Κλαίρη Αγγελίδου ΠΩΣ ΕΙΔΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ROBERT TRISTRAM COFFIN. ΕΠΑΘΛΟ Ισαβέλλας Μαλόβρουβα. Έκδοση Εστίας Νέας Σμύρνης

Transcript

1 Κλαίρη Αγγελίδου ΠΩΣ ΕΙΔΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ROBERT TRISTRAM COFFIN ΕΠΑΘΛΟ Ισαβέλλας Μαλόβρουβα Έκδοση Εστίας Νέας Σμύρνης

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ η πρώτη πνευματική Ακαδημία της χώρας, που ιδρύθηκε το 1865 τίμησε την πρώτη γυναίκα Υπουργό της Δημοκρατίας της Κύπρου, κ. Κλαίρη ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ με την αναγόρευσή της ως επίτιμο μέλος της. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρακολούθησα την τελετή και την ομιλία της που αναφέρετο στον Αμερικανό Robett Tristram Coffin. Με εντυπωσίασε ο θαυμασμός του για την πατρίδα μας την Ελλάδα και γενικά η εμπεριστατωμένη παρουσίαση του πεζού και ποιητικού του έργου από την αγαπητή φίλη Κλαίρη Αγγελιδου, που έχω την τιμή και την τύχη να μας συνδέει μια πολυετής φιλία. Της ζήτησα τα χειρόγραφα να τα δημοσιεύσω διότι τέτοια κείμενα δεν πρέπει να μένουν στην αφάνεια. Ισαβέλλα Μαλόβρουβα 2

3 Το βιβλίο «Πώς είδε την Ελλάδα ο Αμερικάνος ποιητής Robert Tristram Coffin» της Κλαίρης Αγγελίδου, το εκδίδει τιμητικά η Εστία Νέας Σμύρνης σύμφωνα με την εντολή της δωρήτριας αθλοθέτριας Ισαβέλλας Μαλόβρουβα. Τα έσοδα από την πώληση των βιβλίων θα διατίθενται για τη συμπλήρωση του αρχικού κεφαλαίου της προσφοράς, έτσι ώστε να εκδίδονται κάθε χρόνο βιβλία Μικρασιατικού περιεχομένου. Στο συγγραφέα του έργου δίδονται 100 αντίτυπα του βιβλίου. 3

4 ΠΩΣ ΕΙΔΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ROBERT TRISTRAM COFFIN Ξέρω πως για να πλησιάσεις έναν ποιητή είναι πολύ δύσκολο και πρέπει να χεις γι αυτόν πολύ σεβασμό και πολλήν αγάπη. Ιδιαίτερα αγάπη. Γιατί ο ποιητής ζει σε μια σφαίρα εντελώς δική του, όπου υπάρχει συνεχώς μια συναισθηματική υπερδιέγερση κι όπου η αγάπη παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Εκείνο λοιπόν που με ώθησε να πλησιάσω τον Coffin είναι ακριβώς τούτη η απέραντη αγάπη για το έργο του, αλλά και για τον άνθρωπο Coffin, που είχα την τύχη να γνωρίσω από τις αφηγήσεις του ανδρός μου, που υπήρξε μαθητής του και συνειδητά εκτιμητής και θαυμαστής του έργου του, όταν σπουδάζαμε στην Αθήνα και κείνος δίδασκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δεν είχα την τύχη ωστόσο να τον έχω και εγώ δάσκαλο και όταν άρχισα να μεταφράζω τα ποιήματα που έγραψε, ζώντας στην Ελλάδα, που το φως της, οι αρχαίοι ναοί, μα και οι σύγχρονοι άνθρωποί της τον μάγεψαν, ένιωσα μέσα μου μια απέραντη λύπη. Λύπη γιατί προσπέρασε από δίπλα μου, τον χαιρέτησα, μα δεν τόλμησα να τον σταματήσω για ν ακούσω απ αυτόν για όλα τα όμορφα που νιωθε για τη χώρα μας. Μεταφυτευμένος στην Ελλάδα, δεν ένιωθε σαν ξένος κι ας ήταν ολομόναχος και μάλιστα σε μια ηλικία αρκετά ώριμη ήταν 62 χρονών που ασφαλώς θα ένιωθε την ανάγκην της παρουσίας των δικών του ανθρώπων, των παιδιών του. Ήρθε ηλικιωμένος και με τόση πείρα και μόρφωση, ώστε να μπορεί να ξεχωρίζει αμέσως τι απ όλα έπρεπε να δεχθεί και τι ν απορρίψει. Εντούτοις το κάθε τι εδώ τον κάμνει ν αναπηδά σαν παιδί. Η φύση, οι άνθρωποι, τα αρχαία μνημεία, ένα μικρό σαλιγκάρι σε μια κολώνα του Παρθενώνος, ένα πουλί, μια χωριάτισσα. Όλα τούτα τα όμορφα συμπιέζονται μέσα του κάθε στιγμή και θέλουν να μορφωποιηθούν, να πλασθούν μέσα στο εργαστήρι της ψυχής του ποιητή, να λάβουν καινούρια όψη. Κι ο ποιητής τα δέχεται χαρούμενος, έτοιμος, γιατί η ψυχή του είναι απέραντη, καταλύτρα και αναγεννήτρα ταυτόχρονα. Στο ποίημά του «Δεύτερος Γυρισμός στην Ελλάδα» (Hellas Revisited), ο τίτλος είναι πολύ χαρακτηριστικός. Πρώτη επίσκεψη στην Ελλάδα δεν υπάρχει ουσιαστικά. Εννοεί τη γνωριμία με την Ελλάδα από τότε που παιδί, στο μικρό με κόκκινα κεραμίδια σκεπασμένο σχολείο της πατρίδας του, μάθαινε την Ελληνική μυθολογία, την ζούσε και πίστευε πως οι θεοί κι οι ημίθεοι τούτοι ήταν κάπως και δικοί του πρόγονοι. 4

5 «In that small place» εννοεί το σχολείο, «I first met your Greek Gods, Hercules, Poseidon and Athena». Στο ποίημά του «Hellas Revisited» αναφέρει: Σαν παιδί με γόνατα μπρούντζνα από τον άνεμο, είχα τρέξει παρέα με τον θείον Ηρακλή αυτούς τους καφεκίτρινους λόφους, γιαναβρούμε τα ίχνη και να δέσουμε τα λιοντάρια της άγριας φαντασίας ενός παιδιού.... και παρακάτω: Είχα γνωρίσει ανθρώπους εδώ, που σκέφτονταν σαν την κυψέλη και τους τρεχούμενους κόμπους του κύματος πάνω σε κύμα μιας ζωντανής θάλασσας. Αυτοί οι χρυσοί Έλληνες ήταν φίλοι μου. Βλέπουμε λοιπόν, πως ο ποιητής ήταν έτοιμος να ρθει στην Ελλάδα. Ο Coffin έζησε στη γη 63 μόνο χρόνια. Γεννήθηκε στα 1892 στην Πολιτεία Maine σε μια φάρμα κοντά στη θάλασσα. Τούτη η πολιτεία μαζί με το Connecticut, τη Μασαχουσέτη, το Rhode Island και το Vermont συνθέτουν τη Νέα Αγγλία, η οποία χαρακτηριστικά αναφέρεται στον Τουριστικό χάρτη, ότι μοιάζει με το τέλειωμα ενός καλοδουλεμένου κεντήματος και εννοεί τις άλλες πολιτείες της Αμερικανικής ηπείρου, που ασφαλώς το τέλειωμα θα πρέπει να ναι τελειότερο, για να μη χάσει αισθητικά όλο το κέντημα. Είναι λοιπόν, η Πολιτεία Maine μικρή σε έκταση, όμως θα λεγα από τις πιο γραφικές των Ηνωμένων Πολιτειών. Μια πολιτεία γεμάτη δάση όπου τα ελάφια και τ άλλα αγρίμια ξεπερνούσε αριθμό τους ανθρώπους. Τα βουνά, οι λίμνες και τα ποτάμια της ένας ολόκληρος κόσμος δημιουργούν στις ψυχές των κατοίκων της μια ψυχούνθεση πλούσια και ευέλικτη στη ομορφιά. Το τραχύ της έδαφος δαμάστηκε κι αποδίδει έπειτα από πολύ εντατική και κοπιαστική δουλειά των κατοίκων της, οι οποίοι πάτησαν το πόδι τους στην Αμερική πριν τρεις αιώνες, αφήνοντας την πατρίδα τους τη Γαλλία, παίρνοντας μαζί τους τον πολιτισμό, τα ήθη και έθιμα τους. Είχαν ωστόσο ν αντιπαλέσουν με τα απέραντα και σκοτεινά δάση και να τα υποτάξουν. 5

