Συχνά στις μέρες μας τονίζεται η ανάγκη να επαναπροσδιορισθούν οι στόχοι του σχολείου

Transcript

1 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 71 ΑΠOΨEIΣ EKΠAIΔEYTIKΩN ΠPOΣXOΛIKHΣ AΓΩΓHΣ ΓIA TO OΛOHMEPO NHΠIAΓΩΓEIO: MIA MEΛETH ΠEPIΠTΩΣHΣ Των: Αμαλίας Α. Υφαντή και Ιωάννη Καραντζή Εισαγωγή Συχνά στις μέρες μας τονίζεται η ανάγκη να επαναπροσδιορισθούν οι στόχοι του σχολείου για μια ουσιαστικότερη και αποτελεσματικότερη μάθηση μέσα σε ένα περιβάλλον δημιουργικό, όπου οι μαθητές θα συμμετέχουν ενεργά με την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού σε διάφορες δραστηριότητες στην καθημερινή σχολική πράξη. Εκφράζεται, επίσης, η ανάγκη να προστεθούν νέα γνωστικά αντικείμενα στο αναλυτικό πρόγραμμα των σχολείων, λόγω της έκρηξης των γνώσεων που παρατηρείται στη σημερινή κοινωνία, και να αναπτυχθούν τακτικές αντισταθμιστικής διδασκαλίας για όσους μαθητές αντιμετωπίζουν δυσκολίες μάθησης (Βρεττός, Πυργιωτάκης, 2001.Υφαντή, 2000). Η ικανοποίηση των αιτημάτων αυτών οδηγεί ακολούθως στην απαίτηση για επιμήκυνση του συμβατικού ωραρίου του σχολείου. Στη σημερινή κοινωνία, επίσης, παρατηρείται αύξηση του αριθμού των οικογενειών στις οποίες εργάζονται και οι δύο γονείς, των μονογονεϊκών οικογενειών και των άγαμων μητέρων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα έλλειψης του απαιτούμενου χρόνου για την παιδαγωγική υποστήριξη, εποπτεία, παρακολούθηση και προστασία των παιδιών στο σπίτι (Gullo, Railsback and Brewster, 2002). Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη ότι η σημερινή οικογένεια όλο και περισσότερο αποκτά πυρηνικά χαρακτηριστικά, το πρόβλημα της επικοινωνίας των παιδιών με τους οικείους τους διογκώνεται κατά την παραμονή τους στο σπίτι μετά το πέρας του σχολικού ωραρίου, ενώ ο ε- λεύθερος χρόνος τους μπορεί να μην αξιοποιείται δημιουργικά. Η Αμαλία Yφαντή είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών και στο γνωστικό αντικείμενο Εκπαιδευτικός Σχεδιασμός και Πολιτική. Ο Καραντζής Ιωάννης είναι Λέκτορας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Πατρών και στο γνωστικό αντικείμενο Εφαρμογές των Αρχών της Μάθησης στην Εκπαίδευση. Ευχαριστούμε την κα. Δήμητρα Σπυροπούλου για τη συμβολή της στη συλλογή των δεδομένων της έρευνας.

2 72 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Η ύπαρξη συνεπώς κάποιου θεσμού, που θα διευκολύνει την οργάνωση και τη λειτουργία ολοήμερων εκπαιδευτικών προγραμμάτων στα δημόσια σχολεία, μπορεί να διαμορφώσει ευνοϊκές ψυχοπαιδαγωγικές συνθήκες για την αντιμετώπιση οικογενειακών, εκπαιδευτικών και ευρύτερων κοινωνικών προβλημάτων. Σε πρόσφατες έρευνες διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά που φοιτούσαν σε ολοήμερα σχολεία απεκόμισαν περισσότερα οφέλη απ ό,τι αυτά των παραδοσιακών κλασικών σχολείων (Fromberg, Martinez and Snider, Πατινιώτης, 2005.Υφαντή και Καραντζής, 2008). Στις ΗΠΑ μάλιστα έχουν αυξηθεί σημαντικά, κατά τα τελευταία χρόνια, τα ολοήμερα νηπιαγωγεία (Martinez and Snider, ό.π.). Σε ό,τι αφορά το ολοήμερο σχολείο στην Ελλάδα και ιδιαιτέρως το ολοήμερο νηπιαγωγείο, που αποτελεί το αντικείμενο της μελέτης μας, ο προβληματισμός για τη θέσπισή του προέκυψε από την αναζήτηση ενός τρόπου, με τον οποίο ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών θα καλυπτόταν μέσα στο πλαίσιο της παιδαγωγικής ευθύνης και προστασίας, δεδομένου ότι και η σύγχρονη ελληνική οικογένεια αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα καθημερινώς στην οργάνωση του χρόνου της. Ως θεσμός άρχισε να λειτουργεί επίσημα με τη θέσπιση του Νόμου 2525/1997 (άρθρο 3). Ειδικότερα, ο σκοπός του ολοήμερου νηπιαγωγείου είναι η αναβάθμιση της προσχολικής αγωγής, η ολοκληρωμένη προετοιμασία των νηπίων για το δημοτικό σχολείο και η ενίσχυση του ρόλου της κρατικής μέριμνας, με στόχο τη μείωση των μορφωτικών και κοινωνικών διακρίσεων και την εξυπηρέτηση των εργαζόμενων γονέων. Το ολοήμερο νηπιαγωγείο λειτουργεί σύμφωνα με τον προαναφερθέντα Νόμο- επί οχτώ ώρες ημερησίως (από τις έως τις 16.00) και απασχολεί δύο νηπιαγωγούς τακτικές ή αναπληρώτριες ( : Α ωράριο νηπιαγωγού και : Β ωράριο νηπιαγωγού). Τα σταθερά σημεία του προγράμματος του ολοήμερου νηπιαγωγείου είναι η πρωινή υποδοχή των νηπίων, το δεκατιανό (ελαφρύ γεύμα) και το διάλειμμα που ακολουθεί, το γεύμα, η ανάπαυση και η