Εκπαιδευτική Επάρκεια και Ετοιμότητα Εκπαιδευτικών Α /βάθμιας και Β /βάθμιας Εκπαίδευσης

Transcript

1 Εκπαιδευτική Επάρκεια και Ετοιμότητα Εκπαιδευτικών Α /βάθμιας και Β /βάθμιας Εκπαίδευσης Περιεχόμενα Πρόλογος 4 1. Εισαγωγή 6 2. Οι όροι «επάρκεια» και «ετοιμότητα» Αποσαφήνιση των όρων Ο όρος «επάρκεια» Ο όρος «ετοιμότητα» Μορφές ετοιμότητας Γνωστική ετοιμότητα Μαθησιακή ετοιμότητα Σχολική ετοιμότητα Παράδειγμα για την καλύτερη κατανόηση των όρων «επάρκεια» και «ετοιμότητα» Επάρκεια και ετοιμότητα διδασκαλίας Επάρκεια διδασκαλίας κατά το Υπουργείο Παιδείας Μια περαιτέρω προσπάθεια για αποσαφήνιση των όρων Εκπαιδευτική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Εισαγωγικά Το Διδασκαλείο Οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες Τα Παιδαγωγικά Τμήματα Συμπερασματικά για την εξέλιξη της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών από την απελευθέρωση της Ελλάδας μέχρι σήμερα Τι περιλαμβάνουν οι όροι εκπαιδευτική επάρκεια και εκπαιδευτική ετοιμότητα Εκπαιδευτική Επάρκεια Εκπαιδευτική ετοιμότητα Στόχοι της εκπαιδευτικής επάρκειας και της εκπαιδευτικής ετοιμότητας Μεθοδολογία έρευνας Διαπίστωση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Διαπίστωση της εκπαιδευτικής ετοιμότητας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Διαπίστωση της διαπολιτισμικής επάρκειας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Διαπίστωση της διαπολιτισμικής ετοιμότητας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Έρευνα για τη διαπίστωση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης 23 1

2 4.1. Ερευνητικά αποτελέσματα για τα διδασκόμενα μαθήματα στην Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση Μαθήματα Α/βάθμιας Εκπαίδευσης Μαθήματα Β/βάθμιας Εκπαίδευσης Μαθήματα Γυμνασιακής Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης Μαθήματα Λυκειακής Εκπαίδευσης Μαθήματα λυκειακής εκπαίδευσης ανά κατηγορία Μαθήματα Γυμνασιακής και Λυκειακής Εκπαίδευσης και οι διδακτικές τους Ποια μαθήματα διδάσκουν οι εκπαιδευτικοί της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης; Οι εκπαιδευτικοί της προσχολικής εκπαίδευσης αγωγής Οι εκπαιδευτικοί της δημοτικής εκπαίδευσης, όλων των μαθημάτων πλην των ειδικοτήτων Μαθήματα που διδάσκουν οι εκπαιδευτικοί της μέσης εκπαίδευσης Ερευνητικά αποτελέσματα για την παρουσία διδακτικών στα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση Η παρουσία των διδακτικών στα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την Α/βάθμια εκπαίδευση Η παρουσία των διδακτικών στα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την προσχολική εκπαίδευση Η παρουσία των διδακτικών στα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για τη δημοτική εκπαίδευση Η παρουσία των διδακτικών στα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για τη Β/βάθμια εκπαίδευση Πανεπιστημιακά Τμήματα Φιλολογίας και Ιστορίας Αρχαιολογίας και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής Ψυχολογίας (ΦΠΨ), Θεολογίας και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Ξένων Γλωσσών και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Μαθηματικών, Πληροφορικής και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Βιολογίας, Χημείας και Φυσικής και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Οικιακής Οικονομίας & Οικολογίας και Τμήματα Γεωγραφίας και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Οικονομικών Επιστημών και οι διδακτικές τους Πανεπιστημιακά Τμήματα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΤΕΦΑΑ) και οι διδακτικές τους Αντιστοιχία ειδικεύσεων εκπαιδευτικών και διδασκομένων μαθημάτων εκπαιδευτικών της Β/βάθμιας εκπαίδευσης Αντιστοιχία ειδικεύσεων εκπαιδευτικών Β/βάθμιας εκπαίδευσης και μαθημάτων που θα έπρεπε να διδάσκουν. Μια εναλλακτική πρόταση Ερευνητικά αποτελέσματα για την εκπαιδευτική επάρκεια των εκπαιδευτικών Η εκπαιδευτική επάρκεια των εκπαιδευτικών του νομού Αχαΐας Έρευνα για τη διαπίστωση της εκπαιδευτικής ετοιμότητας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Εκπαιδευτική ετοιμότητα του εκπαιδευτικού Α/βάθμιας εκπαίδευσης Μελέτη περίπτωσης για την απόκτηση εκπαιδευτικής ετοιμότητας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας εκπαίδευσης κατά το παράδειγμα του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Οι πρακτικές ασκήσεις Εκπόνηση του Project (Πρόγραμμα) Πραγματοποίηση εργαστηρίου 89 2

3 Ενδεικτική άποψη της Χρυσοβαλάντης Γιάννακα, απόφοιτης Παιδαγωγικού Τμήματος Πανεπιστημίου Πατρών, σχετικά με τις Πρακτικές Ασκήσεις (ακαδημαϊκό έτος ) Ερευνητικά αποτελέσματα για την εκπαιδευτική ετοιμότητα των εκπαιδευτικών _ Η εκπαιδευτική ετοιμότητα των εκπαιδευτικών του νομού Αχαΐας Εκπαιδευτική ετοιμότητα του εκπαιδευτικού Β/βάθμιας εκπαίδευσης Συμπεράσματα Προτάσεις Γενικά συμπεράσματα Συμπεράσματα προτάσεις αναφορικά με τα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την Α/βάθμια εκπαίδευση Συμπεράσματα προτάσεις αναφορικά με τα πανεπιστημιακά τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την Β/βάθμια εκπαίδευση 100 Βιβλιογραφία 102 3

4 Πρόλογος Κάθε χώρα, κάθε οργανωμένη κοινωνία επιδιώκει την όποιας μορφής αναβάθμισή της στον πολιτισμό, την οικονομία, τις επιστήμες κ.λπ. μέσω των διάφορων μορφών εκπαίδευσης που παρέχει στους πολίτες της στα πλαίσια του εκπαιδευτικού της συστήματος, όπως: 1. Tυπική εκπαίδευση (formal education): ορίζεται ως το ιεραρχημένο, δομημένο και οργανωμένο χρονικά σε βαθμίδες εκπαιδευτικό σύστημα, από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση έως το πανεπιστήμιο. 2. Μη τυπική εκπαίδευση (non formal education): ορίζεται ως η οποιαδήποτε οργανωμένη εκπαιδευτική δραστηριότητα εκτός του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος, που απευθύνεται σε συγκεκριμένους εκπαιδευόμενους και έχει συγκεκριμένους εκπαιδευτικούς στόχους. 3. Άτυπη εκπαίδευση (informal education): θεωρείται ως η διαδικασία με την οποία κάθε άτομο, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, μαθαίνει και αποκτά στάσεις, αξίες, ικανότητες δεξιότητες και γνώσεις, από τις επιδράσεις που δέχεται από το περιβάλλον του (οικογένεια, εργασία αλλά και βιβλιοθήκες, Μ.Μ.Ε. κ.ά.) *. Αυτό σημαίνει πως η κάθε χώρα διαμορφώνει και ασκεί εκπαιδευτική πολιτική σύμφωνα με την οποία λειτουργεί το εκπαιδευτικό της σύστημα σε όλες τις προαναφερθείσες μορφές. Επομένως, και λόγω της σημασίας που έχει η εκπαίδευση υπό τη στενή της έννοια ως τυπική εκπαίδευση (formal education) ή υπό την ευρύτερη έννοια ως μη τυπική εκπαίδευση (non formal education) για τους πολίτες της χώρας, και για την παρουσία και θέση της ίδιας της χώρας στο παγκόσμιο πολιτικό, πολιτισμικό, οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, η εκπαιδευτική αυτή πολιτική είναι και πρέπει να είναι κυρίαρχη πολιτική. Η εκπαιδευτική πολιτική περιλαμβάνει επιμέρους πολιτικές, με έναν εξίσου κυρίαρχο ρόλο, αφού η έλλειψη μίας από αυτές εμποδίζει την αποτελεσματική λειτουργία της κυρίαρχης πολιτικής επιλογής, δηλαδή την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης με επιπτώσεις στο μορφωτικό κ.λπ. επίπεδο του λαού της χώρας. Τέτοιες πολιτικές είναι: πολιτική για την παραγωγή και διάθεση διδακτικού υλικού, αφού κάθε διδακτικό υλικό δε μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλο για κάθε μορφή εκπαίδευσης. πολιτική κτηριακών εγκαταστάσεων, που σημαίνει μια συγκεκριμένη μορφή δόμησης και λειτουργικών προϋποθέσεων σύμφωνα με τους στόχους της εκπαίδευσης. πολιτική υλικοτεχνικής υποδομής, έτσι ώστε ολόκληρο το σύστημα των κάθε είδους σχολικών μονάδων να είναι σε πλήρη λειτουργία. πολιτική κατάρτισης - επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, για να είναι όσο γίνεται πιο ενήμεροι στις επιστημονικές εξελίξεις του κλάδου τους και επομένως πιο αποτελεσματικοί συνολικά στο έργο τους, πρωτίστως όμως στη διδακτική διαδικασία και παιδαγωγική παρέμβασή τους στους νέους πολίτες της χώρας. πολιτική αναλυτικών προγραμμάτων, έτσι ώστε να προσαρμόζονται τα περιεχόμενα στις εκάστοτε πολιτισμικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, αλλά κυρίως να αντιστοιχούν οι στόχοι, οι διαδικασίες και τα περιεχόμενα στους σκοπούς που επιδιώκονται, ανάλογα με τα διδασκόμενα υποκείμενα, και να αποτελούν μέρος των στόχων και προοπτικών της ίδιας της χώρας. πολιτική αξιολόγησης σε όλες τις δραστηριότητες των επιμέρους πολιτικών, και κυρίως σε πρόσωπα και πράγματα που έχουν άμεση σχέση με τη λειτουργία των εκπαιδευτικών μονάδων και τους μαθητές, που τελικά είναι και πρέπει να είναι οι βασικοί αποδέκτες. Τόσο την εκπαιδευτική πολιτική γενικά, όσο και τις επιμέρους πολιτικές πρέπει να χαρακτηρίζει η αξιοκρατία και να δημιουργούν με την εφαρμογή τους την απαιτούμενη ποιότητα σε όλες τις παραμέτρους της εκπαίδευσης. Αυτά τα στοιχεία χρειάζεται και έχει ανάγκη σήμερα η εκπαίδευσή μας και επομένως η χώρα μας. 4

