ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ. Μετάφραση καί σχόλια Γιάννη Τριτσιμπίδα

Transcript

1 ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ. Μετάφραση καί σχόλια Γιάννη Τριτσιμπίδα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο «ομηρικός» λεγόμενος ύμνος στη Δήμητρα (Εις Δημήτραν) είναι του 7 ου 6 ου πχ. αιώνα, αμέσως μετά δηλαδή την εποχή του Ομήρου. Περισότερα στοιχεία για τον συγγραφέεα, τον τόπο και τις περιστάσεις της σύνθεσης δεν έχουμε. Εικάζεται πως είναι αττικο ελευσινιακός και ότι μπορεί να συντάχθηκε στο πλαίσιο των ποιητικών αγώνων που συνόδευαν τις γεωργικές γιορτές της Ελευσίνας και καθιερώθηκε να λαβαίνουν χώρα τα τρία πρώτα χρόνια κάθε Ολυμπιάδας. Μεγάλες ή μικρές προϊστορικές θεότηες συνδεόμενες με την γή, την γεωργία και τούς (δημητριακούς ή μή) καρπούς, την μητρότητα και την ευγονία, το χώρο των νεκρών «ψυχών» οπωσδήποτε υπήρχαν στον προ ελληνικό αιγαιακό χώρο, στην Μικρασία και τη Μέση Ανατολή. Λίγα γνωριζουμε γι αυτές. Στη μηκυναϊκή γραμμική Β πάντως αναγνώσθηκε το όνομα της θεότητας sito potinija, ως κυρίας του σίτου. Στην αρχαϊκή εποχή έχουμε την ανάμνηση της μυθικής Γαίας, επιβιώνει άλλωστε σε φόρμουλες επίκλησης προς τις ανώτατες δυνάμεις εκ μέρους των ίδιων των θεών μέσα στους «ομηρικούς» ύμνους, πρίν ο Ησίοδος κι οι άλλοι μυθολόγοι την εντάξουν στα συστήματά τους. Στον Όμηρο πάλι έχουμε αρκετές περιγραφές του τόπου των νεκρών και του Άδη (βλ. και Νέκυια). Η Δήμητρα/Δηώ σαν τελευταία ενσάρκωση μιας αγροτικής θεότητας της Μάνας Γής στον ελληνικό χώρο,, είναι κόρη του Κρόνου και της Γαίας ή της Ρέας, δηλαδή αδελφή του Διός, ενώνεται μαζί του και γεννα την Κόρη/Περσεφόνη, αλλά και με τον Ποσειδώνα και γεννά την Δέσποινα (πανάρχαια ξεπεσμένη αρκαδική χθονία θεότητα, που τ ονομα της σημαινει μάλλον την Ερωμένη, και δεν μπορει ν αποκαλυφθεί παρά μόνον στους μύστες της κατα Παυσανία). Το όνομα Δημήτηρ στην αττική διάλεκτο, Δαμάτηρ στη δωρική, την συνδέει με την μητρότητα (μάτηρ μήτηρ μήτρα) και την Γη (Δή ή Δά στη δωρική που ερμηνεύεται απο καποιους λογίους ως η ερευνούσα ή η μέλλουσα να εύρει). Σύμβολό της ο στάχυς του σίτου. Κάποια επίθετά της: Ιουλώ, Σιτώ, Σπερμία, Σταχυοτρόφος, Φιλόπυρος, Αλωάς (του αλωνίσματος), Χλόη, Πολύκαρπος και Αγλαόκαρπος, Δρεπανηφόρος, Ερινύα, Θεσμοφόρος, Καλλιγένεια. Στην Αττική η κατ αρχήν γυναικεία λατρεία της εκτυλίσσεται μέσα από σπουδαίες γιορτές: τα Ελευσίνια, τα Μικρά τον Φλεβάρη Μάρτη όταν η Περσεφόνη ανεβαίνει στην επιφάνεια της γης κι οι σπόροι βλασταίνουν, τα Μεγάλα τον Αύγουστο Σεπτέμβρη σαν κατεβαίνει στον κάτω κόσμο βάσει της συμφωνιας Διός και Άδη. Ακολουθούσαν τα Θεσμοφόρια, γιορτή της 1

2 σποράς τον Σεπτέμβρη Οκτώβρη όπου μετέχουν μόνον γυναίκες, ιδίως οι παντρεμένες, με τελετές που επιζητούσαν την ευδοκίμηση των καρπών της γής όπως κι αυτήν των γυναικών, την ευφορία και την ευγονία. Περιλαμβάνουν την αποχή των γυναικών από ερωτικες πράξεις καθώς και δρώμενα με άσεμνες κουβέντες, αστεία και κινήσεις. Τα τελευταία γίνονται σε ανάμνηση της Ιάμβης που διακόπτει το πένθος της θεάς και της προκαλεί θυμηδία αποκαλύπτοντας το αιδοίον της κατά κάποιους μεταγενέστερους συγγραφείς που την ονομάζουν και Βαυβώ, λέξη που αποδίδεται και ως κοιλιά ή γυναικείο σεξουαλικό όργανο. Πρόκειται για θρακώτισσα δούλη, κόρης του Πανός, γυναίκα βάρβαρη και ελευθεριάζουσα που δίνει τ όνομα στην ιαμβική ποίηση, δηλαδή την σκωπτική και άσεμνη. Υποβόσκει στη λατρεία των Μεγάλων Θεαινών ο παραλληλισμός γυναικείου οργάνου μήτρας και μάνας γής που υποδέχονται σπέρμα και σπόρους κάνοντας να φυτρώνει μέσα απ το σκότος και τον αόρατο κόσμο η νέα ζωή που βγαίνει στο φως. Στους Γεφυρισμούς που γίνονταν όταν η πομπή των Ελευσινίιων Μυστηρίων πλησίαζε στην Ελευσίνα επιτρέπονταν όλες οι βωμολοχίες, χυδαιότητες και καζούρες, μπούλιγκ που λένε σήμερα. Είναι φανερό πως στον ύμνο συμπλέκονται τρία θέματα. Αυτό της Θεάς ως γεννεσιουργού δύναμης της βλάστησης στην επιφάνεια της γης, που θα διδάξει στους ανθρώπους ελευσίνιους την γεωργία και την την παραγωγή της φυτικής τροφής. Δεύτερο, το θέμα της μητρότητας και της τροφού, της προστασίας και μέριμνας των τέκνων. Η Δήμητρα εμφανίζεται ως Θεσμοφόρος, φέρουσα τους θεσμούς, τους πρωταρχικούς κανόνες του γάμου που διασφαλίζουν την οικογένεια πάνω στην οποία ακουμπά η κοινωνία της εποχής, της οποίας η επιβίωση εξαρτάται απο τη μόνιμη εγκατάσταση και τη γεωργία και όχι το κυνήγι, τη νομαδική ζωή ή τον επιθετικό πόλεμο. Ο θεσμός του γάμου επισημοποιείται τελετουργικά και με τους κόκκους ροδιού που ο Άδης δίνει να φάει στην Περσεφόνη. Τρίτο εκείνο του αινίγματος της μοίρας των ζώντων μετά το θάνατό τους, του βασλείου του σκοτεινού Άδη που καταπίνει κάθε τέως ζωντανό και που συνάμα λιπαίνοντας τρέφει υπόγεια τους σπόρους που την άνοιξη θα ξεμυτίσουν προς το φως και θα θρέψουν τόυς ζωντανούς. Μιαν απάντηση έδινε η απόρρητη γνώση που οι μύστες των Ελευσινίων αποκτούσαν μέσα από διετή διδασκαλία, τις αναπαραστάσεις του μύθου της Περσεφόνης που παρακολουθούσαν, την αποδοχή του ιστορικού συμβιβασμού μεταξύ πάνω και κάτω, ζωής και θανάτου. Δεν γνωρίζουμε πότε και πως συμπλέχτηκαν αυτά τα διαφορετικά θέματα από πιθανόν προγενέστερους μυθικούς κύκλους και λατρείες του ελλαδικού ή εξω ελλαδικού χώρου, στον ύμνο πάντως μπορούμε να εντοπίσουμε κάποια ίχνη τους. 2

