Ο συνωμοσιολογικός λόγος στο ελληνικό πολιτικό σύστημα: Οι πυρκαγιές του 2007, η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση και η λέσχη Μπίλντερμπεργκ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Ο συνωμοσιολογικός λόγος στο ελληνικό πολιτικό σύστημα: Οι πυρκαγιές του 2007, η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση και η λέσχη Μπίλντερμπεργκ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ Ε. ΗΛΙΑΔΕΛΗ ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, επιβλέπων, Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ. ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος 2010

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Ο συνωμοσιολογικός λόγος στο ελληνικό πολιτικό σύστημα: Οι πυρκαγιές του 2007, η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση και η λέσχη Μπίλντερμπεργκ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ Ε. ΗΛΙΑΔΕΛΗ ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, επιβλέπων, Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ. ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ. ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Επίκουρη Καθηγήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος 2010

3 Ευχαριστίες Στους καθηγητές μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, ιδιαίτερα στον επιβλέποντα κ. Α. Πανταζόπουλο για τη συνεχή παρακολούθηση της εργασίας μου, τις υποδείξεις και τις κριτικές του.

4 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 Κεφάλαιο 1ο: H Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας Ο κόσμος του μύθου - Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα Ο πολιτικός μύθος Ο μύθος της συνωμοσίας Οι λειτουργίες του συνωμοσιολογικού μύθου Αρχές δόμησης Κλίμακες συνωμοσιολογίας Προς μια τυπολογία Η παρανοϊκή αποδόμηση της πολιτικής προσωπικότητας Μύθος και μονολογική ορθολογικότητα Η νεωτερικότητα του συνωμοσιολογικού λόγου Μύθος της συνωμοσίας και εθνικισμός Θεωρία συνωμοσίας και λαϊκισμός Κεφάλαιο 2ο: Οι πυρκαγιές του 2007 στην Πελοπόννησο: πλευρές συνωμοσιολογικής πρόσληψης O συνωμοσιολόγος στοχοποιεί ξένες μυστικές υπηρεσίες που παραπέμπουν στις ΗΠΑ και /ή καρτέλ πετρελαίων Ο συνωμοσιολόγος ενοχοποιεί τη διεθνή τρομοκρατία: Από τον εξωτερικό εχθρό Κοσοβάρο «Ντανίλο» στη θεωρία περί «ασύμμετρης απειλής» Ο συνωμοσιολόγος ενοχοποιεί την εσωτερική τρομοκρατία: Η περίπτωση των αντεθνικών εσωτερικών εχθρών Η συνωμοσιολογική πρόσληψη των πυρκαγιών αποδίδει την τραγωδία σε οργανωμένο σχέδιο εμπρηστών οικοπεδοφάγων Η συνωμοσιολογική αντίληψη ερμηνεύει τις πυρκαγιές του 2007 βάσει της αρχής του «ποιος ωφελείται» από την τραγωδία Η στάση της αντιπολίτευσης Κριτικές παρατηρήσεις Σύνοψη... 94

5 Κεφάλαιο 3ο: Η συνωμοσιολογική πρόσληψη της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης H κρίση και οι πολιτικές ελίτ Η θέση των σοσιαλιστών Η θέση της ΝΔ Η θέση της Αριστεράς Η θέση του Σύριζα: η περίπτωση μιας λαϊκιστικής κινητοποίησης σε μικρογραφία Η θέση του ΚΚΕ: μαρξιστική ανάλυση vs συνωμοσιολογίας και αντίστροφα Άκρα αριστερά: η περίπτωση του ΝΑΡ Η θέση του ΛΑ.Ο.Σ Ο δημοσιογραφικός λόγος απέναντι στην κρίση Η αριστερή πρόσληψη Μια «μετριοπαθής» θέση Η ακροδεξιά θέση Κριτικές παρατηρήσεις H κρίση και οι διανοούμενοι Η αριστερή διανόηση Μια «μετριοπαθής» φωνή Άλλες απόψεις Κριτικές παρατηρήσεις Σύνοψη Κεφάλαιο 4ο: Η συνωμοσιολογική πρόσληψη της συνάντησης της Λέσχης Μπίλντερμπεργκ στην Αθήνα Οι αντιδράσεις των πολιτικών ελίτ Η θέση του ΚΚΕ Η θέση του ΛΑ.Ο.Σ. και στάση μερίδας της Εκκλησίας Ο δημοσιογραφικός λόγος Μία ορθολογική προσέγγιση

6 4.4 Κριτικές παρατηρήσεις Σύνοψη Κεφάλαιο 5ο : Αντισημιτισμός και συνωμοσιολογία Μια αριστερή «καλλιτεχνική» στάση Μια ακροδεξιά στάση Άλλες Απόψεις Κριτικές παρατηρήσεις Σύνοψη Κεφάλαιο 6ο: Οι επιδράσεις του συνωμοτικού λόγου στο ελληνικό πολιτικό σύστημα Κρίση βεβαιοτήτων Η κουλτούρα της αυτο-θυματοποίησης στην «κλειστή» κοινωνία Συνωμοσιολογία: όχημα σύγκλισης «εξτρεμισμών» «Μεταρρυθμιστική» ή «παρωχημένη» κουλτούρα; Συνωμοσιολογία: Μια εκδοχή αντιεκσυγχρονιστικής ρητορικής Λαϊκισμός και εθνοτικός εθνικισμός Συνωμοσιολογία και εθνικιστικό «φαντασιακό» Κατάταξη πολιτικών ελίτ στις κλίμακες της συνωμοσιολογίας Ακροδεξιά «κλοπή δι αποικισμού» Προς μια ηθικολογικο-κεντρική προσέγγιση του κόσμου; ΕΠΙΛΟΓΟΣ Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Ξενόγλωσση Πηγές Εφημερίδες