5 Η σημασία της εκπαίδευσης και η δεδομένη κατάσταση, όπως αυτή διαμορφώνεται σήμερα σε αυτή, μας παρακίνησε στην πραγματοποίηση ερευνών που αφορούν άμεσα την εκπαίδευσή μας και την αποτελεσματικότερη λειτουργία της προς όφελος των μαθητών, τις οποίες θα δημοσιοποιήσουμε σε σειρά βιβλίων με γενικό τίτλο Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση, που θα περιλαμβάνουν θεματικές όπως: εκπαιδευτική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών διαπολιτισμική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών αξιολόγηση σχολικών μονάδων αξιολόγηση του έργου των εκπαιδευτικών διοικητική επάρκεια και ετοιμότητα στελεχών εκπαίδευσης συμβουλευτική επάρκεια και ετοιμότητα σχολικών συμβούλων δια βίου μάθηση, κατάρτιση και λαϊκή επιμόρφωση αξιολόγηση των μαθητικών επιδόσεων τύποι σχολείων και μορφές εκπαίδευσης στην Ελλάδα κ.λπ. Στόχος μας είναι μέσω αυτών των ερευνών να διαπιστώσουμε το επίπεδο των παραπάνω παραμέτρων της εκπαίδευσης και ενδεχόμενα να συμβάλλουμε στη βελτίωσή τους, έτσι ώστε το εκπαιδευτικό μας σύστημα, οι διαδικασίες της εκπαίδευσης, οι σχολικές μονάδες, οι εκπαιδευτικοί, τα στελέχη εκπαίδευσης να είναι ουσιαστικά ισότιμα και αντάξια με τα αντίστοιχα της Ευρώπης. Παντελής Γεωργογιάννης 5

6 1. Εισαγωγή Υπό τις σύγχρονες συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, η επιβίωση κάθε ατόμου στηρίζεται σε ένα στέρεο υπόβαθρο γνώσεων, συνεχώς αναπροσαρμοζόμενο στις ραγδαία εξελισσόμενες καταστάσεις, προκειμένου να καταστεί το άτομο ανταγωνιστικό και χρήσιμο τόσο για τον εαυτό του, όσο και για την κοινωνία. Επομένως, η νεολαία, οι αυριανοί πολίτες, οφείλουν να αποκτήσουν τα απαραίτητα πνευματικά εφόδια, αλλά και ικανότητες ώστε να ανταποκριθούν στα συνεχώς μεταβαλλόμενα δεδομένα που εισάγει η σημερινή κοινωνία της γνώσης. Οι εκπαιδευτικοί, λοιπόν, είναι εκείνοι που θα διδάξουν στους μαθητές όχι μόνο τις απαραίτητες γνώσεις αλλά και τους τρόπους - μηχανισμούς προσαρμογής, αναπροσαρμογής αλλά και επέκτασης των ήδη αποκτηθέντων γνώσεών τους. Είναι, λοιπόν, φυσικό, να υποθέσουμε οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί διαθέτουν όλες τις ικανότητες αλλά και δεξιότηες που είναι απαραίτητες για να διαμορφώσουν τους σημερινούς μαθητές σε πολίτες της κοινωνίας του αύριο. Στο συγκεκριμένο τόμο οι «Βηματισμοί για μια αλλαγή στην εκπαίδευση» έχουν ακριβώς αυτό το στόχο. Να διαπιστώσουν, δηλαδή, κατά πόσο οι εκπαιδευτικοί της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, μέσω των προγραμμάτων σπουδών των Πανεπιστημίων που φοίτησαν, είναι άρτια καταρτισμένοι για να εκπληρώσουν την αποστολή τους υπό το πρίσμα των συνεχώς μεταβαλλόμενων πολιτικών, τεχνολογικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχεδιάγραμμα. Με τις έρευνές μας, προσπαθήσαμε να διαπιστώσουμε το επίπεδο της εκπαιδευτικής και διαπολιτισμικής επάρκειας και ετοιμότητας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, όπως αυτή παρέχεται από τα Α.Ε.Ι. της χώρας και άλλους φορείς. Στόχος μας ήταν να τεκμηριώσουμε τα αποτελέσματά μας με ερευνητικά δεδομένα, τα οποία ο αναγνώστης θα συναντήσει διατρέχοντας αυτόν τον τόμο. Παντελής Γεωργογιάννης 6

7 2. Οι όροι «επάρκεια» και «ετοιμότητα» 2.1. Αποσαφήνιση των όρων Ο όρος «επάρκεια» είναι μια έννοια που στη γλώσσα μας χρησιμοποιείται σε ένα ευρύ φάσμα. Το θέμα, όμως, που προκύπτει είναι ότι οι χρήστες χρησιμοποιούν τον όρο κατά τέτοιον τρόπο, ώστε σε πολλές περιπτώσεις να επεκτείνεται το νόημα του όρου και να επικαλύπτει και άλλες έννοιες με διαφορετικό νόημα, με αποτέλεσμα να προκαλεί σύγχυση και διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Ένας βασικός όρος που «επικαλύπτεται» από τον όρο «επάρκεια», είναι ο όρος «ετοιμότητα», έτσι ώστε να μην γίνεται αντιληπτό, κυρίως στον εκπαιδευτικό παιδαγωγικό χώρο, τι ακριβώς σημαίνει «επάρκεια» και τι «ετοιμότητα». Στη συνέχεια του κεφαλαίου αυτού, θα αναλύσουμε, αλλά και θα οριοθετήσουμε το εύρος των όρων, έτσι ώστε να έχουμε μια σαφή εικόνα αφενός για τη γενικότερη χρήση τους και αφετέρου για τη χρήση τους κατά την παρουσίαση των θεωρητικών και ερευνητικών δεδομένων, αλλά και των απόψεών μας στα πλαίσια αυτού του βιβλίου Ο όρος «επάρκεια» Αν παρατηρήσουμε τους ορισμούς οποιουδήποτε λεξικού σχετικά με την έννοια «επάρκεια», τότε διαπιστώνουμε ότι οι ερμηνείες της τόσο από τα λεξικά, όσο και από την καθημερινή χρήση της έννοιας έχει δύο διαφορετικά περιεχόμενα, δηλαδή αναφέρεται: 1. σε ποσότητα υλικών αγαθών, χωρίς να αναφέρονται οι ποιότητες αυτών (π.χ. επάρκεια τροφίμων, ηλεκτρικού ρεύματος κ.λπ.), με αντίθετες έννοιες τις «ανεπάρκεια», «έλλειψη» κ.λπ. Αν, όμως, εμβαθύνουμε στον όρο «επάρκεια υλικών αγαθών», τότε διαπιστώνουμε και σ αυτήν ποιοτικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, αν γιορτάζουμε τα γενέθλιά μας, για τους καλεσμένους μας χρειαζόμαστε συγκεκριμένα πράγματα, δηλαδή ένα χώρο, ένα τραπέζι, καθίσματα, ποτήρια, κ.λπ. Αν διαθέτουμε όλα τα απαραίτητα υλικά αγαθά, τότε μπορούμε να πούμε ότι έχουμε επάρκεια. Έχουμε δηλαδή την απαραίτητη ποσότητα για την πραγματοποίηση της εκδήλωσης. Αν όμως θέσουμε συγκεκριμένες προϋποθέσεις και αντί για πλαστικά ποτήρια θέλουμε κρυστάλλινα, αν αντί για χάρτινα πιάτα θέλουμε πορσελάνινα κ.λπ., τότε μιλούμε για ποιοτικά χαρακτηριστικά των υλικών αγαθών, άρα μιλούμε για ποιοτική επάρκεια των υλικών αγαθών. 2. σε ικανότητες ανθρώπων με συγκεκριμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά (π.χ. επάρκεια δυνάμεων, επάρκεια γνώσεων κ.λπ.), με αντίθετες έννοιες τις «ανεπάρκεια», «ανικανότητα», «αναξιότητα» κ.λπ. Γίνεται σαφές ότι η έννοια «επάρκεια» είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί, και χρησιμοποιείται, σε όλες τις περιπτώσεις και καταστάσεις, με το πραγματικό ή το αντίθετό της νόημα, για να δηλώσει την ποσότητα κάθε φορά προσώπων ή υλικών αγαθών, ενώ στην αντίθετη περίπτωση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, δηλαδή οι ικανότητες, αναφέρονται μόνο σε πρόσωπα Ο όρος «ετοιμότητα» Σχετικά με την έννοια «ετοιμότητα», διαπιστώνουμε ότι η έννοια αναφέρεται: 1. Στην ικανότητα του ατόμου ή ομάδας ατόμων να αντιλαμβάνονται άμεσα ερεθίσματα του περιβάλλοντός τους και να μπορούν να αντιδρούν κατάλληλα σε αυτά. Η αντίδραση όμως αυτή δεν είναι αντανακλαστική, αλλά αποτέλεσμα κατάλληλης προετοιμασίας και μάθησης εκ μέρους του ατόμου ή της ομάδας (π.χ. ετοιμότητα ενός τερματοφύλακα, ετοιμότητα των ενόπλων δυνάμεων κ.λπ.). Συνώνυμη έννοια της ετοιμότητας αυτής είναι η εγρήγορση. 7

