ΕΚΦΡΑΣΗ -ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 1 Λύκειο Καισαριανής Κείμενα Προβληματισμού (επιλογή 3) Βάλια Μπουγάδη Αν θρω πιστική παιδεία περιεχόμενο σκοπός μέσα

Transcript

1 Ανθρωπιστική παιδεία Ανθρωπιστική παιδεία είναι οι γνώσεις που συμβάλλουν στην καλλιέργεια της ευαισθησίας, της φαντασίας, της δημιουργικότητας, της κριτικής και της ανθρωπιάς του νέου ανθρώπου. Οι γνώσεις αυτές αποκτιούνται με τη σπουδή της γλώσσας και της λογοτεχνίας -κλασικής και σύγχρονης-, της φιλοσοφίας, της ιστορίας, της θεολογίας, των καλών τεχνών και ακόμα αυτών των κοινωνικών επιστημών που προσεγγίζουν τα κοινωνικά φαινόμενα με μια ανθρωπιστική διάθεση. Με άλλα λόγια, περιεχόμενο της ανθρωπιστικής παιδείας είναι οι ανθρωπιστικές αξίες (αλήθεια, ελευθερία, δικαιοσύνη, αγάπη, ομορφιά), σκοπός της η διαμόρφωση ανθρώπων με κριτική σκέψη, καλαισθησία και ηθικές αρχές και μέσα της η μελέτη έργων που δημιούργησαν αναγνωρισμένοι στοχαστές: φιλόσοφοι, ποιητές, καλλιτέχνες, επιστήμονες. Ανθρωπιστική παιδεία ή τεχνοκρατική εκπαίδευση; Εδώ και μερικές δεκαετίες ένα κεντρικό ζήτημα που αφορά στο εκπαιδευτικό μας σύστημα και προβληματίζει πολιτική ηγεσία, εκπαιδευτικούς, γονείς και μαθητές είναι η κατεύθυνση που αυτό θα πρέπει να ακολουθήσει. Ένα δίλημμα ανάμεσα σε δυο εκπαιδευτικούς πόλους, τον ανθρωπιστικό από τη μια και τον τεχνοκρατικό, τεχνολογικό από την άλλη. Με άλλα λόγια, ανθρωπιστική ή αυστηρά εξειδικευμένη και τεχνοκρατική παιδεία; Όταν το δίλημμα τίθεται με αυτό τον απόλυτο τρόπο, καθώς αντιπαραθέτει τον ανθρωπιστικό λόγο με την τεχνοκρατική συγκρότηση, τότε μια απάντηση το ίδιο απόλυτη θα περιέπλεκε μάλλον παρά θα έλυνε το πρόβλημα. Υπάρχει και η λύση της σύνθεσης των δύο τάσεων. Μια ισόρροπη και αρμονική, όσο γίνεται, συνύπαρξη ανθρωπιστικού και τεχνοκρατικού πνεύματος. Λύση η οποία φαίνεται ικανή να δώσει απάντηση στις ανάγκες του συγχρόνου ανθρώπου. Με την τεχνοκρατική εκπαίδευση: αξιοποιούνται οι δημιουργικές και παραγωγικές δυνατότητες του ανθρώπου. ειδικότερα ο νέος αποκτά ειδικές επαγγελματικές γνώσεις, ώστε να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις υψηλές απαιτήσεις της σύγχρονης αγοράς εργασίας,. αυξάνεται η παραγωγικότητα και, κατά συνέπεια, η ποσότητα, αλλά και η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων. τέλος, είναι δυνατή η εκμετάλλευση των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πηγών. Αν, όμως, η εκπαίδευση μένει σ' αυτό, όχι μόνο «παράγει» μονομερείς ανθρώπους,, όχι μόνο είναι ελλιπής, αλλά ουσιαστικά είναι και ανεπαρκής. Οι απαιτήσεις της εργασίας στην εποχή μας, αλλά και οι ευρύτερες απαιτήσεις της κοινωνίας και των λεγόμενων δημόσιων σχέσεων πρέπει να στηρίζονται σ' έναν ορθολογικό τρόπο σκέψης και σ' ένα σύστημα αξιών που θα εγγυάται την αρμονική συμβίωση των ανθρώπων. Ο ορθολογικός, όμως, τρόπος σκέψης και συμπεριφοράς που στηρίζεται στην ανθρωπιστική παιδεία: εμπνέει το σεβασμό προς τον άνθρωπο και τα δημιουργήματά του, συντελεί στη διαμόρφωση ενάρετου ήθους, διδάσκει στον άνθρωπο τα δικαιώματα, αλλά και τις υποχρεώσεις που έχει ως πολίτης, να συμμετέχει δηλαδή ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες, να αγωνίζεται για την ελευθερία, τη δημοκρατία, την ειρήνη, οξύνει την κριτική ικανότητα του ανθρώπου, ώστε να δίνει αυτός λογική εξήγηση σε όσα συμβαίνουν γύρω του, να στοχάζεται, να αποφασίζει ελεύθερα και να εκφράζεται καλά, καλλιεργεί την ευαισθησία και την καλαισθησία του ανθρώπου. Μολονότι, όμως, από τα πράγματα επιβάλλεται μια σύνθεση ανθρωπιστικής και τεχνοκρατικής παιδείας, δυστυχώς η εκπαίδευση στην Ελλάδα δεν έχει κατορθώσει να ισορροπήσει αυτούς τους δυο πόλους. Γι' αυτό, ουσιαστικά δεν έχουμε κατορθώσει να διαμορφώσουμε ανθρώπους με ανθρωπιστική παιδεία ούτε, όμως, και να τους καταρτίσουμε με αυστηρή εξειδίκευση και τεχνοκρατικό τρόπο σκέψης. Η αιτία είναι ότι το σχολείο δε λειτουργεί ως αυτόνομη μονάδα εκπαίδευσης, αλλά, υποταγμένο στις απαιτήσεις του εξεταστικού συστήματος, έχει μετατραπεί σε κέντρο εκπαίδευσης υποψήφιων