7 Εισαγωγή ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ερευνητικός στόχος της παρούσας μελέτης είναι η ανάλυση του συνωμοτικού λόγου που εμφανίζεται στο δημόσιο χώρο και, άρα, στο ελληνικό πολιτικό σύστημα με αφορμή τρία κορυφαίας, κατά τη γνώμη μας, σημασίας γεγονότα που έλαβαν χώρα στην πολύ πρόσφατη νεο-ελληνική ιστορία. Πρόκειται για το ξέσπασμα των καταστροφικών πυρκαγιών στην Πελοπόννησο στα τέλη του θέρους του 2007, για την πρώτη-αρχική εκδήλωση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης με επίκεντρο τις ΗΠΑ στα τέλη Σεπτεμβρίου του 2008 και για τη συνάντηση των μελών της περίφημης λέσχης Μπίλντερμπεργκ στην Αθήνα τον Μάιο του Με αυτά τα δεδομένα, κεντρικό αντικείμενο της εργασίας μας είναι να επιχειρήσουμε να εξετάσουμε αν και σε ποιο βαθμό η θεωρία συνωμοσίας, ή ακριβέστερα ο πολιτικός μύθος της συνωμοσίας πλαισιώνει τον τρόπο με τον οποίο πολιτικές ελίτ, κόμματα, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εκκλησία, ο δημοσιογραφικός κόσμος, διανοούμενοι και καλλιτέχνες προσλαμβάνουν και εκφράζουν με το δημόσιο λόγο τους τα εν λόγω γεγονότα. Έτσι, θα παρακολουθήσουμε αν, και σε ποιο βαθμό, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο συνωμοσιολογικός λόγος κυριαρχεί σε ένα τμήμα του δημόσιου διαλόγου, με την έννοια ότι συγκροτεί ενδεχομένως ένα πλαίσιο αναφοράς ή έναν κοινό τρόπο αντίληψης της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης, και, επίσης, σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για οργάνωση ενός κοινωνικού «φαντασιακού» μέσω της θεωρίας συνωμοσίας, ενός δηλαδή πλαισίου σκέψης που ικανοποιεί ταυτόχρονα πολλά επιμέρους αιτήματα. Στο πλαίσιο αυτό, με ιδιαίτερη προσοχή θα αποπειραθούμε να συνδέσουμε τη χρήση της εν λόγω θεωρίας με τη σύγχρονη ελληνική πολιτική κουλτούρα και να εξετάσουμε, με τη βοήθεια και διαπιστώσεων άλλων μελετητών, αν η συνωμοσιολογία αποτελεί στοιχείο σύμφυτο με μια παράδοση εθνικιστική στην οποία η πολιτική κουλτούρα μοιάζει να είναι περισσότερο αναχρονιστική και «παρωχημένη» ή αντίθετα αν αυτή συνδέεται περισσότερο με μια κουλτούρα «μεταρρυθμιστική», ενταγμένη σε νεωτερικήεκσυγχρονιστική τροχιά. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε και τις ενδεχόμενες τομές που ένας συνωμοσιολογικός λόγος δύναται να παρουσιάσει με το φαινόμενο του λαϊκισμού, καθώς επίσης και με την τακτική που συνίσταται στη χρήση στερεοτυπικών εκφράσεων απόρριψης του «άλλου», όπως, για παράδειγμα, αυτών που εκβάλλουν στον αντισημιτισμό. 1

8 Εισαγωγή Στον βαθμό που, μέσα από την κριτική παράθεση και αναλυτική επεξεργασία του εμπειρικού υλικού που θα ακολουθήσει, επιβεβαιωθεί και πραγματολογικά η ύπαρξη της συνωμοσιολογικής πρόσληψης των τριών γεγονότων, θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε τι μορφές αυτή προσλαμβάνει, και, κυρίως, από ποιους παράγοντες του πολιτικού συστήματος γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας και εκπορεύεται. Επιστέγασμα όλων αυτών θα είναι να διαπιστώσουμε το είδος του δημόσιου χώρου που η χρήση του πολιτικού μύθου της συνωμοσίας διαμορφώνει, καθώς επίσης και ποιες πολιτικές στάσεις και συμπεριφορές τροφοδοτεί. Για την εκπλήρωση των παραπάνω ερευνητικών σκοπών, αποφασίσαμε να επιλέξουμε τη μελέτη των τριών γεγονότων που μόλις παραθέσαμε. Είναι τρία γεγονότα που συνιστούν ιδιαίτερα πρόσφατες, όπως ήδη επισημάναμε, κοινωνικοπολιτικο-οικονομικές εξελίξεις: οι πυρκαγιές στην Πελοπόννησο, η διεθνής οικονομική κρίση και η συνάντηση της λέσχης Μπίλντερμπεργκ. Ο βασικός λόγος για τον οποίο επιλέξαμε τα τρία αυτά περιστατικά και όχι κάποια άλλα είναι γιατί, κυρίως όσον αφορά τα δύο πρώτα, τις πυρκαγιές και την κρίση, πρόκειται για περιστατικά που αφορούν μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Είναι, με δυο λόγια, ζητήματα που ενδιαφέρουν όλους τους πολίτες είτε διότι τους αγγίζουν σε επίπεδο εθνικό-συναισθηματικό (πυρκαγιές), είτε διότι, πέρα και πάνω από αυτό το επίπεδο, έχουν άμεσο αντίκτυπο στην οργάνωση της καθημερινής τους ζωής αλλά και στη διαμόρφωση των μελλοντικών τους προοπτικών, σε επίπεδο κοινωνικό και προσωπικό (κρίση). Αλλά και γιατί αφορούν το ρόλο και τη λειτουργία του κράτους, και εμπλέκουν με τρόπο άμεσο και ευθύ το σύνολο των πολιτικών ελίτ σε κατεξοχήν προβλήματα που σχετίζονται με την κοινή συμβίωση, το είδος του «κοινωνικού συμβολαίου» που αυτές προτείνουν και υπηρετούν. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά την πρόσληψη της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης, ο τρόπος με τον οποίο αυτή γίνεται αντικείμενο ρητορικής διαχείρισης και μετάπλασης μπορεί να μας αποκαλύψει, ακόμα και με παραδειγματικό τρόπο, το είδος της ανταγωνιστικής σχέσης «εσωτερικού»/ «εξωτερικού», δηλαδή τη διαχείριση μέσα στον πολιτικό λόγο των ελίτ (πολιτικοί, διανοούμενοι, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι) του «εθνικού» με το «ξένο», το «άλλο», το «διεθνικό»/«υπερεθνικό», και μάλιστα σε μια περίοδο «παγκοσμιοποίησης». Όσον αφορά τη συνεδρίαση της λέσχης Μπίλντερμπεργκ, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με την πρόσληψη της εν λόγω συνάντησης αυτού του περίφημου διεθνικού «δικτύου» καθώς κρίναμε ότι αποτελεί ένα πεδίο ιδιαίτερα πρόσφορο για την ανάπτυξη συνωμοσιολογικών προσεγγίσεων συνιστώντας 2