8 2. Στην ευχέρεια του ατόμου να μπορεί να διατυπώσει άμεσα νοήματα, ερωτήσεις, απαντήσεις στα πλαίσια συγκεκριμένων διαδικασιών (π.χ. ο πολιτικός αντέκρουσε τα επιχειρήματα του αντιπάλου του με ετοιμότητα κ.λπ.). Συνώνυμη έννοια της ετοιμότητας αυτής είναι η ετοιμολογία. 3. Στην κατάσταση προετοιμασίας για αντίδραση σε κάποιο ερέθισμα. Στη μάθηση υπάρχει ένας βαθμός προετοιμασίας που είναι απαραίτητος, ώστε ένα συγκεκριμένο καθήκον ή θέμα να αντιπροσωπεύει μάθηση με νόημα. Η ετοιμότητα καλύπτει όλες τις φάσεις της ανάπτυξης, π.χ. σωματική, ψυχολογική και κοινωνική 1. Απ όσα παραθέσαμε μέχρι τώρα για την ετοιμότητα, γίνεται φανερή αφενός η ευρύτητα χρήσης του όρου, σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, αφετέρου η διάκριση χρήσης του όρου σε δύο κατηγορίες: 1. στο ανθρώπινο δυναμικό με όλες τις εκφάνσεις του όρου και 2. στο υλικό δυναμικό. Για παράδειγμα, όταν λέμε ότι ο κρατικός μηχανισμός είναι σε ετοιμότητα για την αντιμετώπιση θεομηνίας, εννοούμε ότι βρίσκονται σε ετοιμότητα τόσο το ανθρώπινο δυναμικό του κρατικού μηχανισμού, όσο και το υλικό δυναμικό, που αποτελείται από τα απαραίτητα μηχανήματα, οχήματα κ.λπ. που απαιτούνται για να φέρει εις πέρας το ανθρώπινο δυναμικό το καθήκον του Μορφές ετοιμότητας Γνωστική ετοιμότητα Ο όρος αυτός προσδιορίζει την κατάσταση εγρήγορσης του συστήματος των γνωστικών λειτουργιών, χάρη στην οποία μεγιστοποιείται η δυνατότητα πρόσληψης και γνωστικής επεξεργασίας των πληροφοριών 2. Αυτό σημαίνει ότι οι νευρώνες του ατόμου, το νευρικό σύστημα γενικότερα, θα πρέπει να έχει αναπτυχθεί επαρκώς, να έχει αποκτήσει δηλαδή την απαιτούμενη φυσική και εξελικτική επάρκεια, έτσι ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σε γνωστικά ερεθίσματα που προέρχονται από το περιβάλλον του. Στην περίπτωση αυτή, η επάρκεια ανάπτυξης του οργανισμού προηγείται των λειτουργιών της γνωστικής ετοιμότητας, αλλά και της μαθησιακής και της σχολικής, όπως κάθε επάρκεια προηγείται κάθε ετοιμότητας, όπως θα δούμε στη συνέχεια Μαθησιακή ετοιμότητα «Η μαθησιακή ετοιμότητα αποτελεί κεντρικό όρο της ψυχολογίας της μάθησης. Ως ετοιμότητα περιγράφεται η θετική προδιάθεση του ανθρώπου για κάποια επίδοση. Η μαθησιακή ετοιμότητα χρησιμοποιείται με δύο έννοιες: από τη μια μεριά μαθησιακή ετοιμότητα (readiness to learn) ως προδιάθεση του ανθρώπου να αποκτάει κατά την εξέλιξή του γνώσεις και ικανότητες, οι οποίες μπορούν να έχουν ως αποτέλεσμα αλλαγές στη συμπεριφορά του. Από την άλλη μεριά, σημαίνει το κίνητρο να εκμαθηθεί κάτι στα πλαίσια συγκεκριμένων καταστάσεων. Η βάση και των δύο ερμηνειών είναι κοινή: θεωρούν τη μαθησιακή ετοιμότητα ως προϋπόθεση μιας επιτυχημένης εκμάθησης. Σχετικά με το ερώτημα της προέλευσης ή της αρχικής δημιουργίας υπάρχουν τρεις απόψεις: 1. Η μαθησιακή ετοιμότητα αποτελεί ένδειξη ωριμότητας (μαθησιακή ωριμότητα). Μόνο όταν υπάρχει μπορεί να επιτευχθεί μια εκμάθηση. 1 (Ιστοσελίδα Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης Α.Π.Θ.) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 2 (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 8

9 2. Η μαθησιακή ετοιμότητα επηρεάζεται από τον τρόπο παρουσίασης του υλικού προς εκμάθηση. 3. Η μαθησιακή ετοιμότητα εξαρτάται από τις προηγούμενες μαθησιακές επιδόσεις ενός παιδιού ή γενικότερα ενός μαθητή. Όσο νωρίτερα αρχίζει η εκπαίδευση και η αντιπαράθεση του μαθητή με μαθησιακό υλικό, τόσο υψηλότερος είναι ο βαθμός της μαθησιακής ετοιμότητας. Η δυνατότητα εκμάθησης ενός γνωστικού αντικειμένου είναι μεγαλύτερη όταν ο μαθητής έχει ήδη εμπειρία με παρόμοιες μαθησιακές διαδικασίες (learning sets)» Σχολική ετοιμότητα Ο όρος «σχολική ετοιμότητα» αναφέρεται, κυρίως, στην ικανότητα του μαθητή, που πηγαίνει για πρώτη φορά στο σχολείο, να μάθει τα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται για παράδειγμα στην Α τάξη δημοτικού χωρίς σχετική πίεση. Τα κύρια γνωστικά αντικείμενα που το παιδί πρέπει να διδαχθεί και να μάθει στην Α τάξη, για να θεωρηθεί η φοίτησή του επιτυχής, είναι η ανάγνωση, η γραφή ορθογραφία και η αριθμητική 4. Μετά τον ορισμό της σχολικής ετοιμότητας, γίνεται φανερό ότι η μαθησιακή ετοιμότητα αποτελεί προϋπόθεση της σχολικής ετοιμότητας, «η οποία γίνεται κατανοητή ως σχετικό μέγεθος στο μεταίχμιο τριών συνισταμένων: 1. των προδιαθέσεων και των διαδικασιών ωρίμανσης που έχει περάσει ο μαθητής πριν ενταχθεί στο σχολείο, 2. των προσχολικών, περιβαλλοντικών, μαθησιακών εμπειριών κάθε μαθητή (πεδία εμπειριών, μαθησιακά ερεθίσματα, εθισμός σε συμπεριφορές, κίνητρα, στάσεις ως μαθησιακό αποτέλεσμα κ.λπ.) και 3. των απαιτήσεων που συνδέονται με την οργανωμένη σχολική μάθηση (αναλυτικό πρόγραμμα, βιβλία κ.λπ.) της πρώτης περιόδου της σχολικής ζωής» 5. Αναφορικά με το μαθητή, θα μπορούσαμε αβίαστα να θεωρήσουμε ως προϋπόθεση της σχολικής ετοιμότητάς του την ψυχολογική ετοιμότητα, την κοινωνική ετοιμότητα, την προσχολική γλωσσική ετοιμότητα, τη συναισθηματική ετοιμότητα, τη νοητική ετοιμότητα, την αντιληπτική ετοιμότητα κ.λπ. καθώς και όλων των αντίστοιχων επαρκειών των προαναφερθεισών ετοιμοτήτων. Γίνεται, λοιπόν, σαφές, ότι ο όρος «ετοιμότητα» βρίσκει εφαρμογή σε όλες τις ανθρώπινες ικανότητες, είτε με τη θετική είτε με την αρνητική της μορφή. Παρ όλη την παρουσίαση των ορισμών και την ανάλυσή τους, θεωρούμε ότι στον αναγνώστη επικρατεί ακόμη μια σύγχυση αναφορικά με το τι είναι «επάρκεια» και το τι είναι «ετοιμότητα». Γιατί αβίαστα μπορεί να θέσει κανείς τα εξής ερωτήματα: 1. Τι προηγείται και τι έπεται κάθε επάρκειας; 2. Τι προηγείται και τι έπεται κάθε ετοιμότητας; 3. Προηγείται η επάρκεια της ετοιμότητας ή το αντίθετο; 4. Στη σχολική ετοιμότητα προηγείται η ετοιμότητα ή προηγείται η επάρκεια; Από όσα λέχθηκαν μέχρι τώρα, γίνεται σαφές ότι από τη στιγμή που λέμε ότι ο μαθητής είναι σχολικά έτοιμος, αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής διαθέτει τις απαραίτητες νοητικές, σωματικές κ.λπ. προϋποθέσεις (επάρκειες), είναι δηλαδή βιολογικά και νοητικά επαρκής, για να ενταχθεί στο σχολικό σύστημα. Άρα, στην περίπτωση της σχολικής ετοιμότητας προηγούνται επάρκειες ή ανεπάρκειες, που ο μέσος όρος τους συνιστά την ετοιμότητα ή μη ετοιμότητα του μαθητή για ένταξή του στο σχολικό σύστημα. Η σχέση αυτή φαίνεται ότι είναι η σχέση μεταξύ της επάρκειας 3 (Ιστοσελίδα Τμήματος Επιστημών της Εκπαίδευσης στην Προσχολική Ηλικία Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 4 (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 5 (Ιστοσελίδα Τμήματος Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Πανεπιστημίου Πατρών) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 9

