυτού. Το πανεπιστήμιο το οποίο δίνει πιστοποίηση έχει τον πλήρη έλεγχο του προγράμματος σπουδών, της επιλογής των φοιτητών, της μεθόδου διδασκαλίας, των εξετάσεων και της επιλογής των αποφοίτων του τίτλου τον οποίο πιστοποιεί. Σε αντίθεση με την απόδοση διαπίστευσης, στην περίπτωση της πιστοποίησης συνήθως (αλλά όχι πάντα) το κολέγιο έχει οικονομική υποχρέωση στο ξένο ίδρυμα από το οποίο λαμβάνει πιστοποίηση. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα κολέγια στην Ελλάδα λειτουργούν με το σύστημα της δικαιόχρησης (franchising) των κολεγίων από τα οποία λαμβάνουν πιστοποίηση. Καθώς, όμως, τα πανεπιστήμια αυτά, ακόμα κι αν αυτά ανήκουν σε κράτη-μέλη της ΕΕ (που σημαίνει ότι υπόκεινται στις νομοθεσίες και τις διατάξεις της ΕΕ, όπως και η Ελλάδα), δεν ανήκουν στο ελληνικό κράτος, άρα δεν έχουν κατά τον ελληνικό νόμο ίδια επαγγελματικά δικαιώματα με τους αποφοίτους των αναγνωρισμένων από το ελληνικό κράτος Α.Ε.Ι.. Δηλαδή μέχρι το 2012, το ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν επιτρέπει την ίδρυση ιδιωτικών Α.Ε.Ι., αλλά ούτε αναγνωρίζει τους τίτλους αποφοίτων ιδιωτικών κολεγίων ως ισότιμους με αυτούς των ελληνικών Α.Ε.Ι. Το 2008, η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων προσέφυγε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) κατά της Ελληνικής Δημοκρατίας για τον λόγο ότι η τελευταία παρέβη τις εκ της Οδηγίας 89/48/ΕΟΚ απορρέουσες υποχρεώσεις της, μην αναγνωρίζοντας τα διπλώματα που χορηγούνται κατόπιν σπουδών που πραγματοποιούνται βάσει συμφωνιών δικαιόχρησης. Πρόκειται δηλαδή για τις συμφωνίες μεταξύ πανεπιστημίου ενός κράτους-μέλους και ιδιωτικού εκπαιδευτικού ιδρύματος εγκατεστημένου στο Ελληνικό έδαφος. Η προσφυγή της Επιτροπής θεωρήθηκε βάσιμη από το ΔΕΕ, το οποίο στις 23 Οκτωβρίου 2009 έβγαλε καταδικαστική για την Ελλάδα απόφαση, σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα καλείτο να αναγνωρίζει τα διπλώματα των κολεγίων και τα επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων τους, οι οποίοι θα πρέπει να νοούνται κανονικά ως έχοντες τα ίδια δικαιώματα με τους απόφοιτους των Ελληνικών ανώτατων ιδρυμάτων. Έπειτα, Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε, δυνάμει του άρθρου 228 της συνθήκης ΕΚ, να αποστείλει προειδοποιητική επιστολή στην Ελλάδα, ζητώντας πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα που έλαβε προκειμένου να 8