9 Εισαγωγή «πρόκληση» για την αποκάλυψη «κρυμμένων μυστικών» από μια διεθνική οργάνωση που εξάπτει την κοινή περιέργεια για το περιεχόμενο των διαβουλεύσεών της, τα «μέλη» ή/και τους εκάστοτε προσκεκλημένους της, και πάνω από όλα για την «παγκόσμια ισχύ» της. Έτσι, πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας θα παρακολουθήσουμε τις θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές γύρω από τις οποίες οργανώνεται το μυθολογικό σύμπαν και, εντός του, ο «πολιτικός μύθος». Στο πλαίσιο αυτό, θα δώσουμε και το περίγραμμα, τις αρχές, τις λειτουργίες του πολιτικού μύθου της συνωμοσίας. Αναλυτικότερα: Στην πρώτη υποενότητα θα εκθέσουμε κάποιες βασικές θεωρητικές αρχές γύρω από τον κόσμο του μύθου, στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε πάνω σε ποιες αρχές εδράζεται ο πολιτικός μύθος, για να καταλήξουμε να γνωρίσουμε τον ίδιο τον μύθο της συνωμοσίας. Προχωρώντας, θα παραθέσουμε τις πέντε βασικές μυθικές λειτουργίες που διακρίνουν τον πολιτικό μύθο και κατ επέκταση και τη θεωρία συνωμοσίας, επισημαίνοντας το ειδικό βάρος της επίκλησης του περίφημου, διεθνούς εμβέλειας πλαστογραφήματος «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» στη δόμηση της εν λόγω θεωρίας, καθώς και την αντισημιτική της κατεύθυνση. Δίπλα στις βασικές λειτουργίες του μύθου θα εκθέσουμε και τις τέσσερις βασικές αρχές γύρω πάνω στις οποίες δομείται ο συνωμοσιολογικός λόγος. Εδώ, κυρίαρχη θέση θα δοθεί στην εκ μέρους του μύθου της συνωμοσίας απόρριψη του τυχαίου και ενδεχόμενου συμβάντος και στην αποδοχή του ότι όσα συμβαίνουν γύρω μας δεν αποτελούν μεμονωμένες πράξεις παρά συνδέονται με τρόπο σκοτεινό και μυστηριώδες μεταξύ τους. Στην πέμπτη κατά σειρά υποενότητα θα αναδείξουμε την ιδεοτυπική κλίμακα συνωμοσιολογίας την οποία προτείνει ο Π.Α. Ταγκιέφ για την πληρέστερη κατανόηση των διάφορων συνωμοσιολογικών αναλύσεων που θα συναντήσουμε. Θα παρακολουθήσουμε ακόμα μια τυπολογία που ο Ταγκιέφ προτείνει σχετικά με την κατηγοριοποίηση των διάφορων ειδών συνωμοσίας, τυπολογία που γίνεται στη βάση συγκεκριμένων κριτηρίων. Στην συνέχεια θα επισημάνουμε το «παρανοϊκό» ύφος που συχνά συνοδεύει την εμφάνιση θεωριών συνωμοσίας και στο πλαίσιο αυτό θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε ερμηνευτικά την αποκαλούμενη «παρανοϊκή» προσωπικότητα, έτσι όπως ο ιστορικός Ρίτσαρντ Χοφστάντερ την παρουσίασε. Ακολούθως, θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στην εκτενή περιγραφή του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο οι συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις εκφράζονται και αναπτύσσονται. Πιο συγκεκριμένα, θα σταθούμε στον μεταβατικό χαρακτήρα της 3

10 Εισαγωγή σύγχρονης εποχής που διανύουμε, στην λεγόμενη «κρίση των βεβαιοτήτων» ή «κρίση των αναφορών» ή «κρίση των μεγάλων αφηγήσεων», και πιο ειδικά θα δούμε αν και πώς αυτός συνέβαλε στην εμφάνιση των εν λόγω συνωμοσιολογικών ερμηνευτικών τακτικών. Ακολούθως θα προσπαθήσουμε να διαγνώσουμε την «κρίση νοήματος», και να εντάξουμε τον συνωμοσιολογικό λόγο στην τρέχουσα υπερ-νεωτερικότητα. Έπειτα, θα επιχειρήσουμε μια σύνδεση μεταξύ της θεωρίας συνομωσίας και της ιδεολογίας του εθνικισμού. Σε αυτό το εγχείρημα θα βασιστούμε στο επιχείρημα ότι τόσο ο πολιτικός μύθος της συνωμοσίας όσο και η ιδεολογία του εθνικισμού έχουν την τάση να «φυσικοποιούν» ή αλλιώς να «ουσιοποιούν» τα κοινωνικο-πολιτικά φαινόμενα με αποτέλεσμα να έρχονται σε κάποιου είδους σύγκλιση μεταξύ τους. Το πρώτο κεφάλαιο θα κλείσει με την προσπάθειά μας να συνδέσουμε τον συνωμοσιολογικό λόγο με το λαϊκιστικό ύφος: πώς συσχετίζεται το τελευταίο με τον εθνικισμό («εθνικο-λαϊκισμός»), εγγεγραμμένα και τα δύο μέσα σε μια συνωμοσιολογική «κοσμοαντίληψη». Ακολούθως, περνώντας στο εμπειρικό κομμάτι της παρούσας μελέτης, στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσουμε τις στάσεις των πολιτικών, των κομμάτων και άλλων δημόσιων φορέων και προσωπικοτήτων και τις αντιδράσεις τους απέναντι στο γεγονός των πυρκαγιών (Καλοκαίρι 2007). Στο πλαίσιο αυτό, θα διερευνήσουμε ποιο ύφος χαρακτηρίζει τον δημόσιο λόγο τους, ποια ενδεχόμενη σχέση αυτό παρουσιάζει με τον μύθο της συνωμοσίας, και σε περίπτωση που κάτι τέτοιο διαπιστώνεται βάσει του πραγματολογικού υλικού, ποιες συνωμοσιολογικές αρχές δομούν τη δημόσια αντιπαράθεση που εκτυλίσσεται. Στο τρίτο κεφάλαιο το οποίο θα ασχοληθεί με την πρόσληψη της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης, θα επιχειρήσουμε να δούμε πώς η κρίση έγινε αντικείμενο ανάλυσης καταρχήν από τις πολιτικές ελίτ. Στο πλαίσιο αυτό θα γίνει εκτενής αναλυτική αναφορά στις διαφορετικές πολιτικές οικογένειες και στο πώς η κάθε μία από αυτές εξέλαβε την εκδήλωση της κρίσης. Συγκεκριμένα, θα αποπειραθούμε να προσεγγίσουμε τη θέση των σοσιαλιστών, ακολούθως, θα αναδείξουμε τη θέση της ΝΔ και εν συνεχεία του ΣΥΡΙΖΑ. Αμέσως μετά θα διερευνήσουμε τη στάση που κράτησε το ΚΚΕ απέναντι στην κρίση, και ειδικότερα θα επισημάνουμε το αν και πώς αυτή τελικά διακρίνεται ή όχι από τις θέσεις που επέλεξαν να τηρήσουν τα υπόλοιπα κόμματα. Στο πλαίσιο αυτό, δεν θα παραλείψουμε να υπογραμμίσουμε και την πρόσληψη της κρίσης από το ΝΑΡ και εδώ θα επιχειρηθεί μία σύγκριση με την τακτική αντιμετώπισής της από το ΚΚΕ. Η 4