6 «Φοβόμαστε», λέγει ο Coffin σε μια διάλεξή του, «το δάσος στην αρχή, αλλά ο φόβος είναι η αρχή της Σοφίας. Γίναμε σοφοί από τους τρόπους του δάσους, μάθαμε να ξεπερνούμε τους άγριους χειμώνες και τ άγρια ζώα. Το δάσος μας έμαθε τρόποπυς να πολεμήσουμε τους Ινδιάνους και να βγούμε νικητές». Αν επεξετάθηκα στην περιγραφή της Νέας Αγγλίας και ειδικότερα της πολιτείας Maine είναι ακριβώς για να τοποθετήσουμε τον Coffin τοπικά, να δούμε το χώρο τούτο όπου μεγάλωσε, έζησε κι ένιωσε τα πρώτα σκιρτήματα της δημιουργίας, θεμέλιωσε και στέριωσε την προσωπικότητά του. Τούτη η εμπειρία της ζωής του εδώ κοντά στη φύση διαφαίνεται και στα πρώτα του ποιήματα, που είναι εμπνευσμένα από τις ομορφιές και τις απλές στιγμές των ανθρώπων της δικιάς του πολιτείας, αλλά και σ ολόκληρο το πλούσιο έργο του. Θα δούμε ξανά όταν βρίσκεται στην Ελλάδα, τούτη η εμπειρία ν αναφλογίζεται και κάθε τι που του θυμίζει την πατρίδα του κι αληθινά η ομοιότητα της Ελλάδος με αυτήν είναι πολύ μεγάλη, κάθε τι που έχει σχέση με τους απλοϊκούς ψαράδες και τους γεωργούς το τραγουδά με τόνους ήρεμους, νοσταλγικούς. Τα θέματα του μετέχουν της καθημερινής ζωής, ή μάλλον είναι η καθημερινή ζωή των γύρω του ανθρώπων που ακατάπαυστα τον εμπνέει. Δεν σταματά όμως στην απλή περιγραφή. Η ζωή αυτών των ανθρώπων θα του δημιουργήσει ορισμένες σκέψεις και θ αναπλάσει από τον πλούσιο εσωτερικό του κόσμο και τη βαθειά πνευματική ύπαρξή του μια εικόνα, που μας φαίνεται τόσο απλή και τόσο κοντά μας. Λες και μπορούμε ν απλώσουμε το χέρι μας να την αρπάξουμε. Μα τούτο το αισθητό δεν είναι το μόνο που θα μας δημιουργήσει το ποίημα του Coffin. Θ αντικρύσουμε έκθαμβοι σκέψεις καθαρές, κρυστάλλινες, εμποτισμένες με μια λεπτότατη φιλοσοφική διάθεση, γνώρισμα και τούτο των ανθρώπων που έζησαν πολύ κοντά στη φύση. Με αυτά τα βιώματα κατεβαίνει στην Αθήνα το Φθινόπωρο του 1953, αποσπασμένος από το Bowdoin College και έρχεται σε άμεση επαφή με μια πραγματικότητα, που την είχε ζήσει για χρόνια με τη φαντασία του. Είναι στιγμή μοναδική για τη ζωή του κάθε ανθρώπου η ώρα που ένα όνειρο μπαίνει στην πραγμάτωσή του. Άλλοτε φέρνει απογοήτευση και άλλοτε οδηγεί προς την ικανοποίηση και τη δημιουργία. Ο Coffin δίδαξε και έζησε ένα χρόνο στην Ελλάδα και το αποτέλεσμα ήταν θετικό και δημιουργικό. Θα τραγουδήσει την Ελλάδα και την αρχαία και την σημερινή. Τους παλαιούς ήρωες και τους σημερινούς αγρότες. Κατεβαίνει στην Κόρινθο και σταματά στις Μυκήνες για να περιγράψει τους αρχαίους τάφους και να δώσει μια νότα συγχώριας στην τραγική ηρωίδα. Κάτω απ αυτόν τον τεράστιο θόλο του Αχαϊκού τάφου είναι θαμμένη μια γυναίκα, μια μάνα, μια βασίλισσα η Κλυταιμνήστρα. Είχε το δράμα της. Ελύγισε, αμάρτησε. Για κοίτα όμως κάτι παράξενο. Μια ελιά πάνω 6