φοιτητών. Εφόσον, λοιπόν, το εξεταστικό σύστημα θα επιβάλλει στο σχολείο τη «λογική» του και αυτό με τη σειρά του θα την αναπαράγει, δε φαίνεται να υπάρχει ευοίωνη προοπτική. Είναι απαραίτητο, επομένως, το σχολείο να αποκτήσει την αυτοτέλεια του, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να διαμορφώσει προγράμματα και εκπαιδευτικές διαδικασίες που θα υπηρετούν τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου για επαγγελματική σταδιοδρομία, κριτική σκέψη και ευαισθησία σε θέματα αρχών. (Σ. Κούτρας, Πειστικός Λόγος, Α, σ ) Η σύγχρονη κρίση του ανθρωπισμού Ο σύγχρονος πολιτισμός παρουσιάζει έκδηλα σημάδια κρίσης. Όσο κι αν ορισμένοι επιμένουν να παρουσιάζουν την κρίση αυτή ως παροδική ή ως εύλογη στη διαρκή εξελικτική του πορεία, πλανάται, ωστόσο, ο φόβος πως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια προϊούσα παρακμή του, επειδή οι ρίζες της κρίσης αυτής εισχωρούν βαθιά, ως την ουσία του. Υπάρχει, δηλαδή, η εκτίμηση πως η σημερινή κρίση οφείλεται στο γεγονός ότι ο πολιτισμός μας τείνει να παραγκωνίσει -επιβουλεύεται θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε-την αιτία της ύπαρξής του, τον άνθρωπο. Δεν πρόκειται, συνεπώς, για μια επιπόλαιη και παροδική κρίση, αλλά για βαθιά κρίση ανθρωπισμού, καθώς ο άνθρωπος έπαψε να αποτελεί το αμετακίνητο μέτρο της ζωής. Η κρίση αυτή εκδηλώνεται με πολλούς και διάφορους τρόπους. Κύριο, όμως, χαρακτηριστικό της σε όλες τις περιπτώσεις είναι ότι ο άνθρωπος έχει πάψει να αποτελεί σκοπό. Έχει υποβιβαστεί σε μέσο. Το άτομο δε λογαριάζεται πια ως ιδιαίτερη ανθρώπινη ύπαρξη, άξια φροντίδας και σεβασμού υπολογίζεται περισσότερο ως μονάδα παραγωγής και κατανάλωσης, ως στοιχείο στους δείκτες της στατιστικής, ως ποσοστιαία μονάδα στα οικονομικά και δημογραφικά μεγέθη. Αυτή η εκμηδένιση της προσωπικότητας, σε συνδυασμό με το γιγαντισμό 1

2 των σύγχρονων κοινωνιών και την πολιτιστική ομοιομορφία τους, οδήγησε στη μαζικοποίηση του ανθρώπου. Δεν είναι, ούτε νιώθει πως είναι, μέλος μιας κοινότητας ανθρώπων, όπου με τις αποφάσεις του, την εργασία του, τη συμπεριφορά του και τη συμμετοχή του στις πολιτικές διαδικασίες μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής. Ο άνθρωπος σήμερα αισθάνεται όχι ως μέρος ενός κοινωνικού συνόλου ανθρώπων, αλλά ως μόριο μιας «υπό επεξεργασίαν» μάζας, στην οποία μπορεί εύκολα να αντικατασταθεί και για την οποία δεν έχει και ιδιαίτερη σημασία. Θα περίμενε κανείς ότι αυτή η, έστω, υποχρεωτική συμβίωση των ανθρώπων θα συνέσφιγγε, τουλάχιστο, τις διαπροσωπικές σχέσεις. Όμως, μάλλον το αντίθετο συμβαίνει: οι άνθρωποι σήμερα δεν μπορούν να επικοινωνήσουν και να δημιουργήσουν ουσιαστικούς δεσμούς μεταξύ τους. Ζουν απομονωμένοι και αποξενωμένοι. Η μοναξιά αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα στην εποχή μας. Το πρόβλημα αυτό θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα ατομισμού και εγωισμού. Αυτή είναι η φαινομενική πλευρά του. Την ουσία του θα πρέπει να την αναζητήσουμε στην αδιαφορία για την προσωπική ύπαρξη του άλλου, για το συνάνθρωπο. Και αυτή είναι, ίσως, η αιτία που στρέφει τον άνθρωπο στον εαυτό του σαν σε έσχατο καταφύγιο, καθώς βλέπει γύρω του αδιαφορία γι' αυτόν και προβλήματα απειλητικά. Και η αποξένωση αυτή προχωρεί πιο πέρα φτάνει ως την αλλοτρίωση, ένα φαινόμενο με τραγική διάσταση. Ο σύγχρονος άνθρωπος, ο παντογνώστης, ο παντοδύναμος δεν είναι κύριος του εαυτού του και της ζωής του, δεν εξουσιάζει και δεν κατευθύνει τα δημιουργήματά του. Έχει μεταβληθεί σε εξάρτημα και υπηρέτη τους. Χειρίζεται με επιδεξιότητα τις μηχανές, τις τελειοποιεί, παράγει άφθονα αγαθά, αλλά διαπιστώνει με οδύνη πως το προϊόν εργασίας του, αλλά και η ίδια η εργασία του υπηρετούν συχνά αλλότριους και όχι ανθρώπινους σκοπούς. Αντιμετωπίζεται σαν εργαλείο, συμπεριφέρεται σαν εργαλείο και μηχανοποιείται. Έτσι, χάνει τα ουσιωδέστερα γνωρίσματά του, την ελεύθερη βούληση και κρίση του τη δυνατότητα να σκέφτεται και να αποφασίζει ελεύθερα, να οργανώνει τη ζωή του, όπως αυτός θέλει, να δημιουργεί για τον εαυτό