ΔΙΑΠΛΕΚΟΜΕΝΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ. ΜΕΤΑΝΑΣΤΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΠΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Transcript

1 ΕΜΠ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΙΙ μέτρο ΔΙΑΠΛΕΚΟΜΕΝΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ. ΜΕΤΑΝΑΣΤΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΠΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Επιστημονική Υπεύθυνη ΝΤΙΝΑ ΒΑΪΟΥ ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Αθήνα, Αύγουστος 2007

2 ΔΙΑΠΛΕΚΟΜΕΝΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ. ΜΕΤΑΝΑΣΤΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΠΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Αθήνα Επιστημονική υπεύθυνη: ΝΤΙΝΑ ΒΑΪΟΥ Επιμέλεια τεύχους: ΜΑΧΗ ΚΑΡΑΛΗ, ΚΙΚΗ ΓΡΕΒΙΑ Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: ΚΙΚΗ ΓΡΕΒΙΑ Οι φωτογραφίες από τις περιοχές της Κυψέλης και των Σεπολίων έχουν ληφθεί από τις ερευνήτριες στο χρονικό διάστημα της έρευνας. 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Μετανάστευση προς τις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις η ζήτηση για γυναικεία εργασία το άτυπο και η ελκυστικότητα της Νότιας Ευρώπης η εγκατάσταση μεταναστών/τριών στις πόλεις η θηλυκοποίηση της μετανάστευσης Η πόλη και οι γειτονιές της ως χώροι υποδοχής μεταναστών/ τριών θεωρήσεις της γειτονιάς χωρικές παράμετροι και η γειτονιά ως τόπος οι γείτονες και το ζήτημα της κοινωνικής ένταξης τοπική οικονομία μεταναστών Γυναίκες στους δρόμους της μετανάστευσης. Συγκροτώντας μια οπτική φύλου γυναίκες σε κίνηση; μετανάστριες στις γειτονιές της πόλης ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΔΟΧΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Το ζήτημα της ποσοτικής εκτίμησης Η ζήτηση για εργασία μεταναστριών οικιακή εργασία και εργασία φροντίδας πορνεία και trafficking Συνθήκες κατοικίας Διαπραγματεύσεις της ετερότητας Θεσμικές ρυθμίσεις και πολιτικές ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Από την οπτική της καθημερινής ζωής Η πόλη και οι μελέτες περίπτωσης κατανομή και τόποι κατοικίας των μεταναστών στην πόλη μελέτες περίπτωσης: Κυψέλη και Σεπόλια Βιογραφικές συνεντεύξεις γυναικών το παιχνίδι δύναμης εμπειρίες και αναπαραστάσεις η μνήμη και ο χώρος/τόπος η χρήση του μεθοδολογικού εργαλείου στο πεδίο της έρευνας

4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΝΟΜΕΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΙ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Αττική και Πολεοδομικό Συγκρότημα Πρωτευούσης: Δημογραφικές και κοινωνικές μεταβολές στη δεκαετία 1990 δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά κατανομή του πληθυσμού κατά φύλο και ηλικία φύλο και επίπεδο εκπαίδευσης κατάσταση απασχόλησης κατά φύλο Χωρο-κοινωνικές μεταβολές στο Δήμο Αθηναίων δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά κατανομή κατά φύλο, υπηκοότητα και ηλικία φύλο και επίπεδο εκπαίδευσης κατάσταση απασχόλησης κατά φύλο Γεωγραφίες της εγκατάστασης μεταναστευτικών ομάδων στο Δήμο Αθηναίων η συνολική εικόνα αλβανικός πληθυσμός πολωνικός πληθυσμός βουλγάρικος πληθυσμός μετανάστες από χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ μετανάστες από λοιπές χώρες της Ασίας μετανάστες από την Εγγύς Ανατολή αφρικάνικος πληθυσμός γενικά συμπεράσματα Μελέτες περίπτωσης: Κυψέλη και Σεπόλια A. ΚΥΨΕΛΗ οικιστική εξέλιξη δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά ο χαρακτήρας της γειτονιάς και η παρουσία των μεταναστών Β. ΣΕΠΟΛΙΑ οικιστική εξέλιξη δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά ο χαρακτήρας της γειτονιάς και η παρουσία των μεταναστών Η αγορά κατοικίας τιμές ενοικίασης και αγοράς κατοικίας προτιμήσεις των μεταναστών/τριών η στάση των ντόπιων ιδιοκτητών τύποι διαμερισμάτων στις νέες κατασκευές ενοικίαση-αγορά και φύλο ΜΕΤΑΝΑΣΤΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΤΟΠΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ Tόποι προέλευσης και διαδρομές γενέθλιος τόπος οικογένεια εκεί εκπαίδευση και απασχόληση διαδρομές και σχέδια μετανάστευσης διαδρομές στην Ελλάδα φτάνοντας στον τόπο εγκατάστασης η ζωή χωρίς χαρτιά εξοικείωση με τη γλώσσα κoιτάζοντας πίσω

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Αμειβόμενη εργασία το ιστορικό της απασχόλησης εδώ και η σημερινή εργασία χώροι και χρόνοι δουλειάς τα καθήκοντα ταύτιση ζωής και εργασίας: μετανάστριες που εργάζονται ως εσωτερικές αμοιβές και ασφάλιση αντιλήψεις για την αμειβόμενη εργασία και επαγγελματικές στρατηγικές Μη αμειβόμενη εργασία και φροντίδα της οικογένειας έμφυλοι καταμερισμοί εργασίας στάσεις απέναντι στην οικιακή εργασία η κρίση της μετανάστευσης και οι πρακτικές των ανδρών μητέρες- αρχηγοί οικογένειας από απόσταση Ελεύθερος χρόνος Η κατοικία, η γειτονιά, η πόλη...στις χώρες προέλευσης το πρώτο σπίτι/κατάλυμα στην Ελλάδα νοικιάζοντας σπίτι στην Κυψέλη και τα Σεπόλια αλλάζοντας τις χρήσεις των χώρων το ενοίκιο η ζωή στη γειτονιά... και η ζωή στην πόλη Εργοδότριες μεταναστριών οικιακών βοηθών και βοηθών φροντίδας η συνάντηση: ο τόπος, ο χρόνος, η ατμόσφαιρα η ανάγκη για βοήθεια στο σπίτι βοηθός φροντίδας μικρών παιδιών ή/και ηλικιωμένων προσώπων οικιακή βοηθός η επιλογή μιας μετανάστριας ο χώρος συνάντησης εργοδοτριών-εργαζομένων η κατοικία και η σχέση των εργοδοτριών με τη γειτονιά Οι σχέσεις εργαζομένων και ντόπιων εργοδοτριών ΧΩΡΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Για την οικιακή εργασία Στις γειτονιές της πόλης Επαναδιαπραγματεύσεις των έμφυλων σχέσεων ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Π.1 Απογραφικό Δελτίο Χρήσεων Π.2 Οδηγοί Συνέντευξης Π.3 Αττική και ΠΣΠ: Πληθυσμιακές μεταβολές ανά δήμο και κοινότητα, Π.4 Χώρες προέλευσης των μεταναστριών ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 209 5

6 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ 1. Μέλη ΔΕΠ Βαΐου Ντίνα, πολεοδόμος, καθηγήτρια ΕΜΠ, επιστ. υπεύθυνη Καραλή Μάχη, αρχιτέκτων, καθηγήτρια ΕΜΠ Μονεμβασίτου Αλέκα, αρχιτέκτων, καθηγήτρια ΕΜΠ Παπαϊωάννου Αγνή, αρχιτέκτων, επικ. καθηγήτρια ΕΜΠ Φωτίου Θεανώ, αρχιτέκτων-γεωγράφος, καθηγήτρια ΕΜΠ 2. Έμπειρες ερευνήτριες Άννα Μπαχαροπούλου, κοινωνιολόγος Φωτεινή Τούντα, Δρ πολεοδόμος 3. Νέες ερευνήτριες/-τές Βαρουχάκη Ελευθερία, αρχιτέκτων Γκουτίδη Άννα, διοίκηση επιχειρήσεων Καλαντίδης Άρης, Υ/Δ του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας Καλατζή Σοφία, Υ/Δ του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας Κεφαλέα Ρεβέκκα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Λαφαζάνη Όλγα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Λυκογιάννη Σταυρούλα, Δρ πολεοδόμος Μαρνελάκης Γιώργος, Υ/Δ του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας Μπαλαφούτα Ντιάνα, αρχιτέκτων-ηλεκτρολόγος μηχανικός Παναγούλη Ελένη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Παπασημάκη Κατερίνα, Υ/Δ του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας Χατζηβασιλείου Σαλώμη, Υ/Δ του Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας 4. Βοηθοί έρευνας Λιόλιου Βάσω, φοιτήτρια αρχιτεκτονικής Πρέντου Πωλίνα, φοιτήτρια αρχιτεκτονικής Τσατσάκης Γιάννης, αρχιτέκτων 5. Σύμβουλος Anthias Floya, καθηγήτρια κοινωνιολογίας 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η παρούσα Εκθεση αποτελεί το τελικό προϊόν της έρευνας που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΠΕΑΕΚ «ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΙΙ» (μέτρο 4.2.1), από ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ και έχει τίτλο: Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας Η έρευνα έχει ενταχθεί στο Ιδρυματικό Έργο 'Φύλο- Πυθαγόρας ΙΙ. Ενίσχυση ερευνητικών ομάδων στο Ε.Μ.Π.' (κωδικός 68881). Στην πορεία εκπόνησης της έρευνας, κατατέθηκαν δύο ετήσιες εκθέσεις προόδου (αρ. πρωτ. 9402/ και 78/ αντίστοιχα της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η έρευνα αφορά στη διερεύνηση, από την οπτική του φύλου, των μεταβολών που συμβαίνουν σε κεντρικές γειτονιές της Αθήνας λόγω της μαζικής εγκατάστασης μεταναστριών/τών από τα μέσα της δεκαετίας Το ερώτημα αυτό προσεγγίζεται μέσα από την καθημερινότητα και τη διαπλοκή των διαφορετικών 'καθημερινοτήτων' μεταναστριών και ντόπιων γυναικών, που έρχονται σε επαφή μέσω της σχέσης εργαζόμενης-εργοδότριας στην οικιακή εργασία και εργασία φροντίδας. Η πρωτοτυπία της έρευνας έγκειται στη σύνθεση των τριών προσεγγίσεων που προτείνει, οι οποίες έχουν μελετηθεί είτε ξεχωριστά, είτε σε συνδυασμούς ανά δύο: φύλου, μετανάστευσης και (αστικού) χώρου. Σύμφωνα με την εγκεκριμένη πρόταση, οι στόχοι της έρευνας οριοθετούνται ως εξής: Διερεύνηση των χωρο-κοινωνικών μεταβολών στον αστικό χώρο σε κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, ως συνέπεια της εγκατάστασης μεταναστών/τριών. Στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται ερωτήματα σχετικά με τους λόγους επιλογής συγκεκριμένων περιοχών και κατοικιών, οι μεταβολές στην ιδιωτική και συλλογική κατανάλωση στις περιοχές αυτές (δημιουργία νέων ή αλλαγή του χαρακτήρα υφιστάμενων λειτουργιών εμπορίου και αναψυχής, χρήση των κοινωνικών υποδομών, εξελίξεις στην αγορά κατοικίας, επεμβάσεις στο χώρο κατοικίας,...), οι χρήσεις του δημόσιου χώρου, οι (επανα)προσδιορισμοί της γειτονιάς. Διερεύνηση των αλλαγών στην καθημερινή ζωή ντόπιων γυναικών και μεταναστριών, των οποίων οι καθημερινότητες διαπλέκονται (και) μέσα από τη χρήση του αστικού χώρου και τη συχνά προσωπική σχέση εργοδότριας-εργαζόμενης, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν στοιχείο της συγκρότησης του αστικού χώρου. Εδώ εξετάζονται ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τους τρόπους ένταξης των μεταναστριών στην αγορά εργασίας (πώς και πού βρίσκουν εργασία, με ποιούς όρους,...), τους συνδυασμούς απασχόλησης και οικογενειακής φροντίδας των ντόπιων γυναικών, τις σχέσεις μεταξύ γυναικών που διαμορφώνονται (και) μέσα από την απασχόληση μεταναστριών, τις συνθήκες και τους όρους πρόσβασης στον ελεύθερο χρόνο και τη ζωή της πόλης μεταναστριών και ντόπιων γυναικών. Διερεύνηση των έμφυλων σχέσεων και των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων που συγκροτούνται μέσα από την πιο πάνω σχέση, εκφράζονται στην πόλη και επαναπροσδιορίζουν τις σημασίες, τις χρήσεις και τις λειτουργίες του χώρου σε διαφορετικές κλίμακες. Στο πλαίσιο αυτό διερευνώνται ερωτήματα που αφορούν τα πρότυπα, τις συμπεριφορές και τις σχέσεις που συγκροτούνται, υιοθετούνται, μεταβάλλονται, προσαρμόζονται αμοιβαία μέσα από τη σχέση ντόπιων μεταναστριών, τους καταμερισμούς εργασίας κατά φύλο και μεταξύ γυναικών στα αντίστοιχα νοικοκυριά. Για την προσέγγιση των στόχων αυτών χρησιμοποιούνται ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι έρευνας που αντιστοιχούν σε τρεις παράλληλες διερευνήσεις: Η πρώτη αφορά σε βιβλιογραφική επισκόπηση του ερευνητικού πεδίου, με κύριο άξονα τη σημασία του χώρου στις μεταβολές των πρόσφατων μεταναστευτικών ρευμάτων. Στόχος είναι η τροφοδότηση του θεωρητικού προβληματισμού της ερευνητικής ομάδας και η ένταξη της έρευνας σε μία ευρωπαϊκή προσπάθεια κατανόησης του μεταναστευτικού φαινομένου από την οπτική του φύλου. Η επισκόπηση συμπληρώνεται από την παρουσίαση της σημαντικής πλέον ερευνητικής παραγωγής στην Ελλάδα, καθώς μεταβάλλεται από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστριών και μεταναστών. Η δεύτερη διερεύνηση αφορά στη λεπτομερή μελέτη των χωρικών κατανομών της εγκατάστασης μεταναστευτικών ομάδων στην Αθήνα και περιλαμβάνει (α) επεξεργασίες των στοιχείων από τις απογραφές πληθυσμού-κατοικιών σε τρία χωρικά επίπεδα, Πολεοδομικό Συγκρότημα, Δήμο Αθηναίων, γειτονιές και (β) λεπτομερή έρευνα πεδίου σε δύο γειτονιές, την Κυψέλη και τα Σεπόλια. Στόχος είναι η κατανόηση του πεδίου και η ανάδειξη των μεταβολών που συναρτώνται με την εγκατάσταση μεταναστών/τριών από τα μέσα της δεκαετίας Τέλος, η τρίτη διερεύνηση εστιάζει στις διαπλεκόμενες καθημερινότητες των μεταναστριών και ντόπιων γυναικών στην πόλη, όπως αυτές αναδεικνύονται μέσα από την ανάλυση των βιογραφικών συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν με δύο ομάδες μεταναστριών, από την Αλβανία και τη Βουλγαρία, και με εργοδότριές τους. Από το υλικό των συνεντεύξεων 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 8ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 8 συγκροτείται μια άλλη εικόνα των χωρο-κοινωνικών μεταβολών στις γειτονιές της πόλης, από την οπτική των γυναικών-χρηστών του αστικού χώρου και με βάση τις προτεραιότητες και ανάγκες που αυτές διατυπώνουν. Επιπλέον: (α) Οι συνεντεύξεις με διάφορες ομάδες προνομιακών πληροφορητών, που προηγήθηκαν ή/ και πραγματοποιήθηκαν παράλληλα με τις τρεις πιο πάνω διερευνήσεις, συνέβαλαν στη διατύπωση ή οριστικοποίηση ερωτημάτων της έρευνας, βοήθησαν, σε συνδυασμό με γραπτές πηγές, στη συγκρότηση μιας εικόνας για την ιστορία ανάπτυξης των δύο μελετώμενων γειτονιών και ανέδειξαν σημαντικές πλευρές της σημερινής λειτουργίας τους. (β) Τέλος, η συνοπτική αναφορά στις δύο χώρες προέλευση των μεταναστριών που προσέγγισε η έρευνα βοήθησε στην καλύτερη κατανόηση των λόγων και των διαδρομών της μετανάστευσης που ανέδειξαν οι συνεντεύξεις. Οι παράλληλες διερευνήσεις παρουσιάζονται ως τέτοιες στα κεφάλαια 2, 3, 5 και 6, ενώ στο κεφάλαιο 7 επιχειρείται η σύνθεση των ευρημάτων, με άξονα την πόλη και την καθημερινή ζωή στις γειτονιές της.