αποχώρηση. Ανάμεσα στις φάσεις αυτές παρεμβάλλονται οργανωμένες και αυθόρμητες δραστηριότητες, που βοηθούν στην απόκτηση εμπειριών και στην καλύτερη προετοιμασία των παιδιών για το δημοτικό σχολείο. Το ολοήμερο τμήμα πρέπει να αποτελείται από την ίδια ομάδα παιδιών υπό την καθοδήγηση δύο νηπιαγωγών, που θα μοιράζονται την εργασία της ημέρας και θα έχουν ενιαίο πρόγραμμα που θα σχεδιάζουν από κοινού. Η διαμόρφωση του χώρου παίζει σημαντικό ρόλο στην ευόδωση του ολοήμερου εκπαιδευτικού προγράμματος. Κάποιες λοιπόν βασικές αρχές που επιβάλλεται σύμφωνα με τη θέσπισή του- να διέπουν το πρόγραμμα του ολοήμερου νηπιαγωγείου μπορούν να συνοψιστούν κατωτέρω: α) Να υπάρχει συνάφεια μεταξύ των δραστηριοτήτων του πρωινού και του απογευματινού ωραρίου, β) το πρόγραμμα να στηρίζεται σε βιώματα των παιδιών αλλά και στο παιχνίδι, γ) να υπάρχει εναλλαγή ήσυχων και ενεργητικών δραστηριοτήτων, δ) το εκπαιδευτικό πρόγραμμα να ανταποκρίνεται στις συνθήκες του περιβάλλοντος της τάξης και να αφορά στις ανάγκες, στα ενδιαφέροντα και στις εμπειρίες των παιδιών. Στην παρούσα εργασία, αναγνωρίζοντας τη σημαντικότητα ενός τέτοιου θεσμού και τη συμβολή του ολοήμερου νηπιαγωγείου τόσο στην εξυπηρέτηση βασικών αναγκών της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας όσο και στην πολύπλευρη γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη των νηπίων, διενεργήθηκε μία εμπειρική έρευνα σε δημόσια νηπιαγωγεία της ευρύτερης περιοχής του νομού Αχαΐας, ο σκοπός της οποίας ήταν να διερευνηθούν οι αντιλήψεις των εκπαιδευτικών προσχολικής αγωγής για τη λειτουργία του ολοήμερου νηπιαγωγείου ως προς την οργάνωσή του, το έργο που συντελείται σε αυτό, την αποστολή του και το ρόλο του στον εκπαιδευτικό θεσμό.

3 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 73 Το δείγμα Επισκεφθήκαμε τριάντα δύο (32) ολοήμερα νηπιαγωγεία από τα τριάντα τρία (33) συνολικά που λειτουργούσαν στην περιοχή Αχαΐας κατά το σχολικό έτος , που διεξήχθη η εν λόγω έρευνα. Δεν κατέστη εφικτή η μετάβασή μας σε ένα (1) ολοήμερο νηπιαγωγείο της ορεινής περιοχής των Καλαβρύτων, λόγω της μεγάλης απόστασης α- πό την έδρα μας. Από τις 64 νηπιαγωγούς που συμμετείχαν στην έρευνα, ανταποκρίθηκαν οι 62 (ποσοστό ανταπόκρισης: 96.8%). Οι εκπαιδευτικοί του δείγματος ήταν όλες γυναίκες. Επιλέξαμε την εκπαιδευτική περιφέρεια του νομού Αχαΐας, διότι περιλαμβάνει αστικές, ημιαστικές και ορεινές περιοχές. Η μέθοδος Για τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν γραπτά ανώνυμα ε- ρωτηματολόγια, τα οποία δόθηκαν στις εκπαιδευτικούς του δείγματος με επισκέψεις μας στα 32 ολοήμερα νηπιαγωγεία του νομού Αχαΐας. Ο λόγος που επιλέχτηκε η μέθοδος αυτή ήταν η ανάγκη για συλλογή δεδομένων σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα και τα οποία θα ήταν αξιόπιστα (Βάμβουκας, Κυριαζή, 2002). Το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε συνολικά πέντε ερωτήσεις, ορισμένες από τις οποίες είχαν συγκεκριμένα υποερωτήματα. Από αυτές μία ήταν πολλαπλής επιλογής, τρεις ήταν στο πρώτο σκέλος τους διχοτομικές (ζητώντας απάντηση Ναι ή Όχι ) και στο δεύτερο σκέλος α- νοιχτού τύπου και μία (η τελευταία) ήταν ανοιχτού τύπου. Όσον αφορά στο περιεχόμενο των ερωτήσεων, έγινε κατ αρχάς διερεύνηση ως προς το χρόνο υπηρεσίας των εκπαιδευτικών. Με τις κύριες κατόπιν ερωτήσεις εξετάστηκαν τα ακόλουθα: 1) Κατά πόσον η υλικοτεχνική υποδομή των νηπιαγωγείων ήταν επαρκής και συνεπώς διευκόλυνε την εργασία των εκπαιδευτικών (1 η ερώτηση). 2) Εάν η αποκλειστική απασχόληση δύο νηπιαγωγών στο ολοήμερο νηπιαγωγείο κάλυπτε τις ανάγκες λειτουργίας του (2 η ερώτηση). 3) Εάν ο θεσμός του ολοήμερου νηπιαγωγείου συνέβαλλε στην ομαλή μετάβαση των παιδιών στο δημοτικό σχολείο (3 η ερώτηση). 4) Η άποψη των νηπιαγωγών για το ενδεχόμενο επέκτασης του ωραρίου του ολοήμερου νηπιαγωγείου μετά τις (4 η ερώτηση). 5) Τέλος, με την πέμπτη ερώτηση, επιδιώχθηκε να καταγραφούν οι θέσεις των νηπιαγωγών σχετικά με τις διαφορές που ίσως είχαν εντοπίσει μεταξύ των παιδιών που φοιτούσαν στα κλασικά και στα ολοήμερα τμήματα των νηπιαγωγείων ως προς την αυτοεξυπηρέτησή τους. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων της έρευνας πραγματοποιήθηκε με το στατιστικό πακέτο SPSS (έκδοση 15). Με τη βοήθεια αυτού, έγινε ο προσδιορισμός των συχνοτήτων των μεταβλητών και ο έλεγχος για την ύπαρξη στατιστικής σημαντικότητας μεταξύ των μεταβλητών με το κριτήριο Χ 2. Οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου εξετάστηκαν με βάση την κατηγορία των χρόνων υπηρεσίας τους. Στην πρώτη κατηγορία εντάχθηκαν οι εκπαιδευτικοί που είχαν μέχρι και 10 έτη υπηρεσίας, και στη δεύτερη κατηγορία εκείνες που είχαν περισσότερα από 11 έτη υπηρεσίας. Τα δεδομένα Σε εξήντα τέσσερις (64) νηπιαγωγούς δόθηκαν ισάριθμα ερωτηματολόγια και απαντήθηκαν τα 62 (ποσοστό ανταπόκρισης: 96,8%). Από τις 62 νηπιαγωγούς που απά-