3 Δεν θ ασχοληθούμε εδώ ούτε με τις προϊστορικές καταβολές ή μορφές της θεότητας ούτε με το ζήτημα των Ελευσινιων Μυστηρίων και του προσώπου του Ιάκχου ή του βασιλείου του Άδη. Θα εξετάσουμε μόνο κάποια πρόσωπα και πράγματα που εμφανίζονται στην πλοκή του έργου που μεταφράζουμε. Η πανέμορφη παρθένα Κόρη της Δήμητρας ή Περσεφόνη το δεύτερο κεντρικό πρόσωπο του ύμνου, γίνεται θύμα αρπαγής απο τον Αδη. Η αρπαγής θεαινών, νυμφών και γυναικών από θεούς, δαίμονες, ήρωες κι ανθρώπους, είναι κοινό σε πολλους ελληνικούς και οχι μόνον μύθους. Εδώ κυριολεκτικά ανοιγει η γης και την καταπίνει, ο άρχοντας του underground Άδης ανεβαίνει για πρώτη και τελευταία φορά μέχρι την επιφάνεια για να την τραβήξει μέσα στο χάσμα. Το όνομα της Περσεφόνη, χθονίας και βλαστικής θεότητας του κατω κόσμου, δεν έχει σιγουρη πρέλευση, είναι μάλλον προελληνικό, φαίνεται να συνδέεται με το σπυρί του σταριού, και κατά λαϊκές ετυμολογήσεις με το φέρειν φόνον ή ακόμη με τον φόνο του φωτός. Σε πινακίδα της Πύλου της γραμμικής Β ανεγνώσθη όνομα Preswa Persa. Στον Όμηρο αναφέρεται η Περσεφόνεια. Αλλού είναι η Περσέφασσα Περσέφαττα Φερσεφασσα, η Πηριφόνα, στον Πλάτωνα η Φερέπαφα. Το τρίτο κύριο πρόσωπο ο Αϊδης Άδης Αιδωνεύς, ο Αόρατος υπόγειος άρχων, είναι Πολυδέγμων και Πολυδέκτης (όλους τους δέχεται), Αγησίλαος (ηγέτης λαύ), Ζαγρεύς (μέγας κυνηγός) και Πολυώνυμος, έχει αμφίβολα ονόματα και χαρακτηριστικά, δεν αρέσκεται στη δημοσιότητα. Είναι μέλος της υπέρτατης θεϊκής τριάδας, παρ όλο που συχνά σαν κυρίαρχος των σπλάχνων της γης όπως και της επιφάνειάς της θεωρείται ο Ποσειδών Ποτιδάων, ο Κοσμοσείστης. Όχι μόνο αδέκαστος δεσμοφύλαξ των νεκρών αλλά και Πλούτων, ως εκπορεύων μέσα απ το χώμα και τις ρίζες τους καρπούς της γής. Η επικοινωνία του βασιλείου του με τον επάνω κόσμο γίνεται μόνο μέσα από λίγα απροσπέλαστα, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων για ήρωες, περάσματα ή μέσα από ειδικές μαγικές διαδικασίες. Τις ψυχές των απλών νεκρών οδηγεί στον κάτω κόσμο ο Ερμής και τις παραδίδει στο βαρκάρη Χάροντα που τις μεταφέρει στα Τάρταρα του Άδη, ένα βαθύτατο ου τόπος όπου έχουν ήδη καταπλακωθεί απ τους Ολύμπιους θεούς οι επίφοβες μορφές πρωταρχικών καταστροφικών δυνάμεων, τιτάνες και τέρατα. Λατρεία πάντως και ιερά του Άδη δεν υπήρχαν στην ελληνική αρχαιότητα, μόνον ένα αναφέρεται στην Ηλειακή Πύλο,, ο θεός παρέμεινε μέχρι τέλους άφαντος. Ο Άδης του Ύμνου εμφανίζεται σαν ένας σοβαρός τιμημένος Κυρίαρχος που γνωρίζει το παιχνίδι ανταγωνισμού και ισορροπιών μεταξύ Μεγάλων Δυνάμεων, φέρεται στοργικά και με τιμή προς την απαχθείσα Κόρη, συμπράττει σε μια μόνιμη διευθέτηση. Να σημειώσουμε εδώ την πολιτική εμπλοκή του Διός που με αλεπάλληλες διπλωματικές αποστολές στη Δήμητρα και τον Άδη (Ιρις, Ερμής, Ρέα) πετυχαίνει την τελική συμφωνία αφού ξεπερα;στουν και τα διαδικαστικά. 3

4 Αλλο θεϊκό πρόσωπο του Υμνου ειναι η Εκάτη, σεληνιακή θεότης του βορρά (όπου απαντάται και ως Βένδις), που έφτασε στον ελλαδικό χώρο και συχνά συγχέται με την Αρτέμιδα, υιοθετήθηκε ιδιαίτερα από τους ορφικούς. Η περιπλανώμενη θεά, με δάδα στα χέρια οδηγεί και προστατευει τους πεζοπόρους στους νυχτερινούς δρόμους των πόλεων, στημένη συνήθως στα τρίστρατα. Παριστάται σαν τριπλή, με ενωμένα τα τρία σώματα και τρικέφαλη. Πρόκειται για γυναικεία λατρεία, της θυσιάζουν σκύλους και της απευθύνουν μαγικές επωδούς. Στον Ύμνο εμφανίζεται σαν ακόλουθος και συμπαραστάτης της Δήμητρας στην περιπλάνησή της για την εύρεση της Περσεφόνης, κρατώντας δάδες αναμμένες στα χερια όπως και η Δήμητρα. Τελειώνοντας τη σύντομη εισαγωγή παραθέτουμε γιά παραλληλισμό το κείμενο των «ορφικων» ύμνων στη Δήμητρα και την Περσεφόνη: Δήμητρος Ελευσινίας. Θυμίαμα, στύρακα. Δηώ, παμμήτειρα θεά, πολυώνυμε δαῖμον, σεμνὴ Δήμητερ, κουροτρόφε, ὀλβιοδῶτι, πλουτοδότειρα θεά, σταχυοτρόφε, παντοδότειρα, εἰρήνηι χαίρουσα καὶ ἐργασίαις πολυμόχθοις, σπερμεία, σωρῖτι, ἀλωαία, χλοόκαρπε, ἣ ναίεις ἁγνοῖσιν Ἐλευσῖνος γυάλοισιν, ἱμερόεσσ, ἐρατή, θνητῶν θρέπτειρα προπάντων, ἡ πρώτη ζεύξασα βοῶν ἀροτῆρα τένοντα καὶ βίον ἱμερόεντα βροτοῖς πολύολβον ἀνεῖσα, αὐξιθαλής, Βρομίοιο συνέστιος, ἀγλαότιμος, λαμπαδόεσσ, ἁγνή, δρεπάνοις χαίρουσα θερείοις σὺ χθονία, σὺ δὲ φαινομένη, σὺ δε πᾶσι προσηνής εὔτεκνε, παιδοφίλη, σεμνή, κουροτρόφε κούρα, ἅρμα δρακοντείοισιν ὑποζεύξασα χαλινοῖς ἐγκυκλίοις δίναις περὶ σὸν θρόνον εὐάζουσα, μουνογενής, πολύτεκνε θεά, πολυπότνια θνητοῖς, ἧς πολλαὶ μορφαί, πολυάνθεμοι, ἱεροθαλεῖς. ἐλθέ, μάκαιρ, ἁγνή, καρποῖς βρίθουσα θερείοις, εἰρήνην κατάγουσα καὶ εὐνομίην ἐρατεινὴν καὶ πλοῦτον πολύολβον, ὁμοῦ δ ὑγίειαν ἄνασσαν. Ύμνος Περσεφόνης. Περσεφόνη, θύγατερ μεγάλου Διός, ἐλθέ, μάκαιρα, μουνογένεια θεά, κεχαρισμένα δ ἱερὰ δέξαι, Πλούτωνος πολύτιμε δάμαρ, κεδνή, βιοδῶτι, ἣ κατέχεις Ἀίδαο πύλας ὑπὸ κεύθεα γαίης, Πραξιδίκη, ἐρατοπλόκαμε, Δηοῦς θάλος ἁγνόν, Εὐμενίδων γενέτειρα, ὑποχθονίων βασίλεια, ἣν Ζεὺς ἀρρήτοισι γοναῖς τεκνώσατο κούρην, μῆτερ ἐριβρεμέτου πολυμόρφου Εὐβουλῆος, Ὡρῶν συμπαίκτειρα, φαεσφόρε, ἀγλαόμορφε, σεμνή, παντοκράτειρα, κόρη καρποῖσι βρύουσα, εὐφεγγής, κερόεσσα, μόνη θνητοῖσι ποθεινή, εἰαρινή, λειμωνιάσιν χαίρουσα πνοῆισιν, ἱερὸν ἐκφαίνουσα δέμας βλαστοῖς χλοοκάρποις, ἁρπαγιμαῖα λέχη μετοπωρινὰ νυμφευθεῖσα, ζωὴ καὶ θάνατος μούνη θνητοῖς πολυμόχθοις, Φερσεφόνη. φέρβεις γὰρ ἀεὶ καὶ πάντα φονεύεις. κλῦθι, μάκαιρα θεά, καρποὺς δ ἀνάπεμπ ἀπὸ γαίης εἰρήνηι θάλλουσα καὶ ἠπιοχείρωι ὑγείαι καὶ βίωι 4

