ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. Ε.Π.Ο. 20: «Η

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. Ε.Π.Ο. 20: «Η ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη» 3 η ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Οι καλλιτέχνες της Ευρώπης του τέλους του 19ου αιώνα προσανατολίστηκαν στην ανανέωση του καλλιτεχνικού λεξιλογίου µέσα από αναφορές σε εξω-ευρωπαϊκούς πολιτισµούς. Αφού µελετήσετε και αξιολογήσετε το ιστορικό/κοινωνικό πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι εικαστικές τέχνες και η αρχιτεκτονική στην Ευρώπη αυτής της περιόδου, εντοπίστε και σχολιάστε τους λόγους, αλλά και τους τρόπους µε τους οποίους ανανεώνεται το εικαστικό λεξιλόγιο µε επίκεντρο την έννοια του «εξωτισµού» και τεκµηριώστε τις αναλύσεις σας µέσα από 2 παραδείγµατα (ένα έργο ζωγραφικής και ένα αρχιτεκτονικής) της επιλογής σας. Κατά τον 19ο αιώνα αρκετοί συνθέτες έγραψαν µουσική εµπνευσµένη από τις παραδόσεις άλλων εθνών, χρησιµοποιώντας ρυθµούς και όργανα µακρινών χωρών. Μέσα από συγκεκριµένα µουσικά έργα, αναφερθείτε στα εκφρασµένα µέσω της µουσικής εξωτικά στοιχεία, δηλαδή στη χρήση «τοπικού ιδιώµατος» ενός έθνους διαφορετικού από αυτό του συνθέτη και δείτε αυτή την έκφραση σε σχέση µε ιδέες του ροµαντισµού, αλλά και του εθνικισµού, όπως αυτές αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα». ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή Τα αδιέξοδα που θα αντιµετωπίσει η ευρωπαϊκή κοινωνία κατά το 19 ο αιώνα, στη βάση µιας εδραιωµένης βιοµηχανοποίησης και αστικού τρόπου ζωής και νοοτροπίας, θα οδηγήσουν την τέχνη σε νέες αναζητήσεις και προσανατολισµούς. Ο «εξωτισµός» θα αποτελέσει µια καλλιτεχνική πρόταση-λύση στα βαθύτερα προβλήµατα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η καλλιτεχνική αυτή τάση θα χαρακτηρίσει πάρα πολλά επίπεδα καλλιτεχνικής έκφρασης. Η συγκεκριµένη εργασία και η δοµή της θα προσεγγίσει το ζήτηµα ως εξής: θα χωριστεί σε πέντε κεφάλαια, εκ των οποίων το πρώτο θα διερευνήσει το πλαίσιο της εποχής και τους γενικούς προσανατολισµούς της τέχνης. Το δεύτερο κεφάλαιο θα επιχειρήσει µια εικαστική προσέγγιση µέσα από τον Paul Gauguin. Το τρίτο κεφάλαιο θα µελετήσει την αρχιτεκτονική έκφραση της εποχής µέσα από τον Victo Horta και το τέταρτο θα παρακολουθήσει τις εξελίξεις στο χώρο της µουσικής. Τέλος, θα παρατεθούν τα συµπεράσµατα σχετικά µε το ζήτηµα. 1

