Τι έχει συμβεί με το συμμετοχικό σχεδιασμό στην Ελλάδα;

Transcript

1 HARVEST REPORT Τι έχει συμβεί με το συμμετοχικό σχεδιασμό στην Ελλάδα; Experts Workshop Σάββατο, 11 Οκτωβρίου 2014 Πλατεία Βαρβακείου, Αθήνα πεδίο_αγορά

2 _Το Πεδίο_Αγορά Το Πεδίο_Αγορά είναι ένα εγχείρημα έρευνας και δράσης που αποσκοπεί στην ανάπτυξη, καταγραφή και διάχυση μιας πρότυπης διαδικασίας συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού για την αναβίωση του αστικού χώρου. Πεδίο έρευνας και δράσης είναι η περιοχή της πλατείας Βαρβακείου (πλατεία Δημοτικής Αγοράς της Αθήνας), ένας υποβαθμισμένος δημόσιος χώρος στην καρδιά της πόλης που αντικατοπτρίζει ευρύτερα αστικά και κοινωνικά ζητήματα. Το εγχείρημα εξελίσσεται γύρω από μία σειρά εργαστηρίων και εκδηλώσεων με βασικές αρχές την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, τη συμβολή γνώσης από διαφορετικά επιστημονικά πεδία και την καλλιέργεια διατομεακών συνεργειών. πεδίο_αγορά _Το Εργαστήριο Ειδικών Η ομάδα συντονισμού του Πεδίο_Αγορά αναγνώρισε την ανάγκη να αντλήσει εμπειρία και γνώση από τη δεξαμενή των διάφορων συναφών εγχειρημάτων και πρωτοβουλιών, που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί ή είναι σε εξέλιξη στην Ελλάδα. Αυτό θα της επέτρεπε να στηρίξει το σχεδιασμό των επόμενων βημάτων της για την ανάπτυξη μιας πρότυπης διαδικασίας συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού στη βάση της υπάρχουσας εμπειρίας. Για το λόγο αυτό, το Σάββατο 11 Οκτωβρίου 2014, διοργανώθηκε το πρώτο «Εργαστήριο Ειδικών» του Πεδίο_Αγορά, με τίτλο «Τι έχει συμβεί με το συμμετοχικό αστικό σχεδιασμό στην Ελλάδα;» και σκοπό την ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων μεταξύ αυτών που έχουν ήδη συμμετάσχει σε απόπειρες εφαρμογής συμμετοχικών διαδικασιών αστικού σχεδιασμού. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού κλήθηκαν να συμμετάσχουν στο εργαστήριο εκπρόσωποι με σχετική εμπειρία από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό τομέα, τη δημόσια διοίκηση, την οργανωμένη κοινωνία πολιτών και το χώρο των αστικών κινημάτων. Το εργαστήριο θα επέτρεπε μια πρώτη χαρτογράφηση της συλλογικής αυτής εμπειρικής γνώσης και θα έδινε την ευκαιρία για πειραματισμό και ωρίμανση συμμετοχικών μεθοδολογιών και εργαλείων για την οργάνωση και τη διευκόλυνση των συζητήσεων. Με γνώμονα την άμεση επαφή με το πεδίο έρευνας, το εργαστήριο φιλοξενήθηκε στο Athens Central Square Hotel που βρίσκεται στην πλατεία Βαρβακείου. Η έκθεση που ακολουθεί έχει σκοπό να παρουσιάσει τη δομή, τους στόχους, τη μεθοδολογία και τα εργαλεία του «Εργαστηρίου Ειδικών», να αποτυπώσει τα πορίσματα των συζητήσεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του και να θυμίσει στους συμμετέχοντες τους τρόπους με τους οποίους συνεργαστήκαμε. Επιπλέον, στα πλαίσια των στόχων του εγχειρήματος όπως περιγράφηκαν πιο πάνω, η παρούσα έκθεση φιλοδοξεί να αποτελέσει μια βάση πάνω στην οποία, η ομάδα συντονισμού του Πεδίο_Αγορά, και κάθε ενδιαφερόμενος, μπορεί να στηρίξει βήματα ανάπτυξης διαδικασιών συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού. 2 3