9 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος, τρία κεντρικά ζητήματα απασχολούν την έρευνα: η πόλη/ο αστικός χώρος και οι μεταβολές του. η μετανάστευση προς τις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις και την Αθήνα η οπτική του φύλου στη διερεύνηση αυτών των ζητημάτων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται παρουσίαση και σχολιασμός ελληνικής και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας, με βάση θεματικές ενότητες/ζητήματα που συμβάλλουν στη διερεύνηση των ερωτημάτων της έρευνας. Η εργασία αυτή τροφοδοτεί την ανάπτυξη του θεωρητικού προβληματισμού της ερευνητικής ομάδας και καθοδηγείται από αυτόν. Παράλληλα, συμβάλλει στην τοποθέτηση της συγκεκριμένης έρευνας σε έναν ευρωπαϊκό ερευνητικό χώρο, όπου επιχειρείται η κατανόηση της μετανάστευσης μέσα από έμφυλες οπτικές. 2.1 Μετανάστευση προς τις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης, και η Ελλάδα, έχουν αποτελέσει τόπους διαφόρων ειδών μετανάστευσης καθ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Η αλλαγή, κυρίως μετά το 1989, από χώρες προέλευσης σε χώρες προορισμού μεταναστών, βρήκε τις νοτιοευρωπαϊκές κοινωνίες και την επίσημη πολιτική αρχικά απροετοίμαστες. Συνέπεσε όμως με μια ανερχόμενη, σε κάποιους τομείς, ζήτηση ευέλικτης εργασίας, ως αποτέλεσμα εσωτερικών ή γενικότερων αναδιαρθρώσεων. Έτσι, πολλοί ερευνητές και ερευνήτριες μιλούν για ένα Νοτιοευρωπαϊκό ή Μεσογειακό μοντέλλο μετανάστευσης (βλ. πχ Bettio et al 2006, Tastsoglou, Hadjikonstanti 2003). Οι διαφορές μεταξύ χωρών και περιοχών είναι σημαντικές και η σύνθετη γεωγραφία μετακινήσεων και εγκατάστασης δεν μπορεί να αποδοθεί με έναν απλό διαχωρισμό Βορρά-Νότου. Όμως υπάρχουν σημαντικά ζητήματα κοινά στις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις, τα οποία διαφοροποιούν τις πρόσφατες μεταναστευτικές ροές από παλαιότερες προς το Βορρά και δημιουργούν διαφορετικά περιβάλλοντα για μεταναστευτική εγκατάσταση. Ορισμένα από τα ζητήματα αυτά, που εντοπίζει η ογκώδης, και συνεχώς αυξανόμενη, σχετική βιβλιογραφία, παρουσιάζονται συνοπτικά στη συνέχεια: το ατυπο, οι πόλεις ως προορισμός μεταναστευτικών ρευμάτων, η θηλυκοποίηση της μετανάστευσης. η ζήτηση για γυναικεία εργασία Η αθρόα μετανάστευση γυναικών προς τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, από το τέλος της δεκαετίας 1970 και ιδιαίτερα μετά το 1989, συνδέεται με δημογραφικές και οικονομικές αλλαγές στις χώρες αυτές, αλλαγές οι οποίες διαμορφώνουν σημαντική ζήτηση για γυναικεία εργασία και ταυτόχρονα αναδεικνύουν το φύλο ως κεντρική συνιστώσα για την ανάλυση και ερμηνεία των φαινομένων. Η πτώση της γεννητικότητας και το αυξανόμενο προσδόκιμο ζωής οδήγησαν σταδιακά σε ένα γηρασμένο πληθυσμό, όπου η ανάγκη για φροντίδα της οικογένειας, και των ηλικιωμένων ειδικότερα, έχει αποκτήσει σημαντικές διαστάσεις. Παράλληλα, οι ντόπιες γυναίκες μπαίνουν στην αμειβόμενη εργασία με όλο και πιο γρήγορους ρυθμούς, καλύπτοντας σε μικρό χρονικό διάστημα την απόσταση που χώριζε, με εξαίρεση την Πορτογαλία, το ποσοστό συμμετοχής τους στον ενεργό πληθυσμό από το μέσο όρο της ΕΕ15. Στο πλαίσιο αυτό, η φροντίδα και μεγάλο μέρος της οικιακής εργασίας, δεν μπορεί να διευθετηθεί στο πλαίσιο της οικογένειας από τις ντόπιες γυναίκες, οδηγώντας έτσι σε νέους καταμερισμούς και δυναμικές μεταξύ οικογένειας, αγοράς και κράτους (Bettio, Plantenga 2004). Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία, και λιγότερο η Πορτογαλία, αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κράτους πρόνοιας όπου οι υπηρεσίες φροντίδας παρέχονται σχεδόν αποκλειστικά από την οικογένεια. Η εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα είναι περιορισμένη, ενώ το κράτος αποτελεί φορέα φροντίδας της ύστατης στιγμής, όπως τον αποκαλούν η F. Bettio et al (2006: 272), του οποίου η συμβολή είναι κυρίως χρηματική (επιδόματα, συντάξεις κλπ), ενώ οι υπηρεσίες πολύ περιορισμένες. Διαμορφώνεται έτσι ένα χρόνιο έλλειμμα στον τομέα της φροντίδας, το οποίο έχει αρχίσει να καλύπτεται τις τελευταίες δεκαετίες από μεγάλους αριθμούς μεταναστριών, από την Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, αλλά και χώρες του Τρίτου Κόσμου1. Η οικονομική χειραφέτηση των ντόπιων γυναικών και των μεταναστριών διαμορφώνουν μια νέα δυναμική και ένα νέο πρότυπο φροντίδας, στο πλαίσιο πάντα της οικογένειας, όπου οι διευθετήσεις γίνονται και πάλι μεταξύ γυναικών, μεταναστριών και ντόπιων (Morini 2001). Οι μετανάστριες καλύπτουν λοιπόν ανάγκες φροντίδας που δεν καλύπτονταν με άλλους τρόπους, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη συνέχεια ενός μοντέλου που στηρίζεται στην οικογένεια. Η διάσταση της εξατομικευμένης φροντίδας είναι ιδιαίτερα σημαντική, όταν οι υπηρεσίες φροντίδας αφορούν παιδιά, ηλικιωμένους και άτομα με ειδικές ανάγκες -μέλη δηλαδή που μέχρι τώρα τα φρόντιζαν οι γυναίκες της οικογένειας. Καθώς η 1. Π.χ. από πρώην αποικίες της Πορτογαλίας, από τη Λατινική Αμερική προς την Ισπανία, από την Αφρική στην Ιταλία. 9