11 Εισαγωγή αναφορά στις πολιτικές ελίτ θα κλείσει με την αναφορά της θέσης του ΛΑ.Ο.Σ.. Αλλά και η αναφορά στον δημοσιογραφικό λόγο απέναντι στην κρίση, η οποία θα ακολουθήσει αμέσως μετά, είτε αυτός θα αφορά την αριστερή της πρόσληψη, είτε την πιο «μετριοπαθή» θέση, είτε πάλι μια στάση συντηρητικότερη από εκείνη της παραδοσιακής δεξιάς, θα παρουσιάσει ενδιαφέρον με την έννοια ότι θα διαπιστώσουμε εάν τελικά ο δημοσιογραφικός λόγος θα υιοθετήσει τη συνωμοσιολογική ρητορεία και μέχρι ποιο βαθμό θα την ανασυγκροτήσει σε ένα άλλο υψηλότερο νοηματικό επίπεδο. Όλες αυτές οι επιμέρους προσεγγίσεις θα κληθούν, προφανώς, να υιοθετήσουν ή αντίθετα να απορρίψουν τη χρήση των γνωστών συνωμοσιολογικών μοτίβων. Δική μας συμβολή στο σημείο αυτό θα είναι να αναρωτηθούμε αν ο δημόσιος λόγος, με αφορμή την εν λόγω κρίση, είναι, και αν ναι και σε ποιο βαθμό, εγκλωβισμένος στην ερμηνευτική τροχιά της μυθοπολιτικής της συνωμοσίας. Στο μέτρο που κάτι τέτοιο επιβεβαιωθεί, θα είμαστε ενδεχομένως σε θέση να υποβάλλουμε μια σειρά υποθέσεων εργασίας σχετικά με το πώς προέκυψε μια τέτοια εξέλιξη και από ποιους παράγοντες ευνοήθηκε περισσότερο. Πρόκειται για ζητήματα που θα αποπειραθούμε να διερευνήσουμε επιστρατεύοντας τις θεωρητικές μας παραδοχές, επιχειρώντας ιστορικές συγκρίσεις στη βάση παραδεδομένων και λειτουργικών ερμηνευτικών σχημάτων, και, το κυριότερο, εντάσσοντάς τα στην εν λόγω κρίση. Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο, στο τέταρτο κατά σειρά, θα παρακολουθήσουμε πολιτικές και δημοσιογραφικές αντιδράσεις και περιγραφές της συνάντησης της λέσχης Μπίλντερμπεργκ στην Αθήνα. Στο κεφάλαιο αυτό η βαρύτητα θα δοθεί σε δημοσιογραφικό υλικό (άρθρα, αναλύσεις και ρεπορτάζ) το οποίο συλλέξαμε. Πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε πως η ιδιαίτερη αναφορά μας σε δημοσιογραφικές προσεγγίσεις του συγκεκριμένου γεγονότος αντανακλά, ακριβώς, την πρωτοκαθεδρία του απλού ρεπορτάζ συνδυασμένου, όμως, με μια εικονογραφημένη και μυθολογημένη παρουσίαση της συνάντησης των «ισχυρών του κόσμου». Και εδώ, η αναμέτρηση με κρίσιμες πλευρές μιας μυθικής συνωμοσιολογίας, όπως για παράδειγμα μια τέτοια συνιστά ο μύθος των «Πρωτοκόλλων», θα αποτελέσει ένα αποφασιστικό κριτήριο που θα αποπειραθεί να αποσαφηνίσει την πρόσληψη του εν λόγω γεγονότος. Το πέμπτο κεφάλαιο είναι εξολοκλήρου αφιερωμένο σε πλευρές του αντισημιτικού λόγου που αναδύθηκε κατά τη διάρκεια της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης, λόγος που προέρχεται κατά κύριο λόγο από τον χώρο της 5

12 Εισαγωγή διανόησης και των τεχνών, τόσο από το «ακροαριστερό», όσο και από το «ακροδεξιό» κομμάτι τους. Κρίναμε σκόπιμο να αυτονομήσουμε την εν λόγω «προβληματική», παρά το γεγονός ότι στοιχεία της ενυπάρχουν και στο προηγούμενο κεφάλαιο. Η σκοπιμότητα αυτή έγκειται κυρίως στον αναμφισβήτητο «πλούτο» αυτής καθαυτής της «επιχειρηματολογίας», ένα στοιχείο που θα έπρεπε να αναδειχθεί και μέσα από την ξεχωριστή αναλυτική της παρουσίαση, αλλά και μέσω αδιόρατων, ίσως, μετενσαρκώσεών της που προδίδουν την ενδεχόμενη επικαιρότητά της. Προκύπτουν, έτσι, τα εξής ερευνητικά ερωτήματα: σε ποιο βαθμό, για παράδειγμα, μια νεο-αντισημιτική («εβραιόφοβη») ερμηνεία της κρίσης εμπλουτίζει και ανανεώνει το παραδοσιακό αντισημιτικό οπλοστάσιο και, στο πλαίσιο αυτό, αυτός ο νεο-αντισημιτισμός συνιστά ένα νέο «αντιστασιακό» φαντασιακό. Υποβάλλοντας μια τέτοια υπόθεση (με τη σχετική, άλλωστε, θεωρητική αρωγή των αναλύσεων του Π.- Α. Ταγκιέφ), επιχειρούμε μια πρώτη πραγματολογική, και σε κάθε περίπτωση περιπτωσιολογική, ανάλυσή της, με αφορμή, ας το τονίσουμε ξανά, το γεγονός της εκδήλωσης της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης. Σημειώνουμε ακόμα πως η απόφαση να συμπεριληφθεί το συγκεκριμένο αναλυτικό μας εγχείρημα στην ανά χείρας μελέτη, πράγμα που προέκυψε ως αναλυτική δυνατότητα αλλά επιβλήθηκε ως ηθικο-πολιτική αναγκαιότητα, έγινε γνωρίζοντας το «κόστος»: η έκταση της εργασίας να ξεπεράσει κατά πολύ το μεθοδολογικά «προβλεπόμενο». Στην πεποίθηση, ωστόσο, ότι με την προσθήκη αυτή η αναλυτική μας προσπάθεια θα μπορούσε να είναι αρτιότερη και εννοιολογικά σαφώς πιο ολοκληρωμένη, το επιχειρήσαμε. Το έκτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, θα επιχειρήσει αρχικά να συνοψίσει τα σημαντικότερα συμπεράσματα των τριών εμπειρικών κεφαλαίων που προηγήθηκαν και εν συνεχεία να τα αναστοχασθεί συσχετίζοντας τις όποιες θεωρητικο-πολιτικές συνεπαγωγές προηγήθηκαν με τις ιδεολογικο-πολιτικές προκείμενες στο ελληνικό πολιτικό σύστημα. Στο πλαίσιο αυτό, θα προσεγγίσουμε μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων ζητημάτων όπως αυτό του κοινωνικού μοντέλου που τείνει να εγκαθιδρυθεί στην περίπτωση κυριαρχίας μιας συνωμοσιολογικής επαναμυθοποίησης του κόσμου («κλειστή»-«αμυντική»/«ανοιχτή» κοινωνία) και κατ επέκταση και του είδους της πολιτικής κουλτούρας που τείνει να εμπεδωθεί («παρωχημένη»/«μεταρρυθμιστική»). Έτσι, σε ένα πρώτο επίπεδο θα επιχειρήσουμε να ελέγξουμε φαινόμενα ενδεχόμενης σύγκλισης αντίθετων πολιτικών φορέων σε κοινούς ιδεολογικούς τόπους (αναδεικνύεται, και αν ναι κάτω από ποιες συνθήκες και με ποιους όρους, όπως έχει επισημανθεί και σε σχετική διεθνή βιβλιογραφία, το 6