2 1. Οι αναζητήσεις της ευρωπαϊκής τέχνης στα τέλη του 19 ου αιώνα Από τα µέσα του 19 ου και έπειτα, γενικότερα στην Ευρώπη, προωθείται ο εκδηµοκρατισµός των χωρών µε αφετηρία τη Γαλλία. Σταδιακά η εξουσία θα περιέλθει στα χέρια των αστών, ενώ παράλληλα εδραιώνεται η εκβιοµηχάνιση, παρατηρείται ανάπτυξη του εµπορίου και εξέλιξη της τεχνολογίας. Ανάλογη πρόοδος θα χαρακτηρίσει Αγγλία και Γερµανία. Η πρόοδος αυτή, η οποία έχει σαν αφετηρία την εκβιοµηχάνιση, θα έχει ως αποτέλεσµα τη συγκέντρωση του πληθυσµού στα αστικά κέντρα και κατά συνέπεια τη διαµόρφωση ενός νέου τρόπου ζωής και νοοτροπίας 1. Οι ανάγκες, οι αγωνίες και οι βαθύτερες αναζητήσεις των ανθρώπων της εποχής θα εκφραστούν µε τον πιο ανάγλυφο τρόπο στο επίπεδο του πολιτισµού και της τέχνης. Και, ενώ από τη µια, η τεχνολογική ανάπτυξη θα δώσει λύσεις στις ανάγκες του αστικού τοπίου, από την άλλη, η δυσαρέσκεια για την αστική νοοτροπία θα οδηγήσει την τέχνη σε νέες αναζητήσεις, η οποία σταδιακά θα προσπαθήσει να αποδεσµευτεί από τις συµβάσεις του παρελθόντος και θα υπηρετήσει/εκφράσει τις βαθύτερες ανάγκες της ανθρώπινης ύπαρξης. Από τα µέσα του 19 ου αιώνα και µετά και κυρίως προς τα τέλη του συγκεκριµένου αιώνα η τέχνη θα χαρακτηριστεί από διάφορα ρεύµατα τα οποία θα αποτυπώσουν τον προβληµατισµό της εποχής. Η εµφάνιση του ιµπρεσιονισµού θα εγκαινιάσει το πέρασµα προς τη Μοντέρνα Τέχνη, ωστόσο, τα αδιέξοδα που θα προκύψουν θα οδηγήσουν τους καλλιτέχνες σε νέες αναζητήσεις. Αποτέλεσµα αυτών των αναζητήσεων είναι η εµφάνιση του κινήµατος του νεοιµπρεσιονισµού, του συµβολισµού και του κινήµατος του Art Nouveau προς τα τέλη του 19 ου αιώνα 2. Η αλήθεια είναι ότι οι ιµπρεσιονιστές είχαν καταφέρει να αποτυπώσουν µε απόλυτο τρόπο τη φύση, ωστόσο, δεν ξέφευγαν από το παραδοσιακό πλαίσιο ανάπτυξης της Τέχνης και η αντιδικία τους µε τους συντηρητικούς δεν αφορούσε το στόχο, αλλά τα µέσα που χρησιµοποιούσαν για την επίτευξή του 3. Ωστόσο, στα τέλη 1 Εµµανουήλ Μ., Πετρίδου Β., Τουρνικιώτης Π., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, ΕΑΠ Πάτρα 2008, σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ. 48 και Gombrich E., Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα 2009, σελ Gombrich E., οπ. παρ., σελ

3 του 19 ου Αποτελεί προτεινόµενη ενδεικτική λύση Μελετήστε και δώστε τη δική σας προσωπική αιώνα η τέχνη θα στραφεί σε άλλη κατεύθυνση δεδοµένου ότι θα επικρατήσει η άποψη ότι η αποστολή της τέχνης δεν είναι η αντιγραφή της φύσης, αλλά η έκφρασή της (Μπαλζάκ). Με λίγα λόγια, θεωρήθηκε ότι τέχνη και λογοτεχνία έπρεπε να πάψουν να είναι απλά αντικειµενικές και θα έπρεπε να εισχωρήσουν κάτω από την επιφάνεια των πραγµάτων αναζητώντας νέες πνευµατικές αξίες. Σε αυτά τα πλαίσια θα γεννηθεί το κίνηµα του συµβολισµού. Γενικότερα, η τέχνη στα τέλη του 19 ου αιώνα θα χαρακτηριστεί από τα βασικά στοιχεία της έκφρασης και τη διερεύνηση των ατοµικών συναισθηµάτων κεντρίζοντας τη φαντασία των θεατών 4. Οι αναζητήσεις όµως των καλλιτεχνών δεν θα σταµατήσουν εκεί, αλλά θα συνεχιστούν µέσω της αντίδρασης ενάντια στην «βιοµηχανοποίηση» της τέχνης, η οποία θα παράγει µαζικά και άκοµψα αντικείµενα. Το κίνηµα Art