10 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 εγκατάλειψη ενός ηλικιωμένου σε οίκο ευγηρίας ή η πολύωρη παραμονή ενός μικρού παιδιού σε παιδικό σταθμό αντιμετωπίζεται ακόμη ως στίγμα, η παρουσία μιας άλλης γυναίκας, μετανάστριας, στο σπίτι και η ανάληψη αυτών των καθηκόντων αμβλύνει τις πιέσεις των ντόπιων γυναικών και, σε ορισμένες περιπτώσεις, θεωρείται πιο αποδεκτή διευθέτηση σε σχέση με τις ανεπάρκειες της δημόσιας παροχής κοινωνικών υπηρεσιών (Bettio et al 2006). Η εργασία των μεταναστριών προσφέρεται σε τιμές που την κάνουν προσιτή ακόμη και σε νοικοκυριά χαμηλότερων εισοδημάτων, η δε αθρόα προσφορά της συμβάλλει στην αύξηση της ζήτησης, η οποία επεκτείνεται και σε άλλους τομείς, και υπογραμμίζει τις έμφυλες διαστάσεις στο Νοτιοευρωπαϊκό μοντέλλο μετανάστευσης. το άτυπο και η ελκυστικότητα της Νότιας Ευρώπης Η ελκυστικότητα της Νότιας Ευρώπης έχει αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες, μεταξύ των οποίων η διαπερατότητα των συνόρων (το οποίο για την Ελλάδα είναι πολύ ισχυρό), τα απομεινάρια αποικιοκρατικών επιρροών, ο περιορισμένος αστυνομικός έλεγχος στο εσωτερικό, οι ευκαιρίες για εύρεση εργασίας σε μια μεγάλη άτυπη οικονομία (Reyneri, 1998a, Quassoli 1999)2. Πολλές έρευνες και επίσημες αναφορές έχουν υποστηρίξει ότι η εισροή μεταναστριών/ών έχει ενισχύσει τις άτυπες οικονομίες/τομείς/δραστηριότητες ή, τουλάχιστον, έχει συμβάλλει στην αναπαραγωγή τους. Στις περιπτώσεις αυτές, οι μετανάστριες/ες εμφανίζονται να αντικαθιστούν ντόπιες/ους εργαζόμενες/ους σε πολλούς τομείς απασχόλησης, συγκεκριμένα σε βαρειές χειρωνακτικές εργασίες, στις κατασκευές και στις υπηρεσίες χαμηλότερου επιπέδου, όπως η καθαριότητα και οι οικιακές υπηρεσίες. Οι μετανάστριες/ες έλκονται από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης, υποθέτοντας ότι είναι εύκολο να ενταχθεί κανείς στην αγορά εργασίας και να επιβιώσει στην καθημερινή ζωή, έστω και χωρίς άδεια παραμονής και εργασίας. Επιπλέον, υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη προσδοκία ότι, αργά ή γρήγορα, μπορεί κάπως να διευθετηθεί το ζήτημα της 'νομιμοποίησης' (βλ. Reyneri, 1998b για την Ιταλία, Martinez Veiga, 1998 για την Ισπανία, Grammatikopoulou, 1998 για την Ελλάδα). Οι ευκαιρίες εργασίας και οι αποδοχές ποικίλουν μεταξύ των χωρών, αλλά εξίσου ποικίλλει και η ευκολία διάσχισης των συνόρων ή η αυστηρότητα των ελέγχων στο εσωτερικό και οι πιθανές απελάσεις. Επίσης είναι σημαντικές οι αλλαγές απόψεων πάνω στο ζήτημα αυτό διαχρονικά (βλ. και κεφ.3.2 και 6). Οι άτυπες δραστηριότητες είναι ένα σημαντικό ιστορικό χαρακτηριστικό των Νοτιοευρωπαϊκών οικονομιών και κοινωνιών, μέσω του οποίου μεγάλες κοινωνικές ομάδες έχουν βρει τρόπους ενσωμάτωσης όχι μόνο στην αγορά εργασίας, αλλά και σε ευρύτερους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, μεταξύ των οποίων η απόκτηση κατοικίας, η εκμετάλλευση περιουσίας, οι τρόποι φορο-αποφυγής και παράκαμψης γραφειοκρατικών διαδικασιών, η εξασφάλιση υπηρεσιών φροντίδας για παιδιά, ασθενείς, άτομα ηλικιωμένα και με αναπηρίες. Εν ολίγοις, το άτυπο έχει κεντρική θέση στην ανάπτυξη μιας συγκεκριμένης τεχνογνωσίας επιβίωσης, που νομιμοποίησε, μεταξύ άλλων, την περιορισμένη και μερικές φορές αμφιλεγόμενη ανάμειξη του κράτους, η οποία συνδέεται άμεσα και με τις περιορισμένες προσδοκίες των πολιτών από, ή και δυσπιστία προς, το κράτος (Vaiou 2003a). Επομένως, οι άτυπες δραστηριότητες και πρακτικές δεν είναι σημάδι υπανάπτυξης, δεν τοποθετούνται στο επίπεδο της κοινωνικής ανομίας και δεν αφορούν αποκλειστικά τους μετανάστες και τις μετανάστριες, αλλά μάλλον απολαμβάνουν ευρεία κοινωνική αποδοχή. Έτσι, θα πρέπει να εξεταστούν ως αιτία ή παράμετρος έλξης, παρά ως αποτέλεσμα των νέων μεταναστευτικών ροών, και να διερευνηθεί ο ρόλος τους στις διαδικασίες κοινωνικής ένταξης (βλ. επίσης Reyneri, 1998a&b). Το άτυπο μπορεί να λειτουργεί θετικά στην αρχή, ως ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο είναι εφικτή η εξασφάλιση εισοδήματος και η επιβίωση. Δεν είναι όμως εξίσου θετικό μακροπρόθεσμα, καθώς συμβάλλει στην αναπαραγωγή συνθηκών και διαδρομών παρανομίας. Όμως οι περιορισμένες ευκαιρίες εργασίας εκτός του άτυπου τομέα δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια επιλογών. η εγκατάσταση μεταναστών/τριών στις πόλεις Οι μεταβαλλόμενες μεταναστευτικές ροές και τα πολλαπλά χαρακτηριστικά διαφορετικών ομάδων, τόσο ως προς το φύλο και την οικογενειακή κατάσταση, όσο και ως προς τους τρόπους ένταξης/ ενσωμάτωσης στις χώρες προορισμού, έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας σε διαφορετικούς κλάδους και επιστημονικές περιοχές3. Αυτό που έχει συζητηθεί λιγότερο, όμως, είναι οι χωρικές πλευρές των σύγχρονων μεταναστεύσεων και πιο συγκεκριμένα οι βαθιές επιπτώσεις τους στις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις, όπου μεγάλος αριθμός μεταναστριών/ών επιχειρούν να εγκατασταθούν Το άτυπο είναι ένας όρος-ομπρέλλα που μερικές φορές οδηγεί σε σύγχυση, στο επίπεδο της θεωρίας και της πολιτικής. Ακολουθούμενο από τους όρους οικονομία, τομέας ή δραστηριότητες, χρησιμοποιείται για να περιγράψει διαφορετικά φαινόμενα. Σε αυτό το κείμενο ο όρος άτυπες δραστηριότητες χρησιμοποιείται ως αναφορά σε οικονομικές δραστηριότητες, ο όρος άτυπες διευθετήσεις χρησιμοποιείται ως αναφορά σε κοινωνικές πρακτικές και το άτυπο χρησιμοποιείται ως γενική αναφορά σε νόμιμες και/ή παράνομες δραστηριότητες και πρακτικές που έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά: παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες για την αγορά, δεν είναι επίσημα καταγεγραμμένες (στο σύνολό τους ή μέρος από αυτές), απορροφούν χαμηλά αμειβόμενη εργασία, κυρίως γυναίκες, μειονότητες και μετανάστριες/ες, αποφεύγουν τον έλεγχο του κράτους. Για μια λεπτομερή συζήτηση, βλ. Βαΐου, Χατζημιχάλης, Βλ. μεταξύ πολλών, King, Lazaridis, Tsardanidis 2000 και τα αφιερώματα των περιοδικών Journal of Ethnic and Migration Studies, 2000, 24:2, South European Society and Politics,1998, 3:1, Studi Emigrazione, 2000, 139.

11 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Η σχετικά λιγοστή βιβλιογραφία για τις συνέπειες της εγκατάστασης μεταναστριών/ών στις πόλεις τονίζει κυρίως το διαχωρισμό και τη χωρική περιθωριοποίησή τους (βλ. για παράδειγμα, Malheiros 2000, Iosifidis, King 1998, Ψημμένος 1995). Σε πολλές περιπτώσεις τα επιχειρήματα αντλούνται από τις Βορειοευρωπαϊκές πόλεις, για τις οποίες υπάρχουν πολύ περισσότερα στοιχεία, τόσο για παλαιότερες όσο και για πιο πρόσφατες μεταναστεύσεις. Η μεταφορά των μοντέλων είναι συζητήσιμη καθεαυτή, αφού τα πρότυπα εγκατάστασης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις συγκεκριμένες ιστορίες αστικής ανάπτυξης και τους τρόπους διοίκησης των πόλεων και των αντίστοιχων χωρών. Ανεξάρτητα όμως από αυτή τη γενική παρατήρηση, η εγκατάσταση μεταναστριών/ ών στις νοτιοευρωπαϊκές πόλεις δεν φαίνεται να επιβεβαιώνει μια απλή γεωγραφία διαχωρισμού κέντρου-αστικών περιφερειών. H ανάπτυξη του αστικού χώρου στις πόλεις του ευρωπαϊκού Νότου έχει ακολουθήσει, όπως είναι γνωστό, διαφορετικές τροχιές από τα βορειοευρωπαϊκά πρότυπα (βλ. Leontidou 1989). Αυτό που κυριαρχεί σε πολλές περιοχές της Νότιας Ευρώπης μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο είναι μια σειρά από διαδικασίες προσθετικής ανάπτυξης πόλεων και γειτονιών, όπου η επίδραση του κεντρικού πολεοδομικού σχεδιασμού είναι αισθητά μειωμένη ως και, σε πολλές περιπτώσεις, ανύπαρκτη. Οι διαδικασίες αυτές έχουν οδηγήσει σε γειτονιές με φτωχό κοινωνικό εξοπλισμό και έλλειψη υποδομών. Ταυτόχρονα όμως έχουν συμβάλει στην ομαλή ένταξη των κατοίκων στη ζωή της πόλης και σε ένα είδος ομοιογένειας στον αστικό χώρο, που συνδέεται με την αποφυγή έντονων κοινωνικών διαιρέσεων και συγκρούσεων. Αυτός είναι ο κατ εξοχήν χώρος υποδοχής των μετά-το-1989 μεταναστευτικών ρευμάτων. Οι μετανάστες/τριες στις πόλεις του ευρωπαϊκού Νότου φτάνουν αριθμούς και τυπολογίες εγκατάστασης που οδηγούν σε σημαντικούς κοινωνικο-οικονομικούς, χωρικούς και πολιτισμικούς μετασχηματισμούς και έχουν επιπτώσεις στους τρόπους με τους οποίους διερευνάται η συγκρότηση και εξέλιξη του αστικού χώρου. Οι περισσότεροι/ες δεν φαίνεται να εγκαθίσταται σε ιδιαίτερες ή απομονωμένες από το κέντρο περιοχές, αλλά μάλλον σε περιοχές με σύνθετη κοινωνική σύνθεση, κατά προτίμηση στο κέντρο της πόλης και στην άμεση περίμετρό του. Χώροι σε αχρησία, εγκαταλειμμένοι ή κενοί, μέσω της εγκατάστασης των μεταναστών/ τριών, επανεντάσσονται στην αστική ζωή και διαμορφώνουν νέες αστικές πραγματικότητες4. Η γρήγορη σχετικά βελτίωση των συνθηκών κατοικίας αποτελεί σημαντική παράμετρο κοινωνικής ένταξης, που έχει οδηγήσει ορισμένους ερευνητές να υποστηρίξουν ότι η ένταξη στην πόλη λαμβάνει χώρα πριν από την ένταξη στην κοινωνία (Germain 2000). η θηλυκοποίηση της μετανάστευσης Η λεγόμενη θηλυκοποίηση της μετανάστευσης έχει αναγνωριστεί ως μια από τις μεγάλες γενικές σύγχρονες τάσεις μεταναστευτικών ροών και αναφέρεται κυρίως στην αριθμητικά σημαντική παρουσία αυτόνομης μετανάστευσης γυναικών (Castles and Miller 1993). Οι ροές προς τις Νοτιοευρωπαϊκές πόλεις τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουν μια επιπλέον πλευρά, η οποία είναι ποιοτικά διαφορετική σε σύγκριση με παλαιότερες μετακινήσεις: η προέλευση των μεταναστριών είναι η Ανατολική Ευρώπη. Οι γυναίκες αυτές, στην πλειοψηφία τους, έχουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης, ήταν οικονομικά ενεργές στους τόπους προέλευσής τους (εκτός από περιπτώσεις πολύ νεαρών μεταναστριών) και είχαν πρόσβαση σε γενικευμένες κοινωνικές υπηρεσίες. Η παρουσία γυναικών διαφέρει ανάμεσα σε διαφορετικές εθνικές ομάδες, αλλά είναι σίγουρα υψηλότερη όταν μιλάμε για μετανάστευση προς τις Νοτιοευρωπαϊκές πόλεις στη δεκαετία του 1990, ως αποτέλεσμα τεσσάρων αλληλοσυσχετιζόμενων τοπικών εξελίξεων: (α) γενική άνοδος του βιοτικού επιπέδου, (β) άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης και αύξηση του αριθμού των ντόπιων γυναικών στην αμειβόμενη εργασία, (γ) σημαντικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας, (δ) περικοπές στις ήδη περιορισμένες παροχές κοινωνικής πρόνοιας. Αυτές οι εξελίξεις έχουν συμβάλλει στη δημιουργία υψηλής ζήτησης, κυρίως στις αστικές περιοχές, για μια σειρά από γυναικείες δουλειές (οικιακή βοήθεια, φροντίδα ηλικιωμένων, παιδιών, αρρώστων και διασκέδαση) -ζήτηση την οποία καλύπτουν μετανάστριες, συχνά χωρίς χαρτιά. Μεγάλο μέρος πρόσφατων ερευνών καταπιάνεται με αυτούς ακριβώς τους τομείς εργασίας (μεταξύ πολλών, Andall 2000, Campani 2000, Lazaridis 2000, Oso, Catarino 1997, Ribas 1999), συνδυάζοντας πληθώρα πηγών και μεθόδων και υπογραμμίζοντας διάφορες πλευρές και όψεις του θέματος. Η ανάμειξη των μεταναστριών σε οποιαδήποτε από τις πιο πάνω δουλειές θέτει σημαντικά ερωτήματα όχι μόνο για την κατάσταση των μεταναστριών και τις σχέσεις φύλου στις δικές τους κοινότητες, αλλά και, γενικότερα, για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών, ντόπιων και μεταναστριών/ών, κοινωνικής τάξης, εθνότητας και φύλου. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 4. Βλ. τα ενδιαφέροντα σχετικά παραδείγματα στο Università degli studi Roma Tre, Dipartimento di studi urbani, 2005, La città eventuale, Roma: Quodlibet, αλλά και την αρχική εγκατάσταση σε υπόγεια κεντρικών γειτονιών της Αθήνας και άλλων ελληνικών πόλεων, σε μη χρησιμοποιούμενους βιοτεχνικούς χώρους και αποθήκες, αλλά και σε πλατείες, πάρκα και γιαπιά. 11