4 74 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ντησαν, οι 35 είχαν υπηρεσία στη δημόσια εκπαίδευση μέχρι και 10 έτη (ποσοστό: 56,5%) και οι υπόλοιπες 27 νηπιαγωγοί είχαν περισσότερα από 10 έτη υπηρεσίας (ποσοστό: 43,5%) (πίνακας 1). Λαμβάνοντας υπόψη την αλληλουχία των ερωτήσεων του ερωτηματολογίου, θα παρουσιαστούν ακολούθως οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών, οι οποίες εξετάστηκαν και ελέχθησαν- όπως αναφέρθηκε ανωτέρω- με το στατιστικό κριτήριο Χ 2 για την ύπαρξη ή μη στατιστικής σημαντικότητας με βάση τα χρόνια υπηρεσίας, τα ο- ποία ορίστηκαν ως κατηγορία σύγκρισης. Στην πρώτη ερώτηση Κατά πόσον η υπάρχουσα υλικοτεχνική υποδομή του σχολείου σας είναι επαρκής και διευκολύνει την εργασία σας;, η πλειονότητα των εκπαιδευτικών (69,4%) πιστεύει ότι η υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων τις διευκολύνει στην εργασία τους σε μέτριο έως ικανοποιητικό βαθμό, ενώ το υπόλοιπο 30,6% απαντά καθόλου έως λίγο. Οι διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ των απόψεων των εκπαιδευτικών, συγκρινόμενες αυτές ως προς τις κατηγορίες των χρόνων υπηρεσίας τους, δεν είναι στατιστικά σημαντικές (πίνακας 2). Στην δεύτερη ερώτηση Η ύπαρξη δύο νηπιαγωγών καλύπτει τις ανάγκες και λειτουργίες του ολοήμερου νηπιαγωγείου; (Ναι/Όχι), το 59,7% των νηπιαγωγών απάντησαν θετικά και το 40,3 % αρνητικά. Κατά τη στατιστική ανάλυση με το κριτήριο Χ 2, δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στις απόψεις των εκπαιδευτικών, συγκρινόμενες αυτές με βάση τα χρόνια υπηρεσίας τους (πίνακας 3). Στο δεύτερο σκέλος της δεύτερης ερώτησης Τι προτείνετε;, το 22,6% των νηπιαγωγών θεωρεί ότι απαιτείται να προσληφθεί βοηθητικό προσωπικό για τις ανάγκες λειτουργίας του ολοήμερου νηπιαγωγείου, το 17,7% εκφράζει την άποψη ότι χρειάζεται επιπλέον διδακτικό προσωπικό (νηπιαγωγοί και εκπαιδευτικοί με διάφορες άλλες ειδικότητες) και το ίδιο επίσης ποσοστό (17,7%) θεωρεί ότι ο αριθμός των νηπίων και οι απαραίτητοι χώροι θα πρέπει να καθορίζουν τον αριθμό των εκπαιδευτικών που απαιτείται για να λειτουργήσει συστηματικά το ολοήμερο νηπιαγωγείο. Κατά τη στατιστική ανάλυση παρατηρήθηκε ό- τι οι απόψεις των νηπιαγωγών δε διαφέρουν σημαντικά, με βάση την κατηγορία των χρόνων υπηρεσίας (πίνακας 4). Στην τρίτη ερώτηση Πιστεύετε ότι ο θεσμός του ολοήμερου νηπιαγωγείου διευκολύνει τη μετάβαση των παιδιών στο δημοτικό σχολείο; (Ναι/Όχι), η πλειονότητα των εκπαιδευτικών (65,6%) απαντά θετικά και μόνον το 34,4% απαντά αρνητικά. Οι απόψεις των νηπιαγωγών δεν διαφοροποιούνται σημαντικά, σύμφωνα με τη στατιστική α- νάλυση και ως προς την ορισμένη κατηγορία σύγκρισης στην έρευνά μας (πίνακας 5). Στο δεύτερο σκέλος της τρίτης ερώτησης αιτιολογήσατε τις απαντήσεις σας, το 17,7% των νηπιαγωγών αναφέρει ότι το ολοήμερο σχολείο προάγει την υπευθυνότητα, την πειθαρχία, την αυτοεξυπηρέτηση, την αυτοπεποίθηση, τη συναισθηματική ωριμότητα και βοηθά στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών εκ μέρους των νηπίων.το 16,1% των νηπιαγωγών θεωρεί ότι το ολοήμερο σχολείο προάγει τη συνεργασία μεταξύ των μαθητών, την ομαδικότητα, την κοινωνικοποίηση και βοηθά σημαντικά στην προσαρμογή των νηπίων στο σχολικό περιβάλλον. Το 40,3% έχει την άποψη ότι το ολοήμερο νηπιαγωγείο δίνει ευκαιρίες για συμμετοχή των νηπίων σε περισσότερες δραστηριότητες και στην απόκτηση εμπειριών, ενώ το 6,5% των νηπιαγωγών θεωρεί ότι η υλικοτεχνική υποδομή, οι συνθήκες εργασίας και η ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την καλή λειτουργία του ολοήμερου νηπιαγωγείου και τη συμβολή του στην ομαλή μετάβαση των παιδιών στο δημοτικό σχολείο. Στατιστικά σημαντικές διαφορές στις απόψεις των εκπαιδευτικών δεν παρατηρήθηκαν ως προς τα χρόνια υπηρεσίας τους (πίνακας 6).