Nouveau θα διακηρύξει ότι η αληθινή τέχνη πρέπει να είναι όµορφη και χρήσιµη ταυτόχρονα και ότι µπορεί να δανείζεται στοιχεία από άλλες εποχές, ακόµη και από το Μεσαίωνα προκειµένου να χαρακτηρίζεται από ένα ξεχωριστό ύφος και χαρακτήρα. Το κίνηµα αυτό θα πλαισιώσει το βιοµηχανικό σχέδιο, τη βιοτεχνία, τις γραφικές τέχνες, τις εκδόσεις βιβλίων και περιοδικών, το σχεδιασµό επίπλων και υφασµάτων, την κεραµική και τη γυναικεία µόδα 5. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι προβληµατισµοί στην τέχνη δεν ήταν άσχετοι µε τα κοινωνικά και φιλοσοφικά διλλήµατα που αντιµετώπιζε η κοινωνία, τα οποία εκφράστηκαν ήδη από την εποχή του ρεαλισµού µέσα από την εκδήλωση µιας δυσαρέσκειας του κόσµου για την αστική νοοτροπία της σύγχρονης κοινωνίας 6. Στο πλαίσιο, εποµένως, ενός ευρύτερου προβληµατισµού, η έννοια του «εξωτισµού» θα συνδεθεί µε την αναζήτηση λύσεων στα αδιέξοδα που αντιµετώπιζε η τέχνη από την εποχή του ιµπρεσιονισµού και έπειτα. Οι καλλιτέχνες θα αναζητήσουν απαντήσεις µέσα από την τέχνη άλλων πολιτισµών εναποθέτοντας τις ελπίδες τους κυρίως στην Ιαπωνία 7. Ένας από τους παράγοντες που δώσουν νέα ώθηση στην τέχνη του 19 ου αιώνα και θα επηρεάσουν στο µέγιστο βαθµό την καλλιτεχνική δηµιουργία προς τα τέλη του 4 Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Gombrich E., οπ. παρ., σελ

4 αιώνα είναι ο ο Ιαπωνισµός 8. Ο Ιαπωνισµός, ως πολιτισµικό φαινόµενο θα εµπνεύσει την καλλιτεχνική παραγωγή µέχρι την εποχή της Art Nouveau και θα αποδειχθεί καθοριστικής σηµασίας για τον ιµπρεσιονισµό και για όλα τα υπόλοιπα πρωτοποριακά κινήµατα µέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. Πιο συγκεκριµένα η τέχνη του Hokusai θα αποτελέσει σύµβολο απελευθέρωσης από τις συµβάσεις 9. Ο συγκεκριµένος Ιάπωνας καλλιτέχνης µαζί µε τους Hiroshige και Utamaro θα παρουσιάσουν µέσα από τα Γιαπωνέζικα χαρακτικά την τέχνη Ukiyo-e, «εικόνες του κόσµου ή της ζωής που κυλάει» 10. Τα Γιαπωνέζικα χαρακτικά αποτυπώνουν την τάση των Γιαπωνέζων καλλιτεχνών του 18 ου αιώνα να αποµακρυνθούν από τα παραδοσιακά πρότυπα και να επιλέξουν θέµατα από την καθηµερινή ζωή του λαού για τις χρωµατιστές ξυλογραφίες που χρησιµοποιούσαν. Τα χαρακτικά αυτά θα γίνουν γνωστά σε Ευρώπη και Αµερική διαµέσου των εµπορικών σχέσεων που θα αναπτύξουν µε την Ιαπωνία και τα οποία είχαν χρησιµοποιήσει οι Γιαπωνέζοι ως περιτύλιγµα εµπορευµάτων ή για να γεµίζουν τα κενά στα κιβώτια Εικαστική περίπτωση. Paul Gauguin ( ) Paul Gauguin - Te rerioa (Ονειροπόληση µέρα µεσηµέρι) Ο Paul Gauguin εκπροσωπεί το κίνηµα του συµβολισµού. Υπήρξε σχεδόν αυτοδίδακτος, περήφανος και φιλόδοξος καλλιτέχνης. Ο Gauguin είχε 8 Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ. 39 και Πολέτι Φ., 20 ος αιώνας. Πρωτοπορίες, Αθήνα 2008, σελ Πολέτι Φ., οπ. παρ., σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Gombrich E., οπ. παρ., σελ