10 και της ετοιμότητας και είναι αυτή που δημιουργεί την όλη σύγχυση αναφορικά με τη χρήση των όρων «επάρκεια» και «ετοιμότητα», αφού διαφορετικές επάρκειες αποτελούν προϋποθέσεις διαφορετικών ετοιμοτήτων και αντίστροφα Παράδειγμα για την καλύτερη κατανόηση των όρων «επάρκεια» και «ετοιμότητα» Από όσα λέχθηκαν μέχρι τώρα, πιστεύουμε ότι έγινε σαφής ο διαχωρισμός μεταξύ επάρκειας, ετοιμότητας και η σχέση ανάμεσά τους. Για να γίνουμε, όμως, καλύτερα κατανοητοί, παραθέτουμε το εξής απλό παράδειγμα: Σε έναν υποψήφιο οδηγό προσφέρουμε κάθε θεωρητική γνώση που έχει σχέση με την οδήγηση ενός αυτοκινήτου, δηλαδή, τα σήματα της Τροχαίας, τη χρήση του πεντάλ του συμπλέκτη, τη χρήση του πεντάλ του φρένου, τη χρήση του πεντάλ του γκαζιού, την τεχνική αλλαγής ταχυτήτων, τη χρήση των φώτων και των φλας, τη χρήση του τιμονιού, τους τρόπους παρκαρίσματος, τις οπισθογωνίες, τη χρήση του καθρέφτη, τεχνικά θέματα, συμπεριφορά οδήγησης, τη χρήση της ζώνης και γενικά όλες τις κινήσεις και όλα τα χρήσιμα στοιχεία για να οδηγήσει το αυτοκίνητο. Όλα αυτά συνθέτουν τη θεωρητική γνώση που πρέπει να διαθέτει ο υποψήφιος οδηγός για να οδηγήσει το αυτοκίνητο. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, ότι ο υποψήφιος οδηγός του θεωρητικού εργαστηρίου είναι, λοιπόν, σε θέση να οδηγήσει το αυτοκίνητο, αφού γνωρίζει τα πάντα σχετικά με την οδήγηση. Όμως, ενώ είμαστε βέβαιοι πως ο υποψήφιος οδηγός είναι θεωρητικά σε θέση να τα αναπαράγει στην πράξη, είναι βέβαιο ότι δεν μπορούμε να του εμπιστευτούμε την οδήγηση ενός αυτοκινήτου, γιατί του λείπει το πρακτικό μέρος της μαθησιακής διαδικασίας, για την απόκτηση του διπλώματος οδήγησης. Θα πρέπει, δηλαδή, ο υποψήφιος οδηγός, εκτός από την άψογη θεωρητική του κατάρτιση, που είχε στο θεωρητικό εργαστήριο, να εξασκηθεί στην πράξη, δηλαδή να μετουσιώσει τη θεωρητική οδηγητική του κατάρτιση σε οδηγητική πράξη και συμπεριφορά. Για να γίνει όμως αυτό, θα χρειαστεί χρόνος και ίσως ενδεχομένως περισσότερος από όσο χρειάστηκε για τη θεωρητική του κατάρτιση, οδηγώντας το αυτοκίνητο με τη βοήθεια του οδηγού-εκπαιδευτή του, έτσι ώστε ο εκπαιδευτής να τον βοηθήσει στη μετουσίωση της θεωρίας σε πρακτική εφαρμογή, δηλαδή, να μπορεί να οδηγήσει ο ίδιος ο υποψήφιος οδηγός το αυτοκίνητο χωρίς τη βοήθεια κανενός άλλου, δηλαδή να αποκτήσει οδηγητική ετοιμότητα. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι ο υποψήφιος οδηγός περνά από το στάδιο της γνωστικής οδηγητικής ικανότητας, δηλαδή της επάρκειας θεωρητικών γνώσεων οδήγησης, στο στάδιο της πρακτικής οδηγητικής ικανότητας, δηλαδή στην οδηγητική ετοιμότητα. Έτσι, για να γίνει κάποιος καλός οδηγός, πρέπει να γνωρίζει θεωρητικά τα πάντα σχετικά με την οδήγηση του αυτοκινήτου, δηλαδή να έχει επάρκεια γνώσεων-κατάρτισης, αλλά παράλληλα να γνωρίζει και στην πράξη τα πάντα σχετικά με την οδήγηση του αυτοκινήτου σε όλες τις συνθήκες, δηλαδή να διαθέτει οδηγητική ετοιμότητα. Μέσα από το παράδειγμα, διαφαίνεται η ύπαρξη δύο διαφορετικών διαδικασιών, δηλαδή: 1. η διαδικασία της θεωρητικής κατάρτισης σε σχέση με το αυτοκίνητο και την οδήγηση, και 2. η διαδικασία της μετουσίωσης της θεωρίας σε πρακτική εφαρμογή, δηλαδή σε οδήγηση. Μετά από το παραπάνω παράδειγμα, γίνεται σαφές ότι πρόκειται για δύο διαδικασίες που καταλήγουν σε δύο διαφορετικές ικανότητες: στην ικανότητα που αποκτά ο υποψήφιος οδηγός μέσω της θεωρητικής γνώσης, δηλαδή την επάρκεια, και στην ικανότητα που αποκτά μέσω της πρακτικής άσκησης στην οδήγηση, δηλαδή την ετοιμότητα. Με το παράδειγμα αυτό και με όσα ειπώθηκαν παραπάνω, έγινε σαφής η σχέση μεταξύ επάρκειας και ετοιμότητας. 10

11 Επάρκεια και ετοιμότητα διδασκαλίας Στην αποσαφήνιση των εννοιών είδαμε με την παρουσίαση των ορισμών και του παραδείγματος του υποψήφιου οδηγού να ξεκαθαρίζει η σχέση των όρων «επάρκεια» και «ετοιμότητα». Τι συμβαίνει όμως με τους εκπαιδευτικούς; Ισχύει γι αυτούς αυτός ο διαχωρισμός; Και πώς και πού αποκτούν την επάρκειά τους, πώς και πού αποκτούν την ετοιμότητά τους οι εκπαιδευτικοί; Διαθέτουν αυτές τις δύο ικανότητες επάρκειας και ετοιμότητας όταν καλούνται να ασκήσουν το εκπαιδευτικό τους έργο στη σχολική πραγματικότητα; Αυτά τα ερωτήματα θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια. Στην προσπάθειά μας να αποσαφηνίσουμε τα ερωτήματα αυτά, θα αναφερθούμε σε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα επάρκειας, την επάρκεια διδασκαλίας, όπως την ορίζει το Υπουργείο Παιδείας Επάρκεια διδασκαλίας κατά το Υπουργείο Παιδείας Σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας, επάρκεια διδασκαλίας είναι η βεβαίωση ικανότητας διδασκαλίας που χορηγείται από αυτό σε κατόχους ορισμένων διπλωμάτων σε ορισμένο γνωστικό αντικείμενο και είναι απαραίτητη για τη νόμιμη διδασκαλία του αντικειμένου αυτού στην εκπαίδευση. Η βεβαίωση αυτή της επάρκειας διδασκαλίας, χορηγείται ως επί το πλείστον σε κατόχους διπλωμάτων ξένων γλωσσών, τα οποία απέκτησαν από ξένα πανεπιστήμια (π.χ. Cambridge Proficiency, Michigan Proficiency), προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να διδάξουν τη γλώσσα που σπούδασαν σε ιδιωτικούς φορείς (π.χ. φροντιστήρια). Αν τώρα κάποιος είναι απόφοιτος της Αγγλικής Φιλολογίας, το Υπουργείο Παιδείας θεωρεί αυτονόητο ότι ο πτυχιούχος μπορεί να διδάξει όχι μόνο σε ιδιωτικούς φορείς, αλλά και στο δημόσιο, δηλαδή στην κρατική εκπαίδευση. Με άλλα λόγια, θεωρείται δεδομένο ότι ο απόφοιτος της Αγγλικής Φιλολογίας στην Ελλάδα διαθέτει την απαιτούμενη «επάρκεια διδασκαλίας», δηλαδή την «ικανότητα διδασκαλίας». Το ίδιο ισχύει φυσικά για όλα τα πτυχία των Α.Ε.Ι. και Α.Τ.Ε.Ι. που χορηγούνται στη χώρα. Επομένως, ο όρος «επάρκεια» αποκτά μια δεσπόζουσα θέση στην εκπαίδευση, αφού συμπεριλαμβάνει όλες τις απαιτούμενες γνώσεις που πρέπει να έχει το άτομο στα αντικείμενα του γνωστικού χώρου που σπούδασε και κατέστη πτυχιούχος. Συνεπώς, για το Υπουργείο Παιδείας, το χορηγούμενο πτυχίο συμπεριλαμβάνει όλη την απαιτούμενη γνώση, αλλά και τις απαιτούμενες δεξιότητες της διδακτικής διαδικασίας, έτσι ώστε να μπορέσει ο εκπαιδευτικός να αντεπεξέλθει στο έργο του στην εκπαιδευτική πράξη. Με τη διατύπωση αυτή και μετά την παρουσίαση των όρων, διαπιστώνουμε ότι η έννοια «επάρκεια» θεωρείται ή αποδίδεται και με την έννοια «ικανότητα» ή «δεξιότητα», όσον αφορά στους εκπαιδευτικούς. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι κάθε πτυχιούχος που αποφοιτά από ένα πανεπιστημιακό τμήμα, που έχει ως στόχο και χώρο απασχόλησης την Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση, μπορεί να συμμετάσχει στις διαδικασίες διορισμού (Α.Σ.Ε.Π., αναπληρωτής κ.λπ.) και ανάλογα με τις ανάγκες της εκπαίδευσης να διδάξει τα αντίστοιχα μαθήματα για τα οποία σπούδασε στο Α.Ε.Ι. ή Α.Τ.Ε.Ι Μια περαιτέρω προσπάθεια για αποσαφήνιση των όρων Το παράδειγμα της επάρκεια διδασκαλίας, όπως προβλέπεται από το Υπουργείο Παιδείας, επιτείνει τη σύγχυση όσον αφορά στη χρήση των εννοιών «επάρκεια» και «ετοιμότητα» στην εκπαίδευση. Για να ξεκαθαρίσει η σύγχυση θα πρέπει να φέρουμε πάλι στο νου μας τους ορισμούς «επάρκεια» και «ετοιμότητα» σύμφωνα και με το παράδειγμα του οδηγού. 11