12 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η πόλη και οι γειτονιές της ως τόποι υποδοχής μεταναστών Τα τελευταία χρόνια καταγράφεται στην ευρωπαϊκή βιβλιογραφία ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τη γειτονιά, παράλληλα, ή και σε αντίθεση με, προσεγγίσεις που παραπέμπουν σε ολοένα αυξανόμενη ένταση μη τοπικών δικτύων και στην παγκοσμιοποιημένη πόλη. Ανάλογο ενδιαφέρον εντοπίζεται και σε επίπεδο πολιτικής, με σημαντικά παραδείγματα τη Social Exclusion Strategy του Εργατικού Κόμματος και το Centre for Neighbourhood Research στη Μ. Βρετανία, καθώς και το ομοσπονδιακό πρόγραμμα Soziale Stadt στη Γερμανία, που επικεντρώνονται στην κλίμακα της γειτονιάς (Parks et al 2002, Krummacher et al 2003). Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει χρηματοδοτήσει σημαντικά προγράμματα που εστιάζουν σε γειτονιές διαφόρων πόλεων, όπου παρατηρούνται συγκεντρώσεις κοινωνικών προβλημάτων και μεταναστευτικών ομάδων (πχ Cartiers en Crise, Le Développement Social Urbain κλπ). Όπως υποστηρίζει και η έρευνά μας, η πόλη και η γειτονιά αποτελούν σημαντικά πεδία για τη μελέτη αλλαγών που συνδέονται με τις μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις. Εξετάζουμε τη γειτονιά ως χωρο-κοινωνική ενότητα, όπου είναι δυνατόν να αναπτυχθεί συλλογική δράση και συμμετοχή των πολιτών εκ των κάτω, παράλληλα με θεσμικές και πολιτικές διαδικασίες εκ των άνω. Από μια τέτοια οπτική, η γειτονιά μπορεί να αποτελέσει προνομιακό πεδίο για τη μελέτη της καθημερινότητας και των αλλαγών που συμβαίνουν στην πόλη από την εγκατάσταση μεγάλου αριθμού μεταναστών και, ειδικότερα, μεταναστριών. Η τελευταία παρατήρηση θέλει να υπογραμμίσει τους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες βιώνουν τους χώρους της καθημερινότητας, και τη γειτονιά ως τέτοιο χώρο τρόπους που συνδέονται με ένα πλέγμα κινήσεων, συνοδευτικών διαδρομών και καταμερισμών εργασίας, οι οποίοι παίρνουν ιδιαίτερες, και συχνά ακραίες, μορφές στην προσπάθεια εγκατάστασης σε χώρους ανοίκειους. Στη συνέχεια εντοπίζονται ερωτήματα που προκύπτουν από διαφορετικές θεωρήσεις της γειτονιάς, αναδεικνύοντας πλευρές της συζήτησης που είναι χρήσιμες για την έρευνά μας, αλλά και δυσκολίες στη χρήση του όρου. θεωρήσεις της γειτονιάς Η γειτονιά δεν αποτελεί νέο αντικείμενο προβληματισμού. Έχει απασχολήσει ιστορικά διάφορους επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με τον αστικό χώρο, όπως η πολεοδομία, η ανθρωπογεωγραφία, η κοινωνιολογία της πόλης. Η χρήση του ίδιου όρου σε διαφορετικά πλαίσια αναφοράς και επιστημονικές παραδόσεις είναι ίσως μία από τις αιτίες των πολλαπλών δυσκολιών στην οριοθέτησή του, στις οποίες αναφερόμαστε στη συνέχεια, σε μια προσπάθεια να αποσαφηνίσουμε και τους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιούμε τη γειτονιά στην έρευνα αυτή (για μια αναλυτική συζήτηση, βλ. Βαΐου κ.ά 2007). Στην πολεοδομική βιβλιογραφία η γειτονιά ταυτίζεται άλλοτε με την οικιστική ενότητα ή οικιστικό συγκρότημα, και άλλοτε με το διαμέρισμα, συνοικία, τομέα -όρους που συνδέθηκαν με τη διαίρεση της πόλης σε επί μέρους ενότητες, το πληθυσμιακό και γεωγραφικό μέγεθος των οποίων ποικίλει από χώρα σε χώρα5. Οι ενότητες αυτές, στη συνέχεια, αποτέλεσαν βάση για τον έλεγχο της επάρκειας και/ή τον προγραμματισμό των κοινόχρηστων εξυπηρετήσεων (σχολεία, καταστήματα, κοινόχρηστοι χώροι κλπ). Η χρήση της γειτονιάς με αυτό το περιεχόμενο γενικεύθηκε στα προγράμματα των Νέων Πόλεων μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Μ. Βρετανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπου αναπτύχθηκε και έντονος προβληματισμός γύρω από το βέλτιστο πληθυσμιακό μέγεθος και, κατά συνέπεια, το είδος και την κατανομή των εξυπηρετήσεων που (όφειλε να) εξασφαλίζει το Κράτος Πρόνοιας. Οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της γειτονιάς, αντλώντας από την ανθρώπινη οικολογία και τις διατυπώσεις της Σχολής του Σικάγου, συνέδεσαν τη γειτονιά ως τμήμα πόλης με την έννοια της κοινότητας, όπου έχουν σημασία όχι μόνο τα γεωγραφικά όρια του χώρου, αλλά και, κυρίως, τα κοινωνικά δίκτυα, η συγκινησιακή και συμβολική σημασία για τους κατοίκους, η συγκρότηση ταυτότητας συναρτημένης με τον τόπο. Εδώ μελετήθηκαν ιδιαίτερα τα όρια επιρροής των διαφόρων εξυπηρετήσεων και υπηρεσιών που αναφέρονται στον πληθυσμό της γειτονιάς και επηρεάζουν το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων, τις συλλογικές δραστηριότητες και πρακτικές, τις προσωπικές σχέσεις (για μια επισκόπηση της παλαιότερης βιβλιογραφίας, βλ. Καραδήμου, Καυκούλα 1982). Από την οπτική αυτή, η γειτονιά συγκροτείται ως χωρική ενότητα μικρής κλίμακας, που υπάρχει χάρη στις προσωπικές επαφές και τις αναφορές σε ένα (κοινό) παρελθόν. Μια τέτοια αντίληψη γειτονιάς-κοινότητας αντλεί από παλιότερες community studies, οι οποίες απέδιδαν μεγάλη σημασία στα τοπικά συγγενικά και έμφυλα δίκτυα γειτόνων, όπου η σταθερότητα και η διάρκεια των δεσμών εξασφαλίζονταν από τις σχέσεις αλληλοβοήθειας μεταξύ γυναικών (κυρίως μητέρας-κόρης) (βλ. και Simonsen 1997) Η ιδέα εμφανίζεται εμβρυακά στο έργο του E. Howard, 1898, Garden Cities of Tomorrow, και, κυρίως, στο έργο των C. Perry και C. Stein από τη δεκαετία 1920 και με εμφανείς τις επιρροές της Σχολής του Σικάγου (βλ. Hall 1976).

13 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ήδη από τις παλαιότερες μελέτες6 αναδεικνύεται, αν και δεν δηλώνεται ρητά, η σημασία του φύλου στη συγκρότηση της γειτονιάς -μια προσέγγιση που καθιερώνεται μετά τη δεκαετία Η έννοια της γειτονιάς ως κοινότητα είναι μία από τις οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορούμε να προσεγγίσουμε τη γειτονιά και να διερευνήσουμε με ποιούς όρους εξακολουθεί να έχει σημασία σήμερα. Οι Crow και Allan (1994) επιμένουν στον διαχωρισμό ανάμεσα στους δύο όρους, σε μια κατεύθυνση που έχει τους προδρόμους της ήδη στη δεκαετία Από τη μία μπορεί να υπάρχει κοινότητα πέρα από τα γεωγραφικά όρια της γειτονιάς (μέσα από υπερτοπικά δίκτυα, κοινωνικές και επαγγελματικές σχέσεις κλπ.) και από την άλλη μπορούμε να φανταστούμε γειτονιά χωρίς την ύπαρξη κοινότητας. Τα διαπροσωπικά δίκτυα, που αποτελούν τη βάση της δημιουργίας κοινότητας, μπορεί να είναι τοπικά, υπερτοπικά ή και διεθνή. Στο μεγαλύτερο βαθμό αποτελούν προσωπική επιλογή, ενώ η γειτονιά είναι περισσότερο το τυχαίο προϊόν της επιλογής πολλών ατόμων (Häußermann 2004). καλλιεργώντας έτσι ένα πολύ συγκεκριμένο και επιλεκτικό image (Glaser et al. 2001, Wilson και Mueller 2004). Αντίθετα γειτονιές με κακό κοινωνικό (ή εθνικό) image παγιδεύονται σε ένα φαύλο κύκλο στιγματισμού, που παράγει από μόνος του περαιτέρω αποκλεισμό (Buck 2001, Ellaway et al. 2001). Εδώ, τα εξευγενισμένα (gentrified) τμήματα της πόλης πωλούνται σε ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα ως ιδιαίτερα lifestyles, κύρος και ασφάλεια, ή κάποιος συνδυασμός των παραπάνω. Για άλλους αυτές οι μεταβολές, συχνά σε συνδυασμό με μέτρα ανάπλασης, βελτιώνουν και για άλλους καταστρέφουν μια γειτονιά (Atkinson 2002, Bridge 2002b, Coulson, Leichengo 2004, Lambert, Boddy 2002, Larsen 2005, Reimann 2000). Οι οπτικές αυτές αποδείχθηκαν χρήσιμες για την έρευνα που πραγματοποιήσαμε σε γειτονιές της Αθήνας, καθώς βοήθησαν στην κατανόηση των πολλαπλών προσλήψεων, μυθολογιών και αναπαραστάσεων της γειτονιάς, στην περίπτωσή μας από ντόπιες και μετανάστριες. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο R. Forrest (2004), σημαντικό στέλεχος του Centre for Neighbourhood Research στη Μ. Βρετανία, στην προσπάθεια να αποσαφηνίσει τις διαφορετικές χρήσεις του όρου, προτείνει τέσσερις διαφορετικές οπτικές γωνίες για τη θεώρηση της γειτονιάς, καθεμιά από τις οποίες φωτίζει χρήσιμες πλευρές της που σχετίζονται αλλά δεν ταυτίζονται με τη γειτονιά-ως-κοινότητα: κοινότητα (community), προϊόν (commodity), θύλακας κατανάλωσης (consumption niche) και πλαίσιο (context). Η γειτονιά ως πλαίσιο αναφέρεται σε θέματα που αφορούν τις τοπικές υποδομές και υπηρεσίες, τις τοπικές ευκαιρίες απασχόλησης, καθώς και τις συνθήκες έκθεσης σε βία και εγκληματικότητα, ή την επιρροή των γειτόνων στη διαμόρφωση προτύπων ζωής. Τα θέματα αυτά επηρεάζουν την πρόσβαση των κατοίκων στη ζωή της πόλης και συμβάλλουν στη συγκρότηση χωροκοινωνικών διακρίσεων και αποκλεισμών (Castells 1996, Pahl 1991). Αυτή η οπτική της γειτονιάς είναι ιδιαίτερα συνηθισμένη, καθώς συνδέεται τόσο με αντιλήψεις του χώρου ως πλαίσιο, όσο και με προγράμματα πολιτικής, που συχνά παίρνουν τη μορφή πρωτοβουλιών σε τοπικό επίπεδο και εστιάζουν στην αναζωογόνηση προβληματικών περιοχών (Byrton 2003, Cox 1983, O Hara 2001). Οι οπτικές της γειτονιάς ως θύλακας κατανάλωσης και ως προϊόν σχετίζονται μεταξύ τους και υπογραμμίζουν έναν διαφορετικό ρόλο της γειτονιάς σε μια ιδιωτικοποιημένη πόλη. Οι γειτονιές κατηγοριοποιούνται και πωλούνται με βάση ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, προσφέρονται σε ιδιαίτερες ομάδες πιθανών αποδεκτών, χωρικές παράμετροι και η γειτονιά ως τόπος Στο πλαίσιο της ανθρωπογεωγραφίας και των νεώτερων προσεγγίσεων του αστικού χώρου, η συζήτηση για την έννοια και τη σημασία της γειτονιάς επανέρχεται στο προσκήνιο από το τέλος της δεκαετίας 1980, όταν, παράλληλα, ένα σημαντικό μέρος των μελετητών της πόλης αναγγέλει το τέλος του τοπικού7 και η διεθνής βιβλιογραφία παραπέμπει σε ολοένα πιο μεγάλη κλίμακα: στα υπερτοπικά δίκτυα (Castells 1989, Urry 2000), στη διεθνή μετανάστευση, στην παγκόσμια κινητικότητα του κεφαλαίου ή στον ανταγωνισμό ανάμεσα στις πόλεις (Sassen 1991). Η συζήτηση για την έννοια και τη σημασία της γειτονιάς συνδέεται εδώ με έναν έντονο προβληματισμό γύρω από τις σχετικές, αλλά όχι ταυτόσημες, έννοιες τόπος, τοπικότητα, αντίληψη του τόπου. Οι έννοιες αυτές χρησιμοποιήθηκαν συχνά για να αντισταθμίσουν τον κατακερματισμό, αποπροσανατολισμό και απώλεια σύνδεσης με τον τόπο, που υποστηρίζεται ότι προήλθαν από τις τεράστιες γεωγραφικές αναδιαρθρώσεις οι οποίες συνδέονται με την παγκοσμιοποίηση και τη λεγόμενη συμπίεση του χρονο-χώρου (Harvey 1989 και για μια κριτική αποτίμηση, Massey 1994). Στο πλαίσιο αυτής της επιστημονικής συζήτησης, η αστική ζωή εξετάζεται με όρους κινητικότητας, ταχύτητας και ροών, οι οποίες διαπερνούν τις γεωγραφικές κλίμακες, καθώς διευκολύνονται από τις νέες τεχνολογίες, τις θεσμικές αλλαγές και τις ανακατατάξεις στο πεδίο της παραγωγής, ενώ ο τόπος και το τοπικό περνούν σε δεύτερη μοίρα. Όμως, ανεξάρτητα από την ορθότητα ή το καινούργιο αυτών των ιδεών, οι περισσότεροι 6. Κλασσικό παράδειγμα εδώ είναι η μελέτη των Young και Wilmott στο Ανατολικό Λονδίνο, βλ. Young M., Wilmott P., 1957, Family and Kinship in East London, Harmondsworth: Penguin Books 7. Πάνω σε αυτή τη συζήτηση βλ. και Forrest 2000 και