7 στον τάφο της Κλυταιμνήστρας! Πόσο πικρός πρέπει να ναι ο καρπός αυτού του δένδρου! Κι όμως, αν ο χρόνος είναι ο μεγάλος γιατρός του ανθρώπινου πόσου όπως και τα ποιήματα, τότε ο καρπός αυτού του δένδρου ίσως χει τη γεύση της ζωής, γεύση συγχώριας. Δεν μπορεί κανείς να μη θυμηθεί κι εκείνο το διήγημα του Βενέζη, όπου μια νέα γυναίκα από τη Σμύρνη, που έχασε το παν και το γιό της στην καταστροφή του 22, βρίσκεται προς στιγμή ολομόναχη και χύνει ένα δάκρυ σ αυτόν τον τάφο της Κλυταιμνήστρας και εναποθέτει κάπου εκεί στην πέτρινη είσοδο μια κίτρινη μαργαρίτα. (Αναφέρομαι στο διήγημα του Βανέζη «Μυκήνες» από το βιβλίο «Άνεμοι») Ο Coffin, όπως είπαμε, έζησε ένα χρόνο στην Ελλάδα και το ακαδημαϊκό έτος 1953 / 54 εδίδαξε Αμερικανική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έμενε στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» επί της οδού Πατησίων και συνήθως έκανε πεζός τη διαδρομή από εκεί μέχρι το Πανεπιστήμιο. Πόσοι από μας δεν κάνουμε τέτοιες ή παρόμοιες διαδρομές και το βράδυ, γυρίζοντας σπίτι, φέρνουμε συνήθως εντυπώσεις, δέματα και κούραση. Μέσα σ αυτή τη διαδικασία ευρίσκεται αναπόφευκτα και ο ποιητής. Όμως έχει το χάρισμα και το βάρος που δημιουργεί το χάρισμα, να συνθέτει τα σκόρπια και να ζωογονεί το εφήμερο. The poet stops the clock όπως συνήθιζε να λέει. Πόσοι από μας δεν κατεβήκαμε τη Σόλωνος ως το τέρμα της και όμως δεν είδαμε, ή προσπεράσαμε αδιάφοροι τον ευκάλυπτο που είναι στο τέρμα της οδού μέσα στην πλαταιϊτσα του πεντάδρομου. Ο ποιητής θα το προσέξει, θα κάμει μια δυο σκέψεις και θα ξεκουραστεί βλέποντας αυτό το δένδρο να υψώνεται ολομόναχο σε μια πυκνογειτονιά με στενούς δρόμους και μεγάλη κίνηση. Τον πιο πολύ καιρό του θα τον ζήσει στην Αθήνα, όμως δεν θα χάσει ευκαιρία να ταξιδέψει, όσο περισσότερο μπορεί, σ όλη την Ελλάδα, από την Κρήτη ως την Μακεδονία. Θα πάει στην Κρήτη. Θα της αφιερώσει ένα ποίημα. Από το καράβι που προσεγγίζει, του γεννιέται ένα αίσθημα μοναξιάς σαν αντικρύζει τα βουνά του νησιού. «Βλέποντας», λέει, «από το κύμα τα βουνά της Κρήτης είναι σαν ν αντικρύζεις τη βαθειά λύπη του ανθρώπου. Είναι σαν να κοιτάζεις μνήματα θεών που πέθαναν». Αξίζει εδώ ένας παραλληλισμός των ενυτπώσεων δυο ανθρώπων που βλέπουν από το πέλαγος την Κρήτη. Ενός του Καζαντζάκη, που γεννήθηκε, έζησε και δέθηκε με το νησί κι ενός άλλου, του Coffin, από μακριά, που πρώτη φορά αντικρύζει τα βουνά του νησιού. Λέει, λοιπόν, ο Καζαντζάκης: «Όταν ξύπνησα, ξημερώματα, το μέγα αρχοντονήσι απλώνονταν δεξά μας κακοτράχαλο. Περήφανο και τα βουνά αχνογελούσαν ειρηνεμένα στον πρωϊνό ήλιο. Η θάλασσα χοχλάκιζε γύρα μας μπλε λουλακιά» «Στάθηκα μια στιγμή στην άμμο, κοίταξα. Η άγια μοναξιά απλώθηκε μπροστά μου φαρμακερή, μαυλιστική σαν την έρημο» (Ζορμπάς). 7

8 Αυτή τη μοναξιά θα νιώσει και ο Coffin. Η πρώτη του εντύπωση σαν αντικρύζει την Κρήτη είναι «Land of lost and lonely mountains». Ο ποιητής δεν έζησε στην Κρήτη. Έμεινε για λίγες μέρες και μας τραγουδάει με λίγες λέξεις ό,τι είδε και μελέτησε στα αρχαία ευρήματα. Ήταν ένας ολόκληρος κόσμος εκεί. Δυνατός και πρωτότυπος. Και μπήκε στη ροή της Ιστορίας. Και επηρέασε τις κατοπινές γενιές. Γι αυτό ο ποιητής χρησιμοποιεί πληθυντικό αριθμό. Μιλά για τους αρχαίους Κρήτες και λέει «εμείς». Δηλαδή πως ήμασταν εμείς οι άνθρωποι τότε. Και πράγματι χαρακτηριστικά των αρχαίων Κρητών είναι τόσον ανθρώπινα που λες και εξακολουθούν και είναι μέσα μας ως σήμερα. Λατρεύοντας τη δροσερή αθέρα των δελφινιών τα χρυσά μάτια και τα κρυστάλλινα φτερά των μελισσών. Φονεύοντας και κάνοντας Θεούς του θανάτου και του ανδρισμού μας. Το πνεύμα μας ήταν κέντημα και υψηλά κρίνα οι λέξεις μας σαν τα φτερά του παγωνιού. Τον ταύρο είχαμε στους μυς Και την καρδιά μας ξίφη. Πώς είναι όμως η ζωή: Τώρα εδώ εμείς κείμεθα σε θρύψαλα αγγείων, νεκροί σαν του άχρονου βουνού την πέτρα. Κι ο νεαρός ταύρος βόσκει τώρα στο λειβάδι, αμέριμνος κι αδιάφορος για μας που τον λατρέψαμε θεό και είχε τόση σημασία μέσα στη ζωή μας. Κι ούτε που νοιάζεται αν εμείς και οι θεοί μας, δεν είμαστε παρά αποτεφρωμένα κόκκαλα. Αν μελετήσει κανείς τις τοιχογραφίες της Κνωσού θα δει πως ο ποιητής δέχθηκε τη μαγεία τους και χάραξε βαθειά στην ψυχή του την ομορφιά τους, για να μπορέσει να μετουσιώσει τούτα τα πράγματα σε ποίημα. Τα ταξίδια του στην άλλη Ελλάδα, έξω από την Αθήνα, λίγα ωστόσο, θα λεγα, καρποφόρα από την άποψη της δημιουργίας. Λες και τη στράτα του χάραζε ένας άγγελος οδηγητής. Ο Coffin ήλθε στην Ελλάδα σαν δάσκαλος. Ήλθε σαν ελεύθερος άνθρωπος σε τόπο ελεύθερο. Και ως ποιητής δεν υπηρέτησε παρά μόνο την τέχνη με τον δικό του τρόπο. Ύμνησε τη δόξα του τόπου μας. Άφησε την αγάπη του για τους ανθρώπους να κυλήσει από τους στίχους του άδολη και άφθονη. Όπως ο ίδιος εξομολογήθει κάποτε, τα πιο πολλά του ποιήματα τα γραψε γύρω στα μεσάνυκτα. Είναι λέει η στιγμή που λες κι ένας άγγελος πιάνει το χέρι σου και τ οδηγεί στο γράψιμο και δεν μπορείς να αρνηθείς. Και 8