13 Εισαγωγή φαινόμενο της «σύγκλισης των εξτρεμισμών»; Ποιες είναι οι αφετηρίες, τα περιεχόμενα, αλλά και οι κατευθύνσεις που τέτοιες «συγκλίσεις» προσλαμβάνουν; Διαφοροποιούνται, και αν ναι, σε τι κλίμακα;). Παράλληλα, θα επιχειρήσουμε την ταξινόμηση πολιτικών στάσεων και συμπεριφορών, με δυο λόγια, του ύφος των συνωμοσιολογικά επικεντρωμένων «λόγων» που ίσως προκύπτουν, και της εθνικολαϊκιστικής ροπής τους, όλα αυτά διεπόμενα από μια έντονη έκλυση συναισθημάτων και ηθικολογίας, σε μια υπερμοντέρνα εποχή σφραγισμένη από τη λεγόμενη «κρίση αναφορών». Τέλος, ο «επίλογος» θα συνοψίσει με κριτικό τρόπο ό, τι προηγήθηκε. Στο σημείο αυτό επιβάλλονται ορισμένες επιπλέον διευκρινήσεις που αφορούν τη συλλογή του πραγματολογικού μας υλικού. Όσον αφορά το εμπειρικό κεφάλαιο πάνω στο οποίο βασίστηκε η ανάλυσή μας των τριών περιπτώσεων που εξετάζουμε, οι εφημερίδες στις οποίες ανατρέξαμε προκειμένου να το συγκεντρώσουμε ήταν οι εξής: Αυριανή και Βραδυνή, Ελεύθερος Τύπος Ρίζου, Ελευθεροτυπία, Αυγή, Ριζοσπάστης, Το Βήμα, Καθημερινή, Τα νέα, Το έθνος, Άλφα Ένα, ηλεκτρονική zoogla.gr, Άρδην, Espresso, Εφημερίδα της Ρωμηοσύνης-Πολιτική και Οικονομική επιθεώρηση. Για τις ανάγκες της έρευνας ανατρέξαμε ακόμα σε ιστοσελίδες των κομμάτων και άλλων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, και στο πλαίσιο αυτό, και σε δελτία τύπου των κομμάτων αλλά και σε ομιλίες των διάφορων πολιτικών εκπροσώπων στη Βουλή ή και αλλού. Τα μόνα τεχνικά εμπόδια που συναντήσαμε ήταν σε σχέση με το εμπειρικό κεφάλαιο που αφορούσε την πρόσληψη των πυρκαγιών και αυτά συνίσταντο στο ότι η εφημερίδα Αυριανή δεν διαθέτει ηλεκτρονικό αρχείο εφημερίδων, καθώς επίσης και στο ότι δεν υπάρχει ούτε έντυπη αρχειοθέτηση της εν λόγω εφημερίδας στην Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα να αναγκαστούμε να προμηθευτούμε τα φύλλα της από αθηναϊκή αποθήκη εφημερίδων. Παρόλα αυτά, ακόμη και αυτές οι δυσκολίες λειτούργησαν «αποκαλυπτικά» καθώς τα δημοσιεύματα που συγκεντρώσαμε συνέβαλαν, σε όλη τους την έκταση και την πολυμορφία, στην αποτύπωση, με τον πιο γλαφυρό τρόπο, μιας αντίληψης που συνεπήρε το σύνολο σχεδόν της πολιτικής ελίτ και των δημοσιογράφων. Η διαλεκτική, μάλιστα, που συναντήσαμε μεταξύ των δύο αυτών «ομάδων», στο πεδίο της αλληλοσυμπλήρωσης επιχειρημάτων, όπως θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε στο οικείο κεφάλαιο περί της πρόσληψης της πύρινης καταστροφής, μέσω της κοινής τους επιλογής να υιοθετήσουν συγκλίνουσες ερμηνευτικές προσεγγίσεις λειτούργησε, θα λέγαμε, ακόμη και με τρόπο απατηλό για 7

14 Εισαγωγή τον αναγνώστη, με την έννοια ότι τη στιγμή που επεξεργαζόμασταν τα διάφορα κομμάτια του συγκεκριμένου εμπειρικού υλικού δεν ήμασταν σε θέση με βεβαιότητα να εξακριβώσουμε ποιος ήταν εκείνος ο «πολιτικός παίκτης» που εξέφραζε τις εκάστοτε απόψεις: ο πολιτικός εκπρόσωπος κόμματος ή ο δημοσιογράφος που επιχειρούσε μια πολιτική ανάλυση. Κρίνουμε σκόπιμο στο σημείο αυτό να επισημάνουμε, ακόμα, την ουσιαστική βιβλιογραφική ανυπαρξία σχετικών εξειδικευμένων δημοσιευμένων εργασιών που να σχετίζονται με το εν λόγω ζήτημα περί του «μύθου της συνωμοσίας». Έτσι, μπροστά στην ανυπαρξία έρευνας πάνω στο φαινόμενο του πολιτικού μύθου της συνωμοσίας, την έκταση και τις μορφές που αυτός δύναται να προσλαμβάνει στον, με την ευρεία έννοια, ελληνικό δημόσιο πολιτικό λόγο, δεν ήμασταν σε θέση να χρησιμοποιήσουμε, συμβουλευτικά έστω, μια πρωτογενή ερευνητική προσπάθεια. Έτσι, θεωρούμε πως το παρόν ερευνητικό εγχείρημα αντιμετώπισε εκ των πραγμάτων μια επιπλέον δυσκολία ως προς την συγκριτική δυναμική των υποθέσεών του και κυρίως των συμπερασμάτων του. Κλείνοντας, θα τονίσουμε ότι παρά το γεγονός ότι η παρούσα μελέτη του συνωμοσιολογικού λόγου στο ελληνικό πολιτικό σύστημα επικεντρώνεται σε τρία πολύ σημαντικά γεγονότα, τα δύο εκ των οποίων συγκλόνισαν κυριολεκτικά τη χώρα, αυτό σε καμία περίπτωση δεν αποφαίνεται οριστικά για το αν ο ελληνικός δημόσιος χώρος κατέχεται ή δεν κατέχεται από συνωμοσιολογικά σύνδρομα. Η παρούσα μελέτη επιδιώκει απλώς να διερευνήσει, σε αναφορά με τα τρία πάντα περιστατικά, αν αναπτύχθηκε και σε ποιο βαθμό και με ποιες επιπτώσεις για το ελληνικό πολιτικό σύστημα συνωμοσιολογική ρητορική. Για ένα, ωστόσο, συνολικότερο συμπέρασμα περί ύπαρξης ή όχι μιας ταυτότητας συνωμοσιολογικού τύπου, για έναν τέτοιο μεγαλεπήβολο ερευνητικό στόχο, είμαστε υποχρεωμένοι να προβούμε σε μια ευρύτερη και πιο μακροσκοπική έρευνα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο δημόσιος λόγος που αναπτύχθηκε γύρω από τα τρία υπό εξέταση περιστατικά δεν μπορεί να παραγραφεί, δεδομένου ότι σε περιόδους «κρίσης», τέτοιες όπως ήταν αυτές των καταστροφικών πυρκαγιών και της εκδήλωσης της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης ιδιαίτερα, δύνανται να αναδύονται, να ενδυναμώνονται, ή ακόμη και να κυριαρχούν βαθύτεροι και ουσιαστικότεροι στερεοτυπικοί τρόποι σκέψης και δράσης. 8