5 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 75 Στην τέταρτη ερώτηση Θεωρείτε αναγκαία την επέκταση του ωραρίου μετά τις (Ναι/Όχι. Ναι: μέχρι ποια ώρα; aιτιολογήσατε τη θέση σας ), η συντριπτική πλειοψηφία των νηπιαγωγών (96,8%), ανεξάρτητα από τα χρόνια υπηρεσίας τους, θεωρεί ότι δεν είναι αναγκαία η επέκταση του ωραρίου λειτουργίας του ολοήμερου νηπιαγωγείου μετά τις και, συνεπώς, δεν εντοπίζεται σε αυτήν την ερώτηση στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των απόψεών τους. Oι δύο (2) νηπιαγωγοί που απάντησαν θετικά για την επέκταση του ωραρίου δεν αιτιολόγησαν τη θέση τους (πίνακας 7). Στην πέμπτη ερώτηση Παρατηρείτε διαφορά όσον αφορά στην αυτοεξυπηρέτηση των νηπίων που εκπαιδεύονται σε διαφορετικά τμήματα (κλασικά/ολοήμερα);,το 65,5% των εκπαιδευτικών παρατηρεί διαφορά στην αυτοεξυπηρέτηση των παιδιών, το 34,6% δεν παρατηρεί διαφορές ή εντοπίζει κάποια πολύ μικρή διαφορά, ενώ το 11,3% δεν απάντησε. Ο έλεγχος με το στατιστικό κριτήριο Χ 2 δεν αποκάλυψε σημαντικές διαφορές μεταξύ των εκπαιδευτικών με βάση τα χρόνια υπηρεσίας (πίνακας 8). Αποτελέσματα Από την εξέταση των δεδομένων της έρευνας φαίνεται, κατ αρχάς, ότι οι περισσότεροι νηπιαγωγοί (69,4%) του δείγματος θεωρούν ότι η ποιότητα και το επίπεδο της υφιστάμενης υλικοτεχνικής υποδομής στο ολοήμερο σχολείο (εδώ νηπιαγωγείο), όπου υπηρετούν, τις διευκολύνει στο έργο τους μέτρια έως ικανοποιητικά, ενώ οι υπόλοιπες εκπαιδευτικοί (30,6%) είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικές, αναγνωρίζοντας την ανεπάρκεια της υλικοτεχνικής υποδομής (τις βοηθά στο έργο τους καθόλου έως λίγο). Ειδικότερα, α- πό τη στατιστική ανάλυση φάνηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των εκπαιδευτικών με 11 έτη υπηρεσίας και άνω αξιολογούν την υλικοτεχνική υποδομή που παρέχεται στα νηπιαγωγεία από μέτρια έως καλή, σε αντίθεση με τις νηπιαγωγούς με λιγότερα χρόνια υ- πηρεσίας, οι οποίες τοποθετούνται αρνητικά. Από το αποτέλεσμα αυτό αποκαλύπτεται ότι οι νεότεροι εκπαιδευτικοί του δείγματος έχουν περισσότερες απαιτήσεις στον τομέα της υλικοτεχνικής υποδομής των νηπιαγωγείων, χωρίς βέβαια να υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά στα ευρήματά μας. Όσον αφορά στην πλήρη απασχόληση δύο νηπιαγωγών στο ολοήμερο σχολείο και στην κάλυψη -με αυτόν τον τρόπο- των αναγκών λειτουργίας του, η πλειοψηφία των νηπιαγωγών (59,7%) απαντά θετικά, ενώ το 40,3% τοποθετείται αρνητικά, χωρίς να υ- πάρχει όμως στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των απόψεων των εκπαιδευτικών με βάση τα χρόνια υπηρεσίας τους. Αξίζει, εντούτοις, να σημειωθεί ότι το Διοικητικό Συμβούλιο της ΔΟΕ επισημαίνει σε αρκετά δημοσιεύματά της στο Διδασκαλικό Βήμα (μέχρι περίπου και τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας) την ανάγκη διορισμού μόνιμων εκπαιδευτικών στις νέες θέσεις που δημιουργούνται με τη γενίκευση του θεσμού του ο- λοήμερου σχολείου, με στόχο τη βελτίωση του παρεχόμενου εκπαιδευτικού έργου (βλέπε: Διδασκαλικό Βήμα (Δ.Β.), αρ. 1100, Σεπτ. Νοέμβρ. 1999, σ. 2. Δ.Β., αρ. 1104, Ιούλ. Αύγ. 2000, σσ Δ.Β., αρ. 1122, Ιούλ. Αύγ. 2003, σσ Δ.Β. αρ. 1130, Νοέμβρ. Δεκ. 2004, σ. 17). Διερευνώντας, στη συνέχεια, τις προτάσεις των εκπαιδευτικών για την καλύτερη λειτουργία των σχολείων, το μεγαλύτερο ποσοστό των νηπιαγωγών (22,5%) προτείνει την πρόσληψη βοηθητικού προσωπικού, προκειμένου να στηρίξει και να καθοδηγήσει τα νήπια στις διάφορες δραστηριότητες κατά τις ώρες της παραμονής τους στο νηπιαγωγείο.τέλος, κάποιοι νηπιαγωγοί του δείγματος (17,7%) προτείνουν το διορισμό επιπλέον διδακτικού προσωπικού στα ολοήμερα σχολεία, που θα συνίσταται από νηπιαγω-

