Παραμονή Παγκόσμιας Ημέρας Αντικαταναλωτισμού*, 28 Νοεμβρίου 2008

Transcript

1 Ο ΑΦΡΑΓΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Παραμονή Παγκόσμιας Ημέρας Αντικαταναλωτισμού*, 28 Νοεμβρίου 2008 Η χρονική συγκυρία δε θα μπορούσε να είναι καλύτερη. Πέντε λεπτά μετά τις έξι το απόγευμα της τελευταίας μου ημέρας στο βασίλειο του χρήματος, και στο βαθμό που με αφορά τα καταστήματα ουσιαστικά έχουν κλείσει για τον επόμενο χρόνο. Η ημέρα έχει αποδειχτεί απρόσμενα μεγάλη τα μέσα ενημέρωσης μυρίστηκαν τα σχέδιά μου να ζήσω χωρίς χρήματα, κι έτσι αντί να ασχολούμαι με τις τελικές προετοιμασίες για το επικείμενο κοινωνικό πείραμα και το σημαντικότερο αντί να πιω μια τελευταία μπίρα στην παμπ της γειτονιάς μου, κατέληξα να δίνω τη μια συνέντευξη μετά την άλλη. Ο ήχος της φωνής μου καθώς απαντώ στις ίδιες ερωτήσεις, ξανά και ξανά, μου έχει προκαλέσει ελαφριά ναυτία. Καθώς επιστρέφω με το ποδήλατο στο σπίτι μετά την τε * Η Παγκόσμια Ημέρα Αντικαταναλωτισμού ή Ημέρα Αγοραστικής Αποχής γιορτάζεται την πρώτη Παρασκευή μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών στη Βόρεια Αμερική και το τελευταίο Σάββατο του Νοεμβρίου στην Ευρώπη. (Σ.τ.Ε.) 13

2 ΜΑΡΚ ΜΠΟΪΛ λευταία μου συνέντευξη στο BBC, κόβοντας δρόμο μέσα από μια συνοικία του Μπρίστολ γεμάτη μπαρ, φώτα νέον και σπασμένα γυαλιά, νιώθω το πίσω μέρος του να κάνει οχτάρια. Δεν είναι τίποτε σοβαρό, το λάστιχο έχει τρυπήσει, όμως είναι ένα συμβολικό παράδειγμα των προκλήσεων που θα κληθώ να αντιμετωπίσω σε καθημερινή βάση τους επόμενους δώδεκα μήνες. Βρίσκομαι σε απόσταση περίπου τριάντα χιλιομέτρων από το τροχόσπιτό μου, όπου είχα την αφέλεια να αφήσω το κουτί με τα εργαλεία, όμως μπορώ να σταματήσω στο σπίτι της κοπέλας μου, της Κλερ, για να επισκευάσω το λάστιχο. Η μόνη μου ανησυχία είναι ότι θα χρειαστεί να σύρω το ελαφρώς ξεχαρβαλωμένο ποδήλατό μου, φορτωμένο με δύο βαριούς σάκους στο πίσω μέρος, για σχεδόν πέντε χιλιόμετρα. Δεδομένου ότι εδώ και πέντε λεπτά δεν έχω τη δυνατότητα να αγοράσω καινούριο τροχό, δε θα με πείραζε να μην είχα χαλάσει αυτόν που έχω. Στο δρόμο σταματάω για να ζητήσω βοήθεια από τον κολλητό μου, τον Φέργκους Ντρέναν. Ο Φέργκους είναι φημισμένος τροφοσυλλέκτης, αλλά, δυστυχώς, άθλιος μηχανικός ποδηλάτων. Σε κάθε περίπτωση, διαθέτει ανεξάντλητο ενθουσιασμό, κι αυτό ακριβώς χρειάζομαι. Η πίεση του χρόνου, σε συνδυασμό με την ανησυχία για το δωδεκάμηνο που ξεκινά, αρχίζει να με επηρεάζει. Αφού τελικά καταφέρνουμε να φτάσουμε στο σπίτι της Κλερ, κι ενώ εγώ αφηρημένα αρχίζω να λύνω αυτό που νομίζω ότι είναι ο πίσω τροχός, ο Φέργκους μού περιγράφει πώς μπορώ να φτιάξω χαρτί και μελάνι από μανιτάρια. Είμαι εξουθενωμένος, όμως η φλυαρία του μου έχει κινήσει το ενδιαφέρον εν τω μεταξύ, εκνευρίζομαι με τη δυσκο 14