9 συμμορφωθεί με την απόφαση του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 23ης Οκτωβρίου 2008 όσον αφορά την αναγνώριση των επαγγελματικών προσόντων. 4 Από τον Νοέμβριο του 2012, με την αλλαγή του νόμου που ρυθμίζει τα θέματα της λειτουργίας των κολλεγίων και του Προεδρικού Διατάγματος που ρυθμίζει τη διαδικασία αναγνώρισης των πτυχίων από τα κολλέγια που δίνονται από πανεπιστήμια της ΕΕ, επιβάλλεται η αναγνώριση όλων των πτυχίων που δίνονται σε αποφοίτους κολεγίων, υπό τον όρο το πανεπιστήμιο το οποίο δίνει τον τίτλο να είναι αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο της ΕΕ. Από το 2014 η αναγνώριση αυτή δεν περιορίζεται στα κολέγια που λαμβάνουν πιστοποίηση ή διαπίστευση από πανεπιστήμια της ΕΕ, αλλά και πτυχία κολλεγίων διαπιστευμένα ή πιστοποιημένα από είτε ευρωπαϊκούς, είτε αμερικανικούς και γενικά διεθνείς οργανισμούς πιστοποίησης. Πλέον, υπάρχουν δύο ειδών αναγνωρίσεις: Η μία πρόκειται για την αναγνώριση επαγγελματικών προσόντων που αφορούν τα επαγγέλματα που χρειάζονται άδεια ασκήσεως (νομοθετικά ρυθμιζόμενα επαγγέλματα), όπως του δικηγόρου, του ψυχολόγου ή του πολιτικού μηχανικού. Η δεύτερη αναγνώριση αφορά στην Επαγγελματική Ισοδυναμία Τίτλων Ανώτατης Εκπαίδευσης σε μη νομοθετικά ρυθμιζόμενα επαγγέλματα, δηλαδή γνωστικά επαγγέλματα όπως η Διοίκηση Επιχειρήσεων, το Μάρκετινγκ, η Ναυτιλία κτλ. Οι αναγνωρίσεις αυτές που αφορούν σε πανεπιστήμια της ΕΕ, γίνονται βάση σχετικής οδηγίας της ΕΕ 5. Το αποτέλεσμα είναι ότι πλέον κατοχυρώνονται τα επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων των Κολεγίων που έχουν συνάψει συνεργασίες με αναγνωρισμένα πανεπιστήμια των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης κι οι απόφοιτοι αυτών θα έχουν τα ίδια δικαιώματα ασκήσεως επαγγέλματος με τους αποφοίτους ελληνικών Α.Ε.Ι., τόσο σε ιδιωτικούς φορείς, όσο και στον δημόσιο τομέα. Ωστόσο, εξακολουθεί να απαγορεύεται η ίδρυση ιδιωτικών Α.Ε.Ι.. Αν και απαγορεύεται η ίδρυση και λειτουργία μη κρατικών σχολών ανώτατης εκπαίδευσης, ο 4 Συνήγορος καταναλωτή τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, Οδηγία 2005/36/ΕΚ: Όλα όσα θέλετε να γνωρίζετε σχετικά µε την αναγνώριση των επαγγελµατικών προσόντων 9

10 νόμος δεν απαγορεύει τη ίδρυση ιδιωτικών σχολών ανώτερης εκπαίδευσης. Μέχρι σήμερα, ωστόσο, έχουν δοθεί άδειες μόνο σε Ιδιωτικές Ανώτερες Σχολές που λειτουργούν στον χώρο του Υπουργείου Πολιτισμού. Το ζήτημα της ίδρυσης και λειτουργίας ιδιωτικών Α.Ε.Ι. εξακολουθεί να απασχολεί πολλούς εκπροσώπους του ακαδημαϊκού και του πολιτικού χώρου, ενώ η ανάγκη συμμόρφωσης της Ελλάδος προς τις ευρωπαϊκές οδηγίες συνεπάγουν την ανάγκη επανατοποθέτησης της Βουλής των Ελλήνων σχετικά με το θέμα. 10

11 3 Εκπαιδευτικά συστήματα σε ισχύ στην υπόλοιπη Ευρώπη Στην πλειονότητα των κρατών μελών της Ευρώπης κυριαρχούν σε προσφορά αλλά και σε ζήτηση κρατικά Πανεπιστημιακά Ιδρύματα, τα οποία όμως λειτουργούν με πολύ διαφορετικούς οικονομικούς όρους, αλλά και τρόπο εισαγωγής φοιτητών σε σχέση με τα Ελληνικά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Η Ελλάδα είναι από τα τελευταία κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δεν επιτρέπουν την ίδρυση