14 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 14 άνθρωποι ζουν σε συγκεκριμένους τόπουςγειτονιές, ζωές που χαρακτηρίζονται από τοπικότητα, συγκλίσεις και τυχαίες συναντήσεις (Lefebvre 1977). Η σχέση δύναμης μεταξύ ενός ουτοπικού κοσμοπολιτισμού και της συνηθισμένης ζωής είναι ένα σημαντικό ζήτημα που απαιτεί πολύ σοβαρότερη διερεύνηση από αυτή που προσφέρουν οι αφηγήσεις περί ταχύτητας, ροών και επιτάχυνσης. Οι μεταβαλλόμενες γεωγραφίες των κοινωνικών σχέσεων οδηγούν σε μια ανάγκη να επανεξεταστούν τόσο οι έννοιες του τόπου (με την έννοια του υλικού χώρου) και της κοινότητας, όσο και η σχέση μεταξύ τους, καθώς 'συναντιούνται' στην ιδέα της γειτονιάς. Η έρευνά μας υιοθετεί τους προβληματισμούς γύρω από το μεταβαλλόμενο περιεχόμενο της γειτονιάς, όπου επιχειρείται μια σύνθεση (και όχι ταύτιση) τόπου και κοινότητας, στην οποία καμιά από τις δύο συνιστώσες δεν αντιμετωπίζεται ως κλειστή και οριοθετημένη (bounded). Σύμφωνα με τη διατύπωση της Doreen Massey (1994: 68), ο τόπος διαμορφώνεται από ένα ιδιαίτερο σύνολο κοινωνικών σχέσεων που διαντιδρούν σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία και η μοναδικότητα του τόπου προκύπτει από την ιδιαιτερότητα αυτών των διαντιδράσεων, τις κοινωνικές επιπτώσεις που παράγουν, καθώς και τις διασυνδέσεις των κοινωνικών σχέσεων με ευρύτερες διαδικασίες που εκτείνονται πέρα από τα όρια της συγκεκριμένης τοποθεσίας. Από μια τέτοια οπτική, ο τόπος είναι ανοιχτός και προσωρινός και όχι οριοθετημένος, μόνιμος και στατικός. Ένας τέτοιος τόπος είναι ανοιχτός σε αμφισβήτηση και σε διαφορετικές αναγνώσεις από άτομα και ομάδες που έχουν διαφορετικές εμπειρίες ορίων. Συγκροτείται από κίνηση, επικοινωνία, κοινωνικές σχέσεις που πάντα εκτείνονται και πέρα από αυτόν. Με μια έννοια, οι περισσότεροι τόποι και οι γειτονιές ως τόποι- είναι σημεία συνάντησης, συνεχώς μεταβαλλόμενοι αστερισμοί διαδρομών (Massey 2005: 151), όπου η έννοια του ανήκειν μεταβάλλεται και αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Η προσέγγιση του τόπου ως ανοικτού, αντιστοιχεί σε μια διαφορετική αντίληψη για την κοινότητα: μια αντίληψη που παίρνει υπ όψη της την επέκταση των οικονομικών σχέσεων σε παγκόσμια κλίμακα, την αταξία και τις νέες ιεραρχίες των τοπικώνπαγκόσμιων σχέσεων, την αποδέσμευση της κοινότητας από τον τόπο. Μια τέτοια θεώρηση τόπου και κοινότητας προσφέρεται για την προσέγγιση των εμπειριών των μεταναστριών που μελετούμε, αλλά και των μεταβολών στην πόλη που συνδέονται με την παρουσία τους. Η προσέγγιση αυτή για την πόλη και το χώρο διαφοροποιείται από μια συζήτηση με όρους προσδιορισμού γεωγραφικών ορίων. Παραμένει όμως το ζήτημα της κλίμακας, που αντιστοιχεί στους προβληματισμούς για τη σημασία του υλικού χώρου στη συγκρότηση συλλογικών πρακτικών και δράσεων από την πλευρά των πολιτών, ιδιαίτερα όσων ανήκουν σε λιγότερο ευνοημένες κοινωνικές ομάδες (βλ. και Blokland 2001). Παρ όλο που υπάρχει στην πρόσφατη βιβλιογραφία αρκετή υπερβολή γύρω από τη σημασία της τεχνολογίας, τις ροές και την επιλογή να μετακινείται κανείς στο χώρο, είναι αλήθεια ότι η κινητικότητα, η ταχύτητα και οι ροές σε διαφορετικές κλίμακες χώρου χαρακτηρίζουν πλευρές της ζωής στις μεγάλες πόλεις. Μπορεί να αναπτύσσονται κοινωνικοί δεσμοί από απόσταση σε ορισμένες τουλάχιστον κοινωνικές ομάδες, όπως και νέοι τύποι κοινότητας, αμοιβαιότητας και συναναστροφής μπορεί να διαμορφώνονται χωρίς αναφορά ή ταύτιση με έναν τόπο (πχ μέσα από το διαδίκτυο, βλ. και Wellmann, Quan, Hasse 2002). Οι εξελίξεις όμως αυτές δεν αποκλείουν χωρο-χρονικές σταθερότητες, που αναπτύσσονται μέσα από ρουτίνες της καθημερινότητας, κύκλους συναναστροφών, πρόσδεση σε τόπους με πολύ υλική υπόσταση, όπου οι άνθρωποι ζουν, εργάζονται, καταναλώνουν, ερωτεύονται, μεγαλώνουν παιδιά, διαμαρτύρονται και αγωνίζονται (Simonsen 2003, Crang 2001). Σέ ένα τέτοιο πλαίσιο, τίθενται και ερωτήματα για τη χωρική οριοθέτηση της γειτονιάς, που απασχολεί και τη δική μας έρευνα σε γειτονιές της Αθήνας. Τα διοικητικά της όρια (εκεί που υπάρχουν) δεν συμπίπτουν απαραίτητα με την αντίληψη που έχουν οι κάτοικοί της γι αυτήν (Pacione 1983). Πώς να μελετήσει λοιπόν κάποιος κάτι που δεν μπορεί καν να ορίσει με βεβαιότητα; Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια απάντηση που δίνεται πρίν από 30 και παραπάνω χρόνια. Ο Bowden (1972) θεωρεί ότι η γειτονιά είναι ορίσιμη και αποτελεί μια αντίληψη που υπάρχει μόνον στο μυαλό και μπορεί να οριστεί μόνο από εντεκάχρονα αγόρια (1972: 227). Η ερμηνεία αυτή, όσο κι αν ξαφνιάζει, έχει πολύ ενδιαφέρον γιατί θέλει ένα συγκεκριμένο υποκείμενο με ηλικία και φύλο να ορίζει το χώρο της γειτονιάς που κατά τα άλλα υπάρχει μόνο νοητικά. Ακόμα κι αν δεν συμφωνήσουμε με τα αποτελέσματα του συλλογισμού του Bowden, το σημείο εκκίνησής του είναι πολύ ενδιαφέρον γιατί αμφισβητεί την αντικειμενικότητα του εξωτερικού παρατηρητή και δέχεται την υποκειμενική εμπειρία ως καθοριστική. Μέσα στην παράδοση του Lynch γίνονται και προσπάθειες να βρεθούν τα φυσικά, ή και αντικειμενικά, όρια της γειτονιάς (Noonan 2005). Οι πιο πάνω διαφορές δεν οδηγούν μόνο σε διαφορετικές προσλήψεις της γειτονιάς, αλλά και σε διαφορετικές σχέσεις με τη γειτονιά ως άμεσο περιγύρο, ακτίνα ανάπτυξης δραστηριοτήτων και πεδίο οικειοποίησης της πόλης. Ακόμη, διαφοροποιούν την ένταση και τον εν-τοπισμό των σχέσεων ανάμεσα στους γείτονες. Οι σχέσεις αυτές έχουν διαφορετική ένταση και ποιότητα: από την απλή καλημέρα, μέσα από τις μικροεξυπηρετήσεις και τις αλληλοεπισκέψεις, ως την ενεργό παροχή βοήθειας ανάμεσα σε γείτονες (βλ. και Henning και

15 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Lieberg 1996, Bridge et al. 2004). Διαφορές στον ορισμό των σχέσεων γειτονιάς (στο γειτονεύειν ) αλλάζουν και την οπτική μας γωνία πάνω στην παρουσία ή απουσία τους. Έτσι μπορεί για έναν ερευνητή να είναι μικρής σημασίας, και άρα να μην καταγράφεται, το ότι οι γείτονες γνωρίζονται μόνο εμφανισιακά μεταξύ τους, ενώ για τον άλλον αυτό να αποτελεί μια πρώτη ένδειξη ύπαρξης γειτονιάς (Bridge et al. 2004). οι γείτονες και το ζήτημα της κοινωνικής ένταξης Η γειτονιά, ως πεδίο σύνθεσης τόπου και κοινότητας, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, παραμένει μια ενδιαφέρουσα έννοια, που μπορεί να έχει ευρύ περιεχόμενο, αλλά λίγοι θα συνέχιζαν να υποστηρίζουν σήμερα τον προσδιορισμό της με όρους ταύτισης τόπου και κοινότητας (Crow, Allan 1994, Häußermann 2004). Στο πλαίσιο αυτό εισάγονται μια σειρά ερωτήματα που δεν έχουν αυτονόητες απαντήσεις, όπως προκύπτει από την πλούσια ευρωπαϊκή εμπειρία. Μπορεί η γειτονιά να αποτελέσει (ή αποτελεί) πυρήνα δημοκρατικής ανανέωσης και κοινωνικής συνοχής και πώς αυτό εκφράζεται σε διαφορετικούς τύπους γειτονιών; Ο Forrest πχ αντιπαραθέτει τη γειτονιά στην τάση της απο-τοπικοποίησης ως έναν τόπο για να ξαναχτιστεί η κοινωνική συνοχή από τα κάτω προς τα πάνω με ενεργητικούς, ενδυναμωμένους πολίτες (Forrest 2004: 6). Μπορεί να ενδυναμωθεί ο ρόλος της γειτονιάς και πώς; Τι ρόλο παίζουν τα δίκτυα σχέσεων και η πρόσδεση σε ένα συγκεκριμένο τόπο; Ή, όπως το θέτει ο Forrest (2004: 9), τι σημασία έχει η μελέτη της γειτονιάς όταν όσοι κατοικούν τον ίδιο γεωγραφικό τόπο μπορεί να κατοικούν εντελώς διαφορετικούς κοινωνικούς κόσμους ; Το πιο πάνω ερώτημα, και άλλα ανάλογα, αποκτά διαφορετική σημασία αν ρωτήσουμε για ποιούς έχει σημασία η γειτονιά, η πρόσδεση σ έναν τόπο ή τα δίκτυα σχέσεων. Αν δηλαδή πάρουμε υπόψη μας τις διαφορετικές εκφάνσεις αυτής της αφηρημένης οντότητας που ονομάζουμε άνθρωπο: το φύλο, τη σεξουαλική προτίμηση, την ηλικία, την προέλευση, την κοινωνική τάξη, τη σωματική ακεραιότητα, την επαγγελματική και οικογενειακή κατάσταση κλπ. Ακόμα κι αν οι γενικεύσεις είναι επικίνδυνες, καθώς ο καθένας και η καθεμία είναι μια ιδιαίτερη σύνθεση όλων ή ορισμένων από αυτά, και μάλιστα όχι μόνιμη και σταθερή, η γειτονιά μοιάζει να βοηθά στη συγκρότηση ταυτότητας, μέσα από αυτό που στην αρχή ονομάσαμε ανήκειν. Εκεί βλέπουν πολλοί ερευνητές και ερευνήτριες ένα σημαντικό ενδιαφέρον στη μελέτη της γειτονιάς (Forrest 2004, Galster 2001, Kearns Parkinson 2001, Martin 2002, Martin 2005). Σε χώρες με αναπτυγμένο Κράτος Πρόνοιας, που αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα αυξανόμενη ανεργία και μείωση των κρατικών παροχών, η γειτονιά και η κατοικία γίνονται πεδία ιδιαίτερα σημαντικά για την κοινωνική ένταξη ή ενσωμάτωση λιγότερο ευνοημένων ομάδων, και ειδικότερα μεταναστών/ τριών (Verbundpartner Einwanderer in der Stadt 2005). Η απασχόληση αποτελεί ίσως το πρώτο βήμα για την κοινωνική ένταξη. Όμως η είσοδος στην αγορά εργασίας γίνεται όλο και πιο δύσκολη για κοινωνικές ομάδες που θεωρούνται 'ξένοι', ακόμη κι αν έχουν την υπηκοότητα του κράτους όπου διαμένουν (πχ. δεύτερη και τρίτη γενιά μεταναστών στη Γαλλία). Η ανεργία πλήττει τις ομάδες αυτές και, μαζί με την άνιση πρόσβαση στην εκπαίδευση, την κατοικία και τις κοινωνικές υπηρεσίες, συγκροτεί τον φαύλο κύκλο του κοινωνικού αποκλεισμού και της αστικής διάσπασης/αποσύνθεσης (disintégration urbaine), καθώς στο χώρο της πόλης εγγράφονται οι διαφοροποιήσεις μεταξύ γειτονιών, που αντανακλούν τη θέση των κατοίκων τους στην ιεραρχία των επαγγελμάτων και στην απασχόληση (Conseil d Analyse Economique 2003). Η πολιτική για τον αστικό χώρο, μέσα από την πίεση της κοινωνικής πόλωσης και της αστικής διάσπασης/αποσύνθεσης, δεν μπορεί λοιπόν να περιορίζεται σε παρεμβάσεις στο οικιστικό απόθεμα, αλλά επεκτείνεται σε μέτρα για την κοινωνική ένταξη και συμμετοχή στη ζωή της πόλης των ατόμων και ομάδων που απειλούνται με κοινωνικό αποκλεισμό, και στη βελτίωση των συνθηκών ζωής στις ευαίσθητες γειτονιές 8. Οι πολιτικές γειτονιάς και οι πρακτικές αλληλοβοήθειας αποκτούν έτσι ιδιαίτερη σημασία και για την ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικής ένταξης μεταναστευτικών ομάδων σε μια περίοδο όπου η αγορά εργασίας, με τις δυσκολίες που παρουσιάζει, δεν μπορεί να λειτουργήσει πια ως ο κατ εξοχήν τέτοιος μηχανισμός (Friedrichs, Blasius 2001, Krämer-Badoni 2001, Maloutas, Pantelidou- Malouta 2004, Sackmann 2001, Witten et al. 2003). Πέρα από το συνολικό οικονομικό επίπεδο μιας γειτονιάς, για κάποιους μελετητές το κεντρικό ζήτημα είναι αυτό του κοινωνικού κεφαλαίου που αποτελεί και το χαρακτηριστικό της γειτονιάς (Kearns 2004, Middleton et al. 2005). Κατά πόσο η μεγάλη συγκέντρωση λιγότερο ευνοημένων ομάδων αποτελεί πρόβλημα ταυτόσημο με τον αποκλεισμό ή αντίθετα μπορεί να συμβάλει στην ένταξή τους είναι αντικείμενο πολλών διαφωνιών (Häußermann, Siebel 2001, 2004) και συζήτησης γύρω από την κοινωνική σύνθεση της γειτονιάς και την ύπαρξη ή όχι κοινωνικής μίξης (Atkinson 2005, Atkinson, Kintrea 2001, Maloutas, Karadimitriou 2001). Πολλές ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 8. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερμηνεία του όρου intégration (ενσωμάτωση), που δεν πρέπει να εννοείται (ως) κάτι μεταξύ ένταξης και αφομοίωσης, αλλά ως η ιδιαίτερη διαδικασία κατά την οποία προωθείται η ενεργή κοινωνική συμμετοχή διαφορετικής προέλευσης ατόμων, αφού έχουν γίνει αποδεκτές οι πολιτισμικές, κοινωνικές και ηθικές τους ιδιαιτερότητες, αναγνωρίζοντας ότι το κοινωνικό σύνολο ωφελείται από την πολυπολιτισμικότητα (Conseil d Analyse Economique 2003, σελ. 94). 15