3 Ο ΑΦΡΑΓΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ λία που αντιμετωπίζω να βγάλω τον τροχό. Τη στιγμή ακριβώς που σκέφτομαι πως θα έπρεπε να φάω κάτι πριν λιποθυμήσω από την πείνα ή χώσω κάποιο δηλητηριώδες μανιτάρι στο λαιμό του Φέργκους μπας και το βουλώσει, ακούγεται ένας δυνατός μεταλλικός ήχος και κάτι που μοιάζει μάλλον σημαντικό εκτοξεύε ται προς την απέναντι πλευρά του δωματίου. Αντί να χαλαρώσω τον τροχό, πάνω στην εξάντλησή μου έλυσα τον οπίσθιο εκτροχιαστή. Πραγματικά, αυτό δεν είναι καθόλου καλή είδηση. Με μόνη εξαίρεση το σώμα μου, αυτό το ποδήλατο είναι με διαφορά το σημαντικότερο στοιχείο για το επικείμενο πείραμά μου. Για την ακρίβεια, δεν είναι απλώς σημαντικό, είναι απολύτως απαραίτητο. Πολλές από τις πιθανές πηγές τροφής και ξυλείας βρίσκονται σε απόσταση περίπου εξήντα χιλιομέτρων να πας, και άλλων τόσων να επιστρέψεις, ενώ οι περισσότεροι φίλοι μου βρίσκονται σε απόσταση τριάντα χιλιομέτρων χωρίς το ποδήλατο θα ήταν αδύνατο να παρευρεθώ στις διάφορες συναντήσεις, ενώ δε θα είχα καμιά απολύτως ελπίδα να μπορέσω να συγκεντρώσω τα διάφορα πράγματα που αναπόφευκτα θα χρειαστώ στη διάρκεια της χρονιάς. Ξέρω λίγα πράγματα σχετικά με τα ποδήλατα, όμως ένα εξάρτημα τόσο σύνθετο όσο ο οπίσθιος εκτροχιαστής ξεφεύγει από το επίπεδο των γνώσεών μου. Στη μέχρι πρότινος ζωή μου, εκεί όπου είχαν θέση τα χρήματα, αν προέκυπτε κάποιο σοβαρό πρόβλημα με το ποδήλατο το πήγαινα στο ποδηλατάδικο, αγόραζα μερικά καινούρια εξαρτήματα και πλήρωνα τον ευγενικό μάστορα για να το φτιάξει. Τώρα πια, όμως, δεν έχω αυτή την επιλογή. Είχα περάσει την ημέρα μου μιλώντας σε 15

4 ΜΑΡΚ ΜΠΟΪΛ δημοσιογράφους σχετικά με το πώς εδώ και έξι μήνες προετοιμαζόμουν για να καταφέρω να ζήσω χωρίς χρήματα ένα χρόνο και να που τώρα, τέσσερις ώρες πριν από την επίσημη έναρξη του εγχειρήματος, βρισκόμουν εντελώς εξουθενωμένος, πνευματικά και σωματικά, δίπλα στο διαλυμένο ποδήλατο που αποτελούσε βασικό άξονα των σχεδίων μου. Δεδομένου ότι την επόμενη ημέρα έπρεπε, εκτός των άλλων, να ετοιμάσω ένα γεύμα τριών πιάτων για εκατόν πενήντα άτομα χρησιμοποιώντας τρόφιμα που υπάρχουν στη φύση ή που θα συνέλεγα από το αστικό περιβάλλον, τα οποία όμως ακόμη δεν είχα συγκεντρώσει, είχα αρχίσει να αισθάνομαι την πίεση. Δεν ήταν μόνο το ποδήλατο που με ανησυχούσε. Αυτό ήταν απλώς ένα μικρό παράδειγμα των χιλιάδων προβλημάτων που αντιμετώπιζα σε μια κανονική χρονιά. Η διαφορά ήταν ότι στο παρελθόν θα μπορούσα να αντιμετωπίσω με τα χρήματα τα προβλήματά μου, όποτε και όπου αυτά προέκυπταν. Συνειδητοποίησα σε πόσο επικίνδυνη θέση βρισκόμουν, καθώς ετοιμαζόμουν να μπω σε έναν κόσμο για τον οποίο διέθετα ελάχιστη εμπειρία. Πρώτη φορά ένιωσα ευάλωτος. Οι πιο απλές δουλειές, πράγματα που μέχρι τώρα τα θεωρούσα δεδομένα επρόκειτο να καταστούν εξαιρετικά δύσκολα, αν όχι αδύνατα. Μήπως αυτό το πείραμα ήταν εξαρχής καταδικασμένο να αποτύχει; Αποφάσισα να μην το σκέφτομαι: ούτως ή άλλως δεν μπορούσα να κάνω πίσω, εκατομμύρια άνθρωποι με είχαν ακούσει να μιλώ γι αυτό το πείραμα, γεγονός που αύξανε σημαντικά την πίεση που ήδη αισθανόμουν. Κι έτσι, έμεινα εκεί, μέσα στα λάδια, γεμάτος ανησυχία, εξουθενωμένος, αγχωμένος, να κοιτάζω το ταβάνι, ενώ αμέτρη 16