3 _Οι Ενοτήτες του Εργαστηρίου Στο επόμενο γράφημα αποτυπώνεται η εξέλιξη του τρόπου διάταξης των παρευρισκόμενων όπως διαμορφώθηκε σε κάθε ενότητα του εργαστηρίου, που σχετίζεται με τις αντίστοιχες δραστηριότητες και συζητήσεις που έλαβαν χώρα σε αυτή. πρώτη και δεύτερη ενότητα: ΕΥΘΕΙΑ οι συμμετέχοντες ως μονάδες / αρχική γνωριμία μεταξύ τους / δημιουργία ενός κοινού mind map / αποτύπωση και αξιολόγηση θεματικών ενοτήτων Το εργαστήριο οργανώθηκε σε 3 ενότητες με αντίστοιχες ενδεδειγμένες μεθόδους και εργαλεία διευκόλυνσης των συζητήσεων, και αντίστοιχη χωροθέτηση των συμμετεχόντων: 1η Ενότητα. Από κοινού χαρτογράφηση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει ο συμμετοχικός αστικός σχεδιασμός στην Ελλάδα. 2η Ενότητα. Αξιολόγηση των σημαντικότερων προκλήσεων και επιλογή των πεδίων εστίασης. 3η Ενότητα. Θεματικές συζητήσεις των ομάδων εστίασης. Κλείσιμο. Συζήτηση σε κύκλο και περιγραφή από όλους της συνάντησης με μία λέξη. τρίτη ενότητα: ΟΡΘΟΓΩΝΙΟ Συζήτηση σε μικρές ομάδες / εμβάθυνση στις θεματικές ενότητες ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ 1η Ενότητα collective mind-map ευθεία 2η Ενότητα ψηφοφορία/τάσεις ευθεία κλείσιμο: ΚΥΚΛΟΣ Παρουσίαση αποτελεσμάτων / αποτύπωση κοινών συναισθημάτων για το εργαστήριο 3η Ενότητα κλείσιμο focus groups circle practice τετράγωνο κύκλος 4 5

4 _ Χαρτογράφηση των προκλήσεων του συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού 6 Collective Mind Map Το εργαλείο Collective Mind-map αποτελεί μία γρήγορη και απλή διαδικασία που επιτρέπει την δημιουργία μιας κοινής εικόνας των ευκαιριών ή των προκλήσεων σε κάποιο θέμα που μας απασχολεί. Χρησιμοποιώντας μία ερώτηση που βοηθά να εστιάσουμε, οι συμμετέχοντες, με την βοήθεια συντονιστή, χαρτογραφούν θεματικές ενότητες ή προσθέτουν νέα στοιχεία σε ήδη αναφερθείσες ενότητες δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο ένα συλλογικό γράφημα. Κάθε θεματική ενότητα αποτελεί μία ξεχωριστή διακλάδωση ούτως ώστε στο τέλος να είναι σαφές ποιες είναι οι ξεχωριστές θεματικές και ποιες πληροφορίες σχετίζονται με κάθε θεματική. Βασικές αρχές του collective mind-map: - Όλες οι ιδέες είναι σημαντικές, δεν κάνουμε κριτική, ούτε απορρίπτουμε ιδέες - Ο μόνος υπεύθυνος/η για το που θα μπει μια πληροφορία στο γράφημα είναι αυτός/η που προσφέρει την πληροφορία - Δεν μας πειράζει να έχουμε αντικρουόμενες απόψεις πάνω στον γράφημα - Όποτε μπορούμε, μοιραζόμαστε συγκεκριμένα παραδείγματα. Στην προκειμένη συνάντηση, οι συμμετέχοντες μοιραστήκαν τις απόψεις τους στο ερώτημα Ποιες οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο Συμμετοχικός Αστικός Σχεδιασμός. Οι απαντήσεις που δόθηκαν στο ερώτημα Ποιες είναι οι προκλήσεις του συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού; καταχωρήθηκαν όπως ακριβώς διατυπώθηκαν και στο σημείο που υπέδειξε ο συμμετέχων που έδινε την κάθε απάντηση, σχηματίζοντας τελικά το παραπάνω συλλογικό χάρτη. Οι προκλήσεις που διαγνώστηκαν καθώς και οι ειδικότερες πτυχές τους αποτυπώνονται ως εξής: Καινούρια αντίληψη, με ειδικότερες πτυχές: καινούργιο για Ελλάδα / από τη συμβολική στην ουσιαστική συμμετοχή / έλλειψη γνώσεων συντονιστών και συμμετεχόντων Μένει να το εφεύρουμε, με ειδικότερες πτυχές: έλλειψη εργαλείων / ισχύει και για την Ευρώπη ΕΛΛΕΙΨΗ ΣΤΑΘΕΡΟΥ ΦΟΡΟΥΜ ΝΟΜΙΚΟΙ / ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΟΣΟΙ ΔΙΑΦΩΝΟΥΝ ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΞΩΣΤΡΕΦΟΥΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΥΠΑΡΞΗ ΑΝΤΙΚΡΟΥΟΜΕΝΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΚΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΣΥΣΤΗΜΙΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΜΕΡΙΚΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΕΥΠΑΘΩΝ ΟΜΑΔΩΝ + ΜΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥΜΕΝΩΝ ΙΔΙΩΤΩΝ ΥΠΕΡΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΧΩΡΙΚΟΣ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΛΑΜΠΗΔΟΝΑ ΜΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΜΕ ΤΙΣ ΟΜΑΔΕΣ ΜΑΥΡΟ ΚΟΥΤΙ ΣΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ματαιότητα, με ειδικότερες πτυχές: θεσμικός αποκλεισμός / έλλειψη πίστης από τον κόσμο