ιδιωτικών Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων. Είναι σημαντικό να τονιστεί η κρατική και όχι η δημόσια οντότητα των Πανεπιστημίων των προαναφερθέντων χωρών: Ακολουθούν πολύ διαφορετικές φορολογικές τακτικές από τις οικείες μας ενώ δέχονται περιορισμένο αριθμό εισακτέων ανά έτος και ειδικότητα, αναλογικά με των πληθυσμό τους 6. Επίσης, δαπανούν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά επί του ετήσιου ΑΕΠ τους για την Παιδεία, εν αντιθέσει με το ελληνικό σύστημα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Πιο συγκεκριμένα 7: Στη Γερμανία και την Ολλανδία υπάρχουν ιδιωτικά Πανεπιστήμια, τα οποία μειονεκτούν σε αριθμό αλλά και σε ποιότητα από εκείνα των κρατικών Πανεπιστημίων. Μικρό ποσοστό του πληθυσμού προτιμά να εκπαιδευτεί σε ιδιωτικά Ανώτατα Ιδρύματα, καθώς τα κρατικά Πανεπιστήμια λειτουργούν με υγιείς δομές, εξασφαλίζοντας καλή ποιότητα εκπαίδευσης στους πολίτες που τα επιλέγουν για τη φοίτηση τους. Στην Ιταλία, το Λουξεμβούργο, την Ιρλανδία και τη Γαλλία, η ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων επιτρέπεται μόνο στη 6 Γκόγκας, Περικλής. "Πανεπιστήμια: Ιδιωτικοί Μύθοι και Ανακρίβειες." ΤΟ ΒΗΜΑ, Ιούνιος 20, τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, Γκόγκας, Περικλής. "Πανεπιστήμια: Ιδιωτικοί Μύθοι και Ανακρίβειες." ΤΟ ΒΗΜΑ, Ιούνιος 20, τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, aid=

12 βαθμίδα των Ανώτερων Σχολών, ενώ στην Ισπανία έχουν το δικαίωμα ίδρυσης Ιδιωτικών Πανεπιστημίων μόνο αναγνωρισμένοι φορείς του κράτους, όπως η εκκλησία, οι διάφορες περιφέρειες, στα πλαίσια της αυτονομίας τους και πιστοποιημένες επαγγελματικές ενώσεις. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η εκπαίδευση είναι κατά συντριπτική πλειοψηφία κρατική, με όρους όμως, ιδιωτικού κεφαλαίο. Η εκπαίδευση δηλαδή ακολουθεί διαφορετική πορεία χρηματοδότησης, τοποθετώντας την από άμεσα κρατική, σε έμμεσα κρατική. Κατά κύριο λόγω τα σχήματα που ακολουθούνται στην Ευρώπη 8, σε ό,τι αφορά τα κρατικά πανεπιστήμια είναι τα εξής: Υπάρχει ένας ενδιάμεσος κρατικός φορέας ο οποίος ελέγχει και διανέμει τα κρατικά κονδύλια, αναλόγως με τις ανάγκες και τις δυνατότητες του κάθε Ιδρύματος. Το σύστημα αυτό είχε εφαρμοστεί παλαιότερα στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ η χρηματοδότηση λαμβάνει χώρα με βάση τον αριθμό των εισαχθέντων φοιτητών/ αποφοίτων σε Πανεπιστήμιο. Τέλος, αποτελεί αποτελεσματικότερο τρόπο διαχείρισης των κρατικών κονδυλίων. 9 8 Δρ.Τσαμαδιάς, Κωνσταντίνος. "Η Χρηματοδότηση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Αναγκαία η Νέα Προσέγγιση." τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, ~ctsamad/files/research_insp/insp_xrim.pdf. 9 Δρ.Τσαμαδιάς, Κωνσταντίνος. "Η Χρηματοδότηση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Αναγκαία η Νέα Προσέγγιση." τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος, 15, ~ctsamad/files/research_insp/insp_xrim.pdf. 12