15 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας Κεφάλαιο 1ο: H Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας 1.1 Ο κόσμος του μύθου - Θεωρητικά και μεθοδολογικά ζητήματα Ο μύθος της συνωμοσίας, όπως άλλωστε το δηλώνει η ίδια η διατύπωση, εντάσσεται στη θεματική του μύθου εν γένει. Γι αυτό το λόγο, και πριν αναφερθούμε στον μύθο της συνωμοσίας (ή στη «θεωρία της συνωμοσίας») οφείλουμε να αναρωτηθούμε για το τι είναι μύθος, το πώς αυτός συγκροτείται, ποιες τεχνικές χρησιμοποιεί, ποια είναι η σχέση του με την πραγματικότητα, κλπ. Ταυτόχρονα και στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να εξετάσουμε ποια είναι η ενδεχομένως ιδιαίτερη μορφή που προσλαμβάνει ο πολιτικός μύθος, αν διαφοροποιείται από τον μύθο, πώς, δηλαδή, κατασκευάζεται ο μύθος στο πλαίσιο της «ερμηνείας» των πολιτικών φαινομένων από τους ίδιους τους πολιτικούς δρώντες, τα κόμματα, τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, κ.τ.λ.. Έτσι, γίνεται σαφές ότι οι εννοιολογικές διασαφηνίσεις που ακολουθούν, ενέχουν ουσιαστικά και μεθοδολογική αξία, υπαγορεύουν, με άλλα λόγια, μια ορισμένη μέθοδο ως προς την προσέγγιση του πραγματολογικού μας υλικού. Σύμφωνα με τον Ραούλ Ζιραρντέ (Raoul Girardet), ο μύθος πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως μία αφήγηση που αναφέρεται μεν στο παρελθόν («εκείνο τον καιρό», «ήταν μια φορά και έναν καιρό»), αλλά η οποία διατηρεί, ωστόσο, στο παρόν μία αξία επεξηγηματική, στο βαθμό που ρίχνει το δικό του φως στις αιτίες που αφορούν ορισμένες περιπέτειες του ανθρώπου ή κάποιες μορφές της κοινωνικής οργάνωσης 1. Ο Μιρτσέα Ελιάντ (Mircea Eliade), στον οποίο παραπέμπει σχετικά ο Ζιραρντέ, στο ίδιο πνεύμα επισημαίνει ότι «ο μύθος αφηγείται μια ιερή ιστορία, συσχετίζει ένα γεγονός που έλαβε χώρα προ αμνημονεύτων ετών, την εκπληκτική εποχή των αφετηριακών χρόνων. Με άλλα λόγια, ο μύθος αφηγείται πώς δημιουργήθηκε μία πραγματικότητα, είτε πρόκειται για τη δημιουργία του κόσμου, τον πλανήτη ή μόνο ένα μέρος: ένα νησί, ένα φυτικό είδος, μια ανθρώπινη συμπεριφορά, έναν θεσμό» 2. Από την άλλη πλευρά, ο Ζιραρντέ θα προσθέσει πως για ορισμένους ερευνητές του μυθολογικού «κόσμου», η έννοια του μύθου δεν παύει να συγχέεται με εκείνη του μυστικισμού. 1 Raoul Girardet, Mythes et mythologies politiques, Παρίσι, Editions du Seuil, 1986, σελ Ό.π. 9

16 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας Για άλλες πάλι προσεγγίσεις, επισημαίνει ο Ζιραρντέ, είναι έντονη η αίσθηση ότι ο μύθος δεν αποτυπώνει μια πραγματικότητα, αλλά την ανασυγκροτεί, παρεμβάλλοντας τον δικό του αφηγηματικό λόγο. Έναν λόγο που αποσπάται από την πραγματικότητα και την αναπλάθει. Για την ακρίβεια, αποσιωπά ορισμένες πλευρές της, αναδεικνύει κάποιες άλλες, μεταμορφώνει, τέλος, μυστικοποιώντας τες, κάποιες τρίτες. Κατά συνέπεια, «ως ψευδαίσθηση, συγκάλυψη ή φάντασμα», ο μύθος διακρίνεται για την ικανότητά του να αλλοιώνει με έναν ιδιαίτερο τρόπο τα δεδομένα της πειραματικής παρατήρησης και να διαψεύδει μέσα στην εκτύλιξη του λόγου του τους νόμους του ορθολογικού συλλογισμού. Έτσι, χωρίς να αποτυπώνει την πραγματικότητα όπως αυτή είναι, ο μύθος λειτουργεί ως μια οθόνη που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην αντικειμενική αλήθεια των γεγονότων και τις επιταγές της γνώσης 3. Επιπλέον, ο Ζιραρντέ δεν παραλείπει να διευρύνει τους ορίζοντες της μυθικής επίδρασης στον κοινωνικό κόσμο επισημαίνοντας την ιδιαίτερη διάσταση που αποδίδει στον μύθο ο Ζωρζ Σορέλ με το έργο του «Στοχασμοί πάνω στη βία», όπου εκεί ο μύθος προσεγγίζεται κυρίως μέσα από τη λειτουργία ενός δημιουργικού, ενός κινητήριου, ακόμα και «κινητοποιητικού πάθους», επικεντρωμένου πάνω σε εικόνες: ο μύθος «είναι ένα σύνολο που συνδέεται μέσω κινητήριων εικόνων» 4. Για τον Ρολάν Μπαρτ, ο μύθος συνιστά ένα σύστημα επικοινωνίας, είναι ένα μήνυμα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως, σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται επίσης για έναν τρόπο σημειοδότησης των πραγμάτων ή για μια μορφή 5. Όπως επισημαίνει ο Μπαρτ, αφού ο μύθος είναι λόγος, τότε ο,τιδήποτε εμπεριέχεται στο πλαίσιο ενός ομιλιακού ενεργήματος μπορεί να ενταχθεί στην κατηγορία του μύθου. Και ο συγγραφέας συνεχίζει, ότι ο μύθος είναι ανεξάρτητος του μηνύματος που εκφέρει, και ότι ουσιαστικά προσδιορίζεται από τον τρόπο εκφοράς αυτού του μηνύματος. Κατά συνέπεια, για τον προσδιορισμό του μύθου, εκτός από το εκάστοτε περιεχόμενό του σημασία έχει ο τρόπος διατύπωσης και μετάδοσής του. Φαίνεται ότι ξανασυναντούμε, εδώ, τη λειτουργία της «οθόνης» για την οποία έκανε λόγο ο Ζιραρντέ, ως μια μέθοδο «παραμόρφωσης» της πραγματικότητας από τον μύθο. Και πράγματι, προσδιορίζοντας εκτενέστερα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μύθου, ο 3 Ό.π. 4 Ό.π. 5 Ρολάν Μπαρτ, Μυθολογίες, Μάθημα, Μετάφραση: Καίτη Χατζηδήμου-Ιουλιέττα Ράλλη, Αθήνα, εκδόσεις Ράππα, 1979, σελ