5 εὐόλβωι λιπαρὸν γῆρας κατάγοντι πρὸς σὸν χῶρον, ἄνασσα, καὶ εὐδύνατον Πλούτωνα. Η μετάφρασή μας τοῦ ὁμηρικού ὕμνου ὑπηρετεί τήν προφορική εκφορά. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΟΜΗΡΙΚΟΥ ΥΜΝΟΥ Στη Δήμητρα 1 Τη Δήμητρα την καλλίκομη τη σεβαστή θεά να τραγουδώ αρχινάω κείνην μα και την κόρη της με τους λεπτούς αστραγάλους 1 που ο Αϊδωνεύς την άρπαξε σαν του την έκαμε δώρο ο Δίας που βροντοχτυπά κι όλα τα βλέπει γύρω 2 με του Ωκεανού σαν έπαιζε τις βαθύκολπες θυγατέρες 3 μακρυά απ τη λαμπρόκαρπη 4 Δήμητρα με τη χρυσή λεπίδα 5 δρέποντας άνθη, κρόκο και ρόδα, όμορφους μενεξέδες, ίριδα και υάκινθο στη μαλακή πεδιάδα νάρκισσο 6, δόλια πού βγαλε η γης για τη λουλουδοκόρη 7 κάνοντας χάρη στη βούληση του πολυδέκτη Δία θαυμάσιο άνθος θαλερό που σάστιζαν σαν βλέπαν όλοι οι αθάνατοι θεοί και οι θνητοί ανθρώποι. Από τη ρίζα του εκατό ξεφύτρωναν βλαστοί κι άφηνε οσμήν όλο γλύκα γέλαγε πάνω του ο ευρύς ουρανός κι όλη η γη και το αλμυρό της θάλασσας το κύμα. 1 τανίσφυρος, λεπταστράγαλη, που έχει όμορφο, κομψό πόδι. Έκφραση που επανέρχεται κι άλλες φορές μέσα στο κείμενο, τονίζοντας το προνομιακό ενδιαφέρον του ποιητη και του ακροατηρίου γι αυτό το μέρος του σώματος, σαν να λέγαμε σήμερα ωραίες γάμπες. Το ποίημα βρίθει κοσμητικών επιθέτων για την γυναικεία ομορφιά πάσης ηλικίας, συγκεκριμένα μέρη του γυναικείου σώματος και την αμφίεση 2 ευρύωψ, που όλα τα βλέπει. Άλλοι μεταφράζουν βροντόφωνος 3 τα ονόματά τους από τον στίχο 418 επ. Το βαθύκολπες τονίζει στο γυναικείο σώμα τα ωραία στήθη που αφήνουν να διαγράφεται στο ρούχο η μέση κι η συνέχειά της, μεσάτες. 4 ωρηφόρος, φέρνει την εποχή της ωρίμανσης των καρπών 5 χρυσάωρ, χρυσόσπαθη και εν προκειμένω μάλλον χρυσοδρέπανη. Αλλοι ομως διαβάζουν στο κείμενο χρυσόθρονη 6 μαγεύεται από τον μοιραίο αυτό νάρκισσο, λουλούδι που εθεωρείτο πως αποκοιμίζει ή ρίχνει σε έκσταση, ίσως σαν μιά προ αίσθηση της ερωτικής έλξης που θα δηλώσει ο Άδης με την αρπαγή της κόρης και την έκ σταση που συνεπάγεται η ερωτική ένωσή τους 7 καλυκώπις, έχουσα όψη ή χρώμα κάλυκος λουλουδιού 5

6 15 Έκθαμβη εκείνη ορέχτηκε τ ωραίο στολίδι να πιάσει στα δυό χέρια. Χάσμα ανοίγει τότε η πλατύδρομη η γη κι ορμά στης Νύσας την πεδιάδα 8 ο πολυδέκτης του Κρόνου γυιός ο άναξ ο πολυώνυμος με τ αθάνατά του άτια. Με το στανιό την αρπά και την πήγαινε πάνω στο άρμα το χρυσό κι αυτή χτυπιόταν κι έκλαιγε κι έσυρε γόο δυνατό τον κύρη της κράζοντας, τον πιο τρανό, τον άριστο του Κρόνου γυιό. 22 Όμως απ τους αθάνατους κανείς μηδέ από θνητούς ανθρώπους άκουσε τη φωνή ούτε οι λαμπρόκαρπες εληές μόνο η Εκάτη στο άντρο της, του Πέρση παιδί η λαμπροκεφαλόδετη 9 που χει τη διάθεση αγαθή καθώς κι ο Ήλιος ο βασιλικός του Υπερίονα ο λαμπερός γυιός την άκουσαν τον πατέρα το γυιό του Κρόνου να καλεί. Κείνος μακρυά όμως από θεούς και χωριστά σε πολυσύχναστο κάθονταν ναό κι από θνητούς ανθρώπους δέχονταν τάματα ακριβά. 30 Αθελά της την τράβαγε λοιπόν και με ανοχή του Διός των πολλών ο αφέντης 10 του πατέρα αδερφός, με τ αθάνατα άτια ο πολυδέκτης του Κρόνου ο πολυώνυμος ο γυιός. Κι όσο έβλεπε η θεά τη γη και τον έναστρο ουρανό τον ψαροτρόφο πόντο τον ορμητικό του ήλιου τη λάμψη κι όσο απάντεχε ξανά την έμπιστη μάνα ν αντικρίσει και των θεών που αιώνια γεννήθηκαν τα γένη η ελπίδα ακόμα τη μεγάλη της γλύκαινε ψυχή στη θλίψη. Ήχησαν των ορέων οι κορφές απ την αθάνατη φωνή, της θάλασσας τα βάθη κι άκουσε η μάνα η σεβαστή. 40 Πόνος βαθύς της έσφιξε την καρδιά 8 τόπος μυθικός κι απροσδιόριστος 9 λιπαροκρήδεμνος, που έχει πλούσια στολίδια ή ταινίες στα μαλιά, ή διάδημα ή κεφαλόδεσμο. Η λέξη, όπως και το λιπαροπλόκαμος, δηλώνει και τη λίπανση των μαλλιών με ελαιόλαδο ή αρωματικά έλαια, ένδειξη πλούτου και αρχοντιάς. Στη φαραωνική Αίγυπτο τοποθετούσαν στην κορφη της κεφαλής βούτυρο ή λίπος ζώου που έλιωνε σιγά σιγά κρατώντας τα μαλιά πάντα λιπασμένα. Η επιμονή στο στολισμένο κεφάλι επαναλαμβάνεται κι άλλες φορές δείχνοντας τη σημασία που απέδιδαν σ αυτό. 10 προτροπή, εντολή ή ανοχή του Διός προς τον πολυσημάντορα Άδη, αυτόν που κυβερνά τους πολλούς 6

7 τα στολίδια απ τ αθάνατα μαλλιά με τα χέρια ξέσχιζε τα λατρευτά κι έριξε πέπλο μαυριδερό πάνω στους ώμους της τους δυό σαν όρνιο χύμηξε σε γη και πόντο να γυρεύει. Την αλήθεια όμως δεν ήθελε κανένας ν αναφέρει απ τους θεούς ουδείς ή από θνητούς ανθρώπους μήτε οιωνός το μήνυμα σωστό ήρθε να φέρει. 47 Τη γης η αφέντρα Δηώ γύρναε λοιπόν για εννέα μέρες κρατώντας με τα χέρια της τις δάδες αναμμένες. Ούτε ποτέ στη λύπη της νέκταρ γλυκό ή αμβροσία εγεύθη μα ούτε και το δέρμα της μες στο λουτρό εβυθίσθη. Σαν έφτασε όμως η Ηώς η φωσφόρα στη δεκάτη τότε τη συναπάντησε με φως στα χέρια η Εκάτη. Την είδηση της έφερε τούτα τα λόγια είπε: 54 «Λαμπρόδωρη αφέντρα 11 Δήμητρα που τους καρπούς ωριμάζεις ποιός από θεούς ουράνιους ή από θνητούς ανθρώπους την Περσεφόνην άρπαξε, ράγισε την καρδιά σου; Γιατί ελόγου μου άκουσα τη φωνή, ποιός ήταν κι ας μην είδα με τα δικά μου μάτια. Νά, σου τη λέω κοντολογίς την πάσα την αλήθεια.» Έτσι η Εκάτη μίλησε μ απόκριση δεν δίνει ουδέ μιλιά της καλλίκομης Ρέας η κόρη μόν έτρεξε ευθύς μαζί με δάδες που καίγαν στα χέρια. 62 Στον Ήλιο σαν έφτασαν λοιπόν θεών φρουρό κι ανθρώπων και στ άτια στάθηκαν μπροστά ρωτά η θεά η Κυρία: «Ήλιε σεβάσου τη θεά αν κάποτε την καρδιά σου και την ψυχή έγειανα εγώ με λόγια μου ή μ έργα. Της κόρης που εγέννησα, γλυκό βλαστό μ όψη ωραία άκουσα τη γοερή κραυγή στον άκαρπο 12 μέσα αιθέρα κι ας μην είδαν τα μάτια μου έμοιαζε κάτω από βία. Συ όμως που όλη τη στερηά, θάλασσα και αέρα με τις ακτίνες από ψηλά καλά κατασκοπεύεις είδες αλήθεια πουθενά τη λατρευτή θυγατέρα μακρυά από μέ άν κάποιος θεός ή απ τους ανθρώπους κάποιος θνητός με βία ν αρπά κι αθέλητά της να σέρνει ;» 74 Έτσι είπε και της απάντησε του Υπερίονα ο γόνος: «Μάθε βασίλισα Δήμητρα της καλλίκομης Ρέας κόρη. Πολύ εγώ σένα σέβομαι και συμπονώ στη θλίψη για το λεπτόποδο παιδί πού όμως κανείς δεν φταίει 11 ποτνία, κυρία, αφέντρα, άνασσα, σεβαστή 12 ατρύγετος, ατρύγητος άρα άκαρπος 7