6 76 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH γούς και εκπαιδευτικούς άλλων ειδικοτήτων, και κάποιοι άλλοι (στο ίδιο ποσοστό: 17,7%) θεωρούν ότι ο αριθμός των εκπαιδευτικών πρέπει να κατανέμεται με βάση τον α- ριθμό των νηπίων και σε συσχετισμό με τους διαθέσιμους χώρους του καθενός νηπιαγωγείου. Όλες αυτές οι θέσεις εναρμονίζονται επίσης με τις προτάσεις του κλάδου των εκπαιδευτικών προσχολικής αγωγής και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για το ολοήμερο σχολείο κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, και εστιάζουν σε ποικίλα θέματα λειτουργίας του εν λόγω σχολείου, όπως είναι το ωράριο, το αναλυτικό πρόγραμμα, η υποδομή, το προσωπικό, η χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό, η ικανοποίηση των εκπαιδευτικών αναγκών των μαθητών κτλ. (βλέπε: Διδασκαλικό Βήμα (Δ.Β.) αρ. 1091, Φεβρ. Μάρτ. 1998, σσ Δ.Β. αρ. 1097, Ιαν. Φεβρ. 1999, σσ Δ.Β. αρ. 1098, Μαρτ. Απρ. 1999, σ. 11. Δ.Β. αρ. 1122, Ιούλ. Αύγ. 2003, σσ ). Ακολούθως, εξετάζοντας τις απόψεις των εκπαιδευτικών του δείγματός μας για τη συμβολή του ολοήμερου νηπιαγωγείου στην ανάπτυξη εκπαιδευτικών εμπειριών και μαθησιακών δεξιοτήτων, χρήσιμων για τη μετάβασή τους στο πρωτοβάθμιο σχολείο, η πλειονότητα των εκπαιδευτικών (65,6%) απαντά θετικά, ενώ μόνον το 34,4% διατυπώνει αρνητικές θέσεις. Στο σύνολο των απόψεων των νηπιαγωγών δεν παρατηρείται, παρ όλα αυτά, σημαντική διαφοροποίηση ως προς τα χρόνια υπηρεσίας τους. Εξετάζοντας, κατόπιν, τις αιτιολογήσεις των εκπαιδευτικών στο ίδιο ερώτημα, το 17,7% θεωρεί ότι η παραμονή των παιδιών στο ολοήμερο νηπιαγωγείο ενισχύει την υπευθυνότητά τους, την αυτοεξυπηρέτηση, την αυτοπεποίθηση, τη συναισθηματική ωριμότητα και συμβάλλει στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών. Το 16,1% των νηπιαγωγών θεωρεί ότι το ολοήμερο σχολείο διευκολύνει την ανάπτυξη της συνεργασίας μεταξύ των μαθητών και του πνεύματος της ομαδικότητας, την κοινωνικοποίηση και την προσαρμοστικότητα των παιδιών. Το 40,3% των εκπαιδευτικών σχολιάζει ότι το ολοήμερο νηπιαγωγείο δίνει ευκαιρίες για τη συμμετοχή των νηπίων σε περισσότερες δραστηριότητες και για την απόκτηση ποικίλων εμπειριών, ενώ το 6,5% αυτών συνδέει το ρόλο του ολοήμερου νηπιαγωγείου για την ομαλή μετάβαση των παιδιών στο δημοτικό σχολείο με την επάρκεια της υλικοτεχνικής υποδομής, τις συνθήκες εργασίας των εκπαιδευτικών στο νηπιαγωγείο και την εν γένει ποιότητα της εκπαίδευσης που προσφέρεται στα παιδιά σε αυτό το στάδιο της φοίτησής τους. Αρκετά εξάλλου από τα ζητήματα που θίγονται από τις εκπαιδευτικούς του δείγματός μας για το ολοήμερο νηπιαγωγείο, σχολιάζονται και αναλύονται από διάφορους μελετητές. Είναι γεγονός ότι, με τη θέσπιση του Νόμου για τη λειτουργία του ολοήμερου σχολείου (προσχολικής και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης), διάφοροι προβληματισμοί, σκέψεις και απόψεις δημοσιοποιήθηκαν, που αφορούν, για παράδειγμα, στο περιεχόμενο σπουδών του ολοήμερου σχολείου και στη σχετική εκπαιδευτική πολιτική (Βρεττός, Πυργιωτάκης, Ντολιοπούλου, 2003.Υφαντή και Καραντζής, 2008), στη χρησιμότητά του στους μαθητές και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (Περσιάνης, Πυργιωτάκης, Κασσελούρη, 2003), στη δυνατότητα αντιμετώπισης της σχολικής α- ποτυχίας, ήδη από το στάδιο εκκίνησής της, δηλαδή από το νηπιαγωγείο, (Λάμνιας, 2002), στην καινοτόμο δράση του αλλά και στις αγκυλώσεις του στο πλαίσιο του υπάρχοντος σχολικού συστήματος στην Ελλάδα (Πυργιωτάκης, Καββαδίας, Πατινιώτης, 2005,Υφαντή και Καραντζής, ό.π.), στη θέση του και τη λειτουργία του στην εκπαίδευση διεθνώς (Λουκέρης & Μαρκαντωνάτου, 2004). Από όλες αυτές τις προσεγγίσεις στο θέμα της λειτουργίας και της προσφοράς γενικότερα του ολοήμερου σχολείου στην εκπαίδευση και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο στην Ελλάδα, φαίνεται να υπο-