12 Σύμφωνα με αυτά: 1. Επάρκεια σημαίνει, μεταξύ άλλων, ικανότητες ανθρώπων (επάρκεια γνώσεων) σε απαιτούμενο βαθμό. 2. Ετοιμότητα σημαίνει, μεταξύ άλλων, ικανότητα άμεσης αντίληψης ερεθισμάτων και ευχέρεια αντίδρασης σε αυτά. Άρα, η επάρκεια αναφέρεται στις σπουδές, στις ικανότητες που έχουν σχέση με την κατοχή του γνωστικού αντικειμένου (θεωρητική γνώση σύμφωνα με το παράδειγμα του οδηγού), ενώ η διδασκαλία έχει σχέση με την ικανότητα μετουσίωσης των γνώσεων σε διδακτική πράξη στα πλαίσια μιας διδακτικής διαδικασίας, δηλαδή διδασκαλία, επομένως άμεση αντίληψη ερεθισμάτων και ευχέρεια αντίδρασης σε αυτά στη σχολική πράξη (πρακτική οδηγητική ικανότητα σύμφωνα με το παράδειγμα του οδηγού). Με βάση τους παραπάνω συλλογισμούς, η έννοια «επάρκεια διδασκαλίας», όπως τη διατυπώνει το Υπουργείο Παιδείας προκαλεί σύγχυση, για το λόγο ότι η επάρκεια αναφέρεται στις γνώσεις του πτυχιούχου, ενώ αντίθετα η ετοιμότητα αναφέρεται στις ικανότητές του να μεταφέρει τη γνώση σε άλλους. Αναφέρεται, δηλαδή, στις δεξιότητες που πρέπει να έχει ο εκπαιδευτικός για να ανταποκριθεί στο έργο του κατά τη διδακτική διαδικασία, δηλαδή στη διδασκαλία. Με άλλα λόγια αναφέρεται στην εκπαιδευτική ετοιμότητά του. Γίνεται, λοιπόν, φανερό πως η σύγχυση που έχει εδραιωθεί και στα ερμηνευτικά λεξικά σχετικά με τις δύο έννοιες, προέρχεται από τις αποφάσεις της συντεταγμένης πολιτείας. Και τούτο γιατί το Υπουργείο Παιδείας στην αναγνώριση πτυχίων π.χ. ξένων γλωσσών, πιστοποιεί «επάρκεια διδασκαλίας», δηλαδή επάρκεια γνώσης του γνωστικού αντικειμένου και ετοιμότητα, δηλαδή ικανότητα μετάδοσης της γνώσης στην εκπαιδευτική διαδικασία, αφού αναφέρει την έννοια «διδασκαλία». Είναι, όμως, γνωστό ότι οι πτυχιούχοι ξένων γλωσσών, που δεν προέρχονται από πανεπιστημιακά τμήματα, ουδέποτε διδάσκονται τη διδακτική της γλώσσας ως ξένης γλώσσας έτσι ώστε να έχουν θεωρητική επάρκεια διδασκαλίας, απλά γνωρίζουν τη γλώσσα σε ένα ανώτερο επίπεδο και σε καμία περίπτωση δεν απέκτησαν την ετοιμότητα διδασκαλίας για να τη διδάξουν. Η διδασκαλία, όμως, προϋποθέτει τη γνώση της διδακτικής του γνωστικού αντικειμένου, της επιστημονικής αυτής πειθαρχίας μεθοδολογίας, η οποία είναι απαραίτητη όχι μόνο για αυτόν που διδάσκει, αλλά και για τους διδασκόμενους, σε οποιαδήποτε διδακτική σχέση μεταξύ διδάσκοντος και διδασκομένων στην εκπαίδευση. Η διδακτική, δηλαδή, δεν είναι μόνο θεωρητική γνώση, που αποκτάται ή πρέπει να αποκτάται στο πανεπιστήμιο, και άρα επάρκεια, είναι και μεθοδολογία της διδασκαλίας και της μάθησης 6 στην πράξη, αφορά δηλαδή στη βελτίωση των ικανοτήτων του διδάσκοντος, έτσι ώστε να είναι σε θέση να μεταδώσει τις γνώσεις του στους διδασκόμενους. Είναι, δηλαδή, ένα γνωστικό αντικείμενο, μέσω του οποίου ο διδάσκων μαθαίνει πώς να διδάσκει και ο διδασκόμενος μαθαίνει, μεταξύ των άλλων, πώς να μαθαίνει. Μετά από όσα λέχθηκαν, γίνεται σαφές πως τόσο οι κάτοχοι πτυχίων ξένων γλωσσών από πανεπιστήμια του εξωτερικού όσο και όλοι οι πτυχιούχοι των πανεπιστημιακών τμημάτων Α /βάθμιας και Β /βάθμιας εκπαίδευσης, ακόμα και αν διδαχθούν όλα τα μαθήματα που απαιτούνται για την απόκτηση του πτυχίου, συμπεριλαμβανομένων και των αντίστοιχων διδακτικών, η απόκτηση του πτυχίου είναι η επιβεβαίωση της απόκτησης της εκπαιδευτικής επάρκειας και μόνο. Και το αποκτηθέν πτυχίο δεν έχει καμία σχέση με την απαιτούμενη εκπαιδευτική ετοιμότητα, που οφείλει να έχει ο εκπαιδευτικός για να ασκήσει σωστά το εκπαιδευτικό του έργο. Επομένως, τα Πανεπιστήμια δεν είναι φορείς απόκτησης εκπαιδευτικής ετοιμότητας, αλλά φορείς απόκτησης εκπαιδευτικής επάρκειας και οφείλουμε να σκεφτούμε μέσω ποιων φορέων ή διαδικασιών θα επιτυγχάνεται και θα χορηγείται η απαιτούμενη εκπαιδευτική ετοιμότητα. 6 (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Κρήτης) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 12

13 2.2. Εκπαιδευτική επάρκεια και ετοιμότητα των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Εισαγωγικά Θεωρητικά, ο Έλληνας εκπαιδευτικός που φοίτησε σε μια Παιδαγωγική Ακαδημία, εφάρμοσε τα αντίστοιχα προγράμματα των Παιδαγωγικών Ακαδημιών παλαιότερα και συμπλήρωσε την ανωτατοποίησή του με τα προγράμματα εξομοίωσης στα Παιδαγωγικά Τμήματα, ή ο εκπαιδευτικός των Παιδαγωγικών Τμημάτων σήμερα, θεωρείτο στην εποχή του και θεωρείται σήμερα εκπαιδευτικά επαρκής για να ανταποκριθεί στο έργο του, στο δημοτικό σχολείο, σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Επομένως, η εκπαιδευτική επάρκεια (αλλά και η εκπαιδευτική ετοιμότητα, σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας, η οποία συμπεριλαμβάνεται στον όρο «επάρκεια»), ενός εκπαιδευτικού πιστοποιείται σήμερα με την απόκτηση του πτυχίου ενός συγκεκριμένου τμήματος, στην περίπτωσή μας ενός Πανεπιστημιακού Παιδαγωγικού ή άλλου Τμήματος. Μετά από τα παραπάνω, γίνεται φανερό πως το θέμα της επάρκειας των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας Εκπαίδευσης ήταν πολιτικο-οικονομικά και κοινωνικά καθορισμένο. Ο πολιτικοοικονομικός και κοινωνικός καθορισμός του φαίνεται καθαρά στην εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας εκπαίδευσης της Ελλάδας, από την απελευθέρωσή της μέχρι σήμερα. Αν εξετάσουμε το θέμα της επάρκειας των εκπαιδευτικών διαχρονικά, θα διαπιστώσουμε πως για την Α/βάθμια Εκπαίδευση το θέμα της επάρκειας των εκπαιδευτικών πέρασε από διάφορα στάδια, όπως: 1. Του Διδασκαλείου. 2. Των Παιδαγωγικών Ακαδημιών. 3. Των Παιδαγωγικών Τμημάτων σήμερα. Στη συνέχεια, θα αναφέρουμε στοιχεία για τα διδασκαλεία, όπως αυτά λειτούργησαν μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες στη συνέχεια, και τέλος για τα Παιδαγωγικά Τμήματα σήμερα, έτσι ώστε ο αναγνώστης να σχηματίσει μια σαφή εικόνα για την εξελικτική πορεία της έννοιας «εκπαιδευτική επάρκεια» των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας εκπαίδευσης στους διαφορετικούς αυτούς θεσμούς, από την απελευθέρωση της Ελλάδας έως σήμερα, πράγμα που δε συνέβη με τη Β/βάθμια εκπαίδευση, οι εκπαιδευτικοί της οποίας από την απελευθέρωση της Ελλάδας μέχρι σήμερα αποφοιτούσαν από τα αντίστοιχα πανεπιστημιακά τμήματα Το Διδασκαλείο «Ανάμεσα στις προτάσεις της Επιτροπής του 1824 για ίδρυση σχολείων και σχολών, ήταν και η ίδρυση πρότυπου Διδασκαλείου στο Άργος για την εκπαίδευση δασκάλων. Παρά την εμπόλεμη κατάσταση, ιδρύθηκε, τότε, στο Άργος μια σχολή με σκοπό την εξάμηνη ή ετήσια εκπαίδευση 2-3 φιλομαθών νέων, από κάθε επαρχία, για να σταλούν ως δάσκαλοι αλληλοδιδακτικών σχολείων. Λίγο αργότερα, (1830), ένα παράρτημα του Κεντρικού Σχολείου της Αίγινας ή ένα τμήμα του Ορφανοτροφείου, διαμορφώθηκε σε Διδασκαλείο για την εκπαίδευση δασκάλων, έπειτα από βραχύχρονη φοίτηση σε αυτό» 7 7. Με τη μεταφορά του, όμως, στην Αθήνα το 1835 «[ ] η φοίτηση στο διδασκαλείο ήταν διετής, σ αυτό δε γίνονταν δεκτοί, έπειτα από εισιτήριες εξετάσεις, κάτοχοι ενδεικτικού Β τάξης ελληνικού σχολείου. Πέρα από τη θεωρητική διδασκαλία, οι σπουδαστές ασκούνταν σε πρότυπο σχολείο στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, και αποφοιτώντας διαβαθμίζονταν, ανάλογα με 7 (Ιστοσελίδα Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) (προσπελάστηκε στις 13/6/2006). 13