ότι μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα Νομικοί και ρυθμιστικοί περιορισμοί, με ειδικότερες πτυχές: ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ αντιμετώπιση παραβατικότητας / κακοδιοίκηση ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΜΑΤΑΙΟΤΗΤΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙΝΟΥΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΕΛΛΕΙΨΗ ΠΙΣΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΟΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΟΥΝ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΓΝΩΣΕΩΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ + ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣ ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΕΛΛΕΙΨΗ GAMIFICATION ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΜΕΝΕΙ ΝΑ ΤΟ ΕΦΕΥΡΟΥΜΕ Αποκλεισμός αντισυστημικών ομάδων, με ειδικότερες πτυχές οργανωμένων πολιτών / παράδειγμα «Λαμπηδόνα» / μη συμμετοχή δημοσίου με ομάδες Κλειστά δίκτυα λήψης αποφάσεων, με ειδικότερες πτυχές: διαφθορά (π.χ. Mall, Μπουζούκια) Διαστρέβλωση συμμετοχικών διαδικασιών, με ειδικότερες πτυχές: προσχηματική διαβούλευση (π.χ. Re-activate) ΟΧΙ ΜΕ ΤΕΧΝΙΚΟΥΣ ΟΡΟΥΣ ΕΠΑΡΚΗΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΡΓΟΥ ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΟΡΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΛΛΕΙΨΗ ΑΠΟ ΠΟΙΟΥΣ ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΩΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ ΚΛΕΙΣΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ ΔΡΑΣΕΙΣ ΩΡΙΜΑΝΣΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΕΜΠΛΟΚΗΣ RE - ACTIVATE ΔΕΙΚΤΕΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑΣ ΠΡΟΣΧΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Ορατά αποτελέσματα, με ειδικότερες πτυχές: έλλειψη (ορατών αποτελεσμάτων) / από ποιους (μετρώνται) / μηχανισμοί λογοδοσίας / δείκτες μέτρησης Βιωσιμότητα διαδικασιών, με ειδικότερες πτυχές: ύπαρξη αντικρουόμενων συμφερόντων / έλλειψη σταθερού φόρουμ MALL ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΑ ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΑΠΟ ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 7

5 _Επιλογή πεδίων εστίασης Ψηφοφορία / Τάσεις Εδραίωση συμμετοχικότητας με ειδικότερη πτυχή: έλλειψη εμπιστοσύνης Χρηματοδότηση, με ειδικότερες πτυχές: πηγές / ανταλλαγή τεχνογνωσίας από καλές πρακτικές στην Ευρώπη / συχνότητα και χρόνος συμμετοχής Ευαισθητοποίηση πολιτών, με ειδικότερες πτυχές: δράσεις ωρίμανσης / διαδικασίες εμπλοκής Μερική εκπροσώπηση, με ειδικότερες πτυχές: υπεραστικότητα - Χωρικός εντοπισμός / αποκλεισμός ευπαθών ομάδων κα μη εκπροσωπούμενων ιδιωτών Έρχονται όσοι διαφωνούν, με ειδικότερη πτυχή: έλλειψη εξωστρεφούς επικοινωνίας Εσωτερική επικοινωνία, με ειδικότερες πτυχές: Στη δεύτερη ενότητα οι συμμετέχοντες ιεράρχησαν τις 3 πιο σημαντικές θεματικές ενότητες χρησιμοποιώντας το εργαλείο της ψηφοφορίας. Αυτή η διαδικασία χρησιμοποιείται αρκετές φορές ως συνέχεια του mind-map και δίνει την δυνατότητα σε μια ομάδα ανθρώπων να ξεκινήσει να εστιάζει στα θέματα που πραγματικά έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η ψηφοφορία γίνεται ως εξής: Κάθε συμμετέχων διαθέτει 5 ψήφους και του ζητείται να τις μοιράσει ανάλογα με τη σημαντικότητα των θεματικών που έχουν προκύψει. Η ελευθερία έγκειται στο ότι ο συμμετέχων έχει δικαίωμα να μοιράσει τις ψήφους όπως επιθυμεί με όλους τους πιθανούς συνδυασμούς. Θα μπορούσε δηλαδή να βάλει όλες τις ψήφους σε μία θεματική ή ακόμα και να τις μοιράσει σε 5 θεματικές βάζοντας μία ψήφο στην κάθε μία. Με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτό που πραγματικά έγκειται το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και δίνεται η δυνατότητα όχι μόνο να ψηφίσουμε ποιο θέμα είναι πιο σημαντικό αλλά να δείξουμε σαν άτομα και το εύρος της σημαντικότητας κάθε θέματος για τον καθένα. Κατά τη διαδικασία της ψηφοφορίας το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για εμβάθυνση προσέλκυσαν οι ακόλουθες προκλήσεις (θεματικές ενότητες): διαφορετικότητα / εθελοντισμός Βιωσιμότητα Διαδικασιών Μετάδοση χωρικής πληροφορίας, με ειδικότερη πτυχή: έλλειψη gamification Νομικοί και Ρυθμιστικοί Κανόνες-Περιορισμοί Ευαισθητοποίηση των Πολιτών Επαρκής αιτιολόγηση έργου, με ειδικότερη πτυχή: όχι με τεχνικούς όρους. 8 9

6 _Ανάλυση επιμέρους πεδίων εστίασης Focus groups Στην τρίτη και τελευταία ενότητα οι συμμετέχοντες σχημάτισαν 3 ομάδες, μία για κάθε πιο σημαντική ενότητα και συζήτησαν σε βάθος τις προοπτικές εξέλιξης, τα μέσα και εργαλεία που χρειάζονται και τα ρίσκα που πρέπει να λάβει κάποιος υπόψη. Κάθε συμμετέχων είχε την δυνατότητα να επιλέξει την ομάδα προτίμησης του. Σε κάθε ομάδα υπήρχε ένα άτομο που κατέγραφε όσα λέγονται (σημεία-κλειδιά). Σκοπός της συζήτησης ήταν περαιτέρω εμβάθυνση στις θεματικές που ιεραρχήθηκαν στο προηγούμενο βήμα ως πιο σημαντικές. Στο τέλος της διαδικασίας μοιράστηκαν τα συμπεράσματα από κάθε ομάδα στο σύνολο. προοπτικές εξέλιξης μέσα / εργαλεία ρίσκα _Τα Πορίσματα κάθε Ομάδας Εστίασης 1ο Πεδίο Εστίασης: Βιωσιμότητα Διαδικασιών Όσον αφορά στις προοπτικές εξέλιξης για τη βιωσιμότητα των συμμετοχικών διαδικασιών, οι όμαδα εστίασης αναζήτησε τις δυνατότητες που μπορούν να συντελέσουν μελλοντικά σε ένα βιωσιμότερο συμμετοχικό σχεδιασμό. Αναλυτικότερα, επισημάνθηκε η σημασία της συνύπαρξης πολιτών και τοπικών φορέων σε μία περιοχή, η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέσω της κατάλληλης δικτύωσης ή επικοινωνίας και να οδηγήσει σε συνεργασίες. Αναφέρθηκε η εμπιστοσύνη μεταξύ συμμετεχόντων και σχεδιαστών ως προαπαιτούμενο για την αποτελεσματικότητα των συμμετοχικών διαδικασιών. Οι συμμετοχικές διαδικασίες πρέπει να συνδέονται με τον πραγματικό κόσμο και τις ανάγκες του για να είναι υλοποιήσιμες και πρέπει να εμπνέουν το κοινό κατάλληλα για να συμμετέχει. Οι σχεδιαστές καλό είναι να είναι οικονομικά ανεξάρτητοι ή να δραστηριοποιούνται εθελοντικά σχετικά με το συμμετοχικό σχεδιασμό και να εξασφαλίζουν τη διαφάνεια του και τη διάχυση της σχετικής πληροφορίας και δεδομένων. Επίσης, εκτιμήθηκε ότι η κοινωνική κρίση των τελευταίων ετών μπορεί να συντελέσει στην πραγματοποίηση συμμετοχικών διαδικασιών λόγω της ανησυχίας και της αμφισβήτησης που επικρατεί σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνία. Σχετικά με τα μέσα ή εργαλεία, καταγράφηκε ένα αρκέτα μεγάλο εύρος τρόπων που μπορούν με τη σειρά τους να συνεισφέρουν στη βιωσιμότητα των συμμετοχικών διαδικασιών. Συγκεκριμένα, η οικονομική στήριξη του εγχειρήματος του συμμετοχικού σχεδιασμού από τις τοπικές επιχειρήσεις θεωρήθηκε ως ένα μέσο. Η δράση των σχεδιαστών οφείλει με τον τρόπο της να εμπνέει και να ενθαρρύνει το κοινό ώστε να συμμετέχει. Αναφέρθηκαν οι διαθέσιμες τεχνολογίες και ιδιαίτερα οι διαδικτυακές, οι οποίες είναι καθοριστικές για την επιτυχημένη δημοσιοποίηση των συμμετοχικών διαδικασιών. Ο πολιτισμός και η δραστηριότητα γύρω από αυτόν μπορεί να λειτουργήσει θετικά ως προς την κοινωνικοποίηση και την έκφραση των συμμετεχόντων. Εκτιμήθηκε ότι είναι απαραίτητος ο προγραμματισμός των δραστηριοτήτων για την οργάνωση των διαδοχικών σταδίων του συμμετοχικού σχεδιασμού και ειδικότερα ο μεσοπρόθεσμος προγραμματισμός. Οι συμμετοχικές διαδικασίες πρέπει να αντιμετωπίζονται από τους συμμετέχοντες ως παιχνίδι για να έχουν περισσότερο ενδιαφέρον 10 11