17 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας Μπαρτ αναφέρει ότι η μυθολογία έχει βάση ιστορική διότι ο μύθος είναι ένας λόγος τον οποίον η ίδια η ιστορία έχει επιλέξει 6. Κατά συνέπεια, ο μύθος δεν αναβλύζει από τη «φύση» των πραγμάτων και δεν μπορεί να οριστεί ούτε από το αντικείμενο του μηνύματός του, ούτε από την ύλη του. Ο μύθος είναι, επομένως, ιστορική κατασκευή και καθορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο εκφέρεται. Έτσι, την ίδια στιγμή που ο μύθος γίνεται στοιχείο σύμφυτο με την ιστορία, χαρακτηρίζεται από την ικανότητά του να παραμορφώνει τα πράγματα και όχι να τα εξαφανίζει 7. Πρόκειται για παραμόρφωση με την κυριολεκτική έννοια του όρου, χωρίς ωστόσο να καταργεί το νόημα του μηνύματος. Για τον λόγο αυτόν ο Μπαρτ χρησιμοποιεί τον όρο «αλλοτρίωση» του νοήματος, επισημαίνοντας μάλιστα πως η λέξη αυτή είναι η μοναδική που μπορεί εύστοχα να ερμηνεύσει την αντίφαση ανάμεσα στην ιδιότητα του μύθου να παραμορφώνει μια λέξη και την ίδια στιγμή να μην την στερεί από το νόημά της 8. Απέναντι στους αποδέκτες του, ο μύθος έχει χαρακτήρα επιτακτικό και συνάμα ανακριτικό 9. Με την έννοια αυτή απευθύνεται στον αποδέκτη-στόχο του, ασκεί πάνω του την εμπρόθετη ισχύ του και τον προστάζει να τον ακολουθήσει στην προσπάθειά του να εξαπλώσει την ισχύ του μέσω της μεγάλης του απήχησης. Παράλληλα, ωστόσο, με την ανακριτικού-προστακτικού τύπου λειτουργία του, ο μύθος είναι ταυτόχρονα ένας «ακινητοποιημένος λόγος». Ο Μπαρτ σπεύδει να στηρίξει τη θέση του αυτή με μια εικόνα παραστατική: «τη στιγμή που πρόκειται να μ αγγίξει, σταματάει, παίρνει μια στροφή γύρω από τον εαυτό του και ξαναπιάνει μια γενικότητα: παραλύει, εξαγνίζεται, αθωώνεται» 10. Με την έννοια αυτή, ο μύθος, αυτός ο δογματικού τύπου «στανταρισμένος» λόγος, είναι λόγος δεδομένος εκ των προτέρων και διαθέτει την απάντηση πριν καν τεθεί το ερώτημα. Ο λόγος είναι πάντα ο ίδιος και μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι που θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι τουλάχιστον στο σημείο αυτό ο λόγος, ως μυθικός λόγος, μολονότι ιστορική κατασκευή, εκλαμβάνεται, αυτο-αναπαριστάται ως «κομμάτι της φύσης». Έτσι, στο 6 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ

18 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας πλαίσιο της μυθικής ερμηνείας του κόσμου, η κατασκευή του αποδίδεται σε μια πανταχού παρούσα φύση και όχι στη συγκεκριμένη ιστορία. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για έναν λόγο αποσπασμένο από τις συγκυρίες. Με τον τρόπο αυτόν αναδύεται το αντιθετικό δίπολο φύση-ιστορία, όπου το προβάδισμα δείχνει να το έχει μάλλον η μυθοποιημένη φύση, αφού ο μυθικός λόγος ως δεδομένος και διαθέσιμος για πάσα χρήση έχει την ικανότητα να μεταμορφώνεται και να προσαρμόζεται στην εκάστοτε συγκυρία, προσδίδοντας στα ιστορικά γεγονότα μια φυσικοποιημένη, με την έννοια της ουσιοποιημένης, ερμηνεία που εκλαμβάνεται ως «αυτονόητη» από τον «κοινό νου». Στο πλαίσιο αυτό, ο μύθος προσδιορίζεται ως ένας λόγος που έχει αποτελέσει αντικείμενο κλοπής αλλά και που την ίδια στιγμή έχει επιστραφεί σε αυτούς που τους ανήκει, χωρίς ωστόσο κατά την επιστροφή του να είναι ο ίδιος με εκείνον που προηγήθηκε της αρπαγής. Και αυτό διότι επιστρεφόμενος, δεν τοποθετήθηκε ακριβώς στην θέση του. Αυτό το «τέχνασμα», όπως το αποκαλεί ο Μπαρτ, είναι που δίνει στο μύθο τη «μαρμαρωμένη όψη του» 11. Η διαφορά του έγκειται ακριβώς στη διαφορετική νοηματοδότηση που υφίσταται ο λόγος μετά την αρπαγή του, δηλαδή με δυο λόγια στην παραμόρφωση ή ακριβέστερα στην αλλοτρίωσή του. Αυτό, δηλαδή, που επιστρέφει έχει σημασιοδοτηθεί διαφορετικά. Με την έννοια αυτή, ο μύθος αποτελεί ένα «ψευτοδίλημμα» καθώς ούτε αποκρύπτει, αλλά ούτε και αποκαλύπτει τίποτα 12. Αυτό που κάνει, όπως επισημάναμε παραπάνω, είναι να παραμορφώνει, χωρίς όμως να συνιστά από μόνος του κάποια αλήθεια ή αντίθετα κάποιο ψέμα. Με άλλα λόγια, υπερβαίνοντας το «ψέμα» και την «ομολογία», ο μύθος συνιστά μια υπερβατική νοηματοδοτική εκτροπή. Είναι η εκτροπή της παραμόρφωσηςπαραφθοράς της πραγματικότητας, αυτή είναι η κατά Μπαρτ «τρίτη διέξοδος» που επιλέγει ο μύθος προκειμένου να ανασυγκροτήσει, να αναπλάσει την πραγματικότητα. Κατά συνέπεια, μέσω των επιλογών του ο μύθος καταλήγει να βιώνεται σαν «αθώος λόγος», όχι όμως επειδή οι προθέσεις του είναι καλυμμένες, παρά γιατί έχουν προσαρμοσθεί σε ένα δεδομένο πλαίσιο, έχουν «εγκλιματιστεί», φυσικοποιηθεί 13. Αυτό, με δυο λόγια, σημαίνει ότι οι προθέσεις του μύθου έχουν ξεκάθαρα εισέλθει στη ζωή όλων, έχουν γίνει κοινές πεποιθήσεις για τη «φύση» των 11 Ό.π. 12 Ό.π., σελ Ό.π., σελ