9 πρόσθετε, πως οι πλείστες γυναίκες μέσα στη γενιά του γεννούσαν τα παιδιά τους μεσάνυκτα. Θα σηκωθεί λοιπόν και θα μεταφράσει την κούραση και απογοήτευση σε στίχο. Μα δεν θα μείνει ως εκεί. Είναι ποιητής, αλλά ποιητής της γης. Είναι άνθρωπος. Μπορεί όχι πολύ μεγάλος. Όμως ολοκληρωμένος. Γι αυτό και ως ποιητής έχει τη δύναμη να ανάγεται. Άδειοι οι ναοί από θεούς; Ποιος το πε; Λάθος. Ήταν μια στιγμή αδυναμίας. Να ο γηραιός και αγέραστος Δίας στέκει πάνω από την πόλη. Μάχη και τιτάνες και Φως εις την Ακρόπολη. Σεισμός βροντές και αστραπή απ το γλυκύν Υμητό ως το Πεντελικό. Να και η γλαυκομάτα Αθηνά με τα σοφά της μάτια. Την είδα. Σε μια στιγμή. Τα γηγενή, λοιπόν, πνεύματα του τόπου δεν απέθαναν. Υπάρχουν, εμψυχώνουν, φωτίζουν. Και οι δρόμοι της Αθηνάς; Και οι άνθρωποι; Θα τα δούμε λίγο πιο κάτω. Τώρα ας δούμε το δεύτερο ποίημα που θυμίζει λίγο λαϊκή θυμοσοφία και αναφέρεται στη ματαιότητα των ανθρωπίνων. Ο τίτλος του είναι: «Ο Τάφος του Αγαμέμνονα». Πού είναι ο δοξασμένος βασιλιάς που κούρσεψε την Τροία και νίκησε τα φημισμένα παλληκάρια της, για να βρει το θάνατο μες στο λουτρό του σπιτιού του, από ένα μικρό λεπίδι; Ο Αγαμέμνονας κοιμάται πίσω απ την ασπίδα του στον τεράστιο τάφο μ αγέραστο απ το χρόνο χρυσό πρόσωπο, φορώντας τον μπρούντζινο θώρακά του. Ο τάφος του Ατρέως, του θυμίζει αμέσως τις χάρτινες κυψέλες που χρησιμοποιούσαν στην πατρίδα του. Αναθυμούμαι χάρτινες κυψέλες σε δέντρα του χειμώνα κρεμασμένες φτιαγμένες όμορφα για ν αποδιώχνουν τον καιρό. Μ αλίμονο, γεμάτες σιωπή, κενές από μελίσσι. Έτσι κι ο τάφος του Αγαμέμνονος με την τόση επιβλητικότητα και πλούτο, είναι κι αυτός γεμάτος σιωπή, κενός από ζωή. Ο αρχιστράτηγος του ελληνικού Στρατού, ο φοβερός Ατρείδης, τώρα δεν είναι πια τίποτε. Ακολούθησε κι αυτός τη μοίρα όλων των ανθρώπων. Το τρίτο ποίημα έχει τίτλο: «Η Ελλάδα είναι μαρμάρινη σκάλα». Η Ελλάδα είναι μια μαρμάρινη σκάλα που στα ψηλά κυκλοφέρνει και σε παίρνει σε δωμάτια φτωχά, ξεγυμνωμένα. 9

10 Η Ελλάδα είναι ο τόπος όπου η φτώχεια είναι ντυμένη τον πλούσιο κι ευγενικόν αέρα. Μια πόρτα, ένας διάδρομος απλόχωρος τόσο πολύ, ώστε να δέχεται άνετα τον πιο ψηλό θεό. Κι ό,τι είναι πίσω από το σπίτι, κάμαρες χαμηλές, φόβος και σκότος. Μια βρύση με Τρίτωνες στη λιμνη και στο τραπέζι πικρό καυκάλι. Ναοί και ποίημα στο λόφο και μες στα σπίτια σκόνη και πείνα. Όλα μια ψεύτικη προθήκη, λένε, μάσκα για να σκεπάζει πρόσωπα απλά και φοβισμένα. Πίσω από τον Όμηρο και τον Ερμή Κρύβεται μια αδύνατη, ξεθωριασμένη ράτσα. Αμέσως ο ποιητής θα κάμει τη σύγκριση. Θ ανασύρει τη δική του εμπειρία για ν απαντήσει στους επιπόλαιους επικριτάς. Εγώ όμως θυμούμαι τον πατέρα μου που φόραγε χρυσά κουμπιά σφικτοδεμένα ψηλά μέχρι απάνω στο λαιμό του σαν πολεμούσε στο Αντίεταμ, χωρίς όμως πουκάμισο κάτω απ το σακκάκι του. Είμαι περήφανος που γνώρισα αυτούς τους άντρες που κατοικούν εκεί που είναι γνωστό πως οι ουρανοί θα πέσουν, κι όμως βαδίζουν σ ένα σπίτι, που μοιάζει καταδίκη, από ένα χωλ μαρμάρινο με το κεφάλι ορθό. Ο ποιητής που τραγούδησε το βιολετί δειλινό της Αττικής, μας δίνει τώρα καινούρια αίσθηση των καθημερινών πραγμάτων. Αλλά δεν θα μείνει ως εδώ. Θα τραγουδήσει και τη μοίρα των Ελλήνων ως λαού. Είναι η μοίρα που βαραίνει όλους τους κοσμοϊστορικούς λαούς. Είναι η μοιραία σύγκριση ανάμεσα στους σημερινούς και τους παλιούς ένδοξους προγόνους. Θα το δει και μόνος του, μα κι από τους δικούς μας θα το ακούσει: «Μη σταθείς μόνο στην Ακρόπολη, πήγαινε και στους συνοικισμούς. Άσε τη βιτρίνα της πρωτεύουσας, πήγαινε και στην ύπαιθρο». Κι ο ποιητής θ απαντήσει: 10

11 «Παντού υπάρχει φτώχεια. Εδώ όμως η φτώχεια είναι ντυμένη στην ευγένεια. Παντού οι ουρανοί κινδυνεύουν να πέσουν, εδώ όμως οι άνθρωποι μένουν ορθοί και αγωνίζονται» Είναι κάτι παρόμοιο «Με τη σκέψη στις Θερμοπύλες» του Καβάφη και «Το χείλος της αβύσσου» του Καζαντζάκη, όπου ο άνθρωπος βλέπει τον κίνδυνο και μένει εκεί αλύγιστος και τον αντιμετωπίζει. Λίγα ταξίδια θα κάμει ακόμη ο ποιητής έξω από την Αθήνα. Στους Δελφούς, στην Επίδαυρο, στις Θερμοπύλες, στη Μακεδονία. Στο καθένα θα δει με καθαρό μάτι κι ανοικτή πάντα καρδιά. Θα συλλάβει την ομορφιά του τοπίου, το φως των αντικειμένων, την εσωτερικότητα των ανθρώπων. Θα προσέξει λεπτομερείς και φωτοσκιάσεις, που μόνο η κεραία λήψεως ενός ποιητού μπορεί να δεχθεί. Στους Δελφούς θα του κάμει εντύπωση η σταθερή ομορφιά του αρρενωπού βράχου, η κομμένη λες με μαχαίρι κι η ήρεμη ομορφιά της ελιάς. Μα δεν θα του ξεφύγει ότι τώρα, αν και δεν υπάρχει ο Πύθωνας που φοβερός κύκλωσε την Οικουμένη, υπάρχει ακόμα η παρόρμηση προς τη ζωή και είναι έντονη. Λάμπει το πέλαο μακριά αθάνατος καθρέφτης κι ο άνεμος τ άνθια προσκαλεί να ζήσουν. Η Ομορφιά στις Φαιδριάδες είναι πάντα νέα. Ανθρώπινες φωνές στον ουρανό. και μουρμουρίσματα στην καρποφόρα γη πλανιούνται. Στην Επίδαυρο, η παρουσία μιας μικρής γλαύκας ξαναζωντανεύει μέσα του την Αττική Σοφία κι Ομορφιά. Μέσα μου αναπήδησ η καρδιά τη μελιστάλακτη σαν άκουσα φωνή της γλαύκας τον Αττικό τον Λόγο να μιλά. Μες στους δροσάτους φθόγγους του πουλιού της γαλανόματης θεάς άκουσα τη φωνή. Μα στις Θερμοπύλες, στον τόπο όπου έπεσε ο Λεωνίδας με τους Τριακοσίους, η πρώτη έκπληξή του σαν αντικρύζει την πεζότητα του τοπίου, ενώ μέσα του κουβαλεί έναν απέραντο θαυμασμό για τους πολεμιστές αυτούς που αψήφησαν το θάνατο και που ασφαλώς θα έπρεπε να χαν πέσει και σ ένα ανάλογο σε ύψος με την πράξη τους τρόπο, ερμηνεύεται με στίχους που έχουν ύφος Καλβικό. Ήταν μια αιφνίδια έκπληξη να δω, τελικά τις Θερμοπύλες. Μία ελώδης έκταση, επίπεδη, 11