5 συνειδητοποιήσει τα αδιέξοδα του ιµπρεσιονισµού και είχε καταλήξει στο ότι η τέχνη γινόταν όλο και περισσότερο επιπόλαιη και ανειλικρινής και ότι είχε χάσει το σηµείο επαφής µε το συναίσθηµα και τον άµεσο τρόπο έκφρασης. Έθετε µε αυτόν τον τρόπο ένα γενικότερο προβληµατισµό για τον πολιτισµό της εποχής του, δηλαδή, τον αστικό. Η τέχνη των ιµπρεσιονιστών θεωρήθηκε εξεζητηµένη σε σχέση µε την απλότητα την οποία έθετε ως στόχο ο Gauguin µαζί µε άλλους καλλιτέχνες της εποχής του οραµατιζόταν µια τέχνη που θα αποδεσµευόταν από τις συµβάσεις και τα τεχνάσµατα και θα διαµόρφωνε ένα στυλ που θα είχε σαν αφετηρία το ανθρώπινο πάθος. Ο Gauguin θαύµαζε την γιαπωνέζικη τέχνη και µελέτησε τη λαϊκή τέχνη, ωστόσο, σε µια προσπάθεια νέων αναζητήσεων θα φύγει για την Ταϊτή και θα ζήσει µε τους ιθαγενείς. Η τέχνη που θα δηµιουργήσει στο εξής θα θεωρηθεί άγρια και θα τον αποκαλέσουν «βάρβαρο», προσδιορισµό τον οποίο ο ίδιος θα θεωρήσει προτέρηµα 12. Στο έργο του Te rerioa (Ονειροπόληση µέρα µεσηµέρι-1897) είναι εµφανής η καινοτοµία του καλλιτέχνη, ο οποίος εγκαινίασε µια παράξενη και εξωτική θεµατολογία. Το έργο χαρακτηρίζεται από απλοποίηση των γραµµών και διέπεται από ένα νέο πνεύµα µέσα από την προσπάθειά του να προσεγγίσει την ψυχολογία των ιθαγενών και να δει τον κόσµο µε τα δικά τους µάτια 13. εν δίστασε να χρησιµοποιήσει ζωηρά χρώµατα και οι χρωµατικές αυτές συνθέσεις σε συνδυασµό µε τις απλοποιηµένες φόρµες έκαναν το έργο να µοιάζει επίπεδο Αρχιτεκτονική διάσταση. Victo Horta ( ) Από τα µέσα του 19 ου και έπειτα στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής εµφανίζονται αλλαγές, οι οποίες τροφοδοτούνται από το γενικότερο φιλελεύθερο πνεύµα της εποχής καθώς και την εκβιοµηχάνιση. Η επικράτηση του ορθολογισµού σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη της προσωπικής πρωτοβουλίας θα οδηγήσουν στην αποµάκρυνση από τον νεοκλασικισµό στον οποίο αντιπαρατίθενται µια σειρά από διαφορετικές ιδέες και στυλ, τα οποία συνυπάρχουν στο µυαλό του ίδιου καλλιτέχνη. Η δυναµική της εποχής επιτρέπει την ελεύθερη µεταφορά στοιχείων από προηγούµενες εποχές που οδηγούν αρχικά στον εκλεκτικισµό και στη συνέχεια στο 12 Gombrich E., οπ. παρ., σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Gombrich E., οπ. παρ., σελ