7 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 77 γραμμίζονται οι προοπτικές και η σημαντικότητα ενός τέτοιου θεσμού αλλά και να α- σκείται κριτική στις ελλείψεις και τις ανεπάρκειές του. Το ωράριο, επίσης, του ολοήμερου νηπιαγωγείου έχει αποτελέσει συχνά αντικείμενο πολλών συζητήσεων, όπου τονίζεται η ανάγκη ελεύθερου χρόνου για τους μαθητές έξω από το σχολείο (βλέπε: Βρεττός, ό.π.). Σε ό,τι αφορά στην επέκταση του απογευματινού ωραρίου μετά τις 16.00, η συντριπτική πλειοψηφία των νηπιαγωγών (96,8%) στην παρούσα έρευνα, ανεξάρτητα από τα χρόνια υπηρεσίας τους, θεωρεί ότι δεν είναι αναγκαία, γιατί τα μικρά παιδιά κουράζονται με την παραμονή τους επί πολλές ώρες στο χώρο του σχολείου και μάλιστα η κόπωση αυτή είναι μεγαλύτερη,όταν δεν υπάρχουν οι κατάλληλοι χώροι ξεκούρασης των νηπίων και το απαραίτητο προσωπικό. Τέλος, εξετάζοντας εάν τα παιδιά του ολοημέρου νηπιαγωγείου αναπτύσσουν περισσότερες δεξιότητες στον τομέα της αυτοεξυπηρέτησής τους από τα παιδιά που φοιτούν στο κλασικό τμήμα, το 65,5% των εκπαιδευτικών διαπιστώνει την άποψη ότι διακρίνεται μια υπεροχή στα παιδιά του ολοημέρου σχολείου, ενώ το 34,5% δεν παρατηρεί ιδιαίτερες διαφορές. Ο έλεγχος με το στατιστικό κριτήριο Χ 2 δεν έδειξε ότι υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των κατηγοριών με βάση τα χρόνια υπηρεσίας. Συζήτηση-Συμπέρασματα Ηθέσπιση του ολοήμερου νηπιαγωγείου φαίνεται ότι έδωσε λύσεις σε βασικά προβλήματα που απασχολούν τη σύγχρονη οικογένεια, όπως είναι η εργασία και των δύο γονέων, η ύπαρξη μονογονεϊκών οικογενειών και διαζευγμένων γονέων κτλ., ενώ παράλληλα επιδιώχθηκε να αμβλυνθούν οι κοινωνικές και μορφωτικές ανισότητες και να προετοιμαστούν τα παιδιά, μέσα από ένα πρόγραμμα μαθησιακών και δημιουργικών δραστηριοτήτων, για τη μετάβασή τους στο δημοτικό σχολείο με τρόπο σταθερό και ε- ποικοδομητικό. Για την εκπλήρωση αυτών των στόχων απαιτείται ένας καλά οργανωμένος χώρος, ο οποίος θα διαθέτει την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή, το κατάλληλο διδακτικό και βοηθητικό προσωπικό καθώς και ένα ευέλικτο και σύγχρονο αναλυτικό πρόγραμμα, που θα εμπλουτίζει τις δεξιότητες και θα ενισχύει τις ικανότητες των παιδιών προετοιμάζοντάς τα -με βάση τις ιδιαιτερότητες του καθενός- για την περαιτέρω εκπαιδευτική τους σταδιοδρομία. Στην παρούσα έρευνα διαπιστώθηκε ότι ένα μέρος των νηπιαγωγών του δείγματος θεωρεί την υλικοτεχνική υποδομή στα σημερινά ολοήμερα νηπιαγωγεία ανεπαρκή. Οι ελλείψεις μάλιστα στον τομέα αυτό τονίζονται κυρίως από τις νηπιαγωγούς με χρόνο υ- πηρεσίας κάτω των 10 ετών. Οι απαιτήσεις για μεγαλύτερη φροντίδα και ενδιαφέρον α- πό την Πολιτεία για τη λειτουργία του ολοήμερου σχολείου επιβεβαιώνουν παρόμοιες τοποθετήσεις από θεσμικούς φορείς του κλάδου των εκπαιδευτικών προσχολικής και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (ΔΟΕ). Ως προς τις δυνατότητες του εκπαιδευτικού προσωπικού να ανταποκριθεί επαρκώς στα καθήκοντά του με βάση την υπάρχουσα υποδομή, διαπιστώθηκε ότι ένα σημαντικά μεγάλο ποσοστό του δείγματος, ανεξάρτητα από τα χρόνια υπηρεσίας τους, θεωρεί ότι οι δύο νηπιαγωγοί επαρκούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες λειτουργίας του νηπιαγωγείου, πλην όμως ένα μεγάλο ποσοστό αυτών θεωρεί ότι είναι απαραίτητος ο διορισμός βοηθητικού κυρίως προσωπικού, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των μαθητών κατά την παραμονή τους στο νηπιαγωγείο, ενώ ένα μικρό ποσοστό επισημαίνει ό-

8 78 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH τι είναι απαραίτητη και η πρόσληψη εξειδικευμένου σε συγκεκριμένους τομείς διδακτικού προσωπικού. Γενικά, το ολοήμερο σχολείο θεωρείται από ένα μεγάλο ποσοστό του συνόλου των νηπιαγωγών του δείγματος, ανεξάρτητα από τα χρόνια υπηρεσίας τους, ότι συμβάλλει στην ομαλή μετάβαση των παιδιών στο δημοτικό σχολείο, προάγοντας επιπλέον την υ- πευθυνότητα, την αυτοεξυπηρέτηση, την αυτοπεποίθηση, την αυτοπειθαρχία, τη συναισθηματική ωριμότητα, την προσαρμοστικότητα, την ανάπτυξη πρωτοβουλιών και το πνεύμα της ομαδικότητας και της συνεργασίας με τους συνομηλίκους τους, διότι συμμετέχουν καθημερινά σε δημιουργικές δραστηριότητες, χρονικά παρατεταμένες, εμπλουτίζοντας τις εμπειρίες τους. Η αυτοεξυπηρέτηση μάλιστα των παιδιών υπογραμμίζεται από το μεγαλύτερο ποσοστό των εκπαιδευτικών ως μια δεξιότητα που αναπτύσσεται κατά τη φοίτησή τους στο ολοήμερο σχολείο. Τέλος, οι νηπιαγωγοί στην πλειοψηφία τους, ανεξάρτητα από τα χρόνια υπηρεσίας τους, θεωρούν ότι η επέκταση του ωραρίου μετά τις δεν είναι αποδοτική, διότι τα μικρά παιδιά κουράζονται από την πολύωρη παραμονή τους στο νηπιαγωγείο και δεν τους απομένει επαρκής ελεύθερος