7 να συμμετέχουν. Απαιτείται σε κάθε περίπτωση η υιοθέτηση θετικών στοιχείων από επιτυχημένα παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού με την προσαρμογή τους πάντα στις εκάστοτε ανάγκες και χαρακτηριστικά. Ακόμη, καταγράφηκε η ανάγκη δημιουργίας του απαιτούμενου θεσμικού πλαισίου για την κατοχύρωση των συμμετοχικών διαδικασιών. Τέλος, τα ρίσκα κυριάρχησαν στη συζήτηση της ομάδας εστίασης για την επίτευξη βιωσιμότητας. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην έλλειψη στοιχειωδών οικονομικών πόρων και στην απαιτούμενη προσπάθεια, η οποία πρέπει να χαρακτηρίζεται από συνέπεια και διάρκεια για να έχει αποτέλεσματα ο συμμετοχικός σχεδιασμός. Είναι εμφανής η έλλειψη της απαιτούμενης κουλτούρας από όλους ή μεγάλο μέρος των εμπλεκόμενων. Πολλές φορές ο δημόσιος χώρος δεν είναι κατοχυρωμένος και απαιτείται πρόσθετη προσπάθεια για την επανάκτηση του ώστε να αποτελέσει αντικείμενο του συμμετοχικού σχεδιασμού. Το κοινό δε δεσμεύεται να συμμετέχει σε τέτοιες διαδικασίες εύκολα και στο γεγονός αυτό συντελεί και η απουσία συγκεκριμένου ανταποδοτικού οφέλους, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κίνητρο για τη συμμετοχή του. Ο ρόλος των συμμετεχόντων πρέπει να αποσαφηνίζεται συνεχώς ώστε να μη δημιουργούνται λανθασμένες εντυπώσεις. Αποτυπώθηκε ο κίνδυνος δημιουργίας σχέσης διαπλοκής με οργανωμένα συμφέροντα λόγω του αντικειμένου κάθε φορά του συμμετοχικού σχεδιασμού. Επίσης, οι σχεδιαστές συχνά δεν έχουν την απαιτούμενη ικανότητα να υλοποιήσουν τέτοιες διαδικασίες, δεν προσδιορίζουν επαρκώς το σκοπό και το όφελος των διαδικασιών αυτών και δεν δίνουν την απαραίτητη σημασία σε στοιχεία, τα οποία είναι πιθανόν να προβούν καθοριστικά για την εξέλιξη του σχεδιασμού. Κατά την ολοκλήρωση της συζήτησης, διαπιστώθηκε η ύπαρξη αρκετών κοινών μεταξύ της βιωσιμότητας των διαδικασιών και των θεμάτων των υπόλοιπων ομάδων, καθώς και μεταξύ της βιωσιμότητας των διαδικασιών και του συμμετοχικού σχεδιασμού γενικότερα. ΣΗΜΕΙΑ - ΚΛΕΙΔΙΑ Συνύπαρξη πολιτών και τοπικών φορέων μέσω της δικτύωσης/επικοινωνίας Εμπιστοσύνη μεταξύ συμμετεχόντων και σχεδιαστών Γεφύρωση με τον πραγματικό κόσμο και τις ανάγκες του Έμπνευση κοινού για εμπλοκή στις συμμετοχικές διαδικασίες Οικονομική ανεξαρτησία σχεδιαστών ή εθελοντική δραστηριοποίηση τους Διαφάνεια και διάχυση πληροφορίας και δεδομένων Λειτουργία κοινωνικής κρίσης ως καταλύτης συμμετοχικών διαδικασιών Οικονομική στήριξη των συμμετοχικών διαδικασιών από την τοπική αγορά Εμπνευστική δράση των σχεδιαστών για εμπλοκή του κοινού στις συμμετοχικές διαδικασίες Δημοσιοποίηση συμμετοχικών διαδικασιών με τη χρήση (διαδικτυακών) τεχνολογιών Πολιτιστική δραστηριότητα ως μέσο κοινωνικοποίησης και έκφρασης Ενθάρρυνση του κοινού για συμμετοχή με διάφορες δράσεις (Μεσοπρόθεσμος) προγραμματισμός των δραστηριοτήτων «Παιχνιδοποίηση» (gamification) συμμετοχικών διαδικασιών Υιοθέτηση στοιχείων από επιτυχημένα παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού Θεσμοθέτηση των συμμετοχικών διαδικασιών Απαίτηση για διαρκή και συνεπή προσπάθεια (χρόνος και κόπος) από τους σχεδιαστές Έλλειψη της απαιτούμενης κουλτούρας συμμετοχικού σχεδιασμού Επανάκτηση του δημόσιου χώρου ως προϋπόθεση για την πραγματοποίηση συμμετοχικών διαδικασιών Έλλειψη οικονομικών πόρων Δυσκολία δέσμευσης κοινού για συμμετοχή (απουσία ανταποδοτικού οφέλους) Διαρκής αποσαφήνιση του ρόλου των συμμετεχόντων στην εκάστοτε συμμετοχική διαδικασία Κίνδυνος δημιουργίας διαπλοκής μεταξύ σχεδιαστών και οργανωμένων συμφερόντων Ελλιπής ικανότητα σχεδιαστών για πραγματοποίηση συμμετοχικού σχεδιασμού Έλλειψη προσδιορισμού σκοπού και οφέλους πολλών συμμετοχικών διαδικασιών Ελλιπής σημασία σχεδιαστών σε «λεπτομέρειες» καθοριστικές τελικά για την έκβαση του συμμετοχικού σχεδιασμού 12 13