6 Ar Nouveau 15. Το κίνηµα του Ar Nouveau θα έχει ως σηµείο αναφοράς την τέχνη της Ανατολής και θα θέσει ως στόχο της τη δηµιουργία έργων αισθητικής και καλλιτεχνικής ποιότητας σε αντίθεση µε τα προϊόντα βιοµηχανικής παραγωγής, τα οποία ήταν κακόγουστα. Οι αρχιτέκτονες της εποχής εκµεταλλευόµενοι τις εξελίξεις στο χώρο της τεχνολογίας και της βιοµηχανίας (από άποψη υλικών) σκέφτηκαν ότι η γιαπωνέζικη τέχνη µπορούσε να τους παράσχει αισθητικά ερεθίσµατα που µπορούσαν να συνδυαστούν µε την ευλυγισία των µετάλλων και τη χειροποίητη επεξεργασία του ξύλου, του µπρούντζου και του χαλκού. Στα έργα τους κυριαρχεί η κίνηση και τα διακοσµητικά στοιχεία δανείζονται ιδέες από το φυτικό και ζωικό βασίλειο 16. Victor Horta - Hotel Solvay Ο Βέλγος Victo Horta θα εκπροσωπήσει το κίνηµα του Ar Nouveau. Ένα από τα χαρακτηριστικά του έργα ήταν η κατοικία Hotel Solvay ( ). Με την οικογένεια Solvay συνδεόταν επαγγελµατικά και υπήρξαν γι αυτόν σηµαντικοί εργοδότες. Πίσω από την πέτρινη καµπυλωτή σιδερένια και γυάλινη πρόσοψη του κτιρίου υπάρχουν µια σειρά από δωµάτια υποδοχής που ρέουν το ένα µέσα από το άλλο και χωρίζονται από τζαµαρίες, πολλές από τις οποίες αποσπώνται. Μια αυτοκρατορικού τύπου σκάλα οδηγεί σε αυτούς τους τελετουργικούς χώρους (όπως στα ιδιωτικά µέγαρα της πόλης του 18 ου αιώνα - οτέλ παρτικυλιέ). Το κτίριο χαρακτηρίζεται από χλιδή δεδοµένου ότι τα υλικά που έχει χρησιµοποιήσει ο αρχιτέκτονας είναι όνυχας, µάρµαρο, επίχρυσο µπρούντζο, ένθετο παρκέ στα 15 Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ Εµµανουήλ Μ., κ.α., οπ. παρ., σελ

7 πατώµατα και υφάσµατα µπροκάρ. Ακόµη και οι λεπτοµέρειες είναι αποτέλεσµα µιας αισθητικής φαντασίας που επιβλέπει τα πάντα, καµπύλα πόµολα και ρεζέδες στην πόρτες ακόµη και τα φωτιστικά εξαρτήµατα Εξελίξεις στο χώρο της µουσικής Ο εξωτισµός του 19 ου αιώνα θα εµφανιστεί και στη µουσική, ωστόσο, σε αυτή την περίπτωση θα συνδυαστεί µε το ροµαντισµό και τον εθνικισµό της εποχής. Στα πλαίσια µιας εκδηµοκρατισµένης κοινωνίας που βασίζεται την ατοµική ελευθερία και την αξία του ατόµου και µε µια κυρίαρχη µεσαία τάξη, θα καταδειχθεί ο δηµοκρατικός χαρακτήρας του ροµαντικού κινήµατος. Η µουσική θα προσφέρει το κατάλληλο πεδίο έκφρασης των ροµαντικών που δεν ήταν άλλος παρά η έκφραση των συναισθηµάτων 18. Ανάµεσα στα χαρακτηριστικά που θα επικρατήσουν εκείνη την εποχή στη µουσική θα είναι η χρήση παραδοσιακών στοιχείων ή πολυάριθµων εθνικών ιδιωµάτων. εδοµένης της εθνικιστικής έξαρσης της εποχής, τα διάφορα έθνη «αναγκάζονται» να επιστρατεύσουν τα ιδιαίτερα εθνικά χαρακτηριστικά τους προκειµένου να ενισχύσουν την εθνική τους ταυτότητα και συνείδηση. Αυτά τα στοιχεία θα συµβάλλουν στον εµπλουτισµό µιας παγκόσµιας µουσικής γλώσσας 19. Ο εξωτισµός θα συνδεθεί, από τη µια, µε τη νοσταλγία των χωρών του βορρά για τη ζέστη και το χρώµα του νότου και από την άλλη, µε τη νοσταλγία της ύσης για την παραµυθένια λάµψη της Ανατολής 20. Σε αυτή την κατηγορία έργων ανήκει και το έργο του Μπισέ, Κάρµεν που σαν θέµα του είχε µια ιστορία τσιγγάνικης ζωής και αγάπης. Πρόκειται για µια όπερα που προβάλλει µε εντυπωσιακό τρόπο την αγάπη, το µίσος και την επιθυµία. Το όλο πλαίσιο αντικατροπτίζει τον τσιγγάνικο τρόπο ζωής, ενώ η λαµπρή ενορχήστρωση και ζωντάνια του Μπιζέ παραπέµπουν στο ζεστό χρώµα της Ισπανίας. Το συγκεκριµένο έργο θεωρείται ένα από τα αξεπέραστα δείγµατα εξωτισµού και αναπόφευκτα ροµαντικό Watkin D., Ιστορία της υτικής Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 2009, σελ Machlis J.