χρόνος. Τα ευρήματα της έρευνας αυτής ενδείξεις μάς παρέχουν μόνο για τη λειτουργία του ολοήμερου νηπιαγωγείου και τη χρησιμότητά του, με βάση τις απόψεις των εκπαιδευτικών του δείγματός μας. Λαμβάνοντας υπόψη βέβαια την οργάνωση του σχολικού συστήματος, το κάθε παιδί ως μια ιδιαίτερη οντότητα, τη σημερινή δομή της ελληνικής οικογένειας και τις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας, θα μπορούσε κάποιος να αποτιμήσει θετικά το ρόλο του ολοήμερου σχολείου στην Ελλάδα. Οι ποικίλες μαθησιακές διαδικασίες που συντελούνται σε αυτό, η ενίσχυση της ατομικότητας και η κοινωνικοποίηση των παιδιών, η συμβολή του στην επίλυση προβλημάτων και στην αντιμετώπιση δυσκολιών στις καθημερινές εργασιακές υποχρεώσεις των γονέων καθώς και οι πρώιμες εκπαιδευτικές ευκαιρίες που δίδονται στα νήπια, ανεξάρτητα από την κοινωνική θέση και την οικονομική βάση των οικογενειών τους, με επακόλουθο την άμβλυνση των ανισοτήτων αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία του. Φαίνεται λοιπόν ότι η αποστολή του ολοήμερου σχολείου καθίσταται πολυσχιδής και η λειτουργία του στην εκπαίδευση αναγκαία, εφόσον βέβαια παραμένει αμείωτο το ενδιαφέρον για την υποστήριξη και τη συστηματική ενίσχυση της πολύπλευρης ανάπτυξης του παιδιού μέσα από οργανωμένους θεσμούς, για τη διευκόλυνση της οικογένειας και για τη βελτίωση των εκπαιδευτικών παροχών προς όλα ανεξαιρέτως τα μέλη της σύγχρονης κοινωνίας. Πηγές Διδασκαλικό Βήμα (1998), αρ. 1091, σσ Διδασκαλικό Βήμα ( 1999), αρ. 1097, σσ Διδασκαλικό Βήμα (1999), αρ. 1098, σ. 11. Διδασκαλικό Βήμα (1999), αρ. 1100, σ. 2. Διδασκαλικό Βήμα (2000), αρ. 1104, σσ Διδασκαλικό Βήμα (2003), αρ. 1122, σσ Διδασκαλικό Βήμα (2004), αρ. 1130, σ. 17. Νόμος 2525/1997 Ενιαίο Λύκειο, Πρόσβαση των Αποφοίτων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου και Άλλες Διατάξεις, ΦΕΚ 188/

9 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 79 Βιβλιογραφία Βάμβουκας, M. (2002) Εισαγωγή στη Ψυχοπαιδαγωγική Έρευνα και Μεθοδολογία, Αθήνα: Γρηγόρης, σσ Βρεττός, Ι.(2001) Το ολοήμερο σχολείο ως πρόταση για εσωτερική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: το πρόγραμμα διδασκαλίας και οι κατ οίκον εργασίες, Μακεδνόν, 8, σσ Fromberg, D. (1995) The full-day kindergarten: Planning and practicing a dynamic curriculum, NY: Teachers College Press. Gullo, D. (1990) The changing family context: Implications for the development of all-day kindergartens, Young Children, 45(4), pp Καββαδίας, Γ. και Φατούρου, Α. (2000) Ολοήμερα σχολεία: Από τους μύθους στην πραγματικότητα, Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, 41, σσ Κασσελούρη, Θ. (2003) Ολοήμερο ή σχολείο ολοκληρωμένης διαπαιδαγωγητικής εργασίας; Θέματα Παιδείας, 14, σσ Κυριαζή, Ν. (2002) Η Κοινωνιολογική Έρευνα: Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ Λάμνιας, Κ. (2002) Αφετηρίες της σχολικής αποτυχίας και δυνατότητες παρέμβασης του ολοήμερου σχολείου. Στο: Πυργιωτάκης, Ι. (επιμ.) Ολοήμερο Σχολείο. Λειτουργία και Προοπτικές, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., σσ Λουκέρης, Δ. και Μαρκαντωνάτου, Α. (επιμ.) (2004) Το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο ως Εκπαιδευτική Καινοτομία, Αθήνα: Aτραπός. Martinez, S. and Snider, L. (2001) Summary of research full-day kindergarten. htpp:// Ντολιοπούλου, Ε. (2003) Το Ολοήμερο Νηπιαγωγείο στην Ελλάδα και σε 12 άλλες χώρες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Πατινιώτης, N. (2005) To Ολοήμερο Νηπιαγωγείο, Αθήνα: Tυπωθήτω. Περσιάνης, Π. (1997) Φιλοσοφικά, παιδαγωγικά και πρακτικά προβλήματα που σχετίζονται με την καθιέρωση και λειτουργία του ολοήμερου σχολείου, Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 26, σσ Πυργιωτάκης, Ι.(2002) Ολοήμερο σχολείο: Διεθνείς εξελίξεις και η ελληνική περίπτωση. Στο: Πυργιωτάκης, Ι. Ολοήμερο Σχολείο. Λειτουργία και Προοπτικές, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., σσ Πυργιωτάκης, Ι. (2001) Ολοήμερο σχολείο: Μία πρώτη προσπάθεια εφαρμογής του στην Ελλάδα, Στο: Χατζηδήμου, Δ. (επιμ.) Παιδαγωγική και Εκπαίδευση, Θεσσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη, σσ Railsback, J. and Brewster C. (2002). Full-day kindergarten: Exploring an option for extended Learning. Υφαντή, Α.