12 βάλτος πικρός μακριά απ τη θάλασσα. Υπήρχαν είκοσι χαράδρες που φτάσανε στα σύννεφα ψηλά, απ τα αιώνια χιόνια πάλλευκες, όπου περήφανος πολύ θα σουν πεθαίνοντας. Ο Λεωνίδας κι οι Σπαρτιάτες θα χυναν το αίμα τους εκεί ψηλά που η αψίδα του ουράνιου τόξου σημαδεύει την ορμητική πλημμύρα βαθύχρωμου βουνού. Οι δεύτερες σκέψεις είναι πάντα καλύτερες. Τούτος ο βάλτος που οι Σπαρτιάτες πέσανε ήταν κάποτε μια ακτή που χε ολόκληρο απέραντο Ωκεανό στο πλάϊ της. Κι άνθρωποι π αγωνίζονταν για τις εστίες τους δεν θ αναζητούσαν γλυκύτερους τάφους παρά αυτούς, απ όπου οι άνθρωποι ακούουν ως την στερνή πικρή πνοή, ήχο της Λευτεριάς, ήχο κυμάτων. Και για ν αποτελειώσω το πρώτο πλαίσιο που τοποθέτησα τον ποιητή, δηλαδή τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του, θα αναφέρω δύο ποιήματά του, που μιλούν για τη Μακεδονία. Το πρώτο ποίημα περικλείνει όλη την πολυκύμαντη ιστορία της Μακεδονικής γης, από την εποχή της Λιθίνης εποχής, του Ξέρξου, του Μεγ. Αλεξάνδρου, τω Ρωμαίων, της Χριστιανικής εποχής, του Βυζαντίου. Μα οι αρχαίοι νεκροί χάθηκαν στο σκοτάδι τώρα είναι στάχυα χρυσά κι άνθη των υακίνθων και παρακάτω: Γεώργησαν τη γη, τώρα πια δεν υπάρχουν. Στο άλλο ποίημα θα ναι πιο αισιόδοξος. Ενώ βέβαια ταξιδεύει στη χώρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και περιμένει να αντικρύσει αχνάρια της παρουσίας του μεγαλύτερου κοσμοκατακτητού των αιώνων ξαφνιάζεται, λυπάται, φιλοσοφεί. 12

13 Εκεί απ όπου ξεκίνησε μια παγκόσμια δόξα, σήμερα είναι ένα χωράφι που βγάζει φασόλια και μια αγρότισσα που κάνει τη βδομαδιάτικη μπουγάδα της. Ο Coffin όμως δεν διστάζει, σκέπτεται. Η γη, είναι εδώ και συντηρεί την τόση δόξα. Η πηγή τρέχει σαν πρώτα το ίδιο νερό, κι ο αθάνατος αγρότης είναι εκεί, αροτριά και πλάθει. Αν τα ταξίδια που ανέφερα πλούτισαν τις εντυπώσεις του και γέμισαν με ομορφιά απέριττη, αλλά σταθερή, την ψυχή του, η Αθήνα ωστόσο είναι η αγαπημένη του, αυτή που του δίνει το μέτρο του τραγουδιού. Τίποτε από τη δική της παρουσία μέσα του, δεν θα το αφήσει να περάσει άπλαστο. Ρουφά την ομορφιά που του προσφέρει το μπουκέτο της Αθήνας, όπως ρουφά η μέλισσα το νέκταρ των λουλουδιών. Θα χωρίσω σε τρεις κατηγορίες, αν μπορεί τούτο να λεχθεί, τα πράγματα που τον εμπνέουν, από το «ιοστέφανο άστυ». 1. Ο Αρχαίος θρύλος: τα Μνημεία, το Μάρμαρο, ο Ναός. 2. Το φυσικόν περιβάλλον: ο Υμηττός, το Βιολετί σουρούπωμα, ο Χειμώνας. 3. Οι Ανθρωποι: τα χαρακτηριστικά τους (φυσικά και πνευματικά), ο τρόπος της ζωής τους. Ακούστε μερικούς χαρακτηριστικούς στίχους από διάφορα ποιήματα εμπνευσμένα από την Αθήνα. Απέραντη έκταση κατέχουν τα μνημεία, σαν θάνατος λευκα. κι αλλού φαντάζεται: Ο Δίας γενειοφόρος στάθηκε πάνω από την πόλη τόσο νεαρός όπως και πριν. Άστραψε η πόλη μέρα από τον κεραυνό Κι αντάμα έπεσαν δέκα Τιτάνες από τον ουρανό. Στο ποίημα «Γλυκειά πνοή» που περιλαμβάνεται εκτός από τη συλλογή «Hellas Revisited» και στη συλλογή «Selected Poems» λέει: Σπασμένη κολώνα και κιονόκρανο νεκρές πέτρες πυργώνονται στο βλέμμα μου. Ο σκελετός του Παρθενώνα Της Αθηνάς τα άσπρα ξερά κόκκαλα. Όμως η Αθηνά αναζωογονημένη ζει και ξυπνά για να ρουφήξει τη γλυκειά πνοή του παλληκαριού που πέθανε για την πατρίδα, μέσα στους 13

14 μαρμαρένιους πνεύμονές της. Μας δίδει ο ποιητής, το αγέραστο πνεύμα των αρχαίων θεών, την αιωνιότητα της Ελληνικής Αρετής. Στο ποίημα «Κυψέλη» αποκαλεί την Αθήνα μια κυψέλη στο ηλιόγερμα. Άσπρο φεγγάρι ολόγιομο Οι εργάτες συνωστίζονται γυρίζοντας στα σπίτια τους. Μια πόλη όμορφη κι ανήσυχη. Πίσω μου το Πανεπιστήμιο βουϊζει σε τόνους χαμηλούς. Στα σκεπαστά μπαλκόνια οι φοιτητές βομβούν σαν μέλισσες. Χωρίς λέξεις μιλούν, μα εκεί μπροστά ορθώνονται το πάθος κι η δροσάτη λογική. Λόγος, λόγος. Της νύχτας λάμψη και της κερύθρας μέλι. Ανατολή γέρικου φεγγαριού Στο σπιτικό οι γέροι άνθρωποι Μα οι φοιτητές ποτέ δεν παν στο σπίτι. Η ψυχή του Έλληνα δεν έγινε ακόμα σκληρό ατσάλι, ούτε ετεροκίνητο ρομπότ, εξυπηρετικό μεν, αλλά άψυχο. Για τούτο θα φωνάξει στο ποίημά του: «Ο Χρυσούς αιών». Βλέποντας τη μάνα με τη ρόκα να τυλίγει το πανί, το παιδί να φορά το μάλλινό του παντελόνι κι οι δυο μαζί καβάλλα στο πουλάρι, μπροστά από ένα μπρούντζινο άντρα γοργό στο μονοπάτι μες στο μικρό τους χωράφι τ απόκρημνο και πετρερό. Είκοσι κόκκινες πουλάδες και δυο πετεινοί χαλκόχρωμοι.... Μου ρθε να ξεφωνίσω δυνατά: Μείνε αυτός που είσαι. Μην αφήσεις το τρακτέρ να σπάσει αυτόν το λόφο σε αυλάκια τόσο βαθειά και μεγάλα ώστε να μην είναι πια δικά σου, ο ιδρώτας και το βιός σου. Μην αφήσεις τις μηχανές να υφάνουν την ξένη αφθονία. Κράτησε τη φιλία με τις κότες σου και κράτησέ τες είκοσι. Άσε το γαϊδούρι να μεταφέρει το παιδί και να πατά στους σβώλους. Κράτα τους γιους σου δικούς σου, και μείνε θεός. Ίσως να διερωτηθεί κανείς γιατί. Είναι ακριβώς αυτή η αγωνία του, να μη χαθεί ο άνθρωπος, να μη γίνει δούλος των μηχανών, να μη χάσει τη δύναμη και τη χαρά της δημιουργίας. 14