13 Η ροή του χρήματος, διοχετεύεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση όχι μόνο απευθείας, αλλά κυρίως με μέτρα ενίσχυσης των φοιτητών (άτοκα φοιτητικά δάνεια, κουπόνια για αγορά εκπαιδευτικού υλικού (βιβλία, σημειώσεις, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, χρήματα με τη μορφή υποτροφιών αριστείας, κάλυψη εξόδων στέγασης). Το ίδιο αυτό σύστημα βασίζεται και στα δίδακτρα των φοιτητών, οι οποίοι συμμετέχουν στην χρηματοδότηση φοίτησης τους ανά έτος. Διαφοροποιήσεις υπάρχουν στο ποσοστό συμμετοχής των ιδιωτών ανά χώρα αναφοράς. Και πάλι, το παραπάνω σύστημα χρησιμοποιήθηκε αρχικά σε ευρωπαϊκό έδαφος από το Ηνωμένο Βασίλειο το 1997 όπου επιβλήθηκαν επιλεκτικά δίδακτρα της τάξης του 20% του πραγματικού κόστους ανά φοιτητή. Ακολούθησαν οι χώρες της Σκανδιναβίας με την εφαρμογή του θεσμού των άτοκων φοιτητικών δανείων, ο οποίος σήμερα εφαρμόζεται ευρέως. Σε κράτη όπου κυριαρχεί το σύστημα ευέλικτης χρηματοδότησης, η ίδια η νοοτροπία των κρατικών Πανεπιστημίων τα καθιστά περισσότερο ανταγωνιστικά έναντι των υφιστάμενων τους ιδιωτικών καθώς είναι ευκολότερο να αποσπάσουν πόρους τόσο από δημόσιους όσο και από ιδιωτικούς φορείς. Δεν υπάρχει μονιμότητα του διδακτικού προσωπικού και έχουν διοικητική αυτοτέλεια. Το σύστημα αξιολόγησης των Πανεπιστημίων που λειτουργούν με αυτόν τον χαρακτήρα είναι επίσης κρατικό, υπό έναν κεντρικό φορέα ελέγχου 10 (σχήμα 1). Τέλος, σαφής είναι και ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας των κρατικών ιδρυμάτων που λειτουργούν υπό το παραπάνω σχήμα. 10 Τζιόβας, Δημήτρης,. "Ο μύθος των ιδιωτικών πανεπιστημίων." ΤΟ ΒΗΜΑ, Mάιος 7, τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος 15,

14 4 Αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με την ίδρυση Ιδιωτικών Πανεπιστημίων Ένα εκ των επιχειρημάτων κατά της ίδρυσης ιδιωτικών Πανεπιστημίων είναι ότι η Παιδεία αποτελεί ένα αγαθό το οποίο είναι δημόσιο και δεν θα έπρεπε να εμπορεύεται και να είναι εκμεταλλεύσιμο. Πως αποτελεί συνταγματικό δικαίωμα και ο σοφός νομοθέτης είχε προνοήσει ώστε να προβλέψει τη δημόσια και δωρεάν φύση του, η οποία παρέχει ισότητα σε ευκαιρίες και πρόσβαση σε όλους ανεξαιρέτως τους Έλληνες πολίτες, δηλώνει ο κ. Μυλόπουλος, καθηγητής και πρώην πρύτανης του ΑΠΘ. 11 Ο καθηγητής του ΕΜΠ, κ. Μαρκάτος, χαρακτηριστικά αναφέρει για τα παραπάνω ότι όχι μόνο «η πολιτεία έχει το χρέος να μορφώνει πραγματικά τους ανθρώπους αντί να ψηφοθηρεί αυξάνοντας σταδιακά και με το σταγονόμετρο τις θέσεις των εισακτέων στα Πανεπιστήμια» αλλά επίσης ότι «χρειάζεται προσοχή, τόσο για να αποτρέψουμε τη διάχυση της ξένης κουλτούρας