19 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας πραγμάτων, έχουν επενδυθεί σε νοοτροπίες και συνεπώς δεν είναι ξένες, παρά μάλλον προσεγγίζουν, αν δεν ταυτίζονται κιόλας, με την αντίληψη του κοινού νου. Ο μύθος ανάγεται, έτσι, σε γεγονική γλώσσα μιας υποτιθέμενης πραγματικής ζωής, ενώ στην πράξη δεν είναι παρά η σημειολογική σκηνοθεσία της 14. Σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά που αποδίδει ο Μπαρτ στον μύθο, ο τελευταίος είναι επίσης ένας λόγος «υπερβολικά δικαιολογημένος» 15. Προβάλλεται, δηλαδή, μια σειρά «επιχειρημάτων» προκειμένου ο επεξεργαστής του μυθικού μηνύματος να στηρίξει την «εγκυρότητα» του μύθου τον οποίον προσπαθεί να διασπείρει. Είναι ένας λόγος αναλυτικός, προσεγμένος ακόμα και στην τελευταία του λεπτομέρεια, υπερβολικά τεκμηριωμένος. Με όλα τα προστατευτικά και προληπτικά μέτρα που λαμβάνει ο μύθος προκειμένου να ελαχιστοποιήσει τα εμπόδια και τις δυσκολίες που ενδεχομένως να συναντήσει στην προσπάθειά του να δομήσει το λεγόμενο sens commun της κοινωνίας, ποιος θα μπορούσε άραγε αποτελεσματικά να του αντισταθεί; Απέναντι στο ερώτημα αυτό ο Μπαρτ απαντά ότι «στην ουσία μονάχα ο βαθμός μηδέν θα μπορούσε να αντισταθεί στον μύθο» 16. Το απόλυτο νοηματικό μηδέν παραπέμπει στη σιωπή, στον θάνατο, στοιχεία τα οποία μόνον αυτά θα μπορούσαν να τού αντισταθούν. Και ο Μπαρτ συνεχίζει, τονίζοντας την ικανότητα του μύθου να παρεισφρέει στο νόημα και να διογκώνεται μέσα σε αυτό. Αποκαλεί, μάλιστα, την τάση του αυτή ως μια τάση «κλοπής δι αποικισμού 17». Ο μύθος δύναται να αποικίσει το νόημα οποιουδήποτε μηνύματος και να διαφθείρει, έτσι, τα πάντα, ακόμα και την κίνηση που δείχνει να του αντιστέκεται. Κλείνοντας τη διαπίστωσή του σχετικά με την παντοδυναμία του μύθου έναντι κάθε τάσης που επιχειρεί να τον υποτιμήσει, ο Μπαρτ καταλήγει στο εξής: «έτσι, όσο περισσότερο η γλώσσα-αντικείμενο του αντιστέκεται αρχικά, τόσο μεγαλύτερη είναι η τελική της εκπόρνευση» 18. Ίσως ένα από τα πιο σημαντικά συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο Μπαρτ περί μύθου να είναι εκείνο που αναφέρεται στην απώλεια από τα πράγματα της 14 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π. 18 Ό.π., σελ

20 Κεφάλαιο 1 ο : Η Θεωρία του μύθου της Συνωμοσίας ανάμνησης της κατασκευής τους, ύστερα από κατίσχυση του μυθικού στοιχείου 19. Ο Μπαρτ, όπως ήδη είδαμε, περιγράφει μια «ταχυδακτυλουργία» που αντιστρέφει το πραγματικό, το απο-ιστορικοποιεί και το φυσικοποιεί ταυτόχρονα. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο μύθος συμβάλλει καθοριστικά σε μια αέναη νοηματοδοτική έκπτωση, σε έναν αδιέξοδο νοηματοδοτικό κατήφορο, με δυο λόγια, στην εκκένωση της πραγματικότητας από το ιστορικό της νόημα. Στη βάση αυτών των θεμελιακών παρατηρήσεων, ο Μπαρτ συνεχίζει να διερευνά τη μυθολογική σημειολογική συνθήκη ταυτίζοντάς την με έναν «αποπολιτικοποιημένο λόγο» 20. Η χρήση της λέξης «πολιτικός» παραπέμπει στο σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων υπό το πρίσμα της κοινωνικής τους διάστασης. Αν συνυπολογίσουμε τη «φυσικοποίηση» στην οποία επιδίδεται ο μύθος, τότε κατανοούμε καλύτερα ότι με τον τρόπο αυτόν καταργείται κάθε διαλεκτική, αίρονται όλες οι αντιφάσεις της πραγματικής ζωής, και οργανώνεται ένας κόσμος χωρίς αντιφατικά σημάδια, τέτοιος που δίνει την εντύπωση ότι αυτοσημειοδοτείται, όπως παραστατικά υποστηρίζει ο Μπαρτ, ένας αβαθής, επιφανειακός κόσμος που υποκαθιστά την πολυπλοκότητα του πραγματικού. Τα γεγονότα γίνονται με τον τρόπο αυτό αυταπόδεικτα, οι ενδείξεις μετατρέπονται σε προφανείς αποδείξεις και όλα προσλαμβάνουν μια τρομακτική απλότητα. Ως αποτέλεσμα, ο μύθος «είναι πάντα μία μετα-γλώσσα: η απο-πολιτικοποίηση που επιτελεί παρεμβαίνει συχνά μέσα σε ένα πλαίσιο εγκλιματισμένο ήδη, απόπολιτικοποιημένο από μια γενικότερη μετα-γλώσσα» 21. Και αυτό είναι ένα φυσιολογικό αποτέλεσμα, δεδομένου ότι από τη στιγμή που η γλώσσα εκφοράς του μύθου είναι γλώσσα επεξεργασμένη, η αποπολιτικοποίηση που ο ίδιος έρχεται σε δεύτερο επίπεδο να ασκήσει συντελείται σε ένα πλαίσιο επίσης επεξεργασμένο, με την έννοια του προ-κατασκευασμένου. Έτσι, ο μύθος αρκείται στο να πολιτικολογεί, να φλυαρεί και να κομπάζει. Συμπληρωματικά θα μπορούσαμε, εδώ, να επισημάνουμε ότι ο μύθος προσεγγίζει την παροιμία 22, με την έννοια ότι ενώ εκφέρεται μία μόνο φορά, έχει την ικανότητα να ερμηνεύει τα πάντα. Τόσο απλά, απλουστευτικά. 19 Ό.π., σελ Ό.π., σελ Ό.π, σελ Ό.π., σελ