του, τον άνθρωπο. (Σ. Κούτρας, Πειστικός Λόγος, τ. Β ) Να απαριθμήσετε τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται η κρίση του ανθρωπισμού στην εποχή μας Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων Η πραγματικότητα των νέων αξιών Μέσα στις νέες πραγματικότητες που δημιουργήθηκαν, ανήκει και η καθιέρωση, επανεκτίμηση ή επαναβεβαίωση νέων (υπ' αυτήν την έννοια) αξιών. Αξίες όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο σεβασμός της πολιτισμικής παράδοσης κάθε λαού, η διασφάλιση της ελευθερίας και η εδραίωση της δημοκρατίας προβάλλονται και υποστηρίζονται διεθνώς με πραγματική έμφαση. Ένας «νέος ανθρωπισμός» που επαναφέρει τον άνθρωπο ως αξία, έναν άνθρωπο συμφιλιωμένο με το περιβάλλον και αγωνιζόμενο για την ευρύτερη διασφάλιση και το σεβασμό αξιών, όπως οι προαναφερθείσες, έναν άνθρωπο εθνιστή αλλά όχι εθνικιστή, έναν άνθρωπο που καταλύει ή αψηφεί τα γεωγραφικά σύνορα, αναζητώντας ευρύτερες και ουσιώδεις συγκλίσεις αντί των στρατιωτικών συμφωνιών και των ιδεολογικών συστρατεύσεων. Ο νέος αυτός ανθρωπισμός, κυρίαρχος και όχι ενεργούμενο της τεχνολογίας [ ] δίνει στην παιδεία και την πολιτισμική καλλιέργεια του ανθρώπου, όπου γης, πρωτεύουσα και καθοριστική θέση. Αυτές οι νέες (ή ανανεωμένες) αξίες, συγκερασμένες με τις παλιές, παραδοσιακές και δοκιμασμένες αξίες που συνθέτουν τη φυσιογνωμία της δικής μας χώρας, πρέπει να αποτελέσουν τον άξονα του έτερου -και κυριότερου- σκέλους της σχολικής παιδείας : της αγωγής ή, μάλλον, της μόρφωσης του ανθρώπου εις άνθρωπον. (Γ. Μπαμπινιώτης) ΠΝΕΥΜ ΑΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Για να αντιμετωπιστούν σε κάθε εποχή τα μεγάλα διαχρονικά προβλήματα της ανθρώπινης ζωής, πνευματικά, κοινωνικά, πολιτικά, αλλά και για να διεκπεραιωθεί ένα πλήθος από άμεσα πρακτικά προβλήματα, καθοριστική είναι η συμβολή του ανθρώπινου πνεύματος. Κύριος εκφραστής της πνευματικής δραστηριότητας κάθε εποχής, κάθε πολιτισμού είναι ο πνευματικός άνθρωπος. [ ]. Ως πνευματικός άνθρωπος ορίζεται το πρόσωπο στο οποίο υπερισχύει η χρήση της διάνοιας, ο διανοούμενος που έχει μια έκδηλη ή υπερβολική προτίμηση για τα πνευματικά ζητήματα, σε αντίθεση με τον άνθρωπο που ασκεί χειρωνακτική εργασία. Οι πνευματικοί άνθρωποι μπορεί να ανήκουν σε οποιονδήποτε χώρο πνευματικής δραστηριότητας. Είναι οι επιστήμονες, οι οποίοι με την έρευνά τους προωθούν την επιστημονική γνώση, αλλά και οι πτυχιούχοι ανώτατων και ανώτερων σχολών που δεν περιορίζονται στην εφαρμογή των αποκτημένων γνώσεων, αλλά τις διευρύνουν με τις επινοήσεις και τις εμπνεύσεις τους είναι οι καλλιτέχνες, λογοτέχνες, μουσικοί, ζωγράφοι, γλύπτες, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, που με το έργο τους ψυχαγωγούν τους ανθρώπους και τους ωφελούν αισθητικά και πνευματικά, καθώς και οι κριτικοί, που συμβάλλουν στη βελτίωση των κριτηρίων των ανθρώπων. Πνευματικοί άνθρωποι λογίζονται, επίσης, οι δημοσιογράφοι, εφόσον δεν περιορίζονται στην καταγραφή της επικαιρότητας, αλλά προχωρούν στην ανάλυσή της και διαφωτίζουν την κοινή γνώμη για τα αίτια, τις συσχετίσεις και τα αποτελέσματα των κοινωνικών γεγονότων, οι πολιτικοί, οι οποίοι κινούνται από την επιθυμία να υπηρετήσουν ανιδιοτελώς την κοινωνία τους, οι κληρικοί, που δεν περιορίζονται στα τελετουργικά τους καθήκοντα, αλλά καλλιεργούν «έργω και λόγω» την ηθική ευαισθησία των ανθρώπων. Τέλος, στη χορεία των πνευματικών ανθρώπων ανήκουν και οι φιλοσοφούντες, που διατυπώνουν στοχαστικές θεωρήσεις αναζητώντας καθολικές απαντήσεις στα μεγάλα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.[ ] 2