που οργανωμένα γίνεται μέσα από τα κάθε μορφής Σχολεία και αποτελεί ένα είδος αλλοτρίωσης, ενώ ταυτόχρονα ανοίγει την πόρτα για την εξάρτηση και την διακύβευση της εθνικής μας ιδιαιτερότητας. Γιατί ποιός θα εμποδίσει την ίδρυση Μουσουλμανικού Ιδιωτικού Πανεπιστημίου στη Θράκη, ή των Σκοπίων στη Φλώρινα; Πράγμα που αναμφίβολα θα ενοχλούσε πρωτίστως εκείνους που προβάλλουν την ιδέα του Ιδιωτικού Πανεπιστημίου!..» 12 Γίνεται επίσης λόγος για εμπορευματοποίηση του αγαθού, με αποτέλεσμα παροχή κακής ποιότητας υπηρεσιών, οι οποίες θα υποβαθμίζουν το τελικό προϊόν, όπως αναφέρουν τόσο ο καθηγητής κ. 11 Μυλόπουλος, Γιάννης, Περί ιδιωτικών Πανεπιστημίων και άλλων δαιμονίων, tvxs, Οκτώβριος 29, 2004, τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος 20, 2015http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/periidiotikon-panepistimion-kai-allon-daimonion 12 Μαρκάτος, Ν. «Ανώτατη Παιδεία: Δημόσιο ή Εμπορευματικό αγαθό;». τελευταία προσπέλαση 20 Ιανουαρίου

15 Μαρκάκης, όσο και ο κ. Απέκης, πρόεδρος της ΠΟΣΔΕΠ 13. Ο κ. Απέκης συνεχίζει δηλώνοντας ότι η αναθεώρηση της ανώτατης εκπαίδευσης με βάση τη «Διαδικασία της Μπολόνια» θα μειώσει την ισχύ των Πανεπιστημιακών Τίτλων Σπουδών, υποβαθμίζοντας τα πτυχία, «ακυρώνοντας συλλογικά επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων» 14 Η ανυπαρξία μέχρι προσφάτως, ενός φορέα αξιολόγησης που θα λειτουργεί αμερόληπτα ώστε να εντοπίζει δυσλειτουργίες και να τις αποκαθιστά άμεσα, αποτέλεσε ένα ακόμη επιχείρημα. Με βάση την έρευνα του κ. Δημητρόπουλου, το 2005 θεσπίστηκε η ανεξάρτητη Αρχή για τη Διασφάλιση της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση η οποία ξεκίνησε τη λειτουργία της ένα χρόνο αργότερα. 15 Η ΑΔΙΠ επιφορτίζεται με το έργο της αξιολόγησης και πιστοποίησης των Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΑΕΙ), ενώ δεν προκύπτει δικαιοδοσία της επί των Ιδιωτικών Κολλεγίων. (Άρθρο 66 -Αρμοδιότητες πιστοποίησης της ποιότητας, Ν.4009/2011). Ο κ. Δημητρόπουλος 16 σημειώνει επίσης στην έρευνά του ότι στην ΑΔΙΠ δεν προβλέπεται σύνδεση των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης με την χρηματοδότηση των Πανεπιστημίων. Σύμφωνα με τον κ. Μπήτρου, καθηγητή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, η ανασφάλεια ως προς την Ιδιωτική Ανώτατη Εκπαίδευση εκδηλώνεται κυρίως από τη μικρή και μεσαία ελληνική οικογένεια υπό τον φόβο ότι δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις οικονομικές απαιτήσεις ενός Ιδιωτικού Πανεπιστημιακού ιδρύματος, δεν θα σταθεί ικανή να παράσχει ίσες ευκαιρίες στους απογόνους της και το κράτος δεν θα οχυρώσει καταλλήλως το Δημόσιο Πανεπιστήμιο Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Διδακτικού & Ερευνητικού Προσωπικού. 