16 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 γειτονιές παρουσιάζουν κοινωνική, φυλετική ή εθνική ομοιογένεια και μπορούν να μελετηθούν ως αντιπροσωπευτικές μιας συγκεκριμένης ομάδας (Pamuk 2000). Μοιάζει μάλιστα τα ανεπίσημα και μη κερδοσκοπικά δίκτυα αλληλοβοήθειας μεταξύ γειτόνων να έχουν ιδιαίτερη σημασία (Bridge 2002a) και να είναι ισχυρότερα σε γειτονιές πιο ομοιογενείς, όπου κατοικούν άτομα ίδιας εισοδηματικής τάξης, συγκρίσιμου μορφωτικού επιπέδου, παρόμοιας οικογενειακής κατάστασης, αντίθετα με τις περιοχές όπου έχει σχεδιαστεί συνειδητά μια μίξη για να προάγει την κοινωνική συνοχή (βλ. Häußermann, Siebel 2004: ). Ταυτόχρονα η γειτονιά μπορεί να γίνει τόπος σύγκρουσης ανάμεσα σε μετανάστες και ντόπιους, όταν οι τελευταίοι νιώθουν να απειλείται ο δικός τους χώρος (Galster 1990, Hanhörster 2001). Ο αποκλεισμός ή η ένταξη με βάση την εθνική προέλευση αποτελεί σημαντικό αντικείμενο μελέτης (Kempen, Ozuekren 1998, Lee, Wood 1990) και έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να οριστεί η μίξη με ποσοτικές μεθόδους (Maly 2000, Modarres 2004, Ottensmann 1982, Clark 1991, 1993). μας έρευνα σε γειτονιές της Αθήνας, και γι αυτό την καταγράψαμε διεξοδικά στην έρευνα πεδίου. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, αντιμετωπίζουμε τη γειτονιά ως μια σημαντική χωρο-κοινωνική κλίμακα, και όχι ως οριοθετημένο χώρο (bounded space), μέσα σε ένα πλαίσιο υπερτοπικών δικτύων στα οποία συμμετέχουν τα μέλη της, και τα οποία επηρεάζουν τον ίδιο της το μικρόκοσμο. Οι οικονομικές δυνάμεις που την καθορίζουν υπάρχουν έξω από αυτήν, συχνά και έξω από τα όρια της ίδιας της πόλης. Οι κάτοικοί της φέρουν μαζί τους την προέλευσή τους, οι υπηρεσίες που παρέχονται από τους εργαζόμενούς της ξεπερνούν τα σύνορά της, τα προϊόντα που πωλούνται στα καταστήματα της γειτονιάς έχουν παραχθεί από μια παγκόσμια οικονομία. Η ανάγνωση της γειτονιάς θα ήταν λειψή χωρίς την επίγνωση ότι το τοπικό συμμετέχει στο παγκόσμιο και αντιστρόφως. Και η κατανόηση των μεταβολών στην πόλη και τις γειτονιές της θα είχε σημαντικά κενά χωρίς την αναφορά στις υλικές και συμβολικές πλευρές αυτής της δραστηριότητας των μεταναστών. 16 τοπική οικονομία μεταναστών Σε γειτονιές με μεγάλο αριθμό μεταναστών από την ίδια χώρα αναπτύσσεται και μια οικονομία που κατ αρχήν ξεπερνά το καθαρά τοπικό επίπεδο, αφού, με τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες που προσφέρει, συνδέει τους μετανάστες με την πατρίδα τους. Η ύπαρξη αυτής της οικονομίας και η υποστήριξή της, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό βήμα στην ένταξη των μεταναστευτικών ομάδων (Barret et al. 1996, Betz, Haberfellner 1999, Özkan, Seifert 2000, Pécoud 2002, Simons 1999). Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι πολλές έρευνες εστιάζουν στη σχέση των μεταναστευτικών καταστημάτων με τις γειτονιές, όπου εμφανίζεται μεγάλη πυκνότητα της ίδιας μεταναστευτικής ομάδας. Συχνά τα καταστήματα αυτά προμηθεύουν τα απαραίτητα κυρίως στις πιο φτωχές γειτονιές, όχι μόνο για την ίδια την εθνοτική τους ομάδα, αλλά για το συνολικό πληθυσμό. Με αυτόν τον τρόπο αναλαμβάνουν ένα σταθεροποιητικό ρόλο στη γειτονιά και μπορεί να αποτελέσουν βάση για σημαντική βελτίωση της ποιότητας ζωής. Το ενδιαφέρον είναι ότι η πελατεία αυτών των καταστημάτων δεν περιορίζεται στη γειτονιά ή στην ίδια τη μεταναστευτική ομάδα, αλλά εκτείνεται σε ένα μεγάλο μέρος της πόλης. Μοιάζει να συμπληρώνουν ένα κενό στην αγορά, που ξεπερνά και τα χωρικά όρια της γειτονιάς αλλά και τα όρια της ίδιας της ομάδας. Οι καταστηματάρχες προσπαθούν δηλαδή να προσελκύσουν πελάτες στη συγκεκριμένη γειτονιά μέσα από μια εξειδικευμένη προσφορά προϊόντων. Από αυτή την προσπάθεια όμως ωφελείται τελικά ολόκληρη η γειτονιά, στην οποία βρίσκεται το κατάστημα, τόσο πρακτικά με την ύπαρξη του καταστήματος, όσο και συμβολικά μέσα από τη φήμη δηλαδή που αποκτάει στην πόλη (Schuleri-Hartje et al 2005). Η πλευρά αυτή της παρουσίας μεταναστών/τριών στην πόλη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τη δική 2.3 Γυναίκες στους δρόμους της μετανάστευσης. Συγκροτώντας μια οπτική φύλου Παρ όλο που μετανάστριες υπήρχαν πάντα, κυρίαρχη αναπαράσταση του υποκειμένου της μετανάστευσης παραμένει σε μεγάλο βαθμό ένας άνδρας μόνος, νέος, στην ακμή της ηλικίας και της εργατικής του δύναμης άνδρας-εργάτης ο οποίος, σε μια περίοδο βιομηχανικής ανάπτυξης και έντονης αστικοποίησης των χωρών του Βορρά, θεωρήθηκε η ενσάρκωση της κινητικότητας της εργασίας (Green 2002: 135). Οι μετανάστριες ανακαλύφθηκαν στη δεκαετία 1970 από δύο σε μεγάλο βαθμό διακριτές μεταξύ τους περιοχές έρευνας: την έρευνα για τη ματανάστευση και τη φεμινιστική έρευνα. Η πρώτη τις τοποθέτησε στο πλαίσιο της οικογένειας, ως ομοιογενή κατηγορία εξαρτημένων από τον μετανάστη μελών. Την ίδια υπόθεση υιοθέτησαν και οι εθνικές και τοπικές αρχές σε χώρες όπου αναπτύχθηκε μεταναστευτική πολιτική (Migrations, Société, 1997, 52:1, Dossier: Les Femmes immigrées en France et en Europe ) και όπου, στη δεκαετία 1990, η οικογενειακή συνένωση έγινε ο μόνος τρόπος νόμιμης μετανάστευσης. Η, έστω μερική, εμφάνιση των γυναικών, συνοδεύτηκε από νέα στερεότυπα: φτωχές, απομονωμένες, χωρίς μόρφωση και δεξιότητες εικόνες που και πάλι ομογενοποιούν και δεν αντιστοιχούν στις μεγάλες ταξικές και εθνοτικές διαφορές, ούτε στα ετερογενή δεδομένα της μετανάστευσης των γυναικών. Ορισμένα από τα ζητήματα που αναδεικνύονται στην ογκώδη και διευρυνόμενη βιβλιογραφία παρουσιάζονται συνοπτικά στη συνέχεια.