8 άλλος απ τούς αθάνατους μα ο νεφοσυνάχτης Δίας στον Άδη που την έδωσε στο ίδιο του τ αδέρφι συγκρέβατή του θαλερή να λένε πως την έχει. Αφού λοιπόν την άρπαξε στο ζοφερό με τ άτια του την πήγαινε σκοτάδι κι ας έσκουζεν εκείνη. 82 Όμως θεά σταμάτα πιά το γοερό σου θρήνο κι ούτε σου πρέπει αναίτια να πολυστεναχωριέσαι. Γιατί γαμπρός ανάξιος μέσα στους αθανάτους δεν είναι δά ο αυτάδερφος με σενα ομόσπρος Άδης 13 πού ναι αφέντης των πολλών και την τιμή έχει λάβει τότε που η αρχαία μερασιά εγένηκε στα τρία 14 κι έλαχε αφέντης ολωνών που μένουνε κοντά του.» 88 Έτσι σαν μίλησε λοιπόν τ αλόγατα διατάζει και τούτα σαν μακρόφτερα όρνια στην προσταγή του το άρμα το ευκίνητο γοργά γοργά τραβήξαν. Σε κείνης όμως την καρδιά πιο άγριος ο πόνος κατά πολύ πιο δυνατός ήρθε να κατοικήσει. Με το μαυρόνεφο του Κρόνου γυιό ως ήταν χολωμένη την παρέα αφήνει των θεών, του Ολύμπου τ ακροβούνι σ ανθρώπων πόλεις έρχεται και σ εύφορα χωράφια πολύν καιρό αλλάζοντας την ίδια της την όψη. Κανείς δεν την εγνώριζεν από άντρες που την εθώρουν ή από γυναίκες βαθύζωνες 15 ωσπού φτασε πια στο σπίτι του ανδρείου Κελεού τότε άρχοντα της ευώδους Ελευσίνας. 98 Κάθισε δίπλα στο στρατί θλιμμένη στην ψυχή της στο φρέαρ το Παρθένιο 16 που υδρεύονται οι πολίτες μές στη σκιά, αφού πάνω του ένα λιόδεντρο φυτρώνει όμοια γρηά πολύχρονη πού χει κοπεί πια από γέννες κι από της φιλοστέφανης τα δώρα Αφροδίτης ή παραμάνα για παιδιά σεβάσμιων 17 βασιλιάδων ή οικονόμος σε πολύβοες μέσα τις κατοικίες. 105 Τότε λοιπόν την είδανε του ελευσίνιου Κελεού οι κόρες να πιάσουν πού ρθαν ρηχό 18 νερό με χάλκινα κανάτια 13 αφου έχουν τον ίδιο πατέρα και μητέρα 14 εννοείται βέβαια η μοιρασιά του κόσμου μεταξύ Διός, Ποσειδώνα και Άδη 15 βαθύζωνες, είτε σφίγγουν με ζώνες καλά τη μέση αναδεικνύοντάς την, ή το αντίθετο, χαμηλόζωνες, τονίζουν ή προστατεύουν το κάτω μέρος της κοιλιάς κοντά στο γυναικείο όργανο. 16 στην «Αγέλαστο πέτρα» δίπλα στην Καλλίχορη πηγή ή το Παρθένιον φρέαρ, αν ταυτίζονται 17 θεμιστοπόλοι βασιλείς : θεματοφύλακες των ιερών θεμίστων (παραδεδομένων θεσμών ή κανόνων ή νόμων) οι οποίοι δικάζουν και ενεργούν σύμφωνα μ αυτούς 18 ευήρυτον, νερό που αντλείται με ευκολία χάρη στο μικρό βάθος ή στη μορφή του πηγαδιού ή της πηγής 8

9 και να το φέρουν στου πατρός τ αγαπημένα σπίτια τέσσερις κόρες σαν θεές στης νιότης τους το άνθος η Καλλιδίκη, η ωραία Δημώ, Κλεισιδίκη και Καλλιθόη πού ήτανε κι απ όλες τους η πιο μεγαλωμένη. Δεν την γνωρίσαν, αφού οι θνητοί δύσκολα θεούς αντικρύζουν. Ήρθαν και στάθηκαν σιμά λόγια φτερωτά 19 της είπαν: 113 «Ποιά να σαι συ και από πού γρηά απ τους παληούς ανθρώπους; Γιατί απ την πόλη έφυγες και σπίτια δε σιμώνεις όπου γυναίκες σαν και σε ζουν στη σκιά μεγάρων μα και πιο νιές, πού του λόγου σου με λόγια αλλά και μ έργα αγάπη θα σου δείχναν;» Έτσι είπαν κι αποκρίθηκε η μεγάλη θεά η αφέντρα : «Χαίρετε τέκνα αγαπητά, γυναίκες θηλυκές μου όποιες εσείς κι αν είσαστε θε να σας απαντήσω καθώς δεν είναι αγένεια αφού μου το ρωτάτε την πάσα αλήθεια σε λόγου σας να την εξιστορήσω. Και τ όνομά μου είναι Δώς που μου δωκε η αφέντρα μου η μάνα. Μόλις εγώ που φτασα εδώ χωρίς να θέλω απ την Κρήτη περνώντας θάλασσα πλατειά γιατί μ εξαναγκάσαν άντρες ληστές, μ απήγαγαν χρησιμοποιώντας βία. Αυτοί λοιπόν στο Θορικό 20 το γρήγορο πλοίο αράξαν όπου ένα τσούρμο στεριανές γυναίκες επιβιβάσαν κι εκείνοι ετοίμασαν φαϊ στου πλοίου σιμά τα πίσω παλαμάρια. 129 Δεν είχα εγώ την όρεξη γλυκό φαϊ να τρώω αλλά κρυφά στη σκοτεινή στερηά τότε περνώντας απ τους θρασείς αφέντες μου κίνησα να ξεφύγω πού τζάμπα δω με φέρανε λεφτά για να κερδίσουν. Στα μέρη σας έφτασα λοιπόν δώθε και κει γυρνώντας κι ούτε που ξέρω αυτή τη γη και ποιοί την κατοικούνε. Σε σας να δίνουν όλοι οι θεοί πού χουν τα Ολύμπια σπίτια συζύγους να χετε, παιδιά ως οι γονείς ποθούνε. Και μένα συμπονάτε με, κόρες, φίλα παιδιά μου ώστε να φτάσω ευπρόσδεκτη στον οίκο αντρογύνου κοντά τους για να εργαστώ πρόθυμα για όποιο έργο σε μια γρηά θα ταίριαζε όπως εγώ γυναίκα. Ένα παιδάκι νήπιο κρατώντας στην αγκάλη 19 πτερόεντα έπεα, λόγια φτερωτά, που πετούν στον αέρα, έμεινε η έκφραση για το άπιαστο, το αμφίβολο και αναπόδεικτο του προφορικού λόγου 20 σημαντικό αττικό λιμάνι που ήλεγχε τα μεταλεία της Λαυρεωτικής 9

10 θα ξερα δά του λόγου μου όμορφα ν αναθρέψω ή να φροντίζω κατοικιά να στρώνω το κρεβάτι στο βάθος των καλόχτιστων του αφέντη μου θαλάμων και τις γυναίκειες τις δουλειές όλες να επιβλέπω.» 145 Έτσι εμίλησε η θεά κι ευθύς της αποκρίθη η Καλλιδίκη που τανε ανύπαντρη παρθένα από τις κόρες του Κελεού στην όψη η πιο ωραία. «Θείτσα, τα δώρα των θεών και λύπη όταν μας φέρνουν σαν άνθρωποι υπομένουμε κάτω από την ανάγκη γιατί ναι από μας πιο δυνατοί εκείνοι ασυγκρίτως. Θα σου εξηγήσω καθαρά κι όλους θα ονομάσω τους άντρες που κρατούν εδώ μεγάλη την τιμή τους και του λαού είναι προύχοντες. Χάρη στη γνώμη τους έχουν σωθεί και στη σωστή τους κρίση της πόλης αυτής τα τείχη. Ττου φρόνιμου Τριπτόλεμου 21, του Διόκλου, του Πολυξείνου, του σπουδαίου Ευμόλπου, του Δόλιχου, του πατρός μας του γενναίου, που όλων αυτών τα σπιτικά οι γυναίκες τους φροντίζουν. 157 Κανείς τους απ τον οίκο του εσένα δε θα διώξει τα μάτια αν δουν την όψη σου δεν θα περιφρονήσει. μα όλοι τους θα σε δεχτούν που με θεά εσύ μοιάζεις. Αν πάλι θες περίμενε στο πατρικό μας σπίτι να πάμε και στη μάνα μας με το βαθύ ζωνάρι τα πούμε, στη Μετάνειρα με λεπτομέρειες όλα. Αν σε καλέσει λοιπόν αυτή μπες στο δικό μας σπίτι και ούτε πια για αλλονών τις κατοικιές να ψάχνεις. 164 Μες στο καλόχτιστο μέγαρο γυιός ακριβός βλασταίνει καλότυχο στερνό παιδί και πολυαγαπημένο. Αν τον ανάθρεφες εσύ μέχρι έφηβος να γένει ποιά από γυναίκες θηλυκές σένα δε θα ζηλέψει πού τόση θα χεις αμοιβή για την ανατροφή του;» 169 Έτσι είπε και συγκατένευσε με το κεφάλι εκείνη. Νερό γεμίσανε λοιπόν τ αστραφτερά κανάτια καμαρωτές τα σήκωσαν και γρήγορα εκοπιάσαν στον μέγα οίκο του πατρός, στη μάνα τους ετρέξαν τι είδαν και τι άκουσαν να της εξιστορήσουν. Εκείνη τότε ως έφτασαν ευθύς τους αναθέτει με απεριόριστο μισθό γοργά να την καλέσουν. 174 Σαν ελαφίνες που χυμούν της άνοιξης την ώρα 21 τριπτόλεμος, αυτός που οργώνει τρεις φορές το χωράφι του (όπως συμβουλεύει να κάνουν και ο Ησίοδος τους γεωργούς της Βοιωτίιας) καί οι λοιποί προεστοί των ελευσινίων βλ. και σημ. 29. Ο Τριπτόλεμος ειδικά θα θεωρηθεί ο κατ εξοχήν διδάσκαλος της γεωργικής τέχνης που έμαθε από την Δήμητρα, γυρίζοντας όλην την οικουμένη για να την μεταδώσει στους ανθρώπους. 10