5 Ο ΑΦΡΑΓΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ τες σκέψεις περνούσαν από το μυαλό μου. Πώς στην ευχή είχα καταφέρει να φτάσω σε αυτό το σημείο στη ζωή μου και πώς στο διάβολο κατέληξα να δώσω τόσο δημόσια διάσταση στην απόφασή μου να ξεκινήσω αυτό το φαινομενικά αδύνατο εγχείρημα; 17

6 ΜΑΡΚ ΜΠΟΪΛ 18

7 Ο ΑΦΡΑΓΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ 1 ΓΙΑΤΙ ΑΦΡΑΓΚΟΣ; Το χρήμα μοιάζει κάπως με τον έρωτα. Περνάμε ολόκληρη τη ζωή μας κυνηγώντας το, κι όμως ελάχιστοι από μας κατανοούν τι ακριβώς είναι. Ξεκίνησε, εν πολλοίς, σαν μια φανταστική ιδέα. Μια φορά κι έναν καιρό, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν την ανταλλαγή αντί για το χρήμα, προκειμένου να πραγματο ποιούν πολλές από τις συναλλαγές τους. Την ημέρα που είχε παζάρι περιφέρονταν έχοντας μαζί τους ό,τι παρήγαν οι αρτοποιοί έφερναν το ψωμί τους, οι αγγειοπλάστες τα σκεύη τους, οι ζυθοποιοί έσερναν τα βαρέλια με την μπίρα τους και οι ξυλουργοί κουβαλούσαν ξύλινα κουτάλια και καρέκλες. Διαπραγματεύονταν με τα άτομα που ήλπιζαν ότι θα είχαν κάτι που θα τους ήταν χρήσιμο. Ο τρόπος αυτός ήταν πραγματικά ό,τι έπρεπε για να φέρνει σε επαφή τους ανθρώπους, όμως δεν ήταν τόσο αποτελεσματικός όσο θα μπορούσε να είναι. Αν ο κύριος Αρτοποιός ήθελε λίγη μπίρα, πήγαινε να βρει 19

8 ΜΑΡΚ ΜΠΟΪΛ την κυρία Ζυθοποιό. Αφού πρώτα ρωτούσε ο ένας τον άλλο πώς ήταν τα παιδιά, ο κύριος Αρτοποιός πρότεινε να δώσει ψωμί με αντάλλαγμα κάποια ποσότητα από τη λαχταριστή μπίρα της κυρίας Ζυθοποιού. Πολλές φορές, αυτή η πρόταση ήταν απολύτως αποδεκτή και οι δύο πλευρές κατέληγαν σε αμοιβαία ικανοποιητική συμφωνία. Όμως κι εδώ άρχισε να εμφανίζεται το πρόβλημα κάποιες φορές η κυρία Ζυθοποιός δεν ήθελε ψωμί ή θεωρούσε πως ο γείτονάς της δεν της πρότεινε αρκετή ποσότητα σε αντάλλαγμα για την μπίρα της. Ο κύριος Αρτοποιός, όμως, δεν είχε τι άλλο να της προσφέρει. Το πρόβλημα αυτό έχει γίνει γνωστό ως «η διπλή σύμπτωση των θέλω»: σε μια συναλλαγή, κάθε άτομο πρέπει να έχει κάτι που να θέλει το άλλο άτομο. Ίσως η κυρία Ζυθοποιός να είχε ανακαλύψει πως ο άντρας της εμφάνιζε δυσανεξία στη γλουτένη, οπότε ο κύριος Αρτοποιός συνέβαλλε με το ψωμί του στα εντερικά προβλήματα του συζύγου της. Ή μπορεί, αντί για ψωμί, αυτό που να χρειαζόταν πραγματικά η κυρία Ζυθοποιός να ήταν ένα καινούριο κουτάλι από την κυρία Ξυλουργό και μερικά φρέσκα λαχανικά από την κυρία Γεωργό. Αυτή η κατάσταση δυσκόλευε πολύ την καημένη κυρία Ζυθοποιό. Μια μέρα, ένας άντρας που φορούσε ένα θεσπέσιο ημίψηλο καπέλο και ριγέ κοστούμι ραμμένο στα μέτρα του έκανε την εμφάνισή του στη μικρή πόλη. Οι άνθρωποι τον έβλεπαν πρώτη φορά. Αυτός ο καινούριος τους συστήθηκε ως κύριος Τράπεζας πήγε στο παζάρι και γελούσε ενώ παρακολουθούσε τη φασαρία και το χαμό, καθώς οι πάντες άγονταν και φέρονταν προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τα χρειαζούμενα για την εβδομάδα. Βλέποντας την κυρία Γεωργό να παλεύει ανεπιτυ 20