17 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ γυναίκες σε κίνηση; Η εικόνα των εν κινήσει ανδρών καθιερώθηκε μέσα από έρευνες που εστιάζουν αποκλειστικά στις δομικές πλευρές της μετανάστευσης και στη σύνδεσή της με τις διαδικασίες αστικοποίησης, εκβιομηχάνισης και εκσυγχρονισμού στον ευρωπαϊκό Βορρά. Έτσι, οι μεταναστευτικές ροές ερμηνεύονται στο πλαίσιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης των χωρών υποδοχής, όπου αναδεικνύεται η συμβολή των μεταναστών στην οικονομική μεγέθυνση. Αγοούνται όμως οι μετανάστριες, τα διαφορετικά πρότυπα μεταναστευτικών κινήσεων (Green 2002), αλλά και οι διαφορετικές ιστορίες αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης, για παράδειγμα των νοτιοευρωπαϊκών χωρών. Από τη δεκαετία 1990, στο πλαίσιο των διαδικασιών που σηματοδοτεί ο όρος παγκοσμιοποίηση, η έρευνα στρέφει έντονα το ενδιαφέρον στις μετανάστριες. Η διεύρυνση του παγκόσμιου μωσαϊκού χωροκοινωνικών ανισοτήτων και το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ φτωχών και πλούσιων χωρών-τόπων, ατόμων και ομάδων, εξελίξεις συσχετισμένες και με την εξάπλωση νεοφιλελεύθερων πολιτικών, έχουν εδώ και αρκετά χρόνια οδηγήσει στην ακόμη μεγαλύτερη κινητικότητα των γυναικών, που αναζητούν, ατομικά ή στο πλαίσιο οικογενειακών στρατηγικών, καλύτερες συνθήκες ζωής. Παρά τις δυσκολίες στη συγκέντρωση ποσοτικών δεδομένων, επισημαίνεται από τη βιβλιογραφία ότι κι όμως οι γυναίκες κινούνται! (et pourtant elles bougent! όπως υποστήριξε στο σχετικό συνέδριο η M. Perrot). Και ίσως λόγω των πιο πάνω διαδικασιών, κινούνται όσο ποτέ άλλοτε (Ehrenreich and Hochschild 2003: 2). Η φεμινιστική έρευνα, από την άλλη πλευρά, ασχολήθηκε αργότερα με τις μετανάστριες: η παρουσία τους και τα πολλαπλά επίπεδα εκμετάλλευσης έθεταν δύσκολα ερωτήματα στις αντιλήψεις για το συλλογικό υποκείμενο 'γυναίκα' και στον ενοποιητικό λόγο για τη γυναικεία απελευθέρωση, όπως αυτός εκφράστηκε από τη δεκαετία Ο μαύρος φεμινισμός και οι μετα-αποικιοκρατικές θεωρητικές διατυπώσεις αμφισβήτησαν ως ουσιοκρατικές τις διατυπώσεις του λευκού φεμινισμού. Πρότειναν πιο λεπτές και σύνθετες προσεγγίσεις, αναδεικνύοντας ιεραρχίες και ανισότητες που προέρχονται από τη διαπλοκή του φύλου με τη φυλή / εθνότητα, την κουλτούρα, τη σεξουαλικότητα, την κοινωνική τάξη (Anthias 2000). Παρά τα μυριάδες ερωτήματα που έτσι εισάγονται στον προβληματισμό και τις μετατοπίσεις του ενδιαφέροντος, από τις ανισότητες στην εργασία και την οικογένεια στη συγκρότηση ταυτοτήτων και τη ρευστότητα των έμφυλων χαρακτηριστικών, παραμένουν κάποιες συνέχειες που αφορούν σε ζητήματα σχέσεων εξουσίας και σε προσεγγίσεις της γνώσης μέσα από τις εμπειρίες (πολλαπλών ομάδων) γυναικών (Mc- Dowell 1999). Πέρα από την ανακάλυψη των γυναικών που κινούνται, αποκαλύπτονται οι πολλαπλές μορφές της κινητικότητάς τους. Κινούνται (μεταναστεύουν) όχι μόνο γιατί ακολουθούν τους άνδρες, αλλά και για να βρουν οι ίδιες δουλειά. Κινούνται (και) μόνες, προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωση της οικογένειάς τους, αλλά και την προσωπική τους επιβίωση. Κινούνται προκειμένου να ξεφύγουν από τη φτώχεια, αλλά ίσως και από έναν σύζυγο που τις κακοποιεί ή από έναν περίγυρο που ανέχεται τη βία κατά των γυναικών και αναπαράγει καταπιεστικά για τις ίδιες πρότυπα. Η φυγή μπορεί να είναι πρακτική συνέπεια ενός αποτυχημένου γάμου, της προσπάθειας να προσφέρουν στα παιδιά τους, αλλά ακόμη και της επιθυμίας τους για καλύτερη ζωή για τις ίδιες, μια ζωή που να ανταποκρίνεται στις προσωπικές τους προσδοκίες και επιδιώξεις (βλ. και Green 2002, κεφ. V). Σε ένα τέτοιο σύνθετο πλαίσιο, η εικόνα της στατικότητας των γυναικών κλονίζεται σημαντικά, όπως άλλωστε και οι ομοιογενοποιητικές αναπαραστάσεις της μετανάστριας. Οι πολλαπλές και μεταβαλλόμενες μορφές της μετανάστριας θέτουν σημαντικά ερωτήματα τόσο για τους τρόπους με τους οποίους προσεγγίζουμε το μεταναστευτικό φαινόμενο και κατανοούμε τα αίτια και τις συνεπειες της μετανάστευσης, όσο και για τις προσπάθειες συγκρότησης έμφυλων προσεγγίσεων. Μπορούμε να μιλήσουμε για αλλαγή παραδείγματος στις μαζικές μεταναστεύσεις, που υποδηλώνεται και από τις κινήσεις γυναικών; Σε τι μεταβαλλόμενα δεδομένα στους τόπους προέλευσης και στις χώρες προορισμού αντιστοιχούν αυτές οι κινήσεις; Τι είδους ερωτήματα θέτει η διαπλοκή φύλου και εθνότητας και τα πολιτισμικά δεδομένα διαφορετικών μεταναστευτικών ομάδων; Και πώς οριοθετούνται οι δυνατότητες των μεταναστριών στο σύνολο του σχεδίου μετανάστευσης; Καθώς οι μετανάστριες δεν αποτελούν ενιαία κατηγορία, χρειάζεται επανεκτίμηση της θέσης και των πρακτικών τόσο αυτών που ακολουθούν ή φεύγουν μόνες, όσο και αυτών που μένουν πίσω και συχνά αναλαμβάνουν ανδρικούς ρόλους. Σε όλες τις περιπτώσεις οι γυναίκες δεν είναι παθητικά θύματα των παγκόσμιων συγκυριών, αλλά ενεργά υποκείμενα σ ένα σχέδιο μετανάστευσης, το οποίο δεν περιορίζεται μόνο στις στρατηγικές της οικογένειας ή στις οικονομικές διαδικασίες, αλλά συνήθως εμπλέκει σύνθετες διαπραγματεύσεις ταυτοτήτων και σχέσεων φύλου, στον τόπο προέλευσης, στη διαδρομή, στον τόπο προορισμού και μέσα στα κοινωνικά δίκτυα των μεταναστριών/ ών (Charles and Hitjens 1998, Yuval-Davis 1997). μετανάστριες στις γειτονιές της πόλης Όπως έχουμε ήδη υπαινιχθεί, η πόλη και οι γειτονιές της αποτελούν προνομιακό πεδίο για τη μελέτη της καθημερινότητας, αλλά και ένα από τα πεδία των αλλαγών που συνδέονται με τις μεγάλες μεταναστευτικές κινήσεις. Ανάμεσα στις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 17

18 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 παγκόσμιες αναδιαρθρώσεις, στα κράτη και τα άτομα, συγκροτούνται οικογένειες διάσπαρτες σε διαφορετικούς τόπους, δίκτυα αλληλοβοήθειας σε γειτονιές, μηχανισμοί κοινωνικής ένταξης συνδεδεμένοι με (μικρο)κλίμακες χώρου και με συλλογική δράση εκ των κάτω, παράλληλα με θεσμικές και πολιτικές διαδικασίες εκ των άνω. Πίσω από αυτές τις μεταβαλλόμενες χωρικότητες των κοινωνικών σχέσεων βρίσκονται αυτά που οι Dyck και McLaren (2004) ονομάζουν γυναικεία τοπία κατοίκησης, η σύνδεση δηλαδή της θηλυκοποίησης της μετανάστευσης με τη συγκρότηση τόπων-μέσα-σε-τόπους, στις πόλεις προορισμού των μεταναστριών και στις γειτονιές όπου επιχειρούν να διαμορφώσουν μια νέα καθημερινότητα (βλ. και Green 2002). Η τελευταία παρατήρηση θέλει να υπογραμμίσει τους ιδιαίτερους τρόπους που οι γυναίκες αντιλαμβάνονται και βιώνουν τους χώρους της καθημερινότητας, και τη γειτονιά ως τέτοιο χώρο. Οι μετανάστριες (της έρευνάς μας) όχι μόνο αντιλαμβάνονται διαφορετικά από τις ντόπιες γυναίκες και άνδρες το νέο τόπο εγκατάστασής τους, αλλά και συμβάλλουν στην (ανα)συγκρότησή του, τον αλλάζουν με τις νοηματοδοτήσεις και τις πρακτικές τους. Οι τελευταίες εκτείνονται από τη μικροκλίμακα του σώματος και του σπιτιού, τη γειτονιά και την πόλη, μέχρι τους χώρους των διαδρομών από εκεί ως εδώ και τον παγκόσμιο χώρο στον οποίο συγκροτούνται τα μεταναστευτικά ρεύματα. Η πόλη και οι γειτονιές της αναδεικνύονται έτσι ως ένα από τα προνομιακά πεδία διερεύνησης της μεταναστευτικής εμπειρίας. Μελετώντας την πόλη μέσα από τη συνάντηση ντόπιων και μεταναστριών (μέσα από τις διαπλεκόμενες καθημερινότητες που αναφέρει ο τίτλος της έρευνάς μας) αποκαλύπτονται διαφορετικές εικόνες και πλευρές της πόλης, πολλαπλασιάζονται οι ιστορίες συγκρότησης και εξέλιξής της, ανδεικνύονται εν τέλει διαφορετικές πόλεις. Τα πιο πάνω ερωτήματα διαμορφώνουν ένα σύνθετο πεδίο, όπου αναδεικνύονται σημαντικές όψεις των σύγχρονων μεταναστευτικών φαινομένων, στη διερεύνηση των οποίων είναι αναγκαία μια οπτική φύλου. Μέσω μιας τέτοιας οπτικής, μπορούμε να επανεξετάσουμε όλες τις αναλυτικές κατηγορίες και τα ζητήματα που απασχολούν τη μελέτη των μεταναστεύσεων. Η εμπειρία της μετανάστευσης προσδιορίζεται από το φύλο, καθώς δεν έχει τις ίδιες μορφές για τις γυναίκες και για τους άνδρες. Παράλληλα, οι εικόνες και αναπαραστάσεις των πληθυσμών που μεταναστεύουν είναι έμφυλες: τόσο η αντίληψη για τους μετανάστες τους διακρίνει ανάλογα με το φύλο, αλλά και οι ίδιοι οι μετανάστες και οι μετανάστριες δεν αφηγούνται τις ίδιες ιστορίες, ούτε ανακαλούν τις ίδιες μνήμες εμπειριών μετανάστευσης. Η διάκριση φύλου λειτουργεί ακόμη στο επίπεδο των θεσμών (νομοθεσία, διατάξεις και πρακτικές της διοίκησης) και της συμμετοχής στην κοινωνία των πολιτών. Από την άλλη πλευρά, η μετανάστευση, μεταβάλλοντας το υλικό και θεσμικό περιβάλλον των έμφυλων σχέσεων, τείνει συχνά να αποτελεί έναν ισχυρό παράγοντα επαναδιαπραγμάτευσης ή/και μεταβολής τους. Η συγκρότηση μιας οπτικής φύλου για τα ζητήματα που απασχολούν την έρευνά μας είναι ταυτόχρονα επιστημονική και πολιτική επιλογή. Είναι μια επιλογή που επιχειρεί να αφουγκραστεί και να δόσει λόγο σε αποσιωπημένες ή αγνοημένες πλευρές της αστικής εμπειρίας, που αποδέχεται τη δική της τοποθέτηση (situatedness) και μερικότητα και ταυτόχρονα αρνείται τη φωνή της αυθεντίας του κυρίαρχου λόγου και το μύθο του αντικειμενικού ερευνητή που, εκφέροντας λόγο, δεν τοποθετείται πουθενά (Haraway 1999). Μια τέτοια επιλογή αποκαλύπτει διαφορετικά επίπεδα της πραγματικότητας, ανδεικνύει άλλες πλευρές της συγκρότησης της πόλης, όπου αποκτούν ερευνητικό ενδιαφέρον και θεωρητική βαρύτητα, όχι μόνο οι παγκόσμιες διαδικασίες και τα μεγάλα γεγονότα, αλλά και οι εφήμερες ανησυχίες, τα χιλιάδες μικροπράγματα που πρέπει να γίνουν κάθε μέρα, όλα όσα ο κυρίαρχος λόγος για την πόλη θεωρεί ταπεινές, επαναλαμβανόμενες, αυτονόητες και, πάντως, ανάξιες λόγου για τη συγκρότηση ενός θεωρητικού και ερμηνευτικού πλαισίου. Σημείο εκκίνησης για μια τέτοια οπτική αποτελούν οι εμπειρίες των (μεταναστριών και νόπιων) γυναικών, όπως αποτυπώνονται σε αφηγήσεις ζωής και μέσα από πυκνή παρατήρηση σε χώρους της πόλης. Στις εμπειρίες αυτές αποτυπώνονται όψεις της καθημερινότητας δύο διαφορετικών ομάδων γυναικών. Καθώς οι καθημερινότητές τους διαπλέκονται σε μια πόλη που μεταμορφώνεται, τίθενται σημαντικά ερωτήματα για τη συγκρότηση έμφυλων σχέσεων και ταυτοτήτων, για τις ιεραρχίες φύλου και δύναμης μεταξύ γυναικών και ανδρών, γυναικών και γυναικών, ντόπιων και μεταναστριών, για το κόστος προσωπικών και συλλογικών επιλογών ζωής. 18