14 Απέκης, Λάζαρος. "Η αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος και οι συνέπειές της." ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ της Εκπαίδευσης - ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ της Εκπαίδευσης. τελευταία προσπέλαση 20 Ιανουαρίου, option=com_content&view=article&id=96:η-αναθεώρηση-του-άρθρου-16-του-συντάγματος-καιοι-συνέπειές-της&catid=48&itemid= Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση index.php 16 Δημητρόπουλος, Αποστόλης. "Η Ανώτατη Παιδεία στην Ελλάδα σε Συγκριτική Προοπτική: Ιρλανδία, Πορτογαλία, Σουηδία, Τουρκία, Φινλανδία." ΕΛΙΑΜΕΠ. τελευταία προσπέλαση 20 Ιανουαρίου, Μπήτρου Κ., Γεώργιος. "Γιατί και ποια μεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση;.". Ιανουάριος 2006., τελευταία προσπέλαση 15 Ιανουαρίου

16 Στον αντίποδα, παρατάσσεται το επιχείρημα ότι η παιδεία δεν θα έπρεπε να αποτελεί μονοπωλιακό αγαθό, από τη στιγμή που το κράτος δεν φέρει τα αποκλειστικά δικαιώματα εκμετάλλευσης της, όπως αναφέρει ο κ. Μπήτρος. Το μονοπώλιο υπογραμμίζεται ως επικίνδυνο για την εξέλιξη, τη βελτίωση και για τον εκσυγχρονισμό της διαδικασίας της μάθησης, καθώς στερείται ανταγωνισμού, ώστε να αυξήσει τις παρεχόμενες υπηρεσίες της. Αντιτείνεται επίσης, ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει κριτήριο επιλογής για εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, εφόσον αυτή θεωρείται συνταγματικό δικαίωμα, καθώς έτσι αποκλείεται από αυτή μεγάλο μερίδιο του πληθυσμού. Επομένως, εφόσον υπάρχει το κριτήριο της επιλογής, δεν αποτελεί δημόσιο αγαθό. 18 Ο Δρ. Τσαμαδιάς συνεχίζει παραθέτοντας: «η αποκλειστικά δημόσια χρηματοδότηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι αναποτελεσματική και αντι-εξισωτική. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, από την αποκλειστικά κρατική χρηματοδότηση ωφελούνται περισσότερο οι ανώτερες εισοδηματικά τάξεις.» 19, γεγονός που είχε αποδειχτεί με τη χρήση της μεθοδολογίας Hansen & Weisbrod (1969). Τέλος, ο κ. Μπαμπινιώτης υποστηρίζει, ότι με την ύπαρξη Ιδιωτικών, μη κερδοσκοπικών Πανεπιστημίων θα μειωθεί ή/και θα σταματήσει η φοιτητική μετανάστευση, η αύξηση της οποίας δημιουργεί πέρα από οικονομικό και σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα, στερώντας τη χώρα από το ενεργότερο και πιο καταρτισμένο μέρος της Μπήτρου Κ., Γεώργιος. "Γιατί και ποια μεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση;." Ιανουάριος, 2006., τελευταία προσπέλαση 15 Ιανουαρίου Δρ.Τσαμαδιάς, Κωνσταντίνος. "Η Χρηματοδότηση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Αναγκαία η Νέα Προσέγγιση." τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος, 15, ~ctsamad/files/research_insp/insp_xrim.pdf. 20 Μπαμπινιώτης, Γιώργος. "Ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια. Επίλυση προβλήματος ή πυροτέχνημα;." Αρχική - Γεώργιος Μπαμπινιώτης. Ιανουάριος 29, τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου,