11 σ ένα λιβάδι με τροφή την ψυχή τους να χορτάσουν ή σαν δαμάλες πιλάλησαν στ αμαξιτό το δρόμο των λεπτών ρούχων σηκώνοντας των ελκυστικών τις δίπλες κι οι χαίτες στους ώμους ολόγυρα σαν κρόκου ανθοί ανεμίζαν. Στη στράτα κοντά τη σπουδαία θεά ξανάβραν κει που αφήσαν και πάλι φύγαν για του πατρός τ αγαπημένα σπίτια. Εκείνη οπίσω ερχότανε με λύπη στην ψυχή της και καλυμμένη ολόκληρη απ την κορφή ως τα κάτω μαύρος πέπλος κυμάτιζε στα λυγερά της πόδια. 184 Μόλις κοπιάσανε λοιπόν στου θείου Κελεού τα σπίτια στην αίθουσα μπήκαν όπου στέκονταν η σεβαστή τους μάνα δίπλα στο στύλο της σκεπής της καλοκαμωμένης κρατώντας στην αγκάλη της τ αγόρι νιό βλαστάρι. Κοντά της τρέξαν και πάτησε το πόδι στο κατώφλι, η κεφαλή της άγγιξε του μελάθρου το ταβάνι τις θύρες επλημμύρισε η θεϊκή της λάμψη. Σέβας την άλλη πιάνει, ντροπή, από δέος πρασινίζει θρονί της φέρνει κινώντας την επάνω να καθίσει. Δεν έστεργε όμως η λαμπρόδωρη Δήμητρα καρπών ωριμάστρα στο λαμπερό πάνω θρονί να στρογγυλοκαθίσει μα σιωπηλή εκράταε χάμω τα ωραία της μάτια 195 μέχρι που η Ιάμβη η έμπιστη σκαμνί έφερε στέριο και πάνω του έστρωσε προβειά πού λαμπε σαν τ ασήμι. Αφού εκάθισε κει δα, τον πέπλο εμπρος, στα χέρια της εκράτει αμίλητη, περίλυπη, πολληώρα στο δίφρο εστέκει. Κανέναν δεν χαιρέταγε με λόγια ή με έργα αγέλαστη, ολονήστικη από τροφή και πόση να λειώνει έμεν απ τον καημό για τη μεσάτη κόρη μέχρι που με τα χωρατά η έμπιστη Ιάμβη και τα πολλά πειράγματα 22 έκανε να μειδιάσει την πάναγνη αφέντρα να γελά και διάθεση να φτιάσει και πάλι ξανά το πάθος της με τέτοια να μετριάσει. 206 Τότε η Μετάνειρα γιόμησε γλυκό κρασί την κούπα της το δωσε, μ αρνήθηκε εκείνη λέγοντάς της πώς δεν της επιτρέπεται οίνο ερυθρό να πίνει. Κριθάρι να φέρουν και νερό αφού το αναμείξουν 23 να της το δώσουν να το πιεί με δυόσμο αλεσμένο. Έτσι σαν τον ετοίμασε αυτή τον κυκεώνα 22 ο ύμνος δεν δίνει λεπτομέρεις για τα σκώμματα και χλεύη της Ιάμβης. 23 ο κυκεών δηλαδη το ανακατεμενο μείγμα αλευριού και νερού με τα πρόσθετά του, είναι βέβαια η πρώτη ύλη που μετα την επεξεργασία και το ψήσιμο στο πυρ (αναλογία με αυτό του Δημοφώντα) θα δώσει το πολύτιμο ψωμί 11

12 καθώς παράγγειλε η θεά της τον παρουσιάζει. Κι αφού η Δηώ τον δέχτηκεν η πολυτιμημένη σύμφωνα με τα έθιμα τα καθιερωμένα 213 η καλλίζωνη Μετάνειρα απέ τους λόγους τούτους πιάνει: «Χαίρε γυναίκα, που δεν νομίζω να ρχεσαι από γονιούς ανάξιους αλλ αντιθέτως από καλούς. Ταιριάζει δα στα μάτια σου σεμνότητα και χάρις σα να σουν απ τους βασιλείς το νόμο που κρατούνε. 24 Όσα δωρίζουν οι θεοί κι όταν μας φέρνουν λύπη σαν άνθρωποι υπομένουμε κάτω από την ανάγκη αφού πάνω στο σβέρκο μας ζυγός είναι πού στέκει. Μιας κι όμως έφτασες εδώ τα δικά μου θ αναλάβεις. Τούτο μου ανάθρεψε το γυιό, ανέλπιστο στερνοπαίδι πού οι αθάνατοι έδωκαν και μου ναι λατρεμένο. Αν τον μεγάλωνες εσύ μέχρι έφηβος να γένει καμια γυναίκα θηλυκιά που θα σε συναντούσε τα μιστά σου δε θα ζήλευε που τόσα θά χεις λάβει για την ανατροφή του» 224 Σ αυτήν η καλλιστέφανη η Δήμητρα τότε κάνει: «Γυναίκα και του λόγου σου χαρά μεγάλη να χεις και οι θεοί πολλά καλά να σου επιφυλάσσουν. Το γυιό σου πρόθυμα ως ζητάς πρόκειται ν αναλάβω δίχως πιστεύω πονηριές και μάγια παραμάνας κι ούτε μαντζούνια βέβαια εκείνον να πειράξουν. Σπουδαίο ξέρω αντίδοτο πιο δυνατό από πελέκι γνωρίζω και προφύλαξη τέλεια για το κακό μάτι. 25» Έτσι σαν είπε τό βαλε με τ αθάνατά της τα χέρια στον κόρφο τον ευωδιαστό κι εχάρη η ψυχή της μάνας. Στα μέγαρα έτρεφε λοιπόν του ανδρείου Κελεού το γυιόκα τον Δημοφώντα το λαμπρό που η καλλίζωνη Μετάνειρα τον εγέννα. 235 Μεγάλωνε όμοιος με θεό δίχως να τρώει στάρι ούτε και που εβύζαξε το μητρικό το γάλα μα η Δήμητρα τον άλειβε σα γυιό θεού μ αμβροσία. Γλυκά πάνω του φύσαγε βαστώντας τον στον κόρφο τη νύχτα όμως σαν δαυλό στο πυρ έκρυβε μέσα κρυφά απ τους προσφιλείς γονιούς που τό χαν μέγα θαύμα πώς έθαλλε και φούντωνε τέλειος θεός να μοιάζει. Αγέραστο θα τον έκαμνε κι αθάνατον εκείνη 24 οι θεμιστοπόλοι όπως και στη σημ από τις μαγγανείες 12