Α. (2000) Εκπαιδευτικές αλλαγές και βελτίωση του σχολείου. Μια πολύπλοκη σχέση, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 113, σσ Υφαντή,Α.Α. και Καραντζής, Ι.(2008) Απόψεις εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για το ολοήμερο δημοτικό σχολείο: μία μελέτη περίπτωσης, Επιθεώρηση Διοικητικής Επιστήμης: Διοικητική Ενημέρωση, 46, σσ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Οι εκπαιδευτικοί και τα χρόνια υπηρεσίας τους Χρόνια υπηρεσίας Αριθμός Αριθμός (σε έτη) Υποκειμένων Υποκειμένων (%) ,5 11 και άνω 27 43,5

10 80 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στην 1η ερώτηση Χρόνια Καθόλου έως Μέτρια έως Στατιστική ανάλυση υπηρεσίας Λίγο Ικανοποιητικά Από 0-10 έτη Κατά χρόνια (37,1%) (62,9%) υπηρεσίας: Χ 2 (1)=1,59, Από 11 έτη 6 21 p>0,20 και άνω (22,2%) (77,8%) Συνολικά (30,6%) (69,4%) ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στη 2η ερώτηση (πρώτο σκέλος) Κατηγορία Χρόνια Συχνότητα Συνολικές Στατιστική ανάλυση απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητες Ναι Από 0-10 έτη 24 Κατά χρόνια (68,6%) 37 υπηρεσίας: Από 11 έτη 13 (59,7 %) Χ 2 (1)=2,64, και άνω (48,1%) p>0,10 Όχι Από 0-10 έτη 11 (31,4%) 25 Από 11 έτη 14 (40,3%) και άνω (51,9%) ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στη 2η ερώτηση (δεύτερο σκέλος) Κατηγορία Χρόνια Απόλυτη Συνολικές Στατιστική ανάλυση Απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητα συχνότητες Απαιτείται Από Κατά χρόνια βοηθητικό έτη (22,6%) υπηρεσίας: προσωπικό. Από 11 έτη 8 Χ 2 (2)= 4,44 και άνω p>0,10 Επιπλέον Από διδακτικό έτη (17,7%) προσωπικό Από 11 έτη 6 (νηπιαγωγοί και και άνω άλλες ειδικότητες) Ο αριθμός των Από νηπίων και οι έτη (17,7%) απαραίτητοι χώροι καθορίζουν τον Από 11 έτη 2 αριθμό του και άνω προσωπικού

11 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 81 ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στην 3η ερώτηση (πρώτο σκέλος) Κατηγορία Χρόνια Συχνότητα Συνολικές Στατιστική ανάλυση απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητες Ναι Από 0-10 έτη 23 Κατά χρόνια (67,6%) 40 υπηρεσίας: Από 11 έτη 17 (65,6 %) Χ 2 (1)=0,15, και άνω (63%) p>0,70 Όχι Από 0-10 έτη 11 (32,4%) 21 Από 11 έτη 10 (34,4%) και άνω (37%) ΠΙΝΑΚΑΣ 6: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στην 3η ερώτηση (δεύτερο σκέλος) Κατηγορία Χρόνια Απόλυτη Συνολικές Στατιστική ανάλυση Απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητα συχνότητες Προάγει: υπευθυνότητα, Από Κατά χρόνια πρωτοβουλίες, έτη (17,7%) υπηρεσίας: αυτοεξυπηρέτηση, Από 11 έτη 6 Χ 2 (2)=1,15 αυτοπεποίθηση, και άνω p>0,76 συναισθηματική ωριμότητα. Προάγει: συνεργασία, Από ομαδικότητα, έτη (16,1%) κοινωνικοποίηση, Από 11 έτη 4 προσαρμογή. και άνω Δίνει ευκαιρίες για Από περισσότερη συμμετοχή έτη (40,3%) σε δραστηριότητες και Από 11 έτη 11 απόκτηση εμπειριών. και άνω Εξαρτάται από την Από υλικοτεχνική υποδομή, έτη (6,5%) τις συνθήκες εργασίας, Από 11 έτη 1 την ποιότητα της και άνω εκπαίδευσης κτλ.

12 82 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ΠΙΝΑΚΑΣ 7: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στην 4η ερώτηση Κατηγορία Χρόνια Συχνότητα Συνολικές Στατιστική ανάλυση απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητες Ναι Από 0-10 έτη 0 Κατά χρόνια (0%) 2 υπηρεσίας: Από 11 έτη 2 (3,2 %) Χ 2 (1)=2,68, και άνω (7,4%) p>0,10 Όχι Από 0-10 έτη 35 (100%) 60 Από 11 έτη 25 (96,8%) και άνω (92,6%) ΠΙΝΑΚΑΣ 8: Κατανομή συχνοτήτων και στατιστική ανάλυση των απαντήσεων των εκπαιδευτικών στην 5η ερώτηση Κατηγορία Χρόνια Συχνότητα Συνολικές Στατιστική ανάλυση απαντήσεων υπηρεσίας συχνότητες Yπάρχει διαφορά Από 0-10 έτη 20 Κατά χρόνια στην αυτο- (69%) 36 υπηρεσίας: εξυπηρέτηση Από 11 έτη 16 (65,5 %) Χ 2 (1)=0,334, και άνω (61,5%) p>0,50 Kαμία ή πολύ Από μικρή διαφορά έτη (31%) 19 στην αυτο- Από 11 έτη 10 (34,5%) εξυπηρέτηση και άνω (38,5%)