17 5 Βελτίωση του Δημοσίου Πανεπιστημίου μέσω της ιδιωτικής πρωτοβουλίας Εφόσον η Ελλάδα προχωρήσει σε ίδρυση Ιδιωτικών Πανεπιστημίων, η λειτουργία τους δεν πρέπει να έρθει σε ρήξη με τα θεσμό του Δημοσίου Πανεπιστημίου, οδηγώντας το δεύτερο στην παρακμή. Αντίθετα, το Δημόσιο Πανεπιστήμιο είναι ικανό να βελτιωθεί και να ενισχυθεί, κοντά στα πρότυπα των υπολοίπων Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων, εφόσον αναζητηθεί για την αναβάθμισή του και η ιδιωτική πρωτοβουλία. Σε περίπτωση που αξιοποιηθεί ένα πιο ευέλικτο σύστημα χρηματοδότησης, με χρήση φοιτητικών δανείων, κουπονιών και διδάκτρων με βάση τα οικονομικά κριτήρια του κάθε φοιτητή, το ίδιο το σύστημα τροφοδοτείται άμεσα, εσωτερικά από μια σταθερή πηγή εσόδων. Λόγω της κρατικής του φύσης, το δημόσιο πανεπιστήμιο θα εξακολουθεί επίσης να δέχεται και δημόσια κονδύλια καθώς και ευρωπαϊκές επιδοτήσεις για την ανάπτυξη. Η ίδια η χώρα επίσης, ακόμη και πριν την παρούσα οικονομική κρίση, πάντα παρέλειπε να δαπανεί τα ανάλογα ποσά για την αναβάθμιση της παιδείας. Στοιχεία της OECD 21 καταδεικνύουν ότι η Ελλάδα ανήκει ανάμεσα στις ελάχιστες 22 χώρες που δαπανούν για την παιδεία λιγότερα από το 5% του ΑΕΠ τους. «Η Ελλάδα δαπανά περίπου 3,7 % και είναι προτελευταία στον πίνακα και αισθητά κάτω του μέσου όρου των χωρών του ΟECD. Είναι από τις λίγες χώρες του ΟECD που χρηματοδοτούν την τριτοβάθμια εκπαίδευση με λιγότερο από το 1% του ΑΕΠ και την τριτοβάθμια μη πανεπιστημιακή με 0,2%. Απουσιάζει εντελώς η δαπάνη για την έρευνα, τα κονδύλια για την οποία συνυπολογίζονται στις δαπάνες για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Επιπροσθέτως, το φορολογικό σύστημα επιβαρύνει δυσανάλογα τις 21 OECD Data: Education Resources: spending.htm τελευταία πρόσβαση 20 Ιανουαρίου

18 μεσαίες εισοδηματικές τάξεις και κατά συνέπεια, μέσω της «δωρεάν παιδείας», η ανακατανομή των κρατικών πόρων κινείται προς τις ευπορότερες εισοδηματικές τάξεις.» 22, υποστηρίζει ο Δρ. Κ. Τσαμαδιάς. Τέλος, η Ελλάδα αποτελεί μια από τις χώρες με τη μικρότερα ποσοστά υποτροφιών προς τους αριστούχους της τριτοβάθμιας εκπαίδευσής της. Εκτός του γεγονότος ότι μόλις 3% των ελλήνων φοιτητών κατορθώνουν να πληρούν όλα τα απαραίτητα στοιχεία ώστε να μπορέσουν να κάνουν χρήση κάποιας υποτροφίας, τα ποσά των κρατικών υποτροφιών είναι κατά πολύ χαμηλότερα από τα αντίστοιχα ποσά που χορηγούνται σε άλλα Ευρωπαϊκά Κράτη. Συνεχίζοντας, ένα μεγάλο μέρος των ιδιωτικών κληροδοτημάτων παραμένουν επίσης για χρόνια στα αζήτητα, είτε λόγω ελλιπούς πληροφόρησης των ενδιαφερομένων, είτε λόγω πολύ ειδικών κριτηρίων. «Οι κρατικές υποτροφίες που προορίζονται για να καλύψουν τα έξοδα των Ελλήνων φοιτητών είναι χαμηλού ύψους το οποίο είναι από τα χαμηλότερα μεταξύ των χωρών της Ευρωπαικής Ένωσης. Το μέσο ετήσιο ποσό (σε τιμές 1995/96) που αντιστοιχεί σε υποτροφία στην Ελλάδα είναι ecu κατά μέσο όρο, ενώ π.