14 το βαθμό του πτυχίου τους, σε Α/βάθμιους, Β/βάθμιους και Γ/βάθμιους δασκάλους, με ανάλογες επιπτώσεις της διαβάθμισης αυτής στη μισθοδοσία και στο διορισμό τους σε σχολεία πόλεων ή επαρχίας» Οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες «Ο θεσμός των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, με κύριο χαρακτηριστικό τη μεταγυμνασιακή κατάρτιση των δασκάλων, θεσπίστηκε με το Ν. 5802/1933. Εισηγητής του υπήρξε ο τότε Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας και μετέπειτα Διευθυντής και Γενικός Διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας, παιδαγωγός Γεώργιος Παλαιολόγος. [ ] Με τον ιδρυτικό Νόμο 5802/1933 «Περί ιδρύσεως Παιδαγωγικών Ακαδημιών» (Υπουργός Παιδείας Θ. Τουρκοβασίλης) καταργήθηκαν τα Διδασκαλεία και ιδρύθηκαν οι Παιδαγωγικές Ακαδημίες με διετή φοίτηση και εγγραφή στο Α έτος αυτών, έπειτα από εισιτήριες εξετάσεις, αποφοίτων του εξατάξιου Γυμνασίου ή Πρακτικού Λυκείου. Κύριο χαρακτηριστικό του νέου θεσμού, κατά το πρότυπο των Γερμανικών Παιδαγωγικών Ακαδημιών, θεωρήθηκε ο χωρισμός της εγκύκλιας παιδείας από την επαγγελματική εκπαίδευση. Η γενική μόρφωση θα γινόταν στο Γυμνάσιο και η επαγγελματική στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Για την καθιέρωση του νέου θεσμού έγινε επίκληση και της κρινόμενης ως καλής απόδοσης των μονοτάξιων Διδασκαλείων, τα οποία στηρίχθηκαν σε πλήρη γυμνασιακή μόρφωση. Οι κύριοι, ωστόσο, λόγοι που προβλήθηκαν στην εισηγητική έκθεση του Νόμου, ήταν, περιληπτικά, οι ακόλουθοι: 1. Λόγοι κοινωνικοί [ ]. 2. Λόγοι ηθικοί ψυχολογικοί [ ]. 3. Λόγοι παιδαγωγικοί μορφωτικοί [ ]. 4. Λόγοι καλύτερης επιλογής των δασκάλων [ ]» 9. Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνονται τα διδασκόμενα μαθήματα και οι εβδομαδιαίες ώρες διδασκαλίας ανά έτος. Πίνακας 1: Διδασκόμενα μαθήματα στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες ανά έτος και εβδομαδιαίες ώρες διδασκαλίας 10 Μαθήματα Α τάξη Β τάξη 1. Παιδαγωγικά α. Γενική Παιδαγωγική β. Γενική Διδακτική γ. Ειδική Διδακτική δ. Διδακτικές ασκήσεις, φροντιστήρια ε. Ιστορία Παιδαγωγικής 2. Ψυχολογία Σχολική νομοθεσία Φιλοσοφικά (Ιστοσελίδα Τμήματος Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Πανεπιστημίου Αιγαίου) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω 9 :// (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ) (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 14

15 5. Στοιχεία Δημοσίου Δικαίου κ.λπ Υγιεινή και Σωματολογία Θρησκειολογία Αρχαία και Νεοελληνική Λογοτεχνία Ξένη Γλώσσα Στοιχεία Γεωπονίας και Ζωοτεχνίας Γυμναστική Μουσική α. Ωδική β. Ενόργανη μουσική γ. Εκκλησιαστική μουσική 13. Τεχνικά α. Καλλιγραφία β. Ιχνογραφία γ. Χειροτεχνία ,5 1,5 Σύνολο ωρών Τα Παιδαγωγικά Τμήματα «Ο Νόμος 4375/1964 καθιέρωσε τριετή φοίτηση στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες ως μεταβατικό στάδιο για την ανωτατοποίηση και την πανεπιστημιακή εξύψωση των σπουδών των δασκάλων, εξέλιξη την οποία ανέκοψε ο Α.Ν. 129/67, που επανέφερε τις σπουδές στο προηγούμενο επίπεδο διετούς διάρκειας. Οι έντονες συνδικαλιστικές διεκδικήσεις των δασκάλων και νηπιαγωγών, που ακολούθησαν μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, στηριγμένες στις σύγχρονες ψυχολογικές, κοινωνιολογικές, παιδαγωγικές και επαγγελματικές απαιτήσεις, ενισχυόμενες από την προοπτική ένταξης της χώρας μας στην ΕΟΚ και την ανάγκη εναρμόνισης του εκπαιδευτικού μας συστήματος με αυτά των άλλων εταίρων, συντέλεσαν στην υιοθέτηση του αιτήματος ανωτατοποίησης και πανεπιστημιακής ένταξης των σπουδών των δασκάλων και νηπιαγωγών από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, και την ίδρυση των Παιδαγωγικών Τμημάτων Δημοτικής Εκπαίδευσης και Νηπιαγωγών με το Ν. 1268/1982 (αρθ. 46). [ ] Ο παραπάνω νόμος όρισε ότι «Τα Τμήματα αυτά έχουν διάρκεια σπουδών τουλάχιστον οκτώ εξαμήνων και διέπονται από τις διατάξεις αυτού του νόμου και γενικά τη νομοθεσία για τα Α.Ε.Ι.». [ ] Το Π.Δ. 320/83 ορίζει ως αποστολή των Παιδαγωγικών Τμημάτων: 1. Να καλλιεργούν και να προάγουν τις παιδαγωγικές επιστήμες με την ακαδημαϊκή εφαρμοσμένη διδασκαλία και έρευνα. 2. Να παρέχουν στους πτυχιούχους τους τα απαραίτητα εφόδια που θα εξασφαλίζουν την άρτια κατάρτισή τους για την επιστημονική και επαγγελματική τους σταδιοδρομία. 3. Να συμβάλλουν στην εξύψωση του επιπέδου και την κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών της εκπαίδευσης σε ό,τι αφορά σε ζητήματα παιδαγωγικής. 4. Να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση και επίλυση παιδαγωγικών προβλημάτων εν γένει. Όπως είναι προφανές, ο νομοθέτης εμπιστεύεται στα Παιδαγωγικά Τμήματα από τη μια μεριά την ακαδημαϊκή μόρφωση και την επαγγελματική κατάρτιση των μελλόντων εκπαιδευτικών και από την άλλη την προαγωγή των επιστημών της αγωγής και τη συμβολή τους 15

16 στην αντιμετώπιση προβλημάτων της κοινωνίας. Οι γενικοί αυτοί σκοποί εξειδικεύονται σε συγκεκριμένους στόχους μέσα από τα προγράμματα σπουδών των Παιδαγωγικών Τμημάτων» Συμπερασματικά για την εξέλιξη της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών από την απελευθέρωση της Ελλάδας μέχρι σήμερα Όπως είδαμε στην παρουσίαση των στοιχείων για τα Διδασκαλεία, ένας υποψήφιος εκπαιδευτικός ήταν αρκετό να είναι απόφοιτος της Β τάξης του ελληνικού σχολείου, δηλαδή της Β τάξης σημερινής εξατάξιας δημοτικής εκπαίδευσης, για να λάβει μέρος στις εξετάσεις και να γίνει φοιτητής του Διδασκαλείου, από το οποίο μπορούσε να αποφοιτήσει μετά από δύο χρόνια. Με την αποφοίτησή του και την απόκτηση του πτυχίου μπορούσε να διδάξει σε ελληνικά σχολεία πόλεως ή επαρχίας. Αυτό σημαίνει ότι η διετής φοίτηση στο ελληνικό σχολείο και η διετής φοίτηση στο Διδασκαλείο συνοδευόμενη με τις σχετικές πρακτικές ασκήσεις, κατά τη διάρκεια των σπουδών, σε πρότυπα σχολεία στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, παρείχε στον εκπαιδευτικό την απαιτούμενη εκπαιδευτική επάρκεια για την άσκηση του εκπαιδευτικού του έργου. Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι η διετής φοίτηση στο ελληνικό σχολείο και η διετής φοίτηση στο Διδασκαλείο ήταν αρκετή για τα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και μορφωτικά δεδομένα της εποχής. Μετά την απελευθέρωση, η Πολιτεία έπρεπε πάση θυσία να προσφέρει στον ελληνικό λαό μια στοιχειώδη μόρφωση, με άλλα λόγια ο λαός έπρεπε να «μάθει γράμματα», σύμφωνα με την έκφραση της εποχής. Να μάθει δηλαδή ανάγνωση και γραφή, και σε καμία περίπτωση δε γινόταν λόγος για την αναβάθμιση της μόρφωσης του λαού σε ένα ανώτερο επίπεδο. Με την απελευθέρωση, όμως, και των υπολοίπων περιφερειών της Ελλάδας και με τα νέα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και μορφωτικά δεδομένα, η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και κατ επέκταση η απόκτηση της εκπαιδευτικής επάρκειάς τους αναβαθμίζεται με την ίδρυση των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, στις οποίες είχαν τη δυνατότητα να φοιτήσουν απόφοιτοι του εξαταξίου Γυμνασίου πια, για δύο έτη, ακολουθώντας το πρόγραμμα το οποίο παραθέσαμε και συνοδευόμενο με ειδικές πρακτικές ασκήσεις. Βλέπουμε δηλαδή, σε σχέση με τα Διδασκαλεία, μια γιγαντιαία αναβάθμιση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών, μέσω των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, σε σχέση πάντα με τα Διδασκαλεία. Οι ίδιες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και μορφωτικές συνθήκες διαμόρφωσαν στα μέσα της δεκαετίας του 1960 νέα δεδομένα, τα οποία ωθούσαν στην ανωτατοποίηση των σπουδών στα Πανεπιστήμια και την απόκτηση μέσα από πανεπιστημιακές σπουδές της απαιτούμενης εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών. Λόγω της δικτατορίας, η προσπάθεια αυτή, η οποία είχε εμφανιστεί με τις Ακαδημίες τριετούς φοίτησης, «μπήκε στο ψυγείο» μέχρι την πτώση της δικτατορίας το 1974, οπότε αρχίζει πάλι ο διάλογος για την ανωτατοποίηση των σπουδών των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας εκπαίδευσης, διαδικασία που ολοκληρώθηκε με το Ν. 1268/1982 και μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑ.ΣΟ.Κ.). Από όσα παρουσιάσαμε, γίνεται φανερό ότι η απόκτηση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας εκπαίδευσης αρχίζει από ένα κατώτατο όριο, που προϋποθέτει διετή φοίτηση στο ελληνικό σχολείο και διετή φοίτηση στη συνέχεια στα Διδασκαλεία, αναβαθμίζεται μέσω των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, αφού συμμετέχουν απόφοιτοι του εξαταξίου Γυμνασίου και συνεχίζει με τη διετή φοίτηση στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες, φτάνοντας στην ανωτατοποίησή της μέσω των Πανεπιστημιακών Παιδαγωγικών Τμημάτων τετραετούς φοίτησης σήμερα. Παρατηρούμε, δηλαδή, μια συνεχή εξέλιξη και αναβάθμιση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών, που εμπεριέχει μια δυναμική για περαιτέρω βελτίωσή της (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Ειδικής Αγωγής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 16