13 αν δεν την επαραμόνευε απ τον θάλαμο τον ευώδη μια νύχτα η καλλίζωνη Μετάνειρα μ αφροσύνη. Βάζει φωνή και χτύπαγε τα δύο τα μεριά της για το παιδί φοβούμενη στο νου πολύ εσκοτίσθη, ολοφυρόταν κι έλεγε κουβέντες που πετούσαν: 248 «Παιδί μου η ξένη, Δημοφών 26 σε μέγα πυρ σε κρύβει κι εμέ σε πόνο ελεεινό και θρήνο με βυθίζει.» Έτσι οδυρόταν λέγοντας κι άκουε των θεών η αρίστη η καλλιστέφανη Δήμητρα, μαζί της εχολώθη, τ ανέλπιστο πού γέννησε παιδί, το λατρευτό στο παλάτι μ αθάνατα χέρια απ το πυρ τραβά και χάμω τ απιθώνει. Πολύ οργισμένη στην καλλίζωνη Μετάνειρα απεκρίθη 256 «Απειροι ανθρώποι και χαζοί που την καλή ως έρθει ή κακή μοίρα δεν την νογάτε και συ απ την αφροσύνη σου τόσο πολύ εσκοτίσθης. Μάρτυράς μου ο όρκος των θεών τ αμείλικτο ύδωρ της Στύγας αθάνατο κι αγέραστο για όλες του τις μέρες θα κανα γω το λατρευτό τέκνο σου αεί τιμώντας. 262 Μα τώρα πια δε γίνεται χάρο ή δεινά να γλυτώσει. Άφθορη όμως για πάντα η τιμή στο γόνα μου ότι ανέβη θε να του μείνει και σ αγκαλιά δική μου ότι εκοιμήθη. Και στη δική του επέτειο σαν θα κυλούν τα χρόνια των ελευσίνιων τα παιδιά πόλεμο και σκληρή αμάχη μετάξυ τους θα προκαλούν στον άπαντα τον αιώνα. 27 Η Δήμητρα είμαι του λόγου μου η πολυτιμημένη που φέρνω στους αθάνατους και στους θνητούς ανθρώπους το πιο μεγάλο όφελος χαρά την πιο μεγάλη. 270 Εμπρός λοιπόν, σύμπας ο λαός μέγα ναό σε μένανε να χτίσει βωμό μπροστά, απ την πόλη εκτός και τα ψηλά τα τείχη πάνω απ την Καλλίχορη πηγή στο λόφο που δεσπόζει. Τις τελετές που η ίδια εγώ θε να σας υποδείξω μ ευλάβεια τηρώντας στο εξής το νου μου εξευμενίστε» Έτσι σαν είπε ανάστημα κι όψη η θεά αλλάζει τα γηρατειά αποδιώχνοντας την ομορφιά αναπνέει κι ο ευωδιαστός ο πέπλος της γλυκειάν οσμή σκορπάει. Φώτισε ως πέρα του αθάνατου θεάς κορμιού η λάμψη και τα ξανθά της τα μαλλιά σκεπάσανε τους ώμους φέγγος πλημμύρισε αστραπής το στέρεο παλάτι. 26 το όνομα σημαίνει Λάμψη του Δήμου, και η εμβάπτισή του στο πύρ, ανάλογη μ εκείνη του Αχιλλέα απ τη μάνα του Θέτιδα, πέραν του συμβολισμού της κάθαρσης και ενδυνάμωσης, μπορεί να μας παραπέμψει και στο καρβέλι του ψημένου ψωμιού 27 ο ύμνος αναφέρεται σε πολεμικούς αγώνες που τελούνταν στην περιοχή κάθε χρόνο προς τιμήν του Δημοφώντα και ονομάζονταν Βαλλητύς 13

14 Βγήκε απ το μέγαρο κι ευθύς, λύσαν τα γόνατα εκείνης. Ώρα πολλή έμενε άφωνη κι ούτε το στερνοπαίδι από το δάπεδο είχε το νου για να τ ανασηκώσει. Άκουσαν όμως οι αδερφές τη γοερή φωνή του κι απ τα καλοστρωμένα τους κρεβάτια πεταχτήκαν. Στα χέρια η μια πήρε το παιδί το κρυψε μες στον κόρφο φούντωσε η άλλη τη φωτιά λαφροπατώντας η τρίτη απ τον ευώδη θάλαμο τη μάνα σύρει να φέρει και στο παιδί πού έτρεμε ολόγυρα μαζευτήκαν. Όλο αγάπες κι αν το λουζαν, δε γλύκαινε η ψυχή του αφού αδέξιες το βάσταγαν τροφοί και παραμάνες. 292 Ολονυχτίς εκείνες τους τρέμοντας από φόβο την ένδοξη ικέτευαν θεά και μόλις η αυγή εφάνη στον ισχυρό τον Κελεό είπανε την αλήθεια καθώς η καλλιστέφανη Δήμητρα είχε προστάξει. Κι αυτός αφού συνάθροισε όλο το λαό από γύρω πλούσιο ναό στην καλλίκομη Δήμητρα βάνει να χτίσουν μα και βωμό στο ύψωμα πάνω που προεξέχει. 299 Ευθύς όλοι επείστηκαν στα λόγια του ως τ ακούσαν κι όπως αυτός επρόσταξε τον τοίχο οικοδομήσαν. Εψήλωνε έτσι ο ναός με της θεάς την ορμήνεια. Τελέψαν κι από πάνω τους τον κάματο σαν πετάξαν κίναε ο καθένας τους για το δικό του σπίτι. Η ξανθή 28 όμως Δήμητρα μακρυά απ όλους τους αθάνατους έμενε καθισμένη λειώνοντας στης βαθύζωνης της κόρης της τον πόθο. Κακή χρονιά κι ολέθρια στη γή την τροφοδότρα για τους ανθρώπους έκαμε στη γης δε φύτρωνε σπόρος αφού η καλλιστέφανη Δήμητρα τον κράταε κρυμμένο. Πολλά καμπύλα άροτρα μάταια στη γη σέρναν τα βόδια κι άσπρο κριθάρι άφθονο στο χώμα έπεφτε ασκόπως. 310 Μ άγριο θα χάλαγε έτσι λιμό των θνητών όλο το γένος θυσιών και δώρων την έξοχη τιμή θ αποστερούσε απ όσους τα ολύμπια τα δώματα κατέχουν αν δεν σκεφτότανε ο Ζευς στο νου δε μελετούσε και τη χρυσόφτερη Ίριδα 29 δεν έστελνε ευθύς να καλέσει τη Δήμητρα με τα ωραία μαλλιά κι αγαπημένη όψη. Το είπε και πειθάρχησε στο μαυρόνεφο γυιό του Κρόνου το Δία και το διάστημα η γοργόποδη διατρέχει και φθάνει στην ευωδιαστή της Ελευσίνας πόλη. 28 το χρώμα του ώριμου σταχυού 29 η γνωστή θεϊκή αγγελιοφόρος 14

15 Τη Δήμητρα τη μαυρόπεπλη 30 μες στο ναό απαντάει βγάζοντας προς αυτήν φωνή λόγια που πετούν της λέει: 321 «Δήμητρα ο Ζευς πατέρας σε καλεί τα αιώνια που γνωρίζει να ρθείς κοντά στα θεϊκά των αθανάτων γένη. Άϊντε, μη μένει ο λόγος μου άκαρπος που ρχεται απ το Δία.» Έτσι λοιπόν της έλεγε και την παρακινούσε χωρίς εκείνης τα μυαλά καθόλου να γυρίζει. Μετά απ αυτήν τους μάκαρες θεούς όλους αιώνιους στέλνει ο πατέρας εναλλάξ εκείνην να καλέσουν τάζοντας δώρα πάμπολλα κι από τα πιό ωραία κι όσες τιμές θα θελε αυτή στους αθανάτους να χει. 329 Κανείς τους όμως δε μπόραγε μυαλά να της αλλάξει ούτε και γνώμη αφού στην καρδιά ήτανε χολωμένη. Κουβέντα δε σήκωνε καμιά κι είπε ποτέ δε θ ανέβει στο μοσχομύριστον Όλυμπο, η γης καρπό δε θα δώσει πριν με τα μάτια της δεν δει την ομορφομάτα κόρη. 334 Μόλις αυτά ο βαρύχτυπος ακούει ο Ζευς παντεπόπτης στο Έρεβος τον χρυσόραβδο στέλνει Αργεϊφόντη 31 να ξελογιάσει με τις γλυκές κουβέντες του τον Άδη κι απ τα μαύρα τα σκοτάδια την πάναγνη Περσεφόνη στο φως να βγάλει, κοντά στους θεούς, να πάψει η οργή της μάνας σαν την ιδεί και μόνη της με τα δικά της μάτια. 340 Δεν τον παράκουσε ο Ερμής αλλά στης γης τα βάθη κατέβηκε με βιάση ευθύς μακρυά απ την Ολύμπια έδρα. Το βασιλιά συνάντησε πού τανε μες στον οίκο στην κλίνη του καθότανε πλάϊ στη σεμνή σύντροφό του 32 που από τον καημό της μάνας της πολύ στεναχωριόταν κι εκείνη πάλι από μακρυά για τα έργα θεών μακάριων κακά μηχανευόταν. 346 Κοντά εστάθη ο κρατερός και τού πε ο Αργεϊφόντης: «Άδη εσύ μαυρόχαιτε που στους νεκρούς βασιλεύεις ο Δίας πατέρας εμήνυσε τη σεβαστή Περσεφόνη να βγάλεις σ αυτούς απ το Έρεβος για να την δεί η μάνα στα μάτια της και τη χολή το φοβερό θυμό της προς τους αθάνατους θεούς τότε να καταπαύσει. Κι έχει στο νου με κακό βαρύ εκείνη ν αφανίσει τα γένη τα ανίσχυρα των χαμογενών ανθρώπων το σπόρο κρύβοντας στη γη 30 κυανόπεπλος, με μαύρο ή μπλέ βαθύ ή σκουρόχρωμο πέπλο 31 ο Ερμής, αφού εφόνευσε τον παντεπόπτη Άργο 32 παράκοιτις, παρακοιμώμενη 15