χ στην Γαλλία είναι ecu, στην Ιρλανδία ecu, στην Δανία 3.064ecu, στην Αυστρία ecu κλπ.» 23 Ακολουθώντας μια προσέγγιση πιο κοντά στα ευρωπαϊκά σχήματα που παρουσιάστηκαν παραπάνω, η Ελλάδα θα καταφέρει να εκδηλώσει την σημασία και βαρύτητα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και του ανθρωπίνου δυναμικού της, θα αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους διαθέσιμους πόρους της, θα πραγματοποιήσει σωστή αναδιανομή του πλούτου μέσα του υγιούς κύκλου της αγοράς και θα αποθαρρύνει την ύπαρξη «αιωνίων φοιτητών», αποπλέκοντας το σύστημα από λιμνάζον ανθρώπινο δυναμικό και πόρους, οι οποίοι θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε άλλους τομείς. 22 Δρ.Τσαμαδιάς, Κωνσταντίνος. "Η Χρηματοδότηση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Αναγκαία η Νέα Προσέγγιση." τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος, 15, ~ctsamad/files/research_insp/insp_xrim.pdf. 23 Δρ.Τσαμαδιάς, Κωνσταντίνος. "Η Χρηματοδότηση της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Αναγκαία η Νέα Προσέγγιση." τελευταία προσπέλαση Ιανουάριος, 15, ~ctsamad/files/research_insp/insp_xrim.pdf 18

19 6 Επίλογος Πρωταρχική μέριμνα του ελληνικού κράτους θα πρέπει να είναι η στήριξη και η βελτίωση του δημοσίου Πανεπιστημίου, ώστε όταν προκύψει και κάτω από τις συνθήκες που θα είναι έτοιμη η ελληνική κοινωνία να υποδεχτεί το ιδιωτικό Πανεπιστήμιο, το δεύτερο να μην ευημερήσει στις πλάτες του πρώτου. Τα ελληνικά πανεπιστήμια πρέπει να θωρακιστούν ώστε να είναι σε θέση να προσφέρουν υψηλού επιπέδου γνώσεις τόσο στους Έλληνες φοιτητές, αλλά και σε βάθος χρόνου, να καταστούν ικανά να προσελκύουν και φοιτητές από το εξωτερικό. Απαραίτητη και προαπαιτούμενη για τον λόγο αυτό είναι η ομαλή πολιτική συνεργασία και η πολιτική βούληση όσων μετέχουν στη λήψη αποφάσεων ώστε η κατάσταση να επιλυθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο λαμβάνοντας υπόψη όλο το φάσμα της. Στόχος είναι τα δύο νέα σχήματα, το βελτιωμένο δημόσιο ελληνικό πανεπιστήμιο και το νεοσύστατο ιδιωτικό να μακροημερεύσουν παράλληλα και όχι το δεύτερο εις βάρος του πρώτου. Άλλωστε η βάση της εκπαίδευσης στην Ευρώπη υπήρξε και πάντα προερχόταν από τα κρατικά πανεπιστήμια Μπαμπινιώτης, Γιώργος. "Ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια. Επίλυση προβλήματος ή πυροτέχνημα;." Αρχική - Γεώργιος Μπαμπινιώτης. Ιανουάριος 29, τελευταία πρόσβαση 15 Ιανουαρίου, h t t p : / / w w w. b a b i n i o t i s. g r / w m t / w e b p a g e s / i n d e x. p h p? lid=1&pid=16&catid=παιδεία&apprec=