17 Αν από την άλλη πλευρά, παρατηρήσουμε την απόκτηση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών της Β/βάθμιας εκπαίδευσης, διαπιστώνουμε ότι αυτή, ήδη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, αποκτάται μετά από φοίτηση σε τμήματα πανεπιστημιακού επιπέδου και εμφανίζει ένα έλλειμμα δυναμικής για περαιτέρω εξέλιξη. Μολαταύτα, το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί της Β/βάθμιας εκπαίδευσης προέρχονταν ανέκαθεν από πανεπιστημιακά τμήματα, δημιούργησε σε αυτούς ένα αίσθημα ανωτερότητας σε σχέση με τους εκπαιδευτικούς της Α/βάθμιας εκπαίδευσης, το οποίο, σε ένα βαθμό ίσως υπάρχει και σήμερα. O όρος, όμως, «επάρκεια» σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις που αναφέραμε, περιελάμβανε τη θεωρητική κατάρτιση, την επιστημονική γνώση και την ερευνητική εμπειρία, πράγματα απαραίτητα για να μπορεί ο κάθε εκπαιδευτικός μετά την αποφοίτησή του και την απόκτηση του πτυχίου να είναι ικανός να ανταποκριθεί σε όλες τις διδακτικές υποχρεώσεις του. Και τούτο, γιατί ο εκπαιδευτικός κατά τη διάρκεια της κατάρτισής του έπρεπε να έχει αποκτήσει όλες εκείνες τις θεωρητικές και επιστημονικές γνώσεις, την ερευνητική και διδακτική κατάρτιση, αλλά και τις δεξιότητες, δηλαδή, την πρακτική άσκηση. Μετά από τα παραπάνω, γίνεται σαφές πως με τον όρο «επάρκεια» εννοούνταν ο «ολοκληρωμένος εκπαιδευτικός που αναλάμβανε εκπαιδευτικό και διδακτικό έργο». Δηλαδή, όσον αφορά στους εκπαιδευτικούς, με τον όρο «επάρκεια» εννοείται και συμπεριλαμβάνεται στον όρο «επάρκεια» και ο όρος «ετοιμότητα». Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει καταρχήν από τα Πανεπιστημιακά Πτυχία που χορηγούνται στους εκπαιδευτικούς της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, ένας εκπαιδευτικός της Α/βάθμιας ή Β/βάθμιας εκπαίδευσης μετά την απόκτηση του πτυχίου μπορεί να διοριστεί και να διδάξει στην Α/βάθμια ή Β/βάθμια εκπαίδευση αντίστοιχα. Επίσης, το παραπάνω συμπέρασμα προκύπτει και από τους ίδιους τους ορισμούς, όπως είδαμε. Συγκεκριμένα, το Υπουργείο Παιδείας βεβαιώνει «επάρκεια διδασκαλίας», δηλαδή βεβαιώνει ότι ο κάτοχος πτυχίου μιας ξένης γλώσσας, ενός τμήματος Φιλολογίας, ενός τμήματος Μαθηματικών κ.λπ. έχει το θεωρητικό, επιστημονικό και ερευνητικό υπόβαθρο, αλλά και την ικανότητα μετουσίωσης αυτού σε πρακτική εφαρμογή στο γνωστικό του αντικείμενο, έτσι ώστε να έχει τη δυνατότητα να διδάξει νόμιμα το αντικείμενό του στην εκπαίδευση Τι περιλαμβάνουν οι όροι εκπαιδευτική επάρκεια και εκπαιδευτική ετοιμότητα Από όσα παρατέθηκαν, γίνεται σαφές, πως για την πολιτεία οι εκπαιδευτικοί που αποφοιτούν από τα Α.Ε.Ι. της χώρας θα πρέπει να διαθέτουν «επάρκεια διδασκαλίας», δηλαδή αποφοιτώντας από το Πανεπιστήμιο να είναι ικανοί να αναλάβουν έργο στις σχολικές μονάδες. Για εμάς, ο εκπαιδευτικός, όχι με την αποφοίτηση από το Πανεπιστήμιο, αλλά με την ένταξή του στη σχολική μονάδα και την έναρξη άσκησης εκπαιδευτικού έργου, πρέπει να διαθέτει δύο βασικές εκπαιδευτικές ικανότητες: εκπαιδευτική επάρκεια και εκπαιδευτική ετοιμότητα, έννοιες τις οποίες θα αναλύσουμε στη συνέχεια Εκπαιδευτική Επάρκεια Ως «εκπαιδευτική επάρκεια» ορίζεται η θεωρητική, επιστημονική και ερευνητική κατάρτιση, που καλύπτει όλες τις απαραίτητες γνώσεις, που πρέπει να κατέχει ένας εκπαιδευτικός, οι οποίες παρέχονται ή θα έπρεπε να παρέχονται σήμερα στα Πανεπιστημιακά Τμήματα που παράγουν εκπαιδευτικούς για την Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση. Η εκπαιδευτική επάρκεια εν γένει περιλαμβάνει την κατάρτιση που πρέπει να αποκτά ο υποψήφιος εκπαιδευτικός Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια των σπουδών του και πιστοποιείται με το παρεχόμενο πτυχίο 12,13. Ο εκπαιδευτικός κατά τη διάρκεια των 12 (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω 17

18 σπουδών του πρέπει να αποκτά όλες εκείνες τις γνώσεις, όσον αφορά στη θεωρητική, επιστημονική, διδακτική και ερευνητική κατάρτιση, έτσι ώστε να θεωρείται εκπαιδευτικά επαρκής 14. Ο όρος έχει συνδεθεί με την επάρκεια των γνώσεων, που πρέπει να αποκτήσει ο εκπαιδευτικός και μπορεί να χαρακτηρίζει τους μέλλοντες ή εν ενεργεία εκπαιδευτικούς. Επομένως, η εκπαιδευτική επάρκεια για κάθε υποψήφιο εκπαιδευτικό που αποφοιτά από αντίστοιχο τμήμα Γ/βάθμιας εκπαίδευσης, αποκτάται από το σύνολο των μαθημάτων, υποχρεωτικών, κατ επιλογής υποχρεωτικών και επιλογής, που απαιτούνται για την απόκτηση του πτυχίου. Προϋποθέτει, δηλαδή, το σύνολο των μαθημάτων, των ερευνών, των εργαστηριακών ασκήσεων που πραγματοποίησε κατά τη διάρκεια των σπουδών του εκτός των πρακτικών ασκήσεων διδασκαλίας στη σχολική τάξη. Συνεπώς, κάθε διδασκόμενο μάθημα αποτελεί μέρος της συνολικής επάρκειάς του. Υπ αυτή την έννοια, η διδακτική μεθοδολογία αποτελεί μέρος της συνολικής επάρκειας του απόφοιτου ως εκπαιδευτικού, αποτελεί δηλαδή τη διδακτική του επάρκεια Εκπαιδευτική ετοιμότητα Ως «εκπαιδευτική ετοιμότητα» ορίζεται η ικανότητα μετουσίωσης των παραπάνω γνώσεων σε πρακτική εφαρμογή στην εκπαιδευτική διαδικασία, δηλαδή η ικανότητα μετουσίωσης της θεωρητικής, επιστημονικής, διδακτικής και της ερευνητικής ικανότητας σε ικανότητα εκπαιδευτικής πράξης. Γενικά, η ετοιμότητα ορίζεται ως «η ικανότητα άμεσης αντίληψης των ερεθισμάτων και κατάλληλης αντίδρασης σε αυτά (ως αποτέλεσμα κατάλληλης προετοιμασίας)» 15. Με τον όρο εκπαιδευτική ετοιμότητα εννοούμε ότι, εκτός από τις γνώσεις, που αποκτά ο εκπαιδευτικός στις βασικές του σπουδές, κατέχει γνώσεις και δεξιότητες αναφορικά με τη μετουσίωση των θεωρητικών επιστημονικών και ερευνητικών γνώσεών του στη σχολική πράξη. Συγκεκριμένα, θα πρέπει ο εκπαιδευτικός εκτός από τα παραπάνω, να γνωρίζει τους κανόνες διδακτικής που διδάχθηκε στο Πανεπιστήμιο (και αποτελούν μέρος της εκπαιδευτικής επάρκειάς του) αναφορικά με τη γλώσσα και τα υπόλοιπα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος, που διδάσκονται στο σχολείο, και να μπορεί να εφαρμόζει αυτούς τους κανόνες διδακτικής κατά την εκπαιδευτική διαδικασία στην τάξη. Οι κανόνες αυτοί δεν αφορούν μόνο το διδάσκοντα και τη διδασκαλία, αφορούν και το διδασκόμενο και τη μάθησή του. Ο διδάσκων πρέπει να γνωρίζει τι θα διδάξει και πώς θα το διδάξει, ενώ ο διδασκόμενος πρέπει να μαθαίνει τη διδακτέα ύλη, αλλά κυρίως και τον τρόπο με τον οποίο θα μαθαίνει. Και οι δύο παράμετροι, δηλαδή η παράμετρος «τρόπος διδασκαλίας» και η παράμετρος «τρόπος εκμάθησης και μάθησης», αφορούν το διδάσκοντα και είναι παράμετροι που έχουν άμεση σχέση με τη θεωρητική κατάρτισή του στη διδακτική (εκπαιδευτική επάρκεια), που πρέπει να την αποκτήσει στο Πανεπιστήμιο, ενώ η δεύτερη πρέπει να αποκτηθεί σε σχέση με τα διδασκόμενα υποκείμενα (μαθητές) (διδακτική ετοιμότητα). Επιπλέον, ο διδάσκων θα πρέπει να κατέχει γνώσεις, αλλά και δεξιότητες (άρα ετοιμότητες) και σε άλλους χώρους, όπως η γνώση του σχολικού περιβάλλοντος, των σχέσεων με τους εκπαιδευτικούς συναδέλφους, οι σχέσεις με το διευθυντή του σχολείου, με τους σχολικούς συμβούλους, με τις σχολικές υπηρεσίες, με τους συλλόγους των γονέων και κηδεμόνων, όπως 13 (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ) (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Πατρών) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ) (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Κρήτης) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω ). 18