8 2ο Πεδίο Εστίασης: Νομικοί και Ρυθμιστικοί Περιορισμοί Η συζήτηση αυτής της ομάδας εστίασης είχε ως αφετηρία μια κοινή διαπίστωση: όσες προσπάθειες συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού έχουν ήδη λάβει χώρα στην Ελλάδα εξελίχθησαν μάλλον άτυπα και ανεξάρτητα του όποιου σχετικού θεσμικού πλαισίου. Το γεγονός αυτό αποδόθηκε κυρίως στην ανεπάρκεια του υπάρχοντος θεσμικού πλαισίου και την μερική ή ολική άγνοια σχετικών δυνατοτήτων από μέρους των ενδιαφερόμενων μερών. Εξαίρεση αποτέλεσαν, όπως επισήμανε ένας εκ των συμμετεχόντων, τα εγχειρήματα των αντισυστημικών κινημάτων, όπου η αποστασιοποίηση είναι κάθετη επιλογή. Επισημάνθηκε επίσης πως οι δημόσιοι φορείς συνήθως είτε δεν εκπληρώνουν διόλου είτε εκπληρώνουν εντελώς διεκπεραιωτικά τις όποιες προβλεπόμενες από το νόμο διαδικασίες διαβούλευσης. Στην περίπτωση του Δήμου Αθήνας φαίνεται ότι οι πιο πρόσφατες διαδικασίες διαβούλευσης σε ζητήματα αστικού χώρου ήταν η διοργάνωση κάποιων ανοιχτών συζητήσεων, όπως στη Δημοτική Αγορά Κυψέλη και την Πλατεία Αγίας Ειρήνης. Ανάμεσα στα υπάρχοντα θεσμοθετημένα όργανα, οι Δημοτικές Επιτροπές Διαβούλευσης αναγνωρίστηκαν από όλους ως ένα σημαντικό σημείο αφετηρίας για την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν αστικά ζητήματα. Ωστόσο παρατηρήθηκε πως τα όργανα αυτά έως σήμερα δεν έχουν παράγει αποτελέσματα. Σύμφωνα με τα όσα συζητήθηκαν, αιτίες αυτής της αναποτελεσματικότητας αποτελούν το ασαφές αντικείμενο των επιτροπών, τα ζητήματα δημοκρατικής εκπροσώπησης της κοινωνίας πολιτών που δεν απαντώνται ικανοποιητικά από την υπάρχουσα νομοθεσία, η μη προβλεπόμενη τακτικότητα συνεδριάσεων και ο συμβουλευτικός χαρακτήρας των αποφάσεων που λαμβάνουν. Από την άλλη, οι Επιτροπές Ποιότητας Ζωής, ενώ λαμβάνουν δεσμευτικότερες αποφάσεις, δε διέπονται από αρχές συμμετοχικότητας καθώς δεν προσφέρουν στους ενδιαφερόμενους πολίτες παρά το δικαίωμα ακρόασης. Όπως όμως επισημάνθηκε, και τα δύο αυτά όργανα σχετίζονται με μόνο ένα εκ των πολλών επιπέδων λήψης αποφάσεων που αφορούν τον αστικό σχεδιασμό, αυτό της Δημοτικής Ενότητας. 14 Η διαδικασία παραγωγής αστικού χώρου αντιστοιχεί παρά ταύτα σε ένα πολυεπίπεδο και δαιδαλώδες σύστημα δημόσιας διοίκησης που χαρακτηρίζεται από διάχυση αρμοδιοτήτων αλλά και πολυνομία. Η παρατήρηση αυτή ανέδειξε την αναγκαιότητα εξορθολογισμού των επιπέδων διακυβέρνησης, αποσαφήνισης των χωρικών κλιμάκων στα οποία αναφέρονται καθώς και διασφάλισης διαφανούς και απρόσκοπτης ροής πληροφοριών μεταξύ αυτών με στόχο το συντονισμό τους. Αυτές οι συνθήκες θα αποτελούσαν τη βάση για τον σχεδιασμό αντίστοιχων αρμόδιων διαβουλευτικών οργάνων. Στη συνέχεια της συζήτησης, η ομάδα επικεντρώθηκε στις Δημοτικές Κοινότητες, που αποτελούν το εγγύτερο στους πολίτες επίπεδο διακυβέρνησης, και στο ρόλο ανοιχτών φόρουμ διαβούλευσης που δύνανται να διαδραματίσουν. Σημειώθηκε επίσης η σημασία του ΣΗΜΕΙΑ - ΚΛΕΙΔΙΑ το κράτος οφείλει να θέσει το πλαίσιο-δύναμη στους πολίτες ανοικτή/θεματική επιτροπή διαβούλευσης πλήρης προσδιορισμός του αντικειμένου των επιτροπών διαβούλευσης υποχρέωση διαβούλευσης ρόλος διαμερισματικών συμβούλων και δημοτικών κοινοτήτων άρθρου 85 του Καλλικράτη που προβλέπει τοπικές συνελεύσεις κατοίκων.