3 Ο πνευματικός άνθρωπος είναι χαρισματικός άνθρωπος. Έχει χαρίσματα φυσικά, ευφυΐα για παράδειγμα, και χαρίσματα που τα απέκτησε με σπουδές και μελέτες, με προσωπικό μόχθο και αγώνα ολόκληρης ζωής. Είναι σε θέση, επομένως, να γνωρίζει πολύ περισσότερα από όσα γνωρίζουν οι άλλοι άνθρωποι. Αυτή η υπεροχή δεν είναι μόνο προνόμιο, αλλά δημιουργεί και ευθύνη για τον πνευματικό άνθρωπο, ο οποίος δεν έχει την αριστοκρατική αντίληψη πως είναι κάποιος εκλεκτός, ανώτερος από τους άλλους. Οι γνώσεις που κατέχει δεν έχουν τόση αξία, αν δεν τις ανακοινώνει και δεν τις μεταδίδει, απαντώντας στις απορίες των ανθρώπων, προτείνοντας λύσεις στα προβλήματα τους, καταπολεμώντας με κάθε μέσο την άγνοια και την αμάθεια. Και, επειδή ούτε η γνώση ούτε η ίδια η ζωή είναι κάτι πεπερασμένο και στατικό, αλλά εξελίσσονται, χρέος του πνευματικού ανθρώπου είναι να ερευνά και να αναζητεί διαρκώς την αλήθεια. Εφόδιο και οδηγός του πνευματικού ανθρώπου είναι ο καθαρός και απροκατάληπτος λόγος. Αυτός τον βοηθάει να κρίνει τι είναι σωστό και τι λάθος, να βρίσκει τις σχέσεις των πραγμάτων και των γεγονότων, να διακρίνει την ουσία από τα φαινόμενα. Η κρίση προστατεύει τον πνευματικό άνθρωπο από λάθη και ενισχύει το κύρος της γνώμης του. Γι' αυτό είναι και το κύριο γνώρισμα που αρμόζει στον πνευματικό άνθρωπο. Αυτή την πνευματική ικανότητα οφείλει να βοηθήσει να την αναπτύξουν και οι άλλοι άνθρωποι, ώστε να μπορούν να κατανοούν και να δίνουν λογική εξήγηση σε όσα συμβαίνουν γύρω τους και να μην πλανώνται. Κατ' αυτό τον τρόπο, ο πνευματικός άνθρωπος γίνεται το πρότυπο του σκεπτόμενου ανθρώπου. Τα πρότυπα, όμως, πρέπει να τα κοσμούν όχι μόνο πνευματικές, αλλά και ηθικές αρετές. Πολύ δε περισσότερο, επειδή η πνευματική ζωή έχει, στο βάθος της, άμεση σχέση με αρχές και αξίες που είναι, επίσης, προϊόντα του ορθού λόγου, τις ηθικές αξίες. Για το λόγο αυτόν, ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει όχι μόνο να διακρίνεται για την ακεραιότητα του χαρακτήρα του, την υψηλή αίσθηση δικαιοσύνης και αξιοπρέπειας, το ενάρετο ήθος του, αλλά και να διαπαιδαγωγεί, με τη θεωρία και το παράδειγμά του, τους άλλους με τις αξίες αυτές. Ο πνευματικός άνθρωπος με τα έργα του δημιουργεί πολιτισμό. Αυτό είναι εύκολο να το κατανοήσουμε αποτιμώντας σήμερα αυτά που προσέφεραν στον πολιτισμό της ανθρωπότητας με τα δημιουργήματά τους ο Όμηρος, ο Σοφοκλής, ο Κλεισθένης, ο Πραξιτέλης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ευκλείδης κ.ά. Καλύτερα, όμως, απ' όλους μπορεί να εκτιμήσει την αξία της προσφοράς αυτής ο πνευματικός άνθρωπος και να αντλήσει απ' αυτή σοφία, αλλά και συνείδηση χρέους. Χρέος να διατηρήσει αυτή την πολιτισμική κληρονομιά, να εμπνεύσει το σεβασμό γι' αυτή, να τη διαδώσει και να τη συνεχίσει, ο καθένας στον τομέα του. [.] Η αντιμετώπιση, όμως, του σκοταδισμού, η προστασία της ελευθερίας και της ηθικής ακεραιότητας της κοινωνίας στην οποία ζει, συνεπάγεται για τον πνευματικό άνθρωπο την ευθύνη να εναντιωθεί και να αντιπαλέψει τους κινδύνους που την απειλούν. Και όσο πιο μεγάλοι είναι αυτοί οι κίνδυνοι, τόσο πιο μεγάλη γίνεται και η ευθύνη του, επειδή ο πνευματικός άνθρωπος με την ευαισθησία, την οξυδέρκεια και τη διορατικότητα που έχει μπορεί και να τους διαγνώσει και, στο μέτρο των δυνάμεών του, να προστατέψει την κοινωνία απ' αυτούς. Γι' αυτό και δεν μπορεί να μένει αδιάφορος και αμέτοχος σε όσα συμβαίνουν. Το χρέος του αυτό είναι βαρύτερο στην εποχή μας, αν λάβουμε υπόψη μας τις ανάγκες, τους ιδιαίτερα επαχθείς και δυσμενείς όρους που επιβαρύνουν τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Παρά την πρόοδο της επιστήμης και την ευχέρεια με την οποία διαδίδεται η γνώση, ωστόσο, και στην εποχή μας υπάρχουν προλήψεις, προκαταλήψεις και σύγχυση. Τα φαινόμενα αυτά ενισχύονται, σκόπιμα ή τυχαία, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα οποία με τον καταιγισμό των, συχνά αντιφατικών, πληροφοριών που μεταδίδουν, με τη διασπορά ψευδών ειδήσεων, με τη διαστρέβλωση της αλήθειας και την προπαγάνδα επηρεάζουν και κατευθύνουν τη σκέψη και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Ο κίνδυνος αυτός είναι πολύ μεγάλος, αν αναλογιστούμε ότι απλές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων και των εθνών μπορεί να τις μετατρέψουν σε μίσος και έχθρα του ενός προς τον άλλο, να φανατίσουν τα πλήθη και να προκαλέσουν καταστάσεις υστερίας. Σ' αυτή την περίπτωση χρειάζεται η νηφάλια και ψύχραιμη σκέψη του πνευματικού ανθρώπου, για να αποτρέψει ολέθριες