19 και γνώσεις σχετικά με την αντίστοιχη νομοθεσία που διαπερνά τόσο τις παραπάνω παραμέτρους όσο και τα σχετικά αναλυτικά προγράμματα 16,17. Με την παραπάνω ανάλυση, διαπιστώσαμε ότι ο μέχρι τώρα παραδοσιακά χρησιμοποιούμενος όρος «επάρκεια διδασκαλίας» περιελάμβανε δύο διαδικασίες άρα και δύο ικανότητες, δηλαδή, την εκπαιδευτική επάρκεια και την εκπαιδευτική ετοιμότητα, που αποκτώνται κατά τη διάρκεια των σπουδών και μόνο Στόχοι της εκπαιδευτικής επάρκειας και της εκπαιδευτικής ετοιμότητας Οι στόχοι της εκπαιδευτικής επάρκειας και της εκπαιδευτικής ετοιμότητας του υποψήφιου εκπαιδευτικού μπορούν, στα πλαίσια του στόχου του υποψηφίου, που είναι η εκπαίδευση, αλλά και στα πλαίσια του γενικότερου στόχου της αποστολής του ως εκπαιδευτικού στην εκπαίδευση, να συνοψιστούν ως εξής: Ο κάθε υποψήφιος εκπαιδευτικός πρέπει κατά τη διάρκεια των σπουδών του να αποκτήσει τόσο μια σφαιρική όσο και σε βάθος θεωρητική κατάρτιση επί όλων των γνωστικών αντικειμένων και των μαθημάτων, των θεωριών, των διαφορετικών απόψεων, που αποτελούν προϋπόθεση για την ενασχόλησή του με την εκπαίδευση. Επίσης, θα πρέπει, στα πλαίσια των σπουδών του, να γνωρίσει και να εμβαθύνει σε όλες τις ερευνητικές μεθόδους και διαδικασίες, ώστε να είναι γνώστης αυτών και να συμβάλλει στην προώθηση και αναβάθμιση της επιστήμης του και κατ επέκταση της προσωπικής του εκπαιδευτικής επάρκειας. Είναι αυτονόητο, ότι στα πλαίσια της επάρκειάς του συμπεριλαμβάνεται και η διδακτική επάρκεια, δηλαδή τα μοντέλα διδακτικής και οι διδακτικές μέθοδοι σε επιστημονική, θεωρητική και ερευνητική βάση. Όλα τα παραπάνω, αποτελούν τη συνολική επάρκεια του εκπαιδευτικού, η οποία αποτελεί τη βάση στην οποία θα δομηθεί η εκπαιδευτική ετοιμότητά του. Στόχος, λοιπόν, της εκπαιδευτικής ετοιμότητας, όπως αναφέραμε και στον ορισμό, είναι να προσφέρει στον εκπαιδευτικό όλες εκείνες τις ικανότητες και δεξιότητες, μέσω των γνώσεων που απέκτησε στα πλαίσια της εκπαιδευτικής του επάρκειας, έτσι ώστε ασκώντας εκπαιδευτικό έργο να μπορεί να χρησιμοποιήσει την επάρκειά του σε άριστο βαθμό για να παρέχει στους διδασκόμενους, με βάση τα αναλυτικά προγράμματα, κατά τον πιο απρόσκοπτο, κατανοητό και άμεσο τρόπο, γνώσεις, αλλά και να συμβάλλει στην ανάπτυξη των μαθησιακών και κοινωνικών δεξιοτήτων του. Γίνεται, λοιπόν, σαφές πως η εκπαιδευτική επάρκεια και η εκπαιδευτική ετοιμότητα του εκπαιδευτικού αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο για τη δημιουργία του ολοκληρωμένου και αποτελεσματικού εκπαιδευτικού, που έχει ανάγκη σήμερα η εκπαίδευσή μας (Ιστοσελίδα Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) (προσπελάστηκε στις 13/6/2006) (Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου) (προσπελάστηκε στις 11/6/2006 μέσω 19

20 3. Μεθοδολογία έρευνας 3.1. Διαπίστωση της εκπαιδευτικής επάρκειας των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης Για να διαπιστώσουμε την εκπαιδευτική επάρκεια των εκπαιδευτικών Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, έπρεπε να ακολουθηθεί μια συγκεκριμένη μεθοδολογία, που θα μας οδηγούσε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα. Για το λόγο ότι η επάρκεια ενός εκπαιδευτικού, δηλαδή η θεωρητική και επιστημονική γνώση του και η ερευνητική του κατάρτιση, πρέπει να φαίνεται στην πράξη, δηλαδή στα πλαίσια της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην τάξη, έπρεπε λοιπόν να ακολουθήσουμε τα παρακάτω βήματα: 1. Διαπίστωση των διδασκομένων μαθημάτων στα πανεπιστημιακά τμήματα: προσχολικής εκπαίδευσης δημοτικής εκπαίδευσης γυμνασιακής εκπαίδευσης λυκειακής εκπαίδευσης Στόχος μας ήταν να διαπιστώσουμε πόσα μαθήματα διδάσκονται στην εκπαίδευση ανά βαθμίδα και ποιοι εκπαιδευτικοί τα διδάσκουν και με ποια προσόντα, τα οποία αποκτούν κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στα αντίστοιχα πανεπιστημιακά τμήματα. Η έρευνά μας για την ανεύρεση αυτών των στοιχείων προσανατολίστηκε στα αντίστοιχα προγράμματα σπουδών της κάθε βαθμίδας εκπαίδευσης, όπως αυτά καταρτίζονται από το Υπουργείο Παιδείας ή το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και είναι αναρτημένα στις αντίστοιχες ιστοσελίδες. 2. Διαπίστωση ύπαρξης των αντίστοιχων διδακτικών που περιλαμβάνονται στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημιακών τμημάτων παραγωγής εκπαιδευτικών για την Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση σε αντιστοιχία με τα μαθήματα που διδάσκονται στις βαθμίδες της εκπαίδευσης: προσχολικής εκπαίδευσης δημοτικής εκπαίδευσης γυμνασιακής εκπαίδευσης λυκειακής εκπαίδευσης Ο ισχυρισμός μας ήταν ότι όσο πιο μεγάλη θα είναι η αντιστοιχία των διδακτικών που διδάσκονται οι υποψήφιοι εκπαιδευτικοί στα αντίστοιχα πανεπιστημιακά τμήματα της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, τόσο πιο μεγάλη θα είναι και η επάρκειά τους και άρα και η αποτελεσματικότητά τους στην εκπαίδευση, ενώ όσο πιο μεγάλη αναντιστοιχία θα υπάρχει μεταξύ των διδακτικών των μαθημάτων στα πανεπιστημιακά τμήματα με τα μαθήματα στην εκπαιδευτική διαδικασία, τόσο πιο ανεπαρκείς θα είναι οι εκπαιδευτικοί. 3. Διαπίστωση της αντιστοιχίας των ειδικεύσεων των εκπαιδευτικών με τα διδασκόμενα μαθήματα για τη Β/βάθμια εκπαίδευση σύμφωνα με το ΥΠ.Ε.Π.Θ. και την αντιστοιχία αυτών με τις διδακτικές που διδάχθηκαν στα πανεπιστημιακά τμήματα της Β/βάθμιας εκπαίδευσης. Θεωρήσαμε δεδομένο ότι κάθε εκπαιδευτικός της Β/βάθμιας εκπαίδευσης αποκτά μία ειδίκευση κατά τη διάρκεια των σπουδών του. Στόχος μας ήταν να διαπιστώσουμε αν ο κάθε εκπαιδευτικός, που αποκτά μια ειδίκευση, διδάσκει τα αντίστοιχα μαθήματα της ειδίκευσής του και αν για αυτά τα μαθήματα διαθέτει διδακτική επάρκεια, αν δηλαδή έχει διδαχθεί τις αντίστοιχες διδακτικές των μαθημάτων κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο πανεπιστήμιο. Επίσης, αναλύσαμε την εγκύκλιο του ΥΠ.Ε.Π.Θ., σύμφωνα με την οποία καθορίζονται οι αναθέσεις μαθημάτων ανά ειδίκευση, για να διαπιστώσουμε αν τα μαθήματα που καθορίζονται 20