15 Ο ίδιος θα λατρεύσει τη ζωή της φάρμας. Τα οκτώ από τα 31 ποιήματα που περιέχει η συλλογή είναι αφιερωμένα στην Αθήνα. Τον εμπνέουν, και είναι άξιον παρατηρήσεως, όχι οι μεγάλοι αλλά οι πολύ απλοί της άνθρωποι, οι οποίοι δίνουν μια γραφικότητα πρωτοφανή στη μεγαλούπολη Αθήνα. Ας πούμε: Ο Καστανάς Και δε θ αναπολώ ποτέ μου την Αθήνα χωρίς να νιώσω την αιφνίδια ζέστα που αναδίνεται απ την ανθρακιά του καστανά μες στις φουφούδες, τις παγερές ημέρες του χειμώνα. Θα νιώθω τη γλυκειά φωτιά μες στο μεδούλι, την ψυχή. Θα γεύομαι το μοσχομύριστο άρωμα Από κάστανα στα κάρβουνα ψημένα. Ο Λούστρος Ο πεινασμένος λούστρος το τελευταίο βερνίκι απλώνει στο παπούτσι και με τ αστραποκίνητο πανί του το γυαλίζει. Οι νεαροί οργανοπαίχτες Η Αθήνα δεν θα είναι μόνο αρχαίες μοναχικές κολώνες στο βιολεττί ουρανό, όσο νεαροί οργανοπαίχτες που ψηλαφούν τα πλήκτρα δίχως μάτια. ή στο ποίημα «Still a Marathon» ο τυφλός Μουσικός Στο βιολετί σουρούπωμα πότε με ξάστερο, πότε θολό ουρανό στου πανεπιστημίου κοντά τα σκαλοπάτια, στον τοίχο ακουμπισμένος ο τυφλός παίζει γλυκά το ακκορντεόν. 15

16 Τα μάτια του σβηστά. Ποιος τάχα το ρωτά; Άνθρωποι ανεβοκατεβαίνουν βιαστικοί, στριμώχνουν τον τυφλό, τα λεωφορεία τρέχουν, κι εκείνος παίζει τους χαρούμενους, τους απαλούς ρυθμούς. Στο πρόσωπό του η Νύκτα κι η Γαλήνη απλώνονται. Ανάμεσα σε δυστυχείς, αλίμονο, και πεινασμένους σε θορυβώδη τραμ και λεωφορεία εκεί που τα δυο μάτια του άλλοτε θα λάμπαν, δυο βαθουλώματα ανοιχτά, που όμως το φως των αστεριών μ άπειρη ελπίδα προσδοκούν. Απάνω του ορθώνεται γιγάντιος ο ναός. του Πλάτωνα και του Σωκράτη η κατοικία. Όμορφο που ν το θάρρος, όταν το χεις. Υπάρχει πάντοτε ένας Μαραθώνας. Ακροάζομαι τον Μαραθώνα κάθε βράδυ Σ ένα χαρούμενο ακκορντεόν. Ο Coffin αγάπησε την Ελλάδα. Ξεκίνησε με τον παιδικό οραματισμό και το εφηβικό σκίρτημα για τη μυθολογία και ιστορία της Ελλάδος και ολοκληρώθηκε όπως είδαμε η αγάπη αυτή με το ταξίδι του, όταν πια αρκετά ώριμος ήλθε και έζησε στη σημερινή Ελλάδα. Ξεκινώντας από τα πολύ παλιά η αγάπη αυτή, όχι πια ως φαντασία αλλά και ως πραγματικό γεγονός είχε την προέκτασή της και στο σύγχρονο. Αγκάλιασε και τη σημερινή Ελλάδα και το σημερινό Έλληνα. Το πρώτο που του κάνει εντύπωση είναι αυτό που ονομάζομε ζωτικότης. Θα το δώσει με τους στίχους που αναφέρονται στα αστρασφτερά μάτια και τη γοργή κίνηση. Θα πει για τα χέρια και την τόση εκφραστικότητά τους: Έλληνας, είνια ολόγος του. Και ο λόγος του Έλληνα δεν νοείται χωρίς τα χέρια του. Ζήτα καλύτερα από τον κορυδαλλό να κόψει το τραγούδι, παρά από τον Έλληνα να πάψει την κίνηση, την έκφραση των χεριών του. Όταν τ ανοίγει μοιάζουν με πλατωνικό διάλογο και χωράνε μέσα τους τον κόσμο. Μάτια, μαλιά, μουστάκια, ντύσιμο, χέρια, γοργό περπάτημα είναι απλώς τα εξωτερικά σημάδια. Η ζωτικότητα έχει βαθύτερη ρίζα. Εδώ, λέει, ο άνδρας, παντρεύεται τη γυναίκα, όταν τη γνωρίζει. Και σαν πατέρας ο Έλληνας θα εργασθεί σκληρά. Και θα ελπίζει πως το παιδί του θα ζει ακόμα καλύτερα και θα τον ξεπεράσει. 16