εξελίξεις. Συχνά πίσω από τέτοιες καταστάσεις κρύβονται ύποπτα συμφέροντα και πολιτικές σκοπιμότητες. Η ιστορία έχει αποδείξει πως πριν από κάθε πολιτειακή εκτροπή, πριν από μεγάλες εθνικές περιπέτειες, πριν από κάθε ανώμαλη κοινωνική και πολιτική κατάσταση, προηγήθηκαν φαινόμενα δημαγωγίας και εξαπάτησης του λαού, φαινόμενα διαφθοράς και κατάχρησης της εξουσίας με την υπονόμευση των θεσμών του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η άνοδος, λόγου χάρη, του φασισμού κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου σε χώρες της Ευρώπης συνοδεύτηκε από τέτοια φαινόμενα. Μπροστά σ' έναν τέτοιο κίνδυνο η ολιγωρία και η φυγομαχία του πνευματικού ανθρώπου είναι εγκληματική, γιατί ο κίνδυνος αυτός απειλεί την πολιτική ελευθερία, χωρίς την οποία δεν μπορεί να υπάρξουν ούτε δικαιώματα του πολίτη ούτε και πνευματική ζωή. Σοβαρό κίνδυνο για τις σύγχρονες κοινωνίες αποτελεί και η αλλοτρίωση. Η πιο επικίνδυνη μορφή αλλοτρίωσής τους είναι η αποξένωση από τον παραδοσιακό πολιτισμό τους, αφού, έτσι, χάνουν την αυθυπαρξία τους, τη συνοχή τους και γίνονται ευάλωτες. Στην εποχή μας ο κίνδυνος αυτός για την κοινωνία μας είναι υπαρκτός και μεγάλος. Ξένα πολιτιστικά στοιχεία διεισδύουν με πολλούς τρόπους -τεχνολογικές και οικονομικές εξαρτήσεις, πλανητική πληροφόρηση, μαζικός τουρισμός-αλλοιώνουν και καταργούν τα ήθη και τα έθιμά μας, τη γλώσσα μας, την τέχνη μας, το φυσικό και πολιτιστικό μας περιβάλλον, τον πολιτισμό μας γενικότερα. Η διαπίστωση αυτή δεν είναι εθνοκεντρισμός αλλά συνειδητοποίηση ενός μεγάλου προβλήματος. Απέναντι σ' αυτό το πρόβλημα πρέπει να σταθεί υπεύθυνα ο πνευματικός άνθρωπος, γιατί έχει άμεση σχέση με την πνευματική ζωή του έθνους μας και, κατά συνέπεια, είναι ο πιο αρμόδιος για τη λύση του. 3

4 Τέλος, πέρα από τα θεωρητικά προβλήματα, υπάρχουν και τα άμεσα καθημερινά, που, όμως, δεν είναι μικρότερης σημασίας. Η καταστροφή του περιβάλλοντος, η φτώχεια, η ανεργία, οι διακρίσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός, τα ναρκωτικά, η εγκληματικότητα και η διαφθορά είναι πολύ επικίνδυνα, και μάλιστα επειδή πλήττουν κυρίως τους νέους. Τα προβλήματα αυτά δε γεννιούνται αυτόματα. Οφείλονται σε συγκεκριμένα κοινωνικά αίτια και μπορεί, ασφαλώς, να λυθούν ή να περιοριστούν. Καθήκον, λοιπόν, του πνευματικού ανθρώπου είναι να επισημάνει την αιτία τους, να καταγγείλει τους υπεύθυνους γι' αυτά και να προτείνει λύσεις για την αποτελεσματική αντιμετώπισή τους. Πώς, όμως, είναι δυνατό να αποσοβήσει τέτοιους και τόσο μεγάλους κινδύνους ένας άνθρωπος ή, έστω, μια μικρή τάξη ανθρώπων; Με ποια δύναμη και ποια μέσα; Πρώτα απ' όλα δίνοντας με τη ζωή του το παράδειγμα στους άλλους ύστερα, με το έργο στο οποίο επιδίδεται, δημοσιεύοντας τις γνώσεις και τις κρίσεις του, δίνοντας διαλέξεις, συμμετέχοντας σε δημόσιες συζητήσεις, ενημερώνοντας την κοινή γνώμη και συμμετέχοντας στο δημόσιο βίο. Αρκούν όλα αυτά; Ασφαλώς, όχι. Το σημαντικότερο, ίσως, όπλο του πνευματικού ανθρώπου είναι η εμπιστοσύνη του κόσμου και η δύναμή του, αν κερδίσει με τα λόγια και προπαντός με τα έργα του την εκτίμησή του. Ιδιαίτερη σημασία, επίσης, έχει η συμβολή του στην καθολίκευση και στη διεύρυνση της παιδείας, ώστε οι πνευματικοί άνθρωποι να μην είναι μια κλειστή, αριθμητικά περιορισμένη ομάδα ανθρώπων. Γιατί, όσο περισσότερους πνευματικούς ανθρώπους διαθέτει μια κοινωνία, τόσο περισσότερους παιδαγωγούς και φρουρούς έχει. (Σ. Κούτρας, Πειστικός Λόγος, τ. Α ). Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ (ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2001 ΗΜΕΡ) Για να απαντήσει κανείς στο ερώτημα, ποιος είναι ο ρόλος των διανοουμένων της εποχής μας, πρέπει να έχει διευκρινίσει τι εννοεί με τον όρο "διανοούμενος". Συνήθως προϋποθέτουμε ότι ένας διανοούμενος πρέπει να είναι ένας άνθρωπος μορφωμένος. Όμως κάθε μορφωμένος δεν είναι και διανοούμενος. Από τον διανοούμενο δεν περιμένει κανείς απλώς να έχει πλούσιες γνώσεις, να είναι καλλιεργημένος ή να κατέχει μια ειδικότητα. Γιατί ο διανοούμενος είναι, όπως δηλώνει και η λέξη, ένας άνθρωπος, που διανοείται κι αυτό σημαίνει, ότι είναι ένας άνθρωπος, που δεν δέχεται τα πράγματα, όπως του προσφέρονται, αλλά τα περνά μέσ' από τη δοκιμασία της δικής του διάνοιας είναι με άλλα λόγια ένα πνεύμα κριτικό όχι μόνο σε ό,τι αφορά τους άλλους αλλά και σ' ό,τι αφορά τον εαυτό του. Η κριτική στάση του διανοούμενου τον συνδέει με την διαμαρτυρία. Επειδή ασκώντας κριτική δεν συμβιβάζεται με τα καθιερωμένα, ο διανοούμενος επαναστατεί και διαμαρτύρεται. Το καθιερωμένο σε όλους τους τομείς μοιάζει να είναι ένα σύστημα προσαρμογής δοσμένο από πριν, που λειτουργεί σαν ένας μηχανισμός. Ο διανοούμενος στη δεδομένη περίπτωση αντιπροσωπεύει το πρόσωπο, που αντιστέκεται στον μηχανισμό των θεσμών. Η διαμαρτυρία του είναι μια στάση αρνήσεως, όμως αποτελεί προϋπόθεση για μια θετική αντιμετώπιση, γιατί αίρει την παθητική αδιαφορία, με την οποία οι μάζες δέχονται τα πράγματα. Η κριτική στάση εξ άλλου προβαίνει μέσ' από μιαν απόσταση. Σε μιαν εποχή σαν τη δική μας, που ο άνθρωπος δεν έχει σχεδόν άλλη εκλογή παρά μόνον ανάμεσα στο πνεύμα της συλλογικής συμπεριφοράς ή της απομόνωσης, το να πάρει κανείς απόσταση από τα πράγματα είναι δύσκολο: γιατί απόσταση αφ' ενός σημαίνει διάσταση προς την παθητική προσαρμογή, αφ' ετέρου όμως δεν σημαίνει και ρήξη με την πραγματικότητα. Ο διανοούμενος έχει την δύναμη να αποσπάται από τα πράγματα τις πολιτικές θέσεις, τις καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες, τα αξιώματα της συμβατικής ηθικής, τους κοινωνικούς θεσμούς και τα λογής συνθήματα, όχι για να μείνει έξω από την πρακτική ζωή αλλά για να αναμετρηθεί μαζί της. Η θέση του διανοούμενου μοιάζει κατά πολύ μ' εκείνη του Σωκράτη. Ξεχωρίζοντας από τους πολλούς δεν είναι ένας επαΐων, δεν είναι ο ειδικός μιας τέχνης, αλλά αυτός, που ανοίγεται προς το όλον κινδυνεύοντας όμως να χαθεί μέσα στην αοριστία. Για να μη χαθεί μέσα στην αοριστία την ανεύθυνη θεωρητικολογία ο διανοούμενος σήμερα χρειάζεται πάνω απ' όλα μιαν υπεύθυνη περισυλλογή. Ο διασκορπισμός της εποχής μας δεν εμφανίζεται μόνο μέσα στην αύξουσα εξειδίκευση, αλλά και μέσα στην καταναλωτική συνείδηση του σημερινού ανθρώπου στη σχέση του με τα αγαθά, που του προσφέρονται στον τομέα της διαβιώσεως ή της ψυχαγωγίας. Για την περισυλλογή του αυτή, που είναι διπλή, δηλ. αφορά τα γύρω του και τον εαυτό του, ο διανοούμενος της εποχής μας έχει λοιπόν να παλέψει σκληρά. Η περισυλλογή του δεν είναι μια ασκητική φυγή, είναι μια υπεύθυνη περισυλλογή, που κατορθώνει να ξεπεράσει την επικαιρότητα και να προσδώσει στη στιγμή το βάθος της μνήμης και του σχεδιασμού. Τον διανοούμενον, αν είναι ζωντανός πνευματικός άνθρωπος, δεν τον ενδιαφέρει τόσο το παρελθόν και το μέλλον, όσο το παρόν. Το παρόν είναι αυτό, μέσα στο οποίο δοκιμάζεται. (Κώστα Π. Μιχαηλίδη, Οικείωση και Αλλοτρίωση, διασκευή) ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007 ( ΗΜΕΡ) Ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κύκλου της ζωής, αλλά όμως δεν είναι ο ίδιος ο κύκλος της ζωής. Ανήκουμε στον κόσμο, αλλά αυτός ο κόσμος δεν μας ανήκει, δεν είναι κτήμα μας. Είμαστε οι διαχειριστές της ζωής και όχι οι ιδιοκτήτες της. Δεν είμαστε δούλοι του κόσμου, ούτε όμως γίναμε κι αφεντικά του. Απλώς παραμένουμε οικονόμοι της ζωής 1. Με αυτόν τον κάπως αφοριστικό τρόπο απεικονίζουμε την κρίση του ανθρωπισμού στον νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο αναγεννησιακός ανθρωπισμός πρόβαλε τον άνθρωπο ως το επίκεντρο της πραγματικότητας και κατέφυγε στα ανθρωπιστικά γράμματα, προκειμένου να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος (homo humanis). Αγαθή κι επαινετή η πρόθεση του ανθρωπισμού, όπως επίσης αγλαοί 2 4