- Forney K., Η απόλαυση της Μουσικής, Αθήνα 1996, σελ Machlis J.- Forney K., οπ. παρ., σελ. 269 και Μάµαλης Ν., Η ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, ΕΑΠ Πάτρα 2008, σελ Machlis J.- Forney K., οπ. παρ., σελ Machlis J.- Forney K., οπ. παρ., σελ

8 Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η όπερα του Βέρντι Τροβατόρε (1853). Το συγκεκριµένο έργο µαζί µε µια σειρά άλλων σφραγίζει την εποχή του εθνικισµού µια και ταυτίζεται µε τους αγώνες των Ιταλών για την αποτίναξη του αυστριακού ζυγού. Στο συγκεκριµένο έργο η ισπανική ατµόσφαιρα ήταν άµεσα συνδεδεµένη µε τη µουσική της Τσιγγάνας ηρωίδας του έργου. Ωστόσο, η ίδια ατµόσφαιρα επικρατεί και στο έργο του Μαντάµ Μπατερφλάϊ (1904) το οποίο συνδέει το ρεαλιστικό ύφος µε το εξωτικό στοιχείο 22. Συµπεράσµατα Η εδραιωµένη, από τα µέσα του 19 ου αιώνα και έπειτα, βιοµηχανοποίηση έχει διαµορφώσει ένα τρόπο ζωής και νοοτροπίας που οδηγεί ολόκληρη την κοινωνία σε προβληµατισµούς. Η τέχνη ως µέσο έκφρασης των βαθύτερων κοινωνικών και πολιτισµικών αναζητήσεων της εποχής θα αποτυπώσει µε τον καλύτερο τρόπο τις ανθρώπινες αγωνίες και θα αναζητήσει διέξοδο. Με αυτή την ελπίδα, εκµεταλλευόµενοι τα θετικά µέσα που προσέφερε σε όλα τα επίπεδα η εκβιοµηχάνιση, οι καλλιτέχνες θα εναποθέσουν τις ελπίδες τους και θα προσδώσουν στην τέχνη ένα βαθύτερο προσανατολισµό µέσα από κινήµατα εξωτικού ύφους. Εξελισσόµενοι συνεχώς από τον ιµπρεσιονισµό στον νεοιµπρεσιονισµό και από εκεί στο συµβολισµό και τελικά στο Art Nouveau θα καταφέρουν να συνδυάσουν επιµέρους εθνικά χαρακτηριστικά και έναν έντονο συναισθηµατισµό και να παράγουν πρωτοποριακά έργα. Στο ίδιο µήκος κύµατος, αλλά µε έµφαση στο ροµαντισµό, θα κινηθεί και η µουσική παραγωγή, η οποία θα συνδυάσει το φιλελεύθερο πνεύµα της εποχής µε το ροµαντισµό και την εθνικιστική έξαρση µε τα «εθνικά ιδιώµατα» αποφέροντας τα µέγιστα στη διαµόρφωση µιας παγκόσµιας µουσικής γλώσσας. 22 Νef, K., Ιστορία της Μουσικής, Αθήνα 1985, σελ

9 Βιβλιογραφία Εµµανουήλ Μ., Πετρίδου Β., Τουρνικιώτης Π., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, ΕΑΠ Πάτρα Gombrich E., Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα Machlis J.- Forney K., Η απόλαυση της Μουσικής, Αθήνα Μάµαλης Ν., Η ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, ΕΑΠ Πάτρα Νef, K., Ιστορία της Μουσικής, Αθήνα Πολέτι Φεντερίκο, 20 ος αιώνας. Πρωτοπορίες, Αθήνα Watkin D., Ιστορία της υτικής Αρχιτεκτονικής, Αθήνα