τι θα σήμαινε όμως η ανάληψη ενός τέτοιου ρόλου από τις Δημοτικές Κοινότητες; Ποια θα ήταν τα απαραίτητα μέσα και εργαλεία για τη διασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών για δημοκρατικότερες και αποτελεσματικότερες διαδικασίες λήψης αποφάσεων; Η επανεξέταση του τρόπου εισήγησης των όποιων θεμάτων κρίθηκε από όλους απαραίτητη. Ως ζητούμενα τέθηκαν, από τη μια, η δυνατότητα απευθείας εισήγησης προτάσεων από την κοινωνία των πολιτών και, από την άλλη, η επαρκής τεκμηρίωση όλων των εισηγήσεων μέσω διαφανών και διεπιστημονικών διαδικασιών, με σκοπό την καλώς πληροφορημένη λήψη αποφάσεων. Μια άλλη κατεύθυνση που κατατέθηκε προς διερεύνηση είναι το ζήτημα εκπροσώπησης των πολιτών στις διαδικασίες ψηφοφορίας επί των κρίσιμων αποφάσεων. Κάπου εκεί όμως ο χρόνος τελείωνε. Κι ένας εκ των συμμετεχόντων, εν είδει συμπεράσματος, επισήμανε ένα σημαντικό διακύβευμα της όποιας προτεινόμενης νομοθετικής ρύθμισης: αυτό της πρόβλεψης και σχεδιασμού και του αντίστοιχου μηχανισμού εφαρμογής. επιτροπή διαβούλευσης σε σχέση/σύγκριση με τη συνέλευση που υποδεικνύει ο Καλλικράτης επιτροπή διαχείρισης των θεμάτων -τεχνολογικά εργαλεία (πχ. ISO) μέχρι στιγμής, δράσεις στο δημόσιο χώρο χωρίς συνάρτηση με το θεσμικό πλαίσιο απουσία ενημέρωσης για το ισχύον θεσμικό πλαίσιο απουσία κοινής ορολογίας απουσία συντονισμού στα διάφορα χωρικά και διοικητικά επίπεδα 15

9 3ο Πεδίο Εστίασης: Ευαισθητοποίηση των Πολιτών και Νέα Αντίληψη ΣΗΜΕΙΑ - ΚΛΕΙΔΙΑ εμπιστοσύνη μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων και των πολιτών έμπνευση κοινού για εμπλοκή στις συμμετοχικές διαδικασίες μέσα από άλλα παραδείγματα καταγραφή των αναγκών των πολιτών ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των ομάδων που ασχολούνται με το συμμετοχικό σχεδιασμό εκπαίδευση πολιτών και εμπλεκόμενων φορέων στις έννοιες του συμμετοχικού σχεδιασμού εμπλοκή του πολίτη μέσω δράσεων ή διαδικασιών ενημέρωσης ένταση χάσματος μεταξύ των πολιτών και των φορέων που εμπλέκονται έλλειψη απτού αποτελέσματος έλλειψη πίστης από την μεριά των πολιτών ότι μπορούν να προσφέρουν Η συζήτηση ξεκίνησε με το κοινό ερώτημα για όλους του ποιες μπορεί να είναι οι προοπτικές εξέλιξης του συμμετοχικού σχεδιασμού ως μέθοδος οργάνωσης και δομής του αστικού, δημοσίου χώρου. Πρώτη βασική αρχή, σύμφωνα με τους παρευρισκόμενους, ήταν το πώς ο συμμετοχικός σχεδιασμός θα μπορούσε ως εργαλείο να θεσμοθετηθεί σε επίπεδο επίσημων φορέων. Με αυτό τον τρόπο και μέσα από τη συνεργασία μεταξύ φορέων, ΜΚΟ, τοπικών δικτύων σε επίπεδο γειτονιάς αλλά και όπως ειπώθηκε, από την εισαγωγή του στην εκπαίδευση (σχολική, ακαδημαϊκη, επαγγελματική, ανοιχτή σε όλους με ημερίδες) θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να αποτελέσει ένα βιώσιμο τρόπο σχεδιασμού του αστικού χώρου και φυσικά να καλλιεργήσει την αντίστοιχη κουλτούρα στην αντιμετώπιση σύνθετων ζητημάτων, όπως ο αστικός χώρος, και μέσα από την προβολή άλλων αντίστοιχων επιτυχημένων παραδειγμάτων. Τα εργαλεία για μια τέτοια προοπτική εξέλιξης θα ήταν, σύμφωνα με κάποιους ομιλητές, από τη μια πλευρά η οργάνωση καλέσματος μιας τέτοιας πρακτικής από τη μεριά των επίσημων φορέων προς ενδιαφερόμενους (με άλλα λόγια, ακόμα και σε επίπεδο ενός θεσμικού πειράματος εισαγωγής μιας νέας διαδικασίας θα είχε έναν άμεσο πρακτικό αντίκτυπο προς τον κόσμο). Ταυτόχρονα, όπως τονίστηκε από άλλους, η έμφαση στη διαδικασία και όχι στο αποτέλεσμα θα πρέπει με κάποιο τρόπο να αποτυπώνεται στο χώρο οπτικά δίνοντας ένα άμεσο 16 ορατό αποτέλεσμα ώστε να εξοικειώσει τον κόσμο με αυτές τις πρακτικές. Τέλος συμφωνήθηκε, πως πρακτικές που στοχεύουν σε μια πιο προσωπική επικοινωνία με τους πολίτες (door to door) αν όχι θα ενσωματώσουν, τουλάχιστον θα ενημερώσουν τους πολίτες για τη συγκεκριμένη μέθοδο και τις δυνατότητές της. Όλοι συμφώνησαν πως τα ρίσκα μιας τέτοιας