17 Ο Έλληνας δεν περιμένει σαν τον Ασιάτη, τον ήλιο της επαύριον. Θα αγωνιστεί ενάντια στη μοίρα να φτιάξει τη ζωή του. Σε μια στιγμή ο ποιητής θα ονομάσει τον Νεοέλληνα fate proof. Όπως λέμε ορισμένα ρολόγια water proof, επειδή εμποδίζουν το νερό να τα διαπεράσει, όπως και τα φτερά των πουλιών που εμποδίζουν τα νερά να φτάσουν μέχρι το σώμα, έτσι και ο Έλληνας έχει τέτοια κατασκευή, ώστε η κακή μοίρα δεν μπορεί να τον διαπεράσει και να του αχρηστεύσει τη θέληση. Είναι fate proof. Είναι «αλεξίμοιρος» θα λέγαμε. Θα κινηθεί, λοιπόν, θα εργασθεί σκληρά, αλλά και το βράδυ δεν θα είναι ήσυχος αν το έργον της ημέρας δεν έφτασε στο τέλος του. Ευτυχώς όμως η γυναίκα του προτού δύσει ο ήλιος αγόρασε ένα ζωντανό κοτόπουλο και του έχει φτιάξει μια σούπα. Θα βρεθεί ίσως κάποιος να πει: Ναι, κύριε Coffin, καλά αυτά. Κοίτα όμως τη χώρα ρεαλιστικά. Κοίταξε γύρω λαούς, σύγκρινε χώρες, υπολόγισε σύνορα. Κάθε λίγα χρόνια δέχεται επιθέσεις, από παλαιά, και από κάθε σημείο του ορίζοντα. Κι η χώρα μικρή κι ο λαός ολιγάριθμος. Ναι, το βλέπω θ απαντήσει ο ποιητής. Αλλά το σύννεφο δεν άλλαξε. Η ελιά της Αθηνάς ήταν και είναι. Ο Ποσειδών ήταν και είναι. Η ψυχή του λαού γεμάτη πίστη εξακολουθεί να λειτουργεί. Υπάρχει μια φοβερή συνέχεια παραδόσεως και πίστεως. Και απ αυτά πηγάζει η δυνατότητα ξαναγεννήματος «γιων της θάλασσας και της βροντής», έτσι που ουδέποτε ν αφήσουν αυτή τη στενή λωρίδα γης, «της ελιάς και της ελπίδας» να χαθεί. Διότι τα μαρμάρινα βουνά της Αττικής με την ευγένεια του σπάνιου και την ορμή του γένους των Τιτάνων, είναι αποφασισμένα να μην επιτρέψουν να χαθεί η «μαρμαρένια ράτσα» του Πλάτωνος και «της λυπημένης γενναιότητος, από το λυπημένο πρόσωπο του Κόσμου». Μα, Κύριε Coffin, όλο με μύθους ασχολείσαι. Εγώ σου λέω πως η Ελλάς δεν είναι παρά αρχαία κλισέ. ΟΙ κατηγορίες της Ελλάδας ως χώρας και ως ιδέας είναι μια παλιά ιστορία. Και ο ποιητής, εκεί που κάνει στίχους, βοηθά κι εμάς να δούμε τους εαυτούς μας, μέσα από μια καινούργια αίσθηση. Παίρνω την περιοχή γύρω στο Μοναστηράκι. Είναι κατάσπαρτη από αρχαία κλισέ. Αλλά ολόγυρα είναι η ζωή. Οι άνθρωποι και τα πράγματα του σήμερα είναι συμφιλιωμένοι με τα αρχαία. Και είναι μέρος της ζωής τους. Ο χρόνος δουλεύει υπέρ αυτής της ενότητας. Στο τέλος της οδού Αιόλου είναι οι Αέρηδες. Αέρηδες και φοιτητές. Αέρηδες και πρωϊνοί εργάτες Αέρηδες και νοικοκυρές. Αέρηδες και πέρα λίγο μπουγάδα. Αέρηδες και παρέες. Το φανάρι του Διογένη, αν προς στιγμή 17

18 λείψει, πως θα φανεί στους γείτονες; Λειτουργούν άμεσα ή έμμεσα, μέσα στη ζωή μας, όπως και η Επίδαυρος. Αν μέσα στην έννοια των old chichi περιλάβουμε και το Βυζάντιον, τότε πια η λειτουργική σχέση με το σήμερα είναι μόνο άμεση. Οι εικόνες, οι ρυθμοί, ο άρτος, το νάμα. Εάν δε μέσα στα παλαιά, βάλουμε και το εικοσιένα, τότε η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ εκείνους και σε μας, καταντά ανύπαρκτη, γιατί Εκείνοι είμαστ εμείς. Στην Ακρόπολη αρχαίος δεν είναι μόνον ο Ναός, αλλά και ο Τόπος όπου έπεσε ο Γκούρας και ο τόπος που έκλαψε ο Μακρυγιάννης. Και πράγματι, αν μια στιγμή σταθούμε, θα δούμε πόσο είμαστε δεμένοι με την παράδοσή μας, ασχέτως αν δεν το προσέχουμε όλες τις ώρες. Δεν θα ξεχάσω τον πατέρα μου στον Εμφύλιο Πόλεμο του 1880, στη μάχη του Αντιέταμ δεν είχε πουκάμισο ούτε φανέλλα να φορέσει κι όμως εφόρεσε κατάσαρκα το στρατιωτικό του σακκάκι με τα χρυσά κουμπιά, που κούμπωνε σφικτά ως επάνω στο λαιμό του. Καλή λοιπόν η πρόοδος και το ικανοποιητικό ψωμί. Όμως το θέμα είναι, είτε φτωχός είτε πλούσιος, τι άξιον λόγου έχει κανείς να προσφέρει. Είμαι λοιπόν περήφανος που γνώρισα αυτούς τους ανθρώπους, που μ όλες τους τες δυσκολίες μένουν ορθοί με το κεφάλι ψηλά. Ομολογώ, λέει ο ποιητής, πως είχα μέσα μου ένα φόβο προτού έλθω στην Ελλάδα. Γιατί η εικόνα που έφτιαξα ήταν πολύ μεγάλη. Δόξα, θρύλος και σκέψη, σαν την κυψέλη. Θα τα βρώ όλ αυτά ή χαθήκαν; Σε δυο χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι δεν θα γέρασαν; Και το μέλι δεν θα χάλασε; Αλλά όταν ήλθα και συνήλθα από το shock που έπαθα σαν βρέθηκα στη γη του μύθου, τι βρήκα; Είδα και βρήκα τους ανθρώπους, κοφτερούς Αχαιούς, αναλλοίωτους σαν το χρυσάφι. Untarnishable as gold. Εξακολουθούν και προτιμούν να μιλούν παρά να τρώγουν και τη σκέψη τους την χαρακτηρίζει περισσότερο η αμφιβολία παρά η σιγουριά. Τη σκέψη, τα αισθήματα και γενικά τη ζωή τους δεν την σφραγίζει κλειστότητα, αλλά η ανοιχτοκαρδιοσύνη και τους τραβά ο μαγνήτης της ανοιχτής πόρτας. Και μετά αρχίζει ένας σπάνιος για τον 20 ο αιώνα ποιητικός λυρισμός, που στ αλήθεια μας γεμίζει περηφάνεια μα κι ευθύνη. Αξίζει ν ακούσουμε μερικούς στίχους αυτούσιους. 18

19 They still believe in wings on thought They still believe in wings on words The owl and eagle are in them still; Their skins are fateproof as fine feathers; The quickness and handsomeness they wear come from hyacinths and violet weathers. Hellas is Hellas still, I swear Η Ελλάδα είναι Ελλάδα τ ορκίζομαι όπως ήταν όταν ήμουν εκεί με τη φαντασία μου μικρό παιδί. Τα βουνά μπορεί ν αλλάζουν μες στην αργοκίνητη δύναμη του Χρόνου, Αλλά όχι το κοχύλι, όχι το λουλούδι. Hellas is Hellas still. Θα κλείσω με δυο ποιήματά του από την ίδια συλλογή, που μας δίδουν την εικόνα της Ελλάδας και του Έλληνος, όπως την αισθάνεται ο ποιητής. Επιγράφονται: «Είν Αλήθεια» και «Μάνα». Ειν Αλήθεια Είν αλήθεια πως όταν ο ελληνικός ήλιος δύσει τα βουνά της Αττικής ντύνονται στο βιολετί. Ο Έλληνας χωρίς πολιτική μοιάζει με κάποιον χωρίς αναπνοή Και υπάρχει καλόν εις Ναζαρέτ. Το μέλι είναι γλυκύ, το ξίδι ξινό. Ο Παρθενών είναι μαρμάρινο λουλούδι ποτισμένο από τον Ευκλείδη, άσπρο σαν τη λογική. Και ο κοινός νους είναι πάντοτε της εποχής. Τα ελληνικά σπασμένα αγάλματα είναι ολοκληρωμένοι άνθρωποι Τα ελληνικά σύνορα είναι πιο πολύ θάλασσα από τη θάλασσα. Υπάρχει το γαλάζιο στον καθαρό ουρανό. Η Ελλάδα πέφτει και πέφτει, όμως δεν πεθαίνει. Οι άντρες παντρεύονται τις γυναίκες, όταν ζευγαρώνουν. Η Ελλάδα είναι ένας τρόπος του να είναι κανείς ζωντανός. Ειν αλήθεια πως η Ελλάδα είναι παλαιά κλισέ. Αλλά οι άνθρωποι τα ζουν όλες των τις μέρς. Και το άλλο ποίημα: 19

20 Μάνα Δύο ή τρία μίλια γαλανά είναι μονάχα μακριά απ εδώ πέρα η Ασία, όπου ο κόσμος καρτερεί τον ήλιο ν ανατείλει της αύριον Αυτή δεν είν Ασία. Εδώ οι άντρες την εσπέρα, θωρούν με μάτια λυπημένα έργο που δεν ολοκληρώσαν. Και πιο κάτω: Η Ασία, όπου οι άνθρωποι πίνουν στον ήλιο, γεννούνε και πεθαίνουν σαν σμήνη καλοκαιρινών εντόμων, είναι στην άλλη μεριά της Οικουμένης. Αυτή εδώ είναι η γη των καφτερών πικρών ματιών. Αυτή εδώ είναι η γη των ποιημάτων και των θαλασσινών. Η γη της πέτρας. Λίγο λαδάκι κι ουδέποτε ειρήνη. Μάνα των Δυτικών Εθνών, των αθλητών, μάνα του ανικανοποίητου. Να η Ελλάδα This is the place of poems, sailors, stones A little olive oil, and never peace Mother of athletes and of discontents Mother of Western nations. This is Greece. Ύστερα απ αυτά δεν νομίζω ότι χρειάζεται να προσθέσω εγώ περισσότερα. Τον Coffin δεν θα ταν σωστό νομίζω να τον ονομάσω απλώς φιλέλληνα. Είναι ένας αμερικανός στην εθνικότητα, που δεν ευτύχησε να γεννηθεί στην Ελλάδα, αλλά επέλεξε να είναι συνειδητός πνευματικός πολίτης της, Έλληνας από επιλογή. Δεν συνεχίζει μόνον την αγάπη του προγόνου του Baron Castine προς το ελληνικό πνεύμα, ο οποίος φεύγοντας για να ζήσει στο δάσος το μονο που κράτησε απ ότι χρησιμοποιούσε στην προηγούμενή του ζωή, ήταν οι διάλογοι του Πλάτωνος. Δεν συνεχίζει απλώς τη φιλελληνική στάση των Αμερικανών κατά την επανάσταση του και είναι η αγάπη αυτή του Αμερικανού λαού τόσο έκδηλη που ο εθνικός μας ποιητής θα αναφερθεί σ αυτή, εις τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν». Γκαρδιακά χαροποιήθει και του Βάσιγκτων η γη 20

21 και τα σίδερα ενθυμήθη που την έδεναν κι αυτή. Η ευρυδίκη Δημητρακοπούλου εις το βιβλίον της Αμερικανοί φιλέλληνες εθελοντές στο Εικοσιένα» χωρίζει τον φιλελληνισμό της Αμερικής σε τρεςι κατηγορίες. (α) Στο Φιλελληνισμό που εκδηλώθηκε στην ίδια την Αερική με κάθε είδους εκδηλώσεις, δηλ. λόγους, γιορτές, εράνους και αποστολές ειδών τροφίμων, ενδυμάτων και υγειονομικού υλικού. (β) Στο Φιλελληνισμό που εκδηλώθηκε στην Ελλάδα από τους απεσταλμένους των Φιλελληνικών Κομιτάτων της Αμερικής, φιλανθρώπους, γιατρούς, ιεραποστόλους. (γ) Στο Φιλελληνισμό των Αμερικανών Εθελοντών, που πολέμησαν στην Ελλάδα για την Ελευθερία και Ανεξαρτησία της. Άξιον ειδικής μνείας είναι το γεγονός, ότι οι πλείστοι από τους εθελοντές αυτούς κατάγονται από τη Ν. Αγγλία, την πατρίδα του Coffin. Τους ωθούσε ίσως μια μυστηριώδης δύναμη σ αυτή τη χώρα, που τόσο μοιάζει με τη δική τους πατρίδα. Τον Coffin, λοιπόν θα τον κατέτασσα στην Τρίτη κατηγορία τωνφιλελλήνων, αυτών που σκοτώθηκαν για την Ελλάδα και οι οποίοι αισθάνονταν σαν Έλληνες. Ένας απ αυτούς ο George Jarvis έγραφε: «Επιθυμώ έως ότου πνέω, να λογίζομαι αληθινός Έλλην, και υιός αυτής της πατρίδος Ελλάδος, την οποίαν ενηγκαλίσθην ως ιδίαν μητέρα». Και ο Coffin αισθάνεται τόσο κοντά του την Ελλάδα. Την ζεί, ζει κάθε στιγμή της και της τραγουδά κάθε πέτρα και λουλούδι, κάθε πίκρα και χάρη. Ο άνθρωπος στην Άμφισσα δεν πρέπει να ταλαιπωρείται για λύπες και για θάνατο, πιότερο απ τη μέλισσα. Γιατί έτσι που κρέμεται τόσο κάτω απ το βουνό σαν το λουλούδι εκεί, που κατοικεί τόσο ψηλά το πράσινο επάνω απ το γιαλό, τόσο κοντά στον άνεμο με ώρες από μέλι, όντας τόσο πολύ μέσα στα σύννεφα, ή σ ουρανό τόσο ηλιόλουστο ζει κιόλας την αιωνιότητα. Και μια τραγική αληθινά σύμπτωση: Πριν περάσει χρόνος από τότε που έφυγε απ την Ελλάδα, δηλαδή το 1955, ο Coffin άφηνε για πάντα τη γη, που τόσο αγάπησε και τραγούδησε, 63 μόνον χρονών. 21

22 Λες και δεν είχε πια τίποτε άλλο να κάμει στη γη. Λες κι ο προορισμός του τέλειωσε και ως άλλος Συμεών ανεφώνησε: «Νυν απολύεις τον δούλον σου Κύριε». Είδα την Ελλάδα. Το όνειρο έγινε πραγματικότητα. Τώρα. I wish that men might think of me along with ships far out at sea. Remember me by a weather vane pointing to beauty and the vain. Αναρωτιέμαι πόσοι από μας αγαπούμε τόσο απλά και όμορφα και όλες τις στιγμές τούτη τη μικρή χώρα, τη χώρα μας. Πόσοι από μας είδαμε πόσο στέρεα είναι δεμένη η αρχαιότητα με το σήμερα, αλλά και πόσοι έχουμε τέτοια εμπιστοσύνη και βεβαιότητα ότι η «Μαρμαρένια Ράτσα» δεν θα χαθεί από το λυπημένο πρόσωπο του Κόσμου». For never will these marble mountains allow the marble race of Plato and sad fortitude go off the world s sad face. Δεν είναι αληθινά αυτό, μια θέση που μόνο ένας Έλληνας θα μπορούσε να πάρει; 22