19 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΔΟΧΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΔΟΧΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Για την Ελλάδα, η μετανάστευση από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ είναι ήδη αισθητή στη δεκαετία 1980, ιδιαίτερα στο βορρά. Η μετατροπή της όμως σε χώρα υποδοχής μαζικών μεταναστευτικών ρευμάτων συμπίπτει με την κατάρρευση των καθεστώτων του αυτοαποκαλούμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, που σήμανε την αλλαγή του γεωπολιτικού ρόλου της χώρας και την ανάδειξή της σε περιφερειακή οικονομική δύναμη. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Σήμερα ένας στους δέκα κατοίκους της Ελλάδας είναι μετανάστης/τρια, περίπου μια στους δύο είναι γυναίκα, ενώ παραπάνω από τους μισούς έρχονται από τα γειτονικά Βαλκανικά κράτη. Στο πλαίσιο αυτών των αλλαγών, η λεγόμενη Νέα Μετανάστευση, και ιδιαίτερα η μετανάστευση γυναικών, έδωσε έναυσμα, από τη δεκαετία του 1990, σε μια έντονη ερευνητική δραστηριότητα και σε πληθώρα εκτιμήσεων και σχολιασμών. Από την πλευρά του κράτους, μετά από μια αρχική περίοδο έκπληξης και ανησυχίας, συγκροτείται σταδιακά μια μεταναστευτική πολιτική, μέσα από την παραγωγή νομοθετημάτων, που στοχεύουν κυρίως στην αστυνόμευση και τον έλεγχο εισόδου, παρά στις συνθήκες υποδοχής και ένταξης των μεταναστών και μεταναστριών. Διατυπώνονται ακόμη με διάφορους τρόπους, μέσω των έντυπων και ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας, ποικίλες αντιδράσεις ομάδων πολιτών, από έντονα εχθρικές και ρατσιστικές έως υποστηρικτικές για τους νέους κατοίκους αυτής της χώρας και της πόλης. Έτσι, έχει διαμορφωθεί πλέον ένα σημαντικό σώμα έρευνας για τη νέα μετανάστευση στην Ελλάδα, ενώ μεγάλος αριθμός συνεδρίων, ημερίδων, δημόσιων συζητήσεων, δημοσιεύσεων, δράσεων κλπ, τεκμηριώνουν το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το θέμα. Ένα σημαντικό μέρος της έρευνας αυτής διεξάγεται στο πλαίσιο δημόσιων φορέων, ορισμένοι από τους οποίους συγκροτήθηκαν ειδικά για το σκοπό αυτό και στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων ή/και δεσμεύσεων προς την ΕΕ. Αξίζει εδώ να αναφερθούν το Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής (ΙΜΕΠΟ), το Mediterranean Migration Observatory (MMO), το Κέντρο Έρευνας Μειονοτικών Ομάδων (ΚΕΜΟ), το Κέντρο Έρευνας για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ), το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), τα οποία συνδέονται με Υπουργεία ή Πανεπιστήμια. Ένας από τους πρώτους φορείς που προσέγγισε το ζήτημα της μετανάστευσης, και ειδικότερα την παρουσία των μεταναστών στην αγορά εργασίας, είναι το Ινστιτούτο Εργασίας (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ) (για ένα από τα πρώτα δημοσιεύματά του, βλ. Ρυλμόν 1993). Οι ερευνητές και ερυνήτριες που ασχολούνται με τα θέματα μετανάστευσης στην Ελλάδα είναι εξοικειωμένοι/ες με την ευρωπαϊκή και τη διεθνή συζήτηση, στην οποία άλλωστε συμμετέχουν. Από αυτή την άποψη, είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς μια 'ελληνική' συζήτηση, θεωρητικές έννοιες και αναλυτικές κατηγορίες. Παρ όλα αυτά, οι τοπικές συνθήκες θέτουν ιδιαίτερα ερωτήματα ή ζητήματα, τα οποία στη συνέχεια εντάσσονται και διαφοροποιούν τις θεωρητικές διατυπώσεις. Τα ερωτήματα αυτά συνδέονται με τις σημαντικές μεταβολές των μεταναστευτικών ρευμάτων, στο πλαίσιο των οποίων η Ελλάδα, πρώην χώρα αποστολής μεταναστών προς τις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά, έγινε τόπος προορισμού των νέων κυμάτων μετανάστευσης. Στην ένταξη της Ελλάδας σε μια νοτιο-ευρωπαϊκή συζήτηση για τη μετανάστευση, έχουν συμβάλει δύο σημαντικές συλλογές άρθρων στην αγγλική γλώσσα (βλ. King et al 1999, Anthias, Lazaridis 2000). Στη συνέχεια παρουσιάζεται συνοπτικά η συζήτηση αυτή, μέσα από πέντε θεματικές ενότητες. 3.1 Το ζήτημα της ποσοτικής εκτίμησης Ένα από τα πρώτα ερωτήματα, που ακόμη απασχολεί τη συζήτηση για τη μετανάστευση στην Ελλάδα είναι ο αριθμός των μεταναστών (και δευτερευόντως των μεταναστριών) που διασχίζουν τα σύνορα, με ή χωρίς χαρτιά. Το ερώτημα δεν είναι τεχνικό, αντίθετα συνδέεται με συγκεκριμένες στάσεις απέναντι στο μεταναστευτικό φαινόμενο, καθώς και με τις αναπαραστάσεις του μεταναστευτικού φαινομένου στο λόγο (discourse) περί μετανάστευσης (Βεντούρα, Τρουμπέτα 2006). Σχηματοποιώντας, όσοι υποστηρίζουν ότι οι μετανάστες αποτελούν απειλή, ανεβάζουν τον εκτιμώμενο αριθμό, ενώ η αντίθετη πλευρά τον μειώνει9. Η ελληνική έρευνα στο πεδίο αυτό, αν και αναγκαία, παραμένει γενικά περιγραφική και, μετά από μια περίοδο χονδρικών εκτιμήσεων, μπορεί να ομαδοποιηθεί σε δύο κύριες ενότητες: (α) πριν και (β) μετά την απογραφή του Στην πρώτη ομάδα, οι παλαιότερες έρευνες και μελέτες αναφέρονται στις μακρο-οικονομικές επιπτώσεις της μετανάστευσης, στην αποσαφήνιση των κατηγοριών μετανάστης/πρόσφυγας και στην ανάδειξη παραγόντων απώθησης έλξης, ενώ επιχειρούν και κάποιες πρώτες ποσοτικές 9. Βάσει των στοιχείων του ΟΗΕ, αν και ο απόλυτος αριθμός μεταναστών αυξάνεται, η αναλογία τους στον παγκόσμιο πληθυσμό δεν έχει μεταβληθεί από τις αρχές του 20ου αιώνα. Όμως στις αναπαραστάσεις της μετανάστευσης προβάλλεται μια επικείμενη μαζική πληθυσμιακή μετακίνηση που απειλεί να επιφέρει την αθρόα εγκατάσταση εξαθλιωμένων ή και επικίνδυνων μεταναστών στη Δύση (Βεντούρα, Τρουμπέτα 2006: 21). Αντίθετα, οι μετακινήσεις πολιτών του Δυτικού κόσμου εξετάζονται πάντα με θετικό πρόσημο. 19

20 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΗΝ ΥΠΟΔΟΧΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 εκτιμήσεις της παρουσίας μεταναστευτικών ομάδων στη χώρα (βλ. πχ Πετρινιώτη 1993). Οι αρχικές διαισθητικές εκτιμήσεις δίνουν τη θέση τους σε μια πρώτη καταγραφή, που γίνεται ως παρεπόμενο της πρώτης διαδικασίας νομιμοποίησης, το 1997 (Καβουνίδη, Χατζάκη 1999, βλ. και Κόντης 1998). Παρ όλους τους περιορισμούς ως προς την ακρίβεια των στοιχείων, από τις περίπου αιτήσεις για την εξασφάλιση άδειας παραμονής που κατατέθηκαν, ήδη διαγράφονται κάποια σημαντικά χαρακτηριστικά, τα οποία αργότερα επαληθεύονται και από άλλες ποσοτικές έρευνες. Συγκεκριμένα, αναδεικνύεται το ποσοτικό βάρος της παρουσίας μεταναστών από την Αλβανία (υπερβαίνουν το 50% του συνόλου των μεταναστών), οι μεγάλες διαφορές μεταξύ εθνικών ομάδων ως προς την κατά φύλο σύνθεση και τον τόπο εγκατάστασης, οι διέξοδοι απασχόλησης (αγροτικός τομέας, οικοδομή, οικιακή εργασία και φροντίδα), ο κατά φύλο καταμερισμός της εργασίας, η γεωγραφική κατανομή ανά περιφέρεια. Επί πλέον σε ένα δείγμα 1074 μεταναστών (798 άνδρες και 276 γυναίκες) έγιναν πιο λεπτομερείς συνεντεύξεις και παραπέρα επεξεργασίες (Cavounidis 2002). Το υλικό της πρώτης αυτής διαδικασίας νομιμοποίησης έχει χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο αριθμό επιστημονικών εργασιών, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, ενώ ποσοτικές διερευνήσεις και εκτιμήσεις γίνονται στη συνέχεια και στο πλαίσιο άλλων ερευνών-μελετών, με μεγάλα στατιστικά δείγματα (πχ Μαλούτας κ.α. 2002) ή και σε συνδυασμό με άλλα στατιστικά δεδομένα (πχ Maratou-Alipranti, Fakiolas 2003). Μετά την απογραφή πληθυσμού του , την πρώτη που καταγράφει συστηματικά το μεταναστευτικό πληθυσμό, ένας σημαντικός αριθμός ερευνητικών προγραμμάτων και εργασιών εστίασε στην επεξεργασία και σχολιασμό των στοιχείων της απογραφής (μεταξύ άλλων, Κρητικίδης 2004, Baldwin-Edwards 2004, 2005, Δημουλάς, Παπαδοπούλου 2004, ΜΜΟ 2006, ΕΚΚΕ 2005). Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά και τα στοιχεία για την απασχόληση που προκύπτουν από την απογραφή πληθυσμού κατανέμονται κατά φύλο, αλλά δεν διατυπώνεται κάποια ερμηνεία ή πρόβλεψη στη βάση του φύλου. Εξαίρεση εδώ αποτελεί η έρευνα σε εξέλιξη του ΚΕΘΙ, που εξετάζει τις διαδρομές και τα πρότυπα εγκατάστασης των μεταναστριών στην Ελλάδα11. Aπό τα στοιχεία της απογραφής προκύπτει καταρχήν πως οι αλλοδαποί αποτελούν το 7% του συνολικού πληθυσμού των 11 εκ. και το 10% περίπου του οικονομικά ενεργού πληθυσμού των 4 εκ., ανήκουν στις παραγωγικές ηλικίες και έχουν συμπληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση στη χώρα προέλευσης. Περίπου απασχολούνται στην Ελλάδα ( άνδρες και γυναίκες) και συγκεντρώνονται σε ελάχιστους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας: οι άνδρες στην οικοδομή (35,1%) και τη γεωργία (19,8%), ενώ οι γυναίκες στις λοιπές υπηρεσίες (51,8%) και στο εμπόριο-ξενοδοχεία-εστιατόρια (19,9%). Οι Αλβανοί είναι η μεγαλύτερη μεταναστευτική ομάδα που ζει στη Ελλάδα φτάνοντας το 57,5% του συνόλου των μεταναστών. Η δεύτερη μεγαλύτερη σε πληθυσμό ομάδα είναι οι Βούλγαροι, των οποίων το ποσοστό αγγίζει μόλις το 4,6%. Σε σχέση με την κατανομή αυτών των ομάδων κατά φύλο, οι γυναίκες αποτελούν το 41,3% των Αλβανών, έναντι του 60,4% των Βούλγαρων, όπου η νέα μετανάστευση είναι κυρίως γυναικεία και με βασικό λόγο μετανάστευσης την αναζήτηση εργασίας. Τρία σημεία είναι σημαντικά για την ανάγνωση των στοιχείων της απογραφής: (α) όπως υποστηρίζουν πολλές μελέτες, ένας σημαντικός αριθμός μεταναστών, και ακόμη μεγαλύτερος μεταναστριών, δεν έχουν απογραφεί (β) η απογραφή περιλαμβάνει στην κατηγορία αλλοδαποί τόσο τους οικονομικούς μετανάστες από τρίτες χώρες, όσο και πολίτες χωρών της ΕΕ που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα (γ) κάθε ποσοτική εκτίμηση, με όλη τη σημασία που έχει, στην Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης, δεν μπορεί παρά να εξετάζεται σε συνάρτηση με τον άτυπο τομέα οικονομικής δραστηριότητας, όπου η παρουσία μεταναστών και μεταναστριών είναι ιδιαίτερα σημαντική. Τα στοιχεία της Απογραφής του 2001 αξιοποιεί και η πρόσφατη έρευνα του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ, σε συνδυασμό και με άλλες ποιοτικές και ποσοτικές διερευνήσεις στην Αττική (διερεύνηση του θεσμικού πλαισίου, έρευνα με συνεντεύξεις σε συλλόγους μεταναστών, φορείς και εκπροσώπους, έρευνα με ερωτηματολόγια σε δείγμα μεταναστών) (Δημουλάς, Παπαδοπούλου 2004). Η έρευνα εξετάζει τους παράγοντες και τις πολιτικές κοινωνικής ένταξης ή ενσωμάτωσης των μεταναστών/τριών στην Ελλάδα, σε συσχέτιση με τις υιοθετούμενες πρακτικές στην ΕΕ. Επίσης αναδεικνύει ορισμένα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των μεταναστών/τριών στον αστικό και περιαστικό χώρο της πρωτεύουσας, τα ΕΣΥΕ, Απογραφή πληθυσμού της 18ης Μαρτίου 2001, Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας , σ. 70, ΕΚΚΕ-Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα Από αυτή την έρευνα σε εξέλιξη, παρουσιάστηκαν μια σειρά ανακοινώσεις στο Συνέδριο που οργάνωσε το ΙΜΕΠΟ στην Αθήνα (23 και 24 Νοεμβρίου 2006), με θέμα: Μετανάστευση στην Ελλάδα: Εμπειρίες Πολιτικές Προοπτικές. Βλ. τις εργασίες των: Α. Καπετανόπουλου ( Μεταναστευτικές διαδρομές και διαδικασίες εγκατάστασης γυναικών μεταναστριών στην Ελλάδα: Ενδιάμεσα αποτελέσματα πανελλήνιας έρευνας του ΚΕΘΙ ) και Α. Ιορδανίδου, Ι. Πορφύρη ( Συνθήκες διαβίωσης των γυναικών μεταναστριών στην Ελλάδα: Στέγαση και καθημερινά προβλήματα )