πρακτικής είναι πολύπλευρα και αντανακλούν καθιερωμένες και μακροχρόνιες πολιτισμικές νοοτροπίες που τις περισσότερες φορές ζητούν περισσότερο χρόνο για επίλυση. Αναφέρθηκαν χαρακτηριστικά από τους συνομιλητές η έλλειψη πίστης από την μεριά των πολιτών ότι μπορούν να προσφέρουν, η αντιπροσωπευτικότητα της συμμετοχής, η πολιτική εμπλοκή και η πιθανή τελική διαστρέβλωση του έργου για ιδίον όφελος, η ύπαρξη διαφόρων ευαίσθητων ομάδων που πρακτικά αδυνατούν να συμμετάσχουν όσο θα ήθελαν στις διαδικασίες αλλά και η έλλειψη επαρκούς γνώσης τόσο από θεσμικούς φορείς όσο κι από τους συμμετέχοντες καθιστά εξαρχής ένα τέτοιο εγχείρημα δύσκολο. Παρ όλα όμως, κοινή συνισταμένη ήταν πως παρά τα ρίσκα και τις αντικειμενικές δυσκολίες, ένα τέτοιο εγχείρημα συμμετοχικού σχεδιασμού θα ανταπέδιδε μακροπρόθεσμα στην πόλη της Αθήνας πολλαπλά οφέλη τόσο σε επίπεδο χωρικό όσο -κυρίως- σε επίπεδο κοινωνικό. αίσθηση ματαίωσης για τις όποιες διαδικασίες συμμετοχικού αρνητική διάθεση προς τον εθελοντισμό 17

10 _Κλείσιμο φοβάμαι αλλάζει κάτι; διαδικασία έμπνευση τραμπολίνο επαφή Circle Practice ρομαντισμός συμμετοχή Το τέλος της συνάντησης μας βρήκε σε κύκλο έτσι ώστε να καλλιεργήσουμε ένα πιο οικείο κλίμα μεταξύ των συμμετεχόντων ύστερα από τον χρόνο που περάσαμε μαζί. Να πετύχουμε δηλαδή την αίσθηση του συνόλου. Ζητήθηκε από όλους να μοιραστούν μία λέξη που περιγράφει τήν αίσθηση με την οποία αποχωρούμε από την συνάντηση (βλ. επόμενη σελίδα). Έτσι κλείσαμε την συνάντηση με μία αίσθηση ότι θα συναντηθούμε ξανά γρήγορα. game atmosphere πολυφωνία αλληλοδιαπαιδαγώγιση δέσμευση Το πρώτο εργαστήριο του Πεδίο_Αγορά, έφερε σε επαφή την ομάδα συντονισμού του έργου με την εμπειρία ανθρώπων και φορέων οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με την εφαρμογή και καθιέρωση συμμετοχικών διαδικασιών στον αστικό σχεδιασμό αλλά και αρκετούς από αυτούς μεταξύ τους. Προσέφερε, επομένως την ευκαιρία να αναδειχθούν μία σειρά ζητημάτων που αφορούν στη διοργάνωση συμμετοχικών εκδηλώσεων που επιδιώκουν να φέρουν σε επαφή «κόσμους» που συνήθως δεν συναντώνται, και τα οποία σχετίζονται -μεταξύ άλλωνμε την κοινή κατανόηση του πεδίου συνεργασίας, την πρόκληση της αλληλοδιαπαιδαγώγησης, το ρόλο της αυθεντίας. Αποτέλεσε, με αυτόν τον τρόπο, ένα εργαστήριο ανταλλαγής γνώσης, απόπειρα αποτύπωσης της οποίας αποτελεί η έκθεση αυτή. πολλή δουλειά εξέλιξη διαδρομή ΑΓΟΡΑ 1ο βήμα κοινότητα απορία 18 19

11 ΟΜΑΔΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ Βαρδούλη Σεβαστή Βελέντζας Οδυσσέας Βούλγαρης Στέλιος Καρατζά Μαίρη Κικίδου Μαρία Λουκογεωργάκη Αγάπη Μπαρτατίλας Λουκάς Ξυδιά Στεφανία Πατελίδα Μαριάννα Σωμαράκης Γιώργος ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Αλεξίου Ειρήνη Γραμματικογιάννης Ηλίας Δρόσσος Αλέξιος Ευμολπίδης Γιάννης Ζέκκου Ρέα Ζέπου Αμαλία Θεοδώρου Κωνσταντίνα Καραπελιώτης Βασίλης Λεκάκης Στέλιος Νικολοπούλου Κων/να Πετεινάκη Μαρία Πιτούλη Κατερίνα Σαχίνης Γιώργος Στρατηγέα Αναστασία Σωτηρόπουλος Βασίλης Φοσγκεράτου Ειρήνη Χαβδούλας Κώστας Ομάδα METAPolis Γλαρού Λίλιαν Ζεϊμπέκου Ειρήνη Καινούργιος Σωτήρης Καναρέλης Αντώνης Κασιάρης Γιώργος Κατσιγιάννη Κική Κονδύλη Σοφία Λαμπροπούλου Τάνια Μανωλιτζάς Απόστολος Μπάτσαρης Τάκης Φωτοπούλου Παναγιώτα Χάλαρης Μάνος Yπεύθυνοι συντονισμού: Γιαννακόπουλος Γιάννης Κουρτίδης Κώστας [ Συνεργατικοί Σχηματισμοί για την Ταυτότητα Τόπου και τη Συμμετοχή των Πολιτών ] [ Clusters for Place Identity & Citizens Participation ] ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ [ Συνεργατικοί Σχηματισμοί για την Ταυτότητα Τόπου και τη Συμμετοχή των Πολιτών ] [ Clusters for Place Identity & Citizens Participation ]