5 αποδείχθηκαν οι καρποί του μέσα στον επακολουθήσαντα διαφωτισμό με την καθιέρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου που υπόσχονται την ελευθερία ως εγγύηση της ανθρωπιάς του ανθρώπου. Το αναπόφευκτο ατόπημα του ανθρωπισμού είναι η διολίσθησή του στον ατομικισμό. Ο Humanismus (ανθρωπισμός, ουμανισμός) κατάντησε Individualismus (ατομικισμός). Λέμε άνθρωπος και εννοούμε άτομο. Μιλούμε για τον πολίτη και έχουμε στον νου τον ιδιώτη. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας και εξυπονοούμε το εγώ μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να λησμονούμε τον άλλο που συνυπάρχει μαζί μας και το όλον μέσα στο οποίο συνανήκει το εγώ μας μαζί με καθένα άλλο του. Οι λογοτέχνες προφήτευαν από τον προπερασμένο αιώνα ήδη: «Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στη μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνεται απ τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχει του 3 και καταλήγει ν απωθεί τους ομοίους του και ν απωθείται απ αυτούς» (Ντοστογιέφσκι). [ ] Για να υπερβεί ο ανθρωπισμός την κρίση του απαιτείται να προβεί σε μια μόνο σωτήρια πρωτοβουλία: να αποποιηθεί τον ατομικισμό. Για να μιλήσουμε με την γλώσσα των ποιητών μας: «Το καίριο στη ζωή αυτή κείται πέραν του ατόμου. Με τη διαφορά ότι, αν δεν ολοκληρωθεί κανείς ως άτομο κι όλα συνωμοτούν στην εποχή μας γι αυτό αδυνατεί να το υπερβεί» (Ελύτης). Ο ανθρωπισμός χρειάζεται, αλλά δεν αρκεί έτσι όπως κατάντησε, δηλαδή σαν ατομικισμός. Απαιτείται ο ανθρωπισμός και περιττεύει ο ατομικισμός. Είναι επιτακτική ανάγκη των καιρών μας να περάσουμε από την εξατομίκευση του ανθρώπου στον εξανθρωπισμό του ατόμου. Με δυο λόγια, πρέπει να απελευθερώσουμε τον ανθρωπισμό από τον ατομικισμό. Όταν ο άνθρωπος αυτοπεριορίζεται στο άτομο, τότε αυτοχειριάζεται 4 υπαρξιακά. Ο ατομικισμός είναι το καρκίνωμα του ανθρωπισμού. Ο ορίζοντας για την αποδέσμευση του ανθρωπισμού από τον ατομικισμό είναι ο κοινωνισμός 5. Ο ανθρωπισμός χρειάζεται να κοινωνικοποιηθεί, δηλαδή ο άνθρωπος να αντιληφθεί την ύπαρξή του ως συνύπαρξη κι όχι σαν δήθεν αυθύπαρκτη μονάδα αποκομμένη από το περιβάλλον της, όπως δυστυχώς συμβαίνει με το άτομο. [ ] Με μια απλή φράση: ο άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς, αλλά συνυπάρχει κυρίως. Ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπος, αλλιώτικα καταντά απάνθρωπος. Ο ανθρώπινος άνθρωπος δεν είναι ατομικός αλλά κοινωνικός: δεν αποτελεί ύπαρξη αλλά συνύπαρξη. [ ] Πυξίδα για τον ασφαλή διάπλου 6 ανάμεσα στην Σκύλλα της εξατομίκευσης και στην Χάρυβδη της μαζοποίησης είναι η κοινωνικοποίηση του ανθρωπισμού. Χωρίς να διακινδυνεύουμε κανενός είδους προφητεία και δίχως να καταφεύγουμε σε ιστορικοφιλοσοφικές μαντείες, πιστεύουμε ότι ο κοινωνισμός του ανθρωπισμού είναι η επιταγή των καιρών μας. (Μάριος Μπέγζος, «Ο κοινωνισμός του ανθρωπισμού», Ευθύνη, τεύχος 420, Δεκέμβριος 2006, σελ ). 1. οικονόμοι της ζωής: διαχειριστές της ζωής // 2. αγλαοί καρποί: λαμπρά, αξιοθαύμαστα αποτελέσματα // 3. το έχει του: αυτό που διαθέτει // 4. αυτοχειριάζεται: αυτοκτονεί // 5. κοινωνισμός: κοινωνικοποίηση // 6. διάπλους: το πέρασμα Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε ( λέξεις). Μονάδες 25 Β 1. Να αναπτύξετε σε λέξεις το περιεχόμενο του ακόλουθου αποσπάσματος από το κείμενο: «Ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπος, αλλιώτικα καταντά απάνθρωπος». Μονάδες 10 Β 2. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τρόπο πειθούς, εκτός των άλλων, και την επίκληση στην αυθεντία. Να εντοπίσετε δύο περιπτώσεις επίκλησης στην αυθεντία. Μονάδες 5 Β 3. Οι ακόλουθες λέξεις και φράσεις χαρακτηρίζουν ένα επίσημο ύφος λόγου. Να αποδώσετε με ύφος πιο ανεπίσημο και οικείο τις υπογραμμισμένες λέξεις: να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος, ατόπημα, να υπερβεί την κρίση, να αποποιηθεί τον ατομικισμό, επιταγή των καιρών Μονάδες 5 Β 4. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συχνά στο κείμενό του α πληθυντικό πρόσωπο. Να δικαιολογήσετε την επιλογή του αυτή. Μονάδες 5 Γ. Σε μια εποχή με μεγάλο έλλειμμα ανθρωπιάς έχει σημασία να οργανώνονται εκδηλώσεις που βοηθούν όσους συνανθρώπους μας το έχουν ανάγκη. Να γράψετε ένα άρθρο στην εφημερίδα του σχολείου σας, όπου θα εξηγείτε γιατί πρέπει να στηρίζονται τέτοιες προσπάθειες. Παράλληλα, να αναφερθείτε στη συμβολή της παιδείας στην καλλιέργεια της ανθρωπιστικής συνείδησης, ιδιαίτερα των νέων ( λέξεις). Μον. 50 Η ελληνική πρόταση πολιτισμού (Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, Το Βήμα: Νέες Εποχές, ) Δεν υπάρχει αμφιβολία πως αυτός ο τόπος, «ο μικρός ο μέγας», αν ξεχωρίζει για κάτι διαχρονικά, αν είναι ευρύτερα ακουστός στα πέρατα τού κόσμου είναι για τον πολιτισμό του. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι το μέγα κεφάλαιο αυτής της χώρας, αλλά συγχρόνως και σημείο αναφοράς στην εξέλιξη του ανθρωπίνου πνεύματος. Η σύλληψη του πολιτισμού από τους Έλληνες ως καλλιέργειας της προσωπικότητας του ατόμου, με θεσμούς, αρχές, αξίες και ιδανικά που έχουν ως επίκεντρο τον άνθρωπο, είναι ένα πρότυπο που μπορεί και σήμερα να εμπνεύσει τον άνθρωπο όπου γης. Ακόμη, η επίσης ελληνική ταύτιση του πολιτισμού με την παιδεία, με την ολόπλευρη καλλιέργεια του ατόμου μέσα από πνευματικές ζητήσεις και προβληματισμούς διά βίου, είναι μια πρόταση ζωής του Ελληνισμού που ξεπερνάει τα όρια του χρόνου και του χώρου και μπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο σε καθολική κλίμακα. Το ερώτημα που προκύπτει σε σχέση με τον τόπο και τους ανθρώπους που γέννησαν αυτόν τον πολιτισμό, σε σχέση δηλαδή με την Ελλάδα και τους Έλληνες και σε σχέση με τη συλλογική τους έκφραση, την Ελληνική Πολιτεία, είναι με ποιους τρόπους αυτός ο πολιτισμός μπορεί και σήμερα, με τη διαφορετική δομή, έκταση και νοοτροπία του σύγχρονου κόσμου, να έχει μια παρουσία προς τα έξω όχι με πομπώδεις «σωτηριολογικές» αξιώσεις αλλά ως αξιοπρεπής, σεμνή, ουσιαστική πρόταση, με την αρχοντιά μιας υπαρκτής 5

6 και ανεγνωρισμένης προσφοράς, με τη φιλοδοξία μιας άλλης φωνής [ ], με αίσθηση ορίων αλλά και με τόλμη και πίστη στην αξία μιας τέτοιας πρότασης. Αναφέρομαι στον ελληνικό ανθρωπισμό, όπως εδραιώθηκε στην αρχαιότητα και ανανεώθηκε στην Αναγέννηση και όπως ενέπνευσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Αναφέρομαι σ έναν κατεξοχήν αξιακό πολιτισμό (κάθε πολιτισμός, βέβαια, είναι σύνολο αξιών), με αρχές, αξίες και ιδανικά που καταπλακώθηκαν εν τω μεταξύ σταδιακώς στη δίνη του πολέμου και στη λογική της κυρίαρχης εξουσίας, της χρησιμοθηρίας, του καταναλωτισμού και της αντιπνευματικότητας και, κατ επέκταση, της βίας, της τρομοκρατίας, [ ] και της απόπειρας επικοινωνιακής χαλιναγώγησης τού ανθρώπου. Πώς, με ποια φωνή που θα λειτουργήσει ως φωνή της συνειδήσεως του σύγχρονου καταπιεσμένου ανθρώπου, για να τον οδηγήσει στην πνευματική αφύπνιση, με ποιους τρόπους ένας μικρός λαός μ έναν μεγάλο πολιτισμό μπορεί να αποκτήσει μια ευρύτερη παρουσία, ταπεινά, με λόγο ουσίας, με πρόταση ζωής, με αναφορά σε αρχές και αξίες που αντέχουν στον χρόνο και μπορούν να εμπνεύσουν και να «σηκώσουν» τον άνθρωπο ιδίως σήμερα. Αυτή άλλωστε μπορεί να είναι και η μόνη πολιτισμική φιλοδοξία της σύγχρονης Ελλάδος, ένας «πνευματικός μεγαλοϊδεατισμός» (με την κυριολεκτική σημασία της προβολής μιας «μεγάλης ιδέας»). Βέβαια, αυτό προϋποθέτει μια συστηματική, επιστημονικά τεκμηριωμένη, αντικειμενική έρευνα-μελέτη των αρχών και των αξιών του ελληνικού πολιτισμού στα τρία βασικά επίπεδά του: την αρχαιότητα το Βυζάντιο τον Νέο Ελληνισμό. Γιατί δεν είναι μόνο η «πνευματική έκρηξη» που σημειώνεται με τον αρχαίο ελληνικό στοχασμό που έχει σημασία. Είναι και η πολιτιστική επιρροή του χριστιανικού Βυζαντίου που επί χρόνια δεσπόζει και επηρεάζει την Ευρώπη και την Ανατολή. Και είναι ακόμη το αγωνιστικό πρότυπο του Νέου Ελληνισμού, που πυροδοτείται από ένα κατεξοχήν πνευματικό κίνημα, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, για να αποτελέσει παράδειγμα επαναστατικού απελευθερωτικού αγώνα, τέτοιου που προσέλκυσε ένα πρωτοφανές στη νεότερη ιστορία κύμα υποστηρικτών, το κύμα τού φιλελληνισμού (το οποίο και ως όρος και ως πράξη αποτελεί κάτι πρωτοφανές). Σ αυτή τη διαχρονική διαστρωμάτωση του ελληνικού πολιτισμού έχει καίρια σημασία να φανεί και να λειτουργήσει διδακτικά η σχέση παράδοσης και νεωτερικότητας, διατήρησης και ανανέωσης, μίμησης και δημιουργικής αφομοίωσης. Γιατί αυτό που χρειάζεται ο πολιτισμός σήμερα είