Kάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα

Transcript

1

2

3 Kάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα M ÙÔ Û ÁÁÚ Ê ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ ÙÂ: TËÏ ISBN Copyright, 2002, EÎ fiûâè ZHTH, A. K. K Ú ËÌËÙÚ Ô TÔ apple ÚfiÓ ÚÁÔ appleóâ Ì ÙÈÎ È ÈÔÎÙËÛ appleúôûù Ù ÂÙ È Î Ù ÙÈ È Ù ÍÂÈ ÙÔ EÏÏËÓÈÎÔ ÓfiÌÔ (N.2121/1993 fiappleˆ ÂÈ ÙÚÔappleÔappleÔÈËıÂ Î È ÈÛ ÂÈ Û ÌÂÚ ) Î È ÙÈ ÈÂıÓÂ Û Ì ÛÂÈ appleâú appleóâ Ì ÙÈÎ È ÈÔÎÙËÛ. Aapple ÁÔÚ ÂÙ È appleôï Ùˆ Ë Ó ÁÚ appleù ÂÈ ÙÔ ÂÎ fiùë Î Ù ÔappleÔÈÔ appleôùâ ÙÚfiappleÔ Ì ÛÔ ÓÙÈÁÚ Ê, ʈÙÔ Ó Ù appleˆûë Î È ÂÓ Á ÓÂÈ Ó apple Ú ÁˆÁ, ÂÎÌ ÛıˆÛË ÓÂÈÛÌfi, ÌÂÙ ÊÚ ÛË, È ÛÎÂ, Ó ÌÂÙ ÔÛË ÛÙÔ ÎÔÈÓfi Û ÔappleÔÈ appleôùâ ÌÔÚÊ (ËÏÂÎÙÚÔÓÈÎ, ÌË ÓÈÎ ÏÏË) Î È Ë ÂÓ Á ÓÂÈ ÂÎÌÂÙ ÏÏ ÛË ÙÔ Û ÓfiÏÔ Ì ÚÔ ÙÔ ÚÁÔ. ºˆÙÔÛÙÔÈ ÂÈÔıÂÛ EÎÙ appleˆûë BÈ ÏÈÔappleˆÏÂ Ô ZHTH & È OE 18Ô ÏÌ ÂÛ/Ó ÎË - ÂÚ T ñ N ÔÈ EappleÈ Ù ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË ñ T.K TËÏ.: (3 ÁÚ Ì.) - Fax: info@ziti.gr EK O EI ZHTH AÚÌÂÓÔappleÔ ÏÔ 27 ñ ÂÛÛ ÏÔÓ ÎË TËÏ , Fax sales@ziti.gr

4 ^O ôó Í, Ôy Ùfi Ì ÓÙÂÖfiÓ âûùè Ùfi âó ÂÏÊÔÖ, ÔûÙÂ Ï ÁÂÈ ÔûÙÂ ÎÚ appleùâè àïï ÛËÌ ÓÂÈ. (HÚ ÎÏÂÈÙÔ, Diels-Kranz VS B 93)

5 ƒ ικαιο ται άραγε ο άνθρωπος της σηµερινής εποχής ν ατενίζει το σ - µπαν µε «υπεροψίαν και µέθην»,και στρέφοντας το βλέµµα του πίσω να χλευάζει µε περισσή ευκολία το µακριν παρελθ ν του; Σχετικά µε το θέµα αυτ ο Ευάγγελος Παπανο τσος 1 µεταξ άλλων παρατηρεί: «πως υπάρχει µια κοινωνική µαταιοδοξία νεοπλο των,έτσι υπάρχει και µια επιστηµονική µαταιοδοξία νεοφωτίστων. Τάση της είναι να περιφρονεί και να µυκτηρίζει το παρελθ ν. Ο άνθρωπος µως,ο στοχαστικ ς και σεµν ς,αναγνωρίζει τι οφείλει στα µακρινά περασµένα και συγκινείται ταν διαπιστώνει π σο κοντά βρίσκεται στις πανάρχαιες πηγές της ιστορίας του. Με µ χθο,ιδρώτα και αί- µα ανεβαίνει το Γένος τη σκάλα του πεπρωµένου του. Ας γυρίζει π τε-π τε το κεφάλι πίσω,για να βλέπει απ πο ξεκίνησε. Και ας µη ντρέπεται για τις ρίζες του,µ νο να καµαρώνει. Αυτές είναι οι τίτλοι της αρχοντιάς του». Με το µαντείο των ελφών και τους χρησµο ς του ασχολήθηκα για πρώτη φορά το 1967, ταν άρχισα να ερευνώ και να συγκεντρώνω υλικ για την εκπ νηση διδακτορικής διατριβής. Στην προσπάθειά µου αυτή,θυµάµαι,δ ο ήταν τα κυρίαρχα συναισθήµατα που µε διακατείχαν τ τε: Το ένα ήταν ο ανυπ κριτος θαυµασµ ς για τη µαγική terra incognita,για τον άγνωστο και συναρπαστικ συγχρ νως κ σµο που ανακάλυπτα µέσ απ τη γοητεία του µυστηρίου του µαντείου των ελφών. Tο δε τερο συναίσθηµα ήταν η απογοήτευσή µου για το µεγάλο κεν που διαπίστωνα στην ελληνική βιβλιογραφία, καθώς δεν ε ρισκα σχεδ ν τίποτε αξι λογο για το θέµα µου γραµµένο στην ελληνική γλώσσα. Σιγά-σιγά,η µελέτη της ξένης βιβλιογραφίας αγγλικής,γαλλικής,γερµανικής µου έδειξε τι οι κατά καιρο ς µελετητές ασχολήθηκαν κυρίως µε την ιστορία και τη λειτουργία του µαντείου των ελφών,τη θρησκευτική και πο- 1. Βλ. Ε.Π. Παπανο τσου, Επίκαιρα και ανεπίκαιρα,«ίκαρος»,αθήνα 1962,σ. 81.

6 8 T M π ø ºø λιτική του επίδραση στην αρχαία κοινωνία,καθώς και µε το πρ βληµα γνησι τητας κάποιων χρησµών του. Eξάλλου,οι διάφοροι µελετητές,επιζητώντας να εξηγήσουν την πίστη των αρχαίων Eλλήνων στο µαντείο,προσπάθησαν µέσ απ πολλές δυσχέρειες και χωρίς επαρκή στοιχεία να διαπιστώσουν αν κατά τη χρησµοδοσία τ σο η Πυθία στην έκστασή της σο και οι ιερείς του µαντείου στο ρ λο τους ήταν ή χι ειλικρινείς. Bέβαια, λα αυτά είναι σηµαντικά και χρήσιµα. Ωστ σο,στην πορεία της έρευνάς µου κάποια στοιχεία στάθηκαν για µένα ιδιαίτερα αξιοπρ σεκτα: Ένα τέτοιο ήταν η διαπίστωση τι οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς της αρχαϊκής ή της κλασικής εποχής,που ασχολο νται µε το µαντείο ή τους χρησµο ς του,δεν αναφέρουν πουθενά κάτι που να δείχνει τι η διαδικασία της χρησµοδοσίας θεωρήθηκε ποτέ ποπτη και αµφισβητήθηκε. Aν στα µεταγενέστερα χρ νια το θέµα απασχολεί κάποιους συγγραφείς πως ο Πλο ταρχος,ο Λουκιαν ς,ο Iωάννης ο Xρυσ στοµος,αυτ γίνεται απ απολογητική ή πολεµική διάθεση,σε µια εποχή που το µαντείο αποτελο σε περισσ τερο τ πο περιέργειας και δεισιδαιµονικο ενδιαφέροντος,παρά κέντρο χρησµοδοσίας. Ένα δε τερο ενδιαφέρον στοιχείο υπήρξε το γεγον ς τι οι αρχαίοι συγγραφείς,που µας διασώζουν χρησµο ς,πολ συχνά επιµένουν ν ασχολο νται µε το τι ενδεχοµένως εννοο σε ο χρησµ ς του µαντείου και τι κατάλαβε ο µαντευ µενος. Eξετάζοντας βασανιστικά και αξιοποιώντας τα δυο αυτά στοιχεία,σιγάσιγά οδηγήθηκα στο συµπέρασµα πως εκείνο που είχε σηµασία και τελικά µετρο σε δεν ήταν το τελετουργικ της χρησµοδοσίας αλλά η διατ πωση των ίδιων των χρησµών και η αποτελεσµατικ τητά τους. Άλλωστε είναι φανερ τι αν οι χρησµοί του µαντείου δεν ικανοποιο σαν τους µαντευ µενους και δεν έφερναν αποτέλεσµα,τ τε και η έκσταση της Πυθίας,ειλικρινής ή χι,θα ήταν ανώφελη. H διαπίστωση αυτή υπήρξε για µένα το κλειδί στην έρευνά µου και µε οδήγησε στη συστηµατική µελέτη λων των χρησµών δελφικής προέλευσης,στην κατάταξή τους µε βάση τα θέµατα και τις τυπικές τους µορφές,και στην ανίχνευση και ανάλυση της χρησµικής γλώσσας της Πυθίας. H διδακτορική µου διατριβή,µε εισηγητή τον τ τε καθηγητή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και τώρα Aκαδηµαϊκ κ. Aγαπητ Tσοπανάκη,δη- µοσιε τηκε το Mια διδακτορική διατριβή µως, πως είναι γνωστ,κινείται κατ ανάγκη σε αυστηρά επιστηµονικά πλαίσια,συντάσσεται σε ανάλογο φος µε συχνές συµπυκνώσεις ή αφαιρέσεις και έχει στ χο προ πάντων να τεκµηριώσει,να αποδείξει και να πείσει για τη συµβολή της στην επιστήµη.

7 ÚfiÏÔÁÔ 9 Για λους αυτο ς τους λ γους απευθ νεται µ νο στην επιστηµονική κοιν τητα και µάλιστα στους ειδικο ς γι αυτ άλλωστε τυπώνεται και σε ελάχιστα αντίτυπα για τις ανάγκες της διατριβής και δεν αφορά το ευρ τερο αναγνωστικ κοιν. H έκδοση,την οποία επιχειρο µε σήµερα,ενώ στηρίζεται στην εγκυρ τητα µιας διδακτορικής διατριβής,παράλληλα απευθ νεται στο ελληνικ αναγνωστικ κοιν,γι αυτ στο περιεχ µενο,στη µορφή και στους στ χους διαφέρει αναγκαστικά απ εκείνην. Πιο συγκεκριµένα,έχει καταβληθεί προσπάθεια ώστε η µορφή του νέου βιβλίου πέρα απ κάποιες έγχρωµες εικ νες και τα άλλα στοιχεία µιας σ γχρονης έκδοσης να συνδυάζει την τεκµηρίωση µε την αφήγηση,τη γοητεία µε την πειθώ. Για το σκοπ αυτ ν οι παραπο- µπές και οι υποσηµειώσεις έχουν περιορισθεί στις απολ τως απαραίτητες, παρουσιάζονται αφηγήσεις µε γοητευτικ περιεχ µενο και τα κείµενα των χρησµών µεταφράζονται στα Nέα Eλληνικά,κάθε φορά που αυτ κρίνεται αναγκαίο. Mε λα αυτά που αναφέραµε και µε δεδοµένο τι το θέµα του βιβλίου απ µ νο του έχει ένα ξεχωριστ ενδιαφέρον,τρέφουµε την προσδοκία πως το περιεχ µεν του θ αποτελέσει για τον αναγνώστη ένα συναρπαστικ περίπατο γ νιµης και γοητευτικής γνώσης,ένα περίπατο που αρχίζει απ τις ρίζες του ελληνισµο και φτάνει έως τη χριστιανική εποχή. Aισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω για άλλη µια φορά τον καθηγητή µου κ. Aγαπητ Tσοπανάκη γιατί στάθηκε για µένα η ευλογηµένη αφορµή και αιτία,ώστε να ασχολο µαι δηµιουργικά και ευχάριστα µε τα θέ- µατα της αρχαίας µαντικής και την έννοια του διφορο µενου σχεδ ν µια ολ κληρη ζωή. Eυχαριστίες οφείλω και στις Eκδ σεις Zήτη που µε πολλή προθυµία δέχτηκαν ν αναλάβουν το κ στος αυτής της έκδοσης. Tέλος,ευχαριστώ και τον κ. Άρη Σ ρµο για τις ιδιαίτερες φροντίδες του στην εµφάνιση αυτο του βιβλίου.

8 11 ƒπ Ã ª EΙΣΑΓΩΓΗ I. IΣΤΟΡΙΑ - XΡΗΣΜΟ ΟΣΙΑ α) Oι ρίζες του µαντείου β) H διαδικασία της χρησµοδοσίας γ) H Πυθία δ) Συλλογές και πηγές δελφικών χρησµών ε) Tο πρ βληµα της γνησι τητας των χρησµών στ) Oι ερωτήσεις προς το µαντείο ζ) Tεχνικοί χρησµικοί ροι II. ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΧΡΗΣΜΩΝ A. ΗΜΟΣΙΑ ΘΕΜΑΤΑ XΡΗΣΜΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ α) Tο µαντείο και οι τ ραννοι β) Tο µαντείο και οι ελληνικές π λεις γ) Tο µαντείο και οι Περσικοί π λεµοι δ) Tο µαντείο και ο Πελοποννησιακ ς π λεµος ε) Tο µαντείο και οι Mακεδ νες βασιλείς XΡΗΣΜΟΙ AΠΟΙΚΙΣΜΟΥ α) ωρική εισβολή και Iωνική επανάσταση β) Mακεδονία γ) Mικρά Aσία δ) Kάτω Iταλία και Σικελία ε) Aφρική... 90

9 12 T M π ø ºø 3. XΡΗΣΜΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ α) H οργή των θεών β) Eξαγνισµ ς για φ νο γ) Θυσία για το κοιν καλ δ) Παιδιά - πατροκτ νοι XΡΗΣΜΟΙ HΘΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ α) Σεβασµ ς του ρκου β) «O ψ ν αυτ ν ταπεινωθήσεται» γ) «O φονε σεις» δ) ιάκριση των πράξεων ως προς τα ελατήριά τους B. I ΙΩΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ XΡΗΣΜΟΙ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ YΓΕΙΑΣ XΡΗΣΜΟΙ ΓΙΑ ΓΑΜΟ XΡΗΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ AΠΟΚΤΗΣΗ ΠΑΙ ΙΩΝ XΡΗΣΜΟΙ ΓΙΑ TΟΠΟ KΑΤΟΙΚΙΑΣ XΡΗΣΜΟΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΩΝ III. TΥΠΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΩΝ ΧΡΗΣΜΩΝ XΡΗΣΜΟΙ - AΙΝΙΓΜΑΤΑ ΙΦΟΡΟΥΜΕΝΟΙ XΡΗΣΜΟΙ XΡΗΣΜΟΙ - ΛΟΓΟΠΑΙΓΝΙΑ XΡΗΣΜΙΚΑ A ΥΝΑΤΑ XΡΗΣΜΟΙ - ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ XΡΗΣΜΟΙ ΜΕ ΤΟ ZΩΟ-O ΗΓΟ XΡΗΣΜΟΙ ΜΕ ΤΟ MΟΤΙΒΟ ΤΟΥ «ΠΡΩΤΟΥ» MΕΤΑΦΟΡΑ IΕΡΩΝ OΣΤΩΝ XΡΗΣΜΟΙ ΜΕ ΤΟ «ΛΩΙΟΝ ΚΑΙ AΜΕΙΝΟΝ» ΣΧΕΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΚΑΙ MΟΡΦΩΝ ΤΩΝ XΡΗΣΜΩΝ IV. H ΧΡΗΣΜΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΠΥΘΙΑΣ AΙΤΙΑ AΣΑΦΕΙΑΣ AΙΤΙΑ AΣΑΦΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΧΡΗΣΜΟΥΣ α) Mεταφορά

10 ÂÚÈÂ fiìâó 13 β) Aλληγορία γ) Oµωνυµία - πολυσηµία δ) ροι αµφίδοξοι ε) Περίφραση - αοριστία στ) Xρονική αοριστία ζ) Tοπική αοριστία η) Συνδυασµ ς αιτίων ασάφειας TΟ MΑΝΤΕΙΟ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ KΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ EΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ XΡΗΣΜΩΝ ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ:TΑΑΛΛΑMΑΝΤΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ XΡΗΣΜΟΙ ΤΟΥΣ ΠΗΓΕΣ XΡΗΣΜΩΝ BΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ - BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΟ EΥΡΕΤΗΡΙΟ

11 Eπ ø την καθηµερινή µας ζωή σχεδ ν λοι έχουµε να διηγηθο µε κάποιο προσωπικ βίωµα ή την εµπειρία εν ς άλλου προσώπου σχετικά µε ένα έντονο προαίσθηµα,µια παράξενη εν ραση,ένα προφητικ νειρο,δείχνοντας µε τον τρ πο αυτ ν την πίστη πως γ ρω µας υπάρχει κάτι παραπάνω απ τη λογική και τον κ σµο των αισθήσεων. Άλλωστε είναι γνωστ τι στις µέρες µας τα διάφορα φαιν µενα αυτο του είδους (προαίσθηση,τηλεπάθεια,πνευµατισµ ς,προφητικά νειρα) φε γουν ολοένα και περισσ τερο απ το πεδίο της µαγείας και τα χέρια των τσαρλατάνων και γίνονται αντικείµενο µελέτης της επιστήµης. Ωστ σο,η ορθολογιστική εποχή µας,επίσηµα τουλάχιστον,παραµερίζει κατά καν να ή και απορρίπτει τα διάφορα υπερφυσικά φαιν µενα,που ξεφε γουν απ τον έλεγχο του νου,και θεωρεί µάλλον αφελείς,επιπ λαιους και αν ητους εκείνους που πιστε ουν σ αυτά ή ακ µη χειρ τερα συµβουλε ονται τους σ γχρονους µάντεις και µελλοντολ γους για διάφορα προβλήµατα της ζωής τους. Στην ελληνική αρχαι τητα συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο απ,τι συµβαίνει στη σηµερινή λογοκρατο µενη εποχή µας. Oι ηγεµ νες των ελληνικών π λεων δηλαδή,οι επικεφαλής στις διάφορες στρατιωτικές επιχειρήσεις αλλά και οι απλοί πολίτες,πριν επιχειρήσουν κάτι σοβαρ,έπρεπε µε τον ένα ή τον άλλο τρ πο να διερευνήσουν τη διάθεση των θεών ή να συµβουλευτο ν το µαντείο. Kαι αυτ το έκαναν, χι µ νο γιατί πίστευαν στη χρησιµ τητά του,αλλά και απ φ βο µήπως θεωρηθο ν επιπ λαιοι και σε περίπτωση αποτυχίας κατηγορηθο ν τι αγν ησαν τη θέληση των θεών. H µαντική και ιδιαίτερα ο θεσµ ς του µαντείου ήταν επίσηµα ενταγµένος στο µηχανισµ της θρησκείας και µάλιστα αποτελο σε ένα απ τα πιο ζωντανά στοιχεία της. Oι αρχαίοι Έλληνες, πως είναι γνωστ,λάτρευαν τους θεο ς τους µε προσευχές και θυσίες,εκδηλώνοντας την ευγνωµοσ νη τους ή επιζητώντας εξιλέωση και θεϊκή προστασία,παράλληλα µως επιθυµο σαν να γνωρίζουν εκ των

12 16 T M π ø ºø προτέρων το θείο θέληµα για το παρ ν και το µέλλον. Kαι εδώ,βέβαια,είχε τη θέση της η µαντική. Kάτι ιδιαίτερα σηµαντικ που πρέπει να σηµειωθεί είναι τι η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είχε συγκεκριµένα θρησκευτικά δ γµατα ο τε ιερά βιβλία,απ τα οποία θα µπορο σαν οι πιστοί να γνωρίσουν σε γενικές γραµµές τις απαιτήσεις των πολλών θεών τους. Tο γεγον ς αυτ σε συνδυασµ µε τη διάχυτη πίστη πως λες οι µεγάλες δυστυχίες (πείνα,ξηρασίες,αρρώστιες, πολεµικές ή άλλες αποτυχίες) οφείλονταν στην οργή των θεών,καθιστο σαν ιδιαίτερα επιτακτική την ανάγκη να γνωρίζουν οι πιστοί τις επιθυµίες και τις διαθέσεις των θεών τους,ώστε να τους εξιλεώσουν και να έχουν την ευλογία τους. ιάφοροι µπορο σαν να είναι οι φορείς του θεϊκο θελήµατος στην αρχαι τητα: Bροντές,αστραπές,το πέταγµα εν ς πουλιο,ένα νειρο,αλλά και ένα πρ σωπο εµπνευσµένο απ τους θεο ς. H εµπνευσµένη µαντική,κατά την οποία ένα πρ σωπο σε κατάσταση έκστασης και «ενθουσιασµο» χρησµοδοτο σε εξ ον µατος κάποιου θεο,ασκο νταν κυρίως στα διάφορα µαντεία. Kαι πρέπει να σηµειώσουµε εδώ τι,αν εξαιρέσουµε την οµηρική εποχή, που δέσποζε η οιωνοσκοπία µε τις διάφορες µορφές της ενώ τα οργανωµένα µαντεία έκαναν ακ µη τα πρώτα τους βήµατα,η ιδέα της «θεϊκής κατοχής» και της έµπνευσης ήταν αρκετά οικεία στην αρχαία ελληνική κοινωνία,ιδιαίτερα κατά την αρχαϊκή αλλά και την κλασική εποχή. Προφανώς, η ιδέα αυτή δεν περιοριζ ταν µ νο στην ποιητική έµπνευση,που αποτελο σε δώρο των Mουσών προς τους ποιητές,αλλά καθώς παρατηρεί ο Πλάτων,«τά µέγιστα τ ν γαθ ν µ ν γίγνεται διά µανίας, θεί α µέντοι δ σει διδοµένης». Tης µανίας αυτής,κατά τον Aθηναίο φιλ σοφο,υπάρχουν τέσσερα είδη: 1) H προφητική µανία µε εµπνευστή τον Aπ λλωνα. 2) H τελεστική ή τελετουργική µανία µε εµπνευστή το ι νυσο. 3) H ποιητική µανία µε εµπνευστή τις Mο σες. 4) H ερωτική µανία µε εµπνευστή την Aφροδίτη και τον Έρωτα. Ξανακοιτάζοντας το κείµενο του Πλάτωνα,διαπιστώνουµε τι η µανία, για την οποία µιλά,δεν έχει καµιά σχέση µε κάποια τρέλα - αρρώστια,αφο δίδεται στον άνθρωπο ως δώρο,«θεί α δ σει». Iδιαίτερα µάλιστα η προφητική µανία,δώρο του Aπ λλωνα,οδηγεί στη γνώση και,κατά τον Πλάτωνα, σχετίζεται ετυµολογικά µε τη µαντική (µαίνοµαι µανία µανική µαντική,µε την προσθήκη εν ς τ). πως ένας ποιητής,για να δηµιουργήσει

13 EÈÛ ÁˆÁ 17 αληθιν ποιητικ έργο,πρέπει να εµπνευσθεί απ τη θεά Mο σα,έτσι και ένας µάντης,αν δεν βρεθεί υπ θεϊκή κατοχή,δεν µπορεί να είναι σωστ ς. Kαι,αν ο θε ς κατά την ώρα της έµπνευσης αφαιρεί το λογικ απ τους µάντεις,είναι για να δείξει πως δεν είναι οι µάντεις που λένε τ σο σπουδαία πράγµατα αφο άλλωστε δεν έχουν το λογικ τους αλλά ο ίδιος ο θε ς που µιλά µε το στ µα τους 2. Mαντεία στην αρχαία Eλλάδα υπήρχαν πολλά: Tου Aπ λλωνα στους ελφο ς,στην Kλάρο,στα ίδυµα,του ία στη ωδώνη,στην Oλυµπία,στη Λιβ η,του Tροφώνιου στη Λεβάδεια,του Aµφιάραου στον Oρωπ κ.ά. Eκείνο µως που πήρε αποφασιστικά το προβάδισµα και ξεχώρισε εντυπωσιακά απ λα τα άλλα,ήταν χωρίς καµία αµφιβολία το µαντείο των ελφών. Σ µφωνα µε µια παλιά ελληνική παράδοση,ο ίας θέλησε κάποτε να καθορίσει το κέντρο της γης. Για το σκοπ αυτ ν,άφησε δυο αετο ς να πετάξουν απ αντίθετα άκρα της γης προς το κέντρο,ώστε να συναντηθο ν. Kαι οι δυο αυτοί αετοί τελικά συναντήθηκαν πάνω απ τους ελφο ς,αποδεικν οντας έτσι τι εκεί ήταν το κέντρο του κ σµου,ο «οµφαλ ς» της γης 3. Bέβαια,µπορεί η παράδοση αυτή ν αποδεικν εται ένας απλ ς µ θος,ωστ σο σίγουρα κρ βει και µια συµβολική αλήθεια. Γιατί οι ελφοί προφανώς δε βρίσκονται στο κέντρο της γης,υπήρξαν µως για αιώνες το αδιαµφισβήτητο κέντρο της αρχαίας Eλλάδας. H διαπραγµάτευση εν ς θέµατος, πως είναι αυτ του µαντείου των ελφών,µε τρ πο που να ικανοποιεί µε εγκυρ τητα χι µ νο την περιέργεια αλλά και τα γνωστικά ενδιαφέροντα των αναγνωστών,παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες,κυρίως λ γω έλλειψης επαρκών στοιχείων. Γιατί,απ τη στιγµή που οι ανασκαφές των Γάλλων στους ελφο ς υπήρξαν αρνητικές 4 για το µαντείο,δείχνοντας πως ο τε χάσµα ο τε ατµοί υπήρχαν κάτω απ το άδυτο του ναο,µοναδική µας πηγή για τη λειτουργία του µαντείου είναι οι αρχαίοι συγγραφείς,σ γχρονοι µε τα γεγον τα ή µεταγενέστεροι. µως συχνά συµβαίνει για τα ίδια γεγον τα να παρουσιάζονται διαφορετικές εκδοχές και το πρ βληµα είναι να αποφασίσουµε ποια εκδοχή βρίσκεται πλησιέστερα προς την αλήθεια. Eξάλλου,ιδιαίτερο πρ βληµα υπάρχει και ως προς τη γνησι - 2. Για λα αυτά βλ. Πλάτ., Φαίδρ. 244α-245α,265b και Ίων 534b-d. Βλ. µως και Dodds,σ. 64 κ.ε. 3. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,409e. 4. Βλ. Courby II, σ. 59 κ.ε.

14 18 T M π ø ºø τητα κάποιων χρησµών του µαντείου. Eπειδή,δηλαδή,το κ ρος του Aπ λλωνα ήταν τεράστιο και ένας χρησµ ς της Πυθίας µπορο σε να χρησιµοποιηθεί για να χαράξει ή να στηρίξει µια πολιτική γραµµή,να καθιερώσει έθιµα ή ακ µα και κληρονοµικά δικαιώµατα,για λους αυτο ς τους λ γους κυκλοφορο σαν πλαστοί χρησµοί ανάµεσα στους γνήσιους,και δυστυχώς σ αυτές τις περιπτώσεις οι δυνατ τητες να ξεχωρίσουµε έναν πλαστ χρησµ απ ένα γνήσιο είναι σχεδ ν µηδαµινές. Tα προβλήµατα µως αυτά και ποια άλλα δεν πρ κειται να εµποδίσουν την προσπάθειά µας να ρίξουµε φως στο µακριν παρελθ ν. Aντίθετα,ξεκινο µε αυτή την πορεία προετοιµασµένοι,µε επίγνωση των δυσκολιών αλλά και µε την προσδοκία τι τα αποτελέσµατά της θα είναι καρποφ ρα και ο κ πος µας άξιος.

15 I I ƒπ Xƒ ª π

16 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 21 ) OÈ Ú Â ÙÔ Ì ÓÙÂ Ô Tο µαντείο των ελφών ήταν χτισµένο στην αρχαία Φωκίδα,σ έναν τ πο,που ίσως φαντάζει σ εµάς κάπως απ µερος,κατά γενική οµολογία µως πλο σιο σε φυσικές καλλονές και µε θέα µοναδική: Πίσω απ το µαντείο υψώνεται επιβλητικά ο ογκώδης Παρνασσ ς,ενώ το δελφικ τοπίο, σε υψ µετρο µ. περίπου,στολίζεται απ τις Φαιδριάδες Πέτρες και την Kασταλία πηγή,που κυλά ανάµεσά τους. Aπ την πανοραµική θέση του µαντείου ο επισκέπτης ακ µη και σήµερα µπορεί ν αφήσει το βλέµµα του να πλανηθεί σε µια θαυµαστή ποικιλία µορφών και χρωµάτων απ τις γκριζοπράσινες πλαγιές της Kίρφης και την κοιλάδα του ποταµο Πλείστου έως τον ασηµοπράσινο ελαιώνα της Άµφισσας και το γαλάζιο κ λπο της Iτέας, ενώ στο βάθος του µακρινο ορίζοντα διαγράφονται οι σκοτεινοί γκοι των βουνών της Πελοποννήσου. Tο πώς και π τε ιδρ θηκε το µαντείο χάνεται µέσα στο µ θο και στην παράδοση και διάφορες διηγήσεις αποδίδουν πολλά είδη µαντείας στους ελφο ς. Έτσι,αναφέρεται τι ο Παρνασσ ς,επώνυµος ήρωας του οµώνυµου βουνο,πρώτος ανακάλυψε την οιωνοσκοπία στους ελφο ς,µαντε οντας απ το πέταγµα των πουλιών που φώλιαζαν εκεί. Aκ µη, τι ο ελφ ς και ο Aµφικτ ων,επώνυµοι της π λης και της Aµφικτιονίας των ελφών αντίστοιχα,επιν ησαν τη σπλαχνοσκοπία και την ονειροµαντεία. Aναφέρεται, επίσης, τι ένα σώµα τοπικών ιερέων ασκο σε την εµπυροµαντεία,ενώ οι ν µφες Θριές προέβλεπαν εκεί το µέλλον µε την κληροµαντεία. Eίναι αξιοσηµείωτο τι στην οµηρική Iλιάδα µνηµονε εται µ νο το νο- µα «Πυθώ πετρήεσσα» χωρίς καµιά αναφορά στο µαντείο,ενώ ως µαντείο µνηµονε ονται οι ελφοί στην Oδ σσεια,χωρίς άλλη πληροφορία για τον τρ πο ίδρυσής του 5. Eυτυχώς µως για µας,υπάρχουν στη διάθεσή µας τρία πρώιµα κείµενα: ο Oµηρικ ς Ύµνος στον Aπ λλωνα και οι τραγωδίες Eυµενίδες του Aισχ λου και Iφιγένεια εν Tα ροις του Eυριπίδη,απ που αντλο - µε αρκετά στοιχεία. 5. Βλ Ιλιάδ. Β 519 και Ι 405,και Οδ σσ. θ 79.

17 22 T M π ø ºø Σ µφωνα µε τον Oµηρικ Ύµνο ο θε ς Aπ λλων κατέβηκε απ τον λυ- µπο και ήρθε στην Kρίσα,στα π δια του χιονισµένου Παρνασσο, που και ίδρυσε το ιερ του σκοτώνοντας το φίδι-δράκοντα Π θωνα 6. Eδώ ο Aπ λλων χρησµοδοτο σε,σ µφωνα µε το κείµενο,µέσα απ το ιερ του δέντρο τη δάφνη,και οι χρησµοί του ανακοινώνονταν στους πιστο ς απ υπηρέτες του θεο στο ιερ, πως συνέβαινε και στη ωδώνη, που οι ιερείς Σελλοί µέσ απ την ιερή βαλανιδιά έπαιρναν τους χρησµο ς του ία. Aπ τις Eυµενίδες του Aισχ λου πληροφορο µαστε τι πρώτη προφήτισσα στους ελφο ς ήταν η πρωτοµάντισσα θεά Γη,την οποία αργ τερα διαδέχτηκε η κ ρη της Θέµις. Tρίτη στη σειρά ήταν µια άλλη κ ρη της Γης,η Tιτανίδα Φοίβη,και τέταρτος ήρθε ο Aπ λλων,που απ τη Φοίβη ονοµάστηκε και ο ίδιος Φοίβος. Σηµειώνουµε τι,κατά τον Aισχ λο 7,ο Aπ λλων ήρθε στους ελφο ς απ τη ήλο και χι απ τον λυµπο,και εγκαταστάθηκε ειρηνικά και οµαλά,χωρίς το φ νο του Π θωνα. Tέλος,σ µφωνα µε το τρίτο κείµενο,την Iφιγένεια εν Tα ροις του Eυριπίδη,βρέφος ακ µη ο Aπ λλων ήλθε µε τη µητέρα του Λητώ απ τη ήλο στον Παρνασσ, που σκ τωσε το πελώριο τέρας,το οποίο φ λαγε το χθ νιο µαντείο,κατέλαβε το χρυσ τρίποδα και χρησµοδοτο σε απ κει στους ανθρώπους. Eπειδή µως µε τον τρ πο αυτ ν αποµακρ νθηκε βίαια η προκάτοχ ς του Θέµις απ το µαντείο,η µητέρα της Γη αντέδρασε ανταγωνιστικά στέλνοντας τις ν χτες προφητικά νειρα στους θνητο ς. Tελικά,ο ανταγωνισµ ς αυτ ς της Γης προς τον Aπ λλωνα σταµάτησε µε επέµβαση του ία,ο οποίος ξανάδωσε την πρωτοκαθεδρία στο γιο της Λητώς 8. Ξανακοιτάζοντας για λίγο τα τρία κείµενα που προαναφέραµε,µπορο - µε,νοµίζω,να προβο µε σε µια-δυο διαπιστώσεις: Πρώτα-πρώτα τι,πριν απ την εγκατάσταση του Aπ λλωνα στους ελφο ς,προϋπήρχε εκεί µαντείο της θεάς Γης. Aυτ προκ πτει και απ τα τρία κείµενα,αφο το φίδι θεωρο νταν στην αρχαι τητα «πα ς τ ς Γ ς»,και ο φ νος του Π θωνα συµβολίζει κατά πάσα πιθαν τητα την προσπάθεια κατάκτησης κάποιου αντιπά- 6. Ύµνος εις Απ λλωνα, Homeri Opera, Allen, τ µ 5,στίχ. 214 κ.ε. και 394 κ.ε. Κατά τον Γουδή (σ. 47),απ την αποσ νθεση του πτώµατος του Π θωνα και απ το π θεσθαι = σαπίζειν,προήλθαν αργ τερα τα ον µατα Πυθώ, Π θιος, Πυθία. Ο ίδιος απορρίπτει την ετυ- µολογία απ το πυθέσθαι του ρ. πυνθάνοµαι = πληροφορο µαι. 7. Ευµεν. 1 κ.ε. 8. Ευριπ., Ιφιγ. εν Τα ρ κ.ε.

18 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 23 M ÚÌ ÚÈÓÔ «ÔÌÊ Ïfi» ÙˆÓ ÂÏÊÒÓ.

19 24 T M π ø ºø λου, πως θα δο µε παρακάτω σε ανάλογες περιπτώσεις. Στην αρχή,είναι πιθαν ν η µέθοδος προφητείας του νέου θεο να στηριζ ταν στη «µάντιδα δάφνη»,το ιερ δέντρο του Aπ λλωνα,κατ αναλογία προς την ιερή βαλανιδιά του ία στη ωδώνη,ενώ το µαντείο της Γης εξακολουθο σε να λειτουργεί ανταγωνιστικά κυρίως µε την ονειροµαντεία. Aργ τερα,προφανώς επήλθε πλήρης επικράτηση του Aπ λλωνα, χι µως χωρίς κάποιο συµβιβασµ,αν κρίνουµε απ το γεγον ς τι ο Aπ λλων χρησιµοποίησε στους ελφο ς προφήτισσα γυναίκα,την Πυθία ως συνέχεια της προφήτισσας της θεάς Γης ενώ η συνηθισµένη πρακτική στην αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν οι άρρενες θεοί να έχουν ως προφήτες άνδρες και οι θεές γυναίκες. Σχετικά µε την ίδρυση του µαντείου των ελφών ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και µια παράδοση,την οποία µας διασώζει ο ι δωρος Σικελιώτης. Σ µφωνα µε την παράδοση αυτή,το µαντείο το ανακάλυψαν µερικές κατσίκες,γι αυτ και αργ τερα οι ιερείς των ελφών,πριν απ κάθε χρησµοδοσία συνήθιζαν να θυσιάζουν κατά προτίµηση κατσίκα. Σε εποχή λοιπ ν που οι ελφοί ήταν ακ µη τ πος ακατοίκητος,ένας βοσκ ς,ο Kουρήτας,παρατήρησε πως µερικές κατσίκες του,καθώς προσέγγισαν σε κάποια χαράδρα για να βοσκήσουν,ξαφνικά άρχισαν να κινο νται αφ σικα και να βελάζουν παράξενα. O Kουρήτας πλησίασε στη χαράδρα,αλλά βρέθηκε και ο ίδιος σε κατάσταση έκστασης και απ χτησε προφητική δ ναµη. Kαι ταν και άλλοι χωρικοί που έσπευσαν εκεί δοκίµασαν την ίδια εµπειρία,ο τ πος θεωρήθηκε µαντείο που ανήκε στη θεά Γη. Aρχικά, σοι επισκέπτονταν εκείνο το µέρος,έπεφταν σε κατάσταση «ενθουσιασµο» και στη συνέχεια προφήτευαν ο ένας για τον άλλο. Eπειδή µως,λ γω της έκστασης στην οποία βρίσκονταν,υπήρχε κίνδυνος να γκρεµιστο ν στη χαράδρα,αργ τερα ρισαν µια γυναίκα ως προφήτισσα για λους,την Πυθία. Kαι,για να προστατέψουν και την ίδια απ τον κίνδυνο,τοποθέτησαν πάνω απ το χάσµα έναν τρίποδα, στο οποίο καθισµένη χρησµοδοτο σε µε ασφάλεια. Tο νοµα της πρώτης Πυθίας ήταν Φηµον η 9. H παραπάνω διήγηση του ι δωρου είναι ενδιαφέρουσα και αξιοπρ σεκτη,γιατί περιέχει κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία του δελφικο µαντείου, πως τα ξέρουµε στους ιστορικο ς χρ νους της λειτουργίας του. Ένα τέτοιο στοιχείο π.χ. είναι το µοτίβο του ζώου-οδηγο,το οποίο χρη- 9. Βλ. ι δ. Σικελ. 16,26.

20 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 25 σιµοποιείται συχνά στους δελφικο ς χρησµο ς. Ένα δε τερο στοιχείο είναι ο ρ λος ειδικά της κατσίκας,που µπορεί να συσχετισθεί και µε το γεγον ς τι οι ιερείς του µαντείου,πριν απ κάθε χρησµοδοσία,συνήθιζαν να θυσιάζουν κατσίκα,καθώς προαναφέραµε. Aκ µη,στη διήγηση αναφέρεται ο κ ριος τρ πος µαντικής,µε τον οποίο απ χτησε την τεράστια φήµη του το µαντείο,η εµπνευσµένη µαντική µε την Πυθία να προφητε ει καθισµένη στο δελφικ τρίποδα,ένα απ τα ιερά σ µβολα του Aπ λλωνα. Bέβαια,ο ι δωρος κάνει λ γο και για µια χαράδρα,υπαινισσ µενος προφανώς τι έβγαιναν απ αυτήν αναθυµιάσεις που έφερναν σε κατάσταση «ενθουσιασµο» σους τις δέχονταν,πράγµα µως που δε διαπιστώθηκε απ τις ανασκαφές στους ελφο ς,καθώς αναφέραµε στην εισαγωγή. Ωστ σο,θα παρατηρήσουµε,η έκσταση της Πυθίας δεν ήταν απαραίτητο να προέρχεται απ αναθυµιάσεις του εδάφους. Θα µπορο σε να οφείλεται στην επίδραση και κατοχή της απ τον ίδιο τον Aπ λλωνα. σο για το χάσµα και τις αναθυµιάσεις,αυτά είναι µάλλον ορθολογιστικές αντιλήψεις δ σπιστων,οι οποίες παρεισέφρησαν στη διήγηση,σε µια προσπάθεια να εξηγήσουν µε λογικο ς ρους την έκσταση της Πυθίας και τη χρήση του τρίποδα 10. Θα κλείσουµε το κεφάλαιο αυτ µε µια ακ µη προσθήκη. Kαθώς είδα- µε,η εγκατάσταση του Aπ λλωνα στους ελφο ς έγινε κάπως αργ τερα, ενώ λειτουργο σε εκεί µαντείο της Γης και των διαδ χων της,και αυτ φαίνεται πως είχε γίνει συνείδηση στην ελληνική αρχαι τητα. Έτσι µπορο µε να εξηγήσουµε την παρξη δυο χρησµών,οι οποίοι,ενώ µνηµονε ονται ως προφητείες του µαντείου των ελφών,αποδίδονται στη Θέµιδα,την προκάτοχο του Aπ λλωνα. O ένας απ αυτο ς λέγεται πως δ θηκε στον ευκαλίωνα και στην Π ρρα το µ νο ζευγάρι ανθρώπων που σώθηκε απ τον κατακλυσµ του ία και αφορο σε την αποκατάσταση του ανθρώπινου γένους. Ήταν λοιπ ν φυσικ ο χρησµ ς αυτ ς ν αποδοθεί στη Θέµιδα,θε- τητα της πρώτης θεϊκής γενιάς,και χι στον Aπ λλωνα,που ήρθε αργ τερα ως διάδοχος στο µαντείο. O δε τερος πάλι χρησµ ς είναι ένα πραγ- µατικά χαριτωµένο κείµενο,που αφορά τη θεά Aφροδίτη και τη φ ση του γιου της,του Έρωτα,γι αυτ και το παραθέτουµε χωρίς σχ λια σε πρωτ τυπο και µετάφραση: 10. Βλ. και Parke-Wormell I, σ. 22 και Dodds, σ. 74.

21 26 T M π ø ºø Ì Ô ÏÈÔ ÙÔ Î È ÙË ÌÈ. O Î ıâù È Û ıúfióô, ÛÙÔ Î ÓÙÚÔ ÌappleÚÔÛÙ, ÂÓÒ Ë ÌÈ Î ıèûì ÓË Âapple Óˆ ÛÙÔ ÂÏÊÈÎfi ÔÌÊ Ïfi ( ÚÈÛÙÂÚ Î È ÌËÏfiÙÂÚ ), Ê ÓÂÙ È Ó ÌÈ- Ï ˆËÚ ÂÈÚÔÓÔÌÒÓÙ Ì ÙÔ ÚÈÛÙÂÚfi ÚÈ. (Aapplefi apple Ú ÛÙ ÛË ÁÁÂ Ô ). Oτε τ ν Eρωτα Aφροδίτη γέννησε, τά µέν λλα καλ ς τε ν πα ς καί τ γεννησάσ η προσήκων, τάρ ο κ η ξετ γε ε ς µέγεθος τ κάλλει πρέπον, ο δέ πεδίδου τ σ µα, λλ µενε πλε στον χρ νον ο ος τέχθη. πορε το γο ν πρ ς τ πρ γµα τε µήτηρ καί α τροφοί το βρέφους α Xάριτες, καί φοιτ σαι παρά τήν Θέµιν ο πω γάρ ε χε ελφο ς Aπ λλων δέοντο λ σιν τινά ξευρε ν τ ς τ που καί θαυµαστ ς συµφορ ς. ε πεν ο ν Θέµις λλ γώ πα σω µ ς πορουµένας ν ν γάρ ο πω στε τήν φ σιν το βρέφους. Eρως σ ς ληθιν ς, Aφροδίτη, τεχθείη µέν ν σως καί µ νος, α ξηθείη δ ν ο δαµο µ νος, λλά σοι δε καί Aντέρωτος, ε βο λει α ξηθ ναι τ ν Eρωτα. σται δέ α τη φ σις το σδε τ ς δελφο ς λλήλοις α τιοι τ ς α ξης µφω γενήσονται. ρ ντες µέν γάρ λλήλους σα βλαστήσουσι, θατέρου δέ πολειφθέντος µφω µειώσονται G. Downey - A.F. Norman, Θεµιστ. Λ γοι,τ µ. 2,σ. 104 (Leipzig 1971, Teubner).

22 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 27 ŒÚˆ Î È AÓÙ Úˆ. KÓÈ AÊÚÔ ÙË ÙÔ Ú ÍÈÙ ÏË ( ταν η Aφροδίτη γέννησε τον Έρωτα,το παιδί στα άλλα ήταν µορφο και έµοιαζε της µητέρας του,αλλά δε µεγάλωνε σε µέγεθος ανάλογο µε την οµορφιά του,ο τε αναπτυσσ ταν σωµατικά, παρά έµενε για πάρα πολ χρονικ διάστηµα τέτοιο που γεννήθηκε. Aπορο σαν λοιπ ν για το γεγον ς και η µητέρα του και οι παραµάνες του µωρο οι Xάριτες,και µε επισκέψεις στη Θέµιδα γιατί ακ µη δεν είχε έλθει στους ελφο ς ο Aπ λλων ζητο σαν να βρουν κάποια λ ση στην παράδοξη και αφ σικη αυτή συµφορά. Tους είπε,λοιπ ν,η Θέµις: «Θα σας βγάλω απ την απορία. Γιατί τώρα δεν ξέρετε ακ µη τη φ ση του µωρο. O Έρωτας ο δικ ς σου ο αληθιν ς,aφροδίτη,θα µπορο σε ίσως να γεννηθεί και µ νος,ν αυξηθεί µως µ νος ποτέ,αλλά σου χρειάζεται και ο Aντέρωτας,αν θέλεις να µεγαλώσει ο Έρωτας. Kαι αυτή θα είναι η φ ση σ αυτά τα αδέλφια: Kαι οι δυο θα γίνονται αίτιοι για τη µεταξ τους ανάπτυξη. Aν,δηλαδή,βλέπουν ο ένας τον άλλο,θ αναπτ σσονται και οι δυο,ενώ αν ένας απ τους δυο εγκαταλειφθεί,θα ελαττώνονται και οι δυο»).

23 28 T M π ø ºø ) H È ÈÎ Û ÙË ÚËÛÌÔ ÔÛ Πρώτα-πρώτα πρέπει ν αναφέρουµε πως τώρα πια είµαστε βέβαιοι τι και στα χρ νια της απολλώνειας µαντικής στους ελφο ς λειτουργο σε παράλληλα και κληροµαντεία. H µαντική µε κλήρους ήταν µια γρήγορη,ανέξοδη και παραδεκτή µέθοδος και σίγουρα θα χρησιµοποιο νταν σε περι δους αιχµής ή και άλλες,ιδιαίτερα αν η Πυθία είχε να κάνει µε εκλογή κάποιων ονοµάτων ή µε διαζευκτικές ερωτήσεις (αυτ ή εκείνο ). Άλλωστε,η φράση «νε λεν Πυθία» (= χρησµοδ τησε η Πυθία) κυριολεκτείται στην κληρο- µαντεία και σήµαινε αρχικά τι η Πυθία ανέσυρε κλήρο ( νε λεν του ρ. ναιρ = ανασ ρω,τραβώ κλήρο) 12. Aλλά,βέβαια, ταν µιλάµε για διαδικασία της χρησµοδοσίας,προφανώς δεν εννοο µε την κληροµαντεία,αλλά λη εκείνη την πορεία που οδηγο σε τελικά στη διατ πωση των πολ πλοκων χρησµών του µαντείου,µια πορεία,η οποία ε λογα ίσως προκαλεί χι µ νο την περιέργεια του σ γχρονου ανθρώπου αλλά και τη δυσπιστία του. Ωστ σο,είναι χρήσιµο να υπογραµµισθεί πως δε συνέβαινε το ίδιο και µε τους αρχαίους Έλληνες,ο τε φαίνεται απ κάπου τι η χρησµοδοσία ήταν γι αυτο ς κάτι το µυστηριώδες ή ένα απαγορευµένο µυστικ πως για παράδειγµα ήταν τα Eλευσίνια µυστήρια και η πρ σβασή τους σ αυτήν ήταν ως ένα σηµείο δυνατή. Aυτ,βέβαια,δε σηµαίνει πως η Πυθία αποτελο σε θέαµα για τους περίεργους, σοι µως ζητο σαν χρησµ (= οι µαντευ µενοι),µπορο σαν να παρευρίσκονται κατά τη χρησµοδοσία κάπου κοντά,προφανώς ως µαντευ µενοι και χι ως παρατηρητές. Kαι,φυσικά, λα γίνονταν κάτω απ ορισµένες συνθήκες και µε την καθιερωµένη τάξη. Kατά τον Πλο ταρχο 13,η Πυθία αρχικά χρησµοδοτο σε µια φορά το χρ νο,στις 7 του µην ς Bυσίου (µέσα Φεβρουαρίου - µέσα Mαρτίου),που θεωρο νταν µέρα των γενεθλίων του Aπ λλωνα. Aργ τερα,η χρησµοδοσία γιν ταν στις 7 κάθε µην ς,εκτ ς απ τις «αποφράδες» µέρες,κατά τις οποίες δεν έδινε χρησµο ς η Πυθία,και τους τρεις χειµερινο ς µήνες,οπ τε ο Aπ λλων έφευγε στους Yπερβ ρειους και άφηνε το µαντείο υπ την προστασία του θεο ιον σου. σοι ζητο σαν χρησµ,ήταν υποχρεωµένοι,πριν µπουν στο ιερ,να πληρώσουν τον πέλανο (ένα είδος γλυκίσµατος) και να φέρουν τα ζώα για τις 12. Βλ. και Parke, Oracles,σ. 85 κ.ε. 13. Ηθικά 3,292 e.

24 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 29 O ıâfi ÈfiÓ ÛÔ Ù ÍÈ Â ÂÈ (EÛˆÙÂÚÈÎfi applefi Î ÏÈÎ ÙÔ ÁÁÂÈÔÁÚ ÊÔ EÍËÎ ). προκαταρκτικές θυσίες. Ύστερα καθοριζ ταν η σειρά προτεραι τητας,συνήθως µε κλήρωση. Eίναι γνωστ τι το µαντείο παραχωρο σε µερικές φορές σε π λεις ή και σε ιδιώτες το τιµητικ δικαίωµα της προµαντείας το προν - µιο να παίρνουν πρώτοι χρησµ λ γω της καλής συµπεριφοράς τους προς αυτ. Kαθώς αναφέρει ο Hρ δοτος,τέτοιο δικαίωµα προµαντείας είχαν παραχωρήσει οι ελφοί στο βασιλιά των Λυδών Kροίσο,ο οποίος υπήρξε πολ γενναι δωρος προς το µαντείο 14. Kαι πρέπει να σηµειώσουµε τι το δικαίωµα αυτ,εκτ ς του τι ήταν πολ τιµητικ,είχε και πρακτική ωφέλεια,αν αναλογισθο µε τα πλήθη του κ σµου που συνωστίζονταν στο µαντείο,ιδιαίτερα στα χρ νια της ακµής του. Oι ερωτήσεις προς το µαντείο ήταν δυνατ ν να υποβληθο ν είτε προφορικά είτε γραπτά,και επίσης προφορικοί ή γραπτοί µπορο σαν να είναι και οι 14. Ηρ δ. 1,54,2.

25 30 T M π ø ºø χρησµοί της Πυθίας,ανάλογα µε το είδος,τη σηµασία και την έκτασή τους κατά περίπτωση. Πολλοί χρησµοί µάλιστα ήταν έµµετροι,συνήθως σε δακτυλικ εξάµετρο,που ήταν το κ ριο µέτρο των δελφικών χρησµών. Kαι,σ µφωνα µε την παράδοση,τον εξάµετρο στίχο τον ανακάλυψε η πρώτη Πυθία Φηµον η. Kατά την ηµέρα της χρησµοδοσίαςοι προκαταρκτικές διαδικασίες άρχιζαν απ το πρωί. H Πυθία εξαγνιζ ταν µε καθαρτήριο λουτρ στα νερά της πηγής Kασταλίας πριν µπει στο άδυτο του ναο. Eξαγνισµ µως έκαναν και οι ιερείς του µαντείου καθώς και οι µαντευ µενοι,που περίµεναν χρησµ. Oι τελευταίοι οδηγο νταν σε ειδική θέση,η οποία χωριζ ταν µε παραπέτασµα απ τη θέση της Πυθίας,και προειδοποιο νταν να κάνουν ευσεβείς σκέψεις και να λένε απ µέσα τους ευοίωνα λ για,για να πάει καλά η χρησµοδοσία. Σηµειώνουµε τι εδώ απαγορευ ταν η είσοδος στις γυναίκες 15,οι οποίες µως µπορο σαν να ζητήσουν χρησµ µέσω αντιπροσώπου. Στο µεταξ,γίνονταν και οι τελευταίες προετοιµασίες πριν αρχίσει η χρησµοδοσία. H Πυθία µασο σε φ λλα δάφνης,έπινε λίγο νερ απ την Kασσοτίδα πηγή,της οποίας τα νερά κυλο σαν κάτω απ το άδυτο του ναο,και, προτο εκείνη ανεβεί στον τρίποδα,οι άνθρωποι του µαντείου προσπαθο σαν να διερευνήσουν αν ο θε ς ήταν ευνοϊκ ς τη µέρα εκείνη για χρησµ. Προς το σκοπ αυτ ν κατάβρεχαν µε κρ ο νερ µια κατσίκα,καθώς ήδη προαναφέραµε. Aν το ζώο έτρεµε σ σσωµο,αυτ σήµαινε πως η ηµέρα ήταν κατάλληλη για χρησµο ς,και αυτ γνωστοποιο νταν σ λους µε τη θυσία της κατσίκας στο βωµ,προφανώς έξω απ το ιερ. Aν χι,η χρησµοδοσία αναβαλλ ταν εκείνη την ηµέρα. Σχετικά µ αυτήν την τελευταία διαδικασία,ο Πλο ταρχος αναφέρει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον περιστατικ : Kάποτε έφτασαν στο µαντείο επίσηµοι ξένοι ζητώντας χρησµ αλλά η κατσίκα δεν έτρεµε,δείχνοντας έτσι πως ο θε ς δεν ήθελε και συνεπώς η Πυθία δεν ήταν σε θέση να χρησµοδοτήσει εκείνη την ηµέρα. Oι ιερείς µως,θέλοντας να ευχαριστήσουν τους υψηλο ς ξένους, επέµεναν χ νοντας κρ ο νερ στην κατσίκα. Tελικά,το ζώο άρχισε κάποτε να τρέµει και η Πυθία πήγε στον τρίποδα,βαρ θυµη µως και χωρίς τη θέλησή της. Σε λίγο,οι φωνές της άρχισαν να βγαίνουν ασυνήθιστες,σαν να κατεχ ταν απ διαβολικ πνε µα,και σε µια στιγµή ρίχτηκε µε τροµερή κραυγή προς την κατε θυνση της π ρτας,ενώ οι ιερείς και οι ξένοι επίσηµοι αποµακρ νθηκαν τροµαγµένοι. ταν σε λίγο επέστρεψαν,η Πυθία είχε συνέλθει, 15. Πλουτ., Ηθικά 2,378d και 3,385α.

26 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 31 µετά απ λίγες µέρες µως πέθανε 16. Tο εντυπωσιακ αυτ γεγον ς,αν και µεµονωµένο και προερχ µενο απ ιερέα του µαντείου, πως ήταν ο Πλο ταρχος,οπωσδήποτε είναι αξιοπρ σεκτο και αποτελεί µια ένδειξη,έστω και µικρή,για τη λειτουργία του µαντείου. Á) H ı πως έχουµε ήδη αναφέρει,στο πέρασµα των αιώνων διάφορα είδη χρησµοδοσίας έκαναν την εµφάνισή τους στους ελφο ς. Ωστ σο,η φήµη και η ακµή του µαντείου αναµφισβήτητα έχουν συνδεθεί µε τη χρησµοδοσία της Πυθίας. Tι µως ήταν η Πυθία; Aπ λα τα στοιχεία που έχουµε στη διάθεσή µας προκ πτει πως η Πυθία ήταν το «µέντιουµ» του Aπ λλωνα,η λογοφ ρος του θεο,ο οποίος µιλο σε µε το στ µα της. Έτσι εξηγείται,άλλωστε,το γεγον ς τι παράλληλα µε τις εκφράσεις «φησεν Πυθία ή νε λεν Πυθία» (= χρησµοδ τησε η Πυθία),έχουµε και «φησεν θε ς ή νε λεν Aπ λλων»,καθώς και χρησµο ς που ο ίδιος ο θε ς σε πρώτο πρ σωπο απευθ νεται προς τους µαντευ µενους. H Πυθία απ µ νη της δεν είχε ο τε καν τις απλές ιδι τητες εν ς εµπνευσµένου προφήτη,και την προφητική της δ ναµη και ενέργεια τις αποκτο σε µ νο στο δελφικ ιερ, υπ τη θεϊκή επίδραση και κατοχή. Kατά το ι δωρο,οι πρώτες Πυθίες έπρεπε να είναι νέες παρθένες,εξαιτίας της αγν τητάς τους και της σχέσης τους µε τη θεά Άρτεµη. Aπ τ τε µως που ένας απ τους µαντευ µενους,ο Θεσσαλ ς Eχεκράτης,ερωτε θηκε την Πυθία και την απήγαγε,καθιερώθηκε οι µετέπειτα Πυθίες να είναι ηλικιωµένες γυναίκες,άνω των πενήντα ετών. Mάλιστα,οι γυναίκες αυτές µπορο σαν να είναι ακ µη και παντρεµένες,αλλά κατά τη διάρκεια της θητείας τους στο µαντείο έπρεπε να ζουν µακριά απ τον άνδρα τους και να φορο ν νεανικά ρο χα,σε ανάµνηση κατά κάποιο τρ πο της παλιάς προφήτισσας. Στην αρχή της λειτουργίας του µαντείου,µια Πυθία ήταν αρκετή για τη χρησµοδοσία. Aργ τερα µως,στα χρ νια της ακµής,χρησµοδοτο σαν δ ο Πυθίες,ενώ υπήρχε και τρίτη εφεδρική. Kάποια ον µατα Πυθιών έφτασαν έως εµάς: Φηµον η,aριστονίκη,περίαλλος,θεονίκη,χωρίς µως κανένα άλλο ιδιαίτερο και αξιοπαρατήρητο στοιχείο. Tο κ ριο χαρακτηριστικ τους,που αναφέρεται στις διάφορες κατά καιρο ς Πυθίες,είναι πως κατάγονταν απ άσηµες 16. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,438α-b.

27 32 T M π ø ºø αλλά ευσεβείς οικογένειες και πως και οι ίδιες ήταν ευσεβείς και απλοϊκές,χωρίς να διακρίνονται για κάποια έµφυτη ικαν τητα διείσδυσης στο µέλλον 17. Tο γεγον ς αυτ,σε συνδυασµ και µε τα αρνητικά αποτελέσµατα των ανασκαφών στους ελφο ς,έδωσε αφορµή σε πολλο ς µελετητές να διατυπώσουν για τη λειτουργία του µαντείου διάφορες εικασίες,υποψίες ή θεωρίες, οι οποίες πάντως δε λ νουν το πρ βληµα,το οποίο άλλωστε δεν είναι και το µοναδικ. Ένα εξίσου σηµαντικ πρ βληµα σχετικ µε τη χρησµοδοσία,που ωστ σο παραµένει άλυτο,είναι και το κατά π σο συµµετείχαν οι ιερείς του µαντείου αλλά και η Πυθία στη διατ πωση των χρησµών. Aν δεχτο µε την άποψη του Πλουτάρχου,σ µφωνα µε την οποία οι λέξεις και το µέτρο των χρησµών ήταν έργο της Πυθίας,δυσκολευ µαστε να πιστέψουµε πώς µια γυναίκα απλοϊκή και σε κατάσταση «έκστασης» ήταν σε θέση να διατυπώνει µε δεξιοτεχνία και σοφία έµµετρους χρησµο ς. Aν πάλι δεχτο µε πως η Πυθία ήταν ένα απλ «ενεργο µενο» που έδινε µια κατά παραγγελία παράσταση και συνεπώς οι ιερείς του µαντείου ήταν εκείνοι που διαµ ρφωναν αποκλειστικά τα κείµενα των χρησµών,αδυνατο µε να εξηγήσουµε γιατί έγιναν κατά καιρο ς απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας και χι κάποιου απ τους ιερείς 18. υστυχώς,είναι βέβαιο πως κάποια απ τα µυστικά της τα πήρε η Πυθία µαζί της στον τάφο,το γεγον ς µως αυτ δεν είναι λ γος ώστε να δείχνουµε κακοπιστία και προκατάληψη στον Aπ λλωνα και στους χρησµο ς του. Aντίθετα,φαίνεται πως υπάρχουν τουλάχιστον κάποιες ενδείξεις,οι οποίες µας υποχρεώνουν να είµαστε πιο δίκαιοι απέναντι στο µαντείο. Mια τέτοια ένδειξη θα µπορο σε να είναι το περιστατικ που περιγράψαµε στο τέλος του προηγο µενου κεφαλαίου,µε την κατσίκα που δεν έτρεµε απ το κρ ο νερ και την Πυθία η οποία τελικά πλήρωσε µε τη ζωή της. H περιγραφή του Πλουτάρχου σχετικά µε τη συµπεριφορά της τελευταίας και την αλλοίωση της φωνής της θυµίζει ανάλογα φαιν µενα (αυθυποβολή, πνωση,τηλεπάθεια),τα οποία εξετάζει σήµερα η Παραψυχολογία. ε τερη ένδειξη για το τι ο ρ λος της Πυθίας δεν πρέπει να ήταν απλώς διακοσµητικ ς,ασφαλώς αποτελο ν οι απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας 19. Kαι,βέβαια,υπάρχει και το λογικ επιχείρηµα τι ένας πανάρχαιος και πολυπρ σωπος θεσµ ς σαν το 17. Για λα αυτά βλ. ιοδ. Σικελ. 16,26 και Πλουτ.,Ηθικά 3,385c και 3,405c και 3,414b. 18. Βλ. Πλουτ., Ηθικά 3,397c αλλά και Στράβ. c. 419, 5 και Dodds, σ Βλ. Ευαγγέλου,σ. 199 κ.ε.,και Dodds,σ. 74. Για τις απ πειρες δωροδοκίας της Πυθίας βλ. Ηρ δ. 5,63,1 και 6,66,1,Θουκ. 5,16,2 και ιογ. Λαέρτ. 5,91.

28 I. IÛÙÔÚ - XÚËÛÌÔ ÔÛ 33 ÙËÓ ÂÈÎfiÓ Ù, appleô Â Ó È È ÌÂ ÂÎÂ ÓË ÛÙÔ appleúfiûıèô ÂÍÒÊ ÏÏÔ ÙÔ È Ï Ô, apple ÚÈÛÙ - ÓÂÙ È Ë ÌÈ ˆ ı Ó ÚËÛÌÔ ÔÙÂ ÛÙÔ ÛÈÏÈ ÙË Aı Ó AÈÁ. µαντείο των ελφών δεν είναι και τ σο ε κολο να στηριζ ταν επί τ σους αιώνες στην κυνική απάτη τ σων και τ σων Πυθιών και ιερέων του µαντείου, χωρίς να υπάρξουν κάποιες διαρροές που να την αποκαλ πτουν. λα αυτά,που αναφέραµε,προφανώς δεν µπορο ν να είναι αµελητέα. Aπ την άλλη µεριά µως δεν είναι ορθ η κακοπιστία και η προκατάληψη να παραχωρήσουν τη θέση τους σε τ ση ευπιστία,ώστε να µη διακρίνουµε στην λη διαδικασία της χρησµοδοσίας τη δυνατ τητα παρέµβασης του ανθρώπινου παράγοντα. Kαι,βέβαια,η παρατήρηση των Parke-Wormell,σ µφωνα µε την οποία «η ιστορία του µαντείου των ελφών αφήνει αρκετά ίχνη µιας σταθερής πολιτικής που πείθει κάποιον τι το ανθρώπινο µυαλ ως ένα βαθµ µπορο σε να παίζει έναν αποφασιστικ ρ λο στην πορεία