16 και καταργώντας τις τιμές έτσι των αθανάτων. Άγρια έχει την οργή και με θεούς δεν σμίγει μ απόμερα, στα ενδότερα του ευώδους ναού εκεί στέκει της Ελευσίνας τη λίθινη διαφεντεύοντας την πόλη.» 357 Έτσι είπε και με τα φρύδια του των κάτω άναξ ο Άδης μειδίασε κι υπάκουσε στου βασιλιά εντολή, του Δία κι αμέσως παρακίνησε τη συνετή Περσεφόνη: «Τράβα συ Περσεφόνη μου στη μαυροφόρα σου μάνα καλή καρδιά και διάθεση έχοντας μες στα στήθεια. Για τίποτα μην δυσθυμείς από άλλους πιο περίσια. Δε σου μαι δα στους αθάνατους συγκρέβατος ανάξιος του Δία του πατέρα σου αυτάδερφος γεννημένος. Όντας εδώ θα κυβερνάς όλα όσα ζουν και έρπουν μες στους αθάνατους τιμές μεγάλες θ αποχτήσεις κι αν σ αδικήσουν, παντοτεινά θα τιμωρούνται εκείνοι που με θυσίες την οργή δεν σου εξευμενίσουν φερόμενοι μ ευλάβεια άξια αφιερώνοντας δώρα.» 370 Έτσι είπε κι αναγάλιασε η συνετή Περσεφόνη κι ευθύς πάνω πετάχτηκε από χαρά μεγάλη. Όμως αυτός σπυρί ροδιού γλυκό της δίνει να φάει τραβώντας την παράμερα χωρίς αυτή να γνωρίζει ώστε κοντά στη σοβαρή τη μαυροπεπλοντυμένη για όλον πάντα τον καιρό τη Δήμητρα να μη μένει. Τότε λοιπόν ο Αιδωνεύς των πάμπολλων ο αφέντης τ αθάνατα ζεύγει άλογα μπρος στο χρυσό το άρμα. Στ όχημα ανέβηκεν αυτή, στου κρατερού Ερμή το πλάϊ που ηνία και μάστιγα πιάνοντας στ αγαπημένα χέρια έξω απ τα μέγαρα χύθηκε πρόθυμα τ άτια πετάξαν. 380 Μακρά πορεία διάνυσαν γοργά που ούτε και ο πόντος ή το νερό των ποταμών, χλοερές χαράδρες ή άκριες δεν σταματούσαν την ορμή των αθανάτων ίππων αλλά περνώντας τον βαθύ πάνω τους σκίζαν αιθέρα. Το φερε και σταμάτησε εκεί όπου εστεκόταν η καλλιστέφανη Δήμητρα μπρος στο ναό τον ευώδη. Μόλις τους είδε κι έτρεξε σα να τανε μαινάδα απ το βουνό όπου ορμά μες στο βαθύσκιο δάσος Κι απ τη δική της τη μεριά σαν είδε η Περσεφόνη τα ωραία μάτια της μητρός, τ άλογα και το άρμα πηδώντας ευθύς παράτησε κι έπεσε στο λαιμό της επάνω της εχύθηκε με ανοιγμένη αγκάλη. 33 που σημαίνει πως στον καιρό της τελικής σύνθεσης του Ύμνου οι διονυσιακές λατρείες είναι καθιερωμένες και σ όλους γνωστές 16

17 Κι η άλλη στα χέρια τη λατρευτή την κόρη ως εκράτει ξάφνου στο νου της έβαλε μην είναι κάποια απάτη και τρέμοντας ολόκληρη τις γλύκες καταπαύει κι αμέσως με τα λόγια της εκείνην εξετάζει: 393 «Μήπως παιδί μου μου φαγες όταν βρισκόσουν κάτω κάποια τροφή και δεν το λες; μαζι να βρούμε, πές το! Γιατί άν ως είχες ανέβηκες απ τον απαίσιο Άδη με μέ και το μαυρόνεφο θα την περνάς πατέρα το γυιό του Κρόνου, σ αθάνατους όλους συ τιμημένη. Αν όμως όχι, γυρνώντας ξανά μέσα στης γης τα βάθη θα κατοικείς μιαν εποχή από τις τρεις του χρόνου, 400 τις άλλες δυό πλάϊ σε με και σ άλλους αθανάτους. Σαν θάλλει η γης κάθε λογής ευωδιαστά του έαρος τα άνθη τότε και συ απ το πυκνό σκοτάδι θ ανεβαίνεις μεγάλο θαύμα στους θεούς και στους θνητούς ανθρώπους. Με τι δόλο όμως σε γέλασε ο κρατερός Πολυδέκτης;» 406 Τότε της αποκρίθηκεν η πάγκαλη Περσεφόνη: «Όλη σε σέ θα τηνε πω μάνα μου την αλήθεια. Σαν ο Ερμής ήρθε ταχύς σε μένα αγγελιαφόρος σωτήριος απ τον πατέρα μου Κρονίδη και τους άλλους τους ουράνιους απ το Έρεβος για να με βγάλει έξω και σαν με δεις στα μάτια σου να πάψεις τη χολή σου και τη σκληρή σου την οργή σ όλους τους αθανάτους, τότε πετάχτηκα και γω απ τη χαρά μου επάνω. Όμως αυτός γλυκειά τροφή μού δωσε κι άθελά μου σπυρί ροδιού εν αγνοία μου να φάω και με το ζόρι. 414 Πώς μ άρπαξεν πάλιν αυτός, με του Κρονίδη τη βαρειά πατέρα μου τη γνώμη και με τραβούσε, μ έφερνε κάτω απ της γης τα βάθη όλα ως ρωτάς θα σου τα πω και θα στα περιγράψω. Εμείς λοιπόν όλες μαζί στο λατρευτό λιβάδι η Λευκίππη μαζί και η Φαινώ, η Ηλέκτρα κι η Ιάνθη Μελίτη, Ιάχη, Ρόδεια καθώς κι η Καλλιρόη η Τύχη, η Μηλόβοσις κι η ροδαλή Ωκυρόη η Χρησηίς, η Ιάνειρα, η Ακάστη κι η Αδμήτη η Ροδόπη, η Πλουτώ, η Καλυψώ η ποθητή κι η Στύγα η Ουρανία κι η αγαπητή Γαλαξαύρα κι η Παλλάδα που μάχες φέρνει κι η Άρτεμις τα βέλη που τοξεύει 425 παίζαμε κι άνθη ποθητά κόβαμε με τα χέρια ανάκατα κρόκο τρυφερό, υάκινθο, αγαλλίδες μπουμπούκια ρόδων, ασπρόκρινα θάμα πούν να τα βλέπεις νάρκισσο που η γης η πλατειά φύτρωσε όμοιο με κρόκο. 17

18 Κι όπως τον έκοβα ολόχαρη άνοιξε η γης από κάτω. Πετάγεται έξω ο κρατερός άναξ ο πολυδέκτης και με τραβά κάτω απ τη γη με το χρυσό του άρμα, διόλου μου κι ας δεν ήθελα, μπήγω φωνή μεγάλη. Τήν πάσα αλήθεια σου λέω λοιπόν κι ας έχω στεναχώρια.» 434 Έτσι όλη μέρα έχοντας διάθεση ίδια κι οι δύο η μιά της άλλης την καρδιά και την ψυχή ζεσταίναν αγάπη δίνοντας πολλή τον πόνο απ το νού γιατρεύαν και μεταξύ τους τη χαρά εδίναν και επαίρναν. Τότε η λαμπροκεφαλόδετη σιμά τους ήρθε Εκάτη αυτή που αγάπησε πολύ της άγιας Δήμητρας την κόρη κι έγινε η άνασσα στο εξής βοηθός και οπαδός της. 441 Ομως ο Ζεύς που βαρειοχτυπά κι όλα τα βλέπει γύρω στέλνει σ αυτές την καλλίκομη τη Ρέα αγγελιαφόρο τη μάνα να φέρει τη μαυρόπεπλη κοντά στων θεών τα γένη τιμές να δώσει τάζοντας όσες κι αν θέλει εκείνη μες στους αθάνατους θεούς κι ακόμα συγκατανεύει όπως γυρνά κάθε χρονιά το ένα της το τρίτο στο σκότος μες στο ζοφερό να μένει πιά η κόρη και τ άλλα δυό στη μάνα σιμά στους άλλους αθανάτους. 448 Έτσι είπε κι η θεά δεν απείθησε στ αγγέλματα του Δία αμέσως εροβόλησε απ τις κορφές του Ολύμπου και από κει στο Ράριο κατέβηκε πεδίο 34 πού τανε κάποτε ο μαστός της γης ο ζωοδότης. Ζωογόνο όμως δεν έμενε μα χέρσο δίχως φύλλα με απόφαση της Δήμητρας πού κρυβε τ άσπρο στάρι αυτής της ομορφαστράγαλης, μόνο έμελλε πιο κάτω στάχυα ολόμακρα εκεί πιά η πεδιάδα να φυτρώσει και προχωρώντας η άνοιξη τα εύφορα χωράφια στάχυα να πλημμυρίσουνε μ αχυρόσκοινα δεμένα. 457 Εδώ σαν πρωτοπάτησε από τον άγονο αιθέρα μ αγάπη κοιταχτήκανε και κατευχαριστηθήκαν. Η λαμπροκεφαλόδετη Ρέα τότε της κάνει: «Έλα παιδί μου ο Ζευς σε καλεί, ο βαρύχτυπος παντεπόπτης νά ρθεις στα γένη των θεών, τάζει τιμές να σου δώσει όσες κι αν θες μες στους θεούς εσύ τους αθανάτους. Μάλιστα συγκατένευσε η κόρη σου κάθε χρόνο το ένα τρίτο να οικεί μες στο βαθύ σκοτάδι και τ άλλα δυό κοντά σε σέ και σ άλλους αθανάτους. Έτσι να γίνει δήλωσε αυτός κι ένευσε το κεφάλι. 34 από τον Ράρο, πατέρα του Τριπτολέμου, ο κάμπος της Ελευσίνας, η πρώτη γης, αφιερωμένη στη Δήμητρα, που σπάρθηκε και κάρπισε τα δημητριακά 18