9 Ο ΑΦΡΑΓΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ χώς να ανταλλάξει τα λαχανικά της με μερικά μήλα, ο κύριος Τράπεζας την πήρε κατά μέρος και της είπε να μαζέψει όλους τους κατοίκους της πόλης εκείνο το βράδυ στο δημαρχείο, καθώς ήξερε έναν τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να διευκολύνουν αφάνταστα τη ζωή τους. Εκείνο το βράδυ, συγκεντρώθηκαν όλα τα μέλη της κοινότητας, φανερά ενθουσιασμένα αλλά και περίεργα να ακούσουν τι είχε να τους πει αυτός ο χαρισματικός ξένος με το ημίψηλο και το όμορφο κοστούμι. Ο κύριος Τράπεζας τους έδειξε δέκα χιλιάδες όστρακα, καθένα σφραγισμένο με την υπογραφή του, και έδωσε εκατό όστρακα σε καθέναν από τους εκατό κατοίκους της πόλης. Τους είπε πως αντί να κουβαλούν μαζί τους ολόκληρα βαρέλια μπίρα, καρβέλια ψωμί, γαβάθες και σκαμνιά, μπορούσαν να χρησιμοποιούν αυτά τα όστρακα και να τα ανταλλάσσουν για τα διάφορα αγαθά. Το μόνο που χρειαζόταν να κάνει κανείς ήταν να αποφασίσει πόσα όστρακα άξιζαν τα αγαθά και τα προϊόντα του, κι έτσι θα χρησιμοποιούσαν αυτά τα μικρά αντικείμενα για τις συναλλαγές τους. «Πολύ λογική σκέψη», είπαν οι άνθρωποι, «λύθηκαν τα προβλήματά μας!» Ο κύριος Τράπεζας είπε πως θα επέστρεφε σε ένα χρόνο και πως όταν θα ερχόταν ήθελε οι άνθρωποι να του φέρουν εκατόν δέκα όστρακα ο καθένας. Τα δέκα επιπλέον όστρακα, είπε, θα ήταν μια ένδειξη του πόσο εκτιμούσαν το γεγονός ότι τους είχε εξοικονομήσει χρόνο και είχε διευκολύνει τόσο πολύ τη ζωή τους. «Δίκαιο ακούγεται αυτό, όμως πού θα βρεθούν τα δέκα επιπλέον όστρακα;» ρώτησε η πολύ έξυπνη κυρία Μαγείρισσα, την ώρα που εκείνος κατέβαινε από το βάθρο. Ήξερε πως ήταν 21

10 ΜΑΡΚ ΜΠΟΪΛ αδύνατο να επιστρέψουν όλοι οι χωρικοί δέκα επιπλέον όστρακα. «Μην ανησυχείτε, τελικά θα βρείτε τη λύση», είπε ο κύριος Τράπεζας, καθώς αναχωρούσε για την επόμενη πόλη. Κάπως έτσι, ιδωμένο μέσα από μια απλουστευμένη αλληγορία, μπήκε το χρήμα στη ζωή των ανθρώπων. Η εξέλιξή του απέχει πολύ από αυτή την ταπεινή αφετηρία. Το οικονομικό σύστημα έχει γίνει τόσο σύνθετο, ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να εξηγηθεί. Το χρήμα δεν είναι απλώς τα χαρτονομίσματα και τα κέρματα που κουβαλάμε στις τσέπες μας οι αριθμοί στους τραπεζικούς μας λογαριασμούς είναι μονάχα η αρχή. Υπάρχουν συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης και παράγωγα, κρατικά, εταιρικά και δημοτικά ομόλογα, αποθεματικά κεντρικών τραπεζών και οι υποθηκευμένες ασφάλειες που είναι πασίγνωστες για την παγκόσμια κατάρρευση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και την πιστωτική κρίση του Υπάρχουν τόσο πολλά χρηματοοικονομικά εργαλεία, δείκτες και αγορές, ώστε ακόμη και οι ειδικοί του πλανήτη δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως πώς αλληλεπιδρούν. Το χρήμα έχει πάψει να υπάρχει για να μας υπηρετεί. Εμείς υπάρχουμε για να το υπηρετούμε. Το χρήμα έχει κυριεύσει τον κόσμο. Ως κοινωνία το λατρεύουμε και υποτασσόμαστε σε αυτό το στοιχείο το οποίο δεν έχει καμιά εγγενή αξία, σε βάρος οτιδήποτε άλλου. Εκτός αυτού, η όλη αντίληψή μας γύρω από το χρήμα βασίζεται σε ένα σύστημα το οποίο προωθεί την ανισότητα, την καταστροφή του περιβάλλοντος και την έλλειψη σεβασμού για την ανθρωπότητα. 22