19 Άντε παιδί μου υπάκουσε κι οργή τόση μην τού χεις του Κρονίωνα του μαυρόνεφου και γρήγορα σύ ν αυξήσεις τον τροφοδότη της ζωής καρπό για ολους τους ανθρώπους.» 470 Είπε, κι η καλλιστέφανη Δήμητρα δεν παρακούει κι ευθύς καρπό ξανάδωσε στα εύφορα χωράφια κι όλη με φύλλα εγέμισε κι άνθη η γης η μεγάλη. Στους σεβαστούς αυτή βασιλείς επήγε για να δείξει Τριπτόλεμο και Διοκλή που άλογα καβαλάει Εύμολπο τον πανίσχυρο Κελεό του λαού ηγέτη των ιερών τις τελετές και σ όλους να διδάξει Τριπτόλεμο, Πολύξεινο και Διοκλή συνάμα 478 τα ιερά της όργια 35 που ουδείς ν αποκαλύψει δεν κάνει ή να ερευνά ούτε να διαλαλήσει γιατί τη γλώσσα ανακρατεί κάποιο θεών μέγα σέβας. Μακάριος ο που τά δε αυτά από της γης τους ανθρώπους. Ο αμύητος πάλι στα ιερά κι ο αμέτοχος δεν έχει την ίδια μοίρα θνήσκοντας στη σκοτεινή τη μούχλα. Σαν όλα τους τα έμαθε απ τους θεούς η αρίστη κινήσαν για τον Όλυμπο των άλλων θεών την παρέα. Εκεί πια κάθουνται σιμά στον φιλοκέραυνο Δία άξιες τιμής και σεβασμού που όποιον πολυαγαπούνε απ τους ανθρώπους που γή πατούν είν τρισευτυχισμένος. Στ αρχοντικό του στέλνουν ευθύς τον Πλούτο για προστάτη που δίνει αυτός όλο το βιός εις τους θνητούς ανθρώπους. 490 Ελάτε πού χετε σεις το λαό της ευώδους Ελευσίνας την Πάρο την περίβρεχτη και τον πετρώδη Αντρώνα 36, αφέντρα Δηώ βασίλισσα λαμπρόκαρπη, καρποφόρα εσύ και η πεντάμορφη κόρη σου Περσεφόνη ευνοϊκές για την ωδή δώστε μου ευχάριστη ζήση κι εγώ εσάς θα θυμηθώ πάλι μ άλλο τραγούδι. 35 στους γυιούς του Κελεού και τους άλλους ελευσίνιους άρχοντες πρωτοδιδάσκει την απόκρυφη γνώση των Μυστηρίων κάνοντάς τους πρώτους μύστες της νέας θρησκείας. Οι απόγονοι του Ευμόλπου οι Ευμολπίδες διατήρησαν κληρονομικά εσαεί το προνόμιο των Ιεροφαντών. Η αναφορά στα ιερά όργια δείχνει πως η λατρεία αυτή είναι στερεά ριζωμένη την εποχή της τελικής σύνθεσης του Ύμνου. 36 αναφέρονται οι γνωστοί τόποι λατρειας της Δήμητρας και παραγωγής σιταριού: Ελευσίνα, Άνδρος, Πάρος 19

20 ΚΥΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Αθάνατοι ΔΗΜΗΤΗΡ ΔΗΩ : χρυσάωρ, αγλαόκαρπος, ωρηφόρος, αγλαόδωρος, κεδνή, άνασσα, πότνια και πότνα, πολυπότνια, τιμάοχος, αιδοίη, αγνή, ευστέφανος, καλλιστέφανος, κυανόπεπλος, ξανθή, ηύκομος, καλλίσφυρος. ΔΩΣ: πότνια μήτηρ. ΡΕΙΗ : ηύκομος, λιπαροκρήδεμνος. ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ ΠΕΡΣΕΦΟΝΕΙΑ: αγνή, δαΐφρων, τανύσφυρος, βαθύζωνος, καλυκώπις, περικαλλής, περίφρων. ΑΪΔΩΝΕΥΣ ΑΪΔΗΣ ΑΡΓΕΪΦΟΝΤΗΣ ΠΟΛΥΔΕΓΜΩΝ : άναξ, πολυσημάντωρ, πολυδέκτης, πολυώνυμος, στυγερός, κρατερός, κυανοχαίτης. ΈΡΕΒΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΖΕΥΣ : βαρύκτυπος, ευρύωψ, πολυδέκτης, Κρονίδης και Κρονίων, νεφεληγερέτας, κελαινεφεύς. ΊΡΙΣ : χρυσόπτερος. ΗΩΣ : φαινολίς. ΑΦΡΟΔΙΤΗ : φιλοστέφανος. ΕΚΑΤΗ : λιπαροκρήδεμνος. ΗΕΛΙΟΣ : Υπερίονος υιός, Υπεριονίδης. ΕΡΜΗΣ : χρυσόρραπις, κρατύς. κόρες ΩΚΕΑΝΟΥ : ΛΕΥΚΙΠΠΗ, ΦΑΙΝΩ, ΗΛΕΚΤΡΗ, ΙΑΝΘΗ, ΜΕΛΙΤΗ, ΙΑΧΗ, ΡΟΔΕΙΑ, ΚΑΛΛΙΡΟΗ, ΗΛΟΒΟΣΙΣ,ΤΥΧΗ, ΩΚΥΡΌΗ : καλυκώπις, ΧΡΥΣΗΙΣ, ΙΑΝΕΙΡΑ, ΑΚΑΤΗ, ΑΔΜΗΤΗ, ΡΟΔΟΠΗ, ΠΛΟΥΤΩ, ΚΑΛΥΨΩ : ιμερόεσσα, ΣΤΥΞ, ΟΥΡΑΝΙΗ, ΓΑΛΑΥΞΑΥΡΗ : ερατεινή, ΠΑΛΛΑΣ : εγρεμάχη, ΆΡΤΕΜΙΣ : ιοχέαιρα. Θνητοί (ελευσίνιοι) ΜΕΤΑΝΕΙΡΑ : βαθύζωνος, εύζωνος. ΔΗΜΟΦΟΩΝ ΙΑΜΒΗ ΚΕΛΕΟΣ : δαΐφρων, νημερτής, διοτρεφής, ηγήτωρ λαών. ΚΑΛΛΙΔΙΚΗ, ΚΛΕΙΣΙΔΙΚΗ, ΔΗΜΩ, ΚΑΛΛΙΘΟΗ (θυγατέρες Μετάνειρας και Κελεού). ΤΡΙΠΤΟΛΕΜΟΣ : πυκιμήδης. ΔΙΟΚΛΗΣ : πλήξιππος. ΕΥΜΟΛΠΟΣ : αμύμων. ΠΟΛΥΞΕΙΝΟΣ ΔΟΛΙΧΟΣ Τόποι ΌΛΥΜΠΟΣ : μακρός, θυώδης. ΟΥΛΥΜΠΟΥ ΚΑΡΗΝΑ. ΟΛΥΜΠΙΑ ΔΩΜΑΤΑ. ΕΛΕΥΣΙΣ : θυόεσσα, κραναόν πτολίεθρον. ΡΑΡΙΟΝ (πεδίον) ΠΑΡΘΕΝΙΟΝ (φρέαρ) 20

21 ΚΑΛΛΙΧΟΡΟΣ (πηγή) ΚΡΗΤΗ ΘΟΡΙΚΟΝ ΠΑΡΟΣ : αμφιρύτη. ΑΝΤΡΩΝ (Άνδρος) : πετρήεις. ΣΤΥΓΟΣ ύδωρ Η μετάφρασή μας εἶναι βασισμένη στο ἀρχαῖο κείμενο τῆς στερεότυπης ἔκδοσης τῆς Οξφόρδης ΗΟΜΕRI ΟΡΕRA τόμος V ὑπό Τh. W Allen. 4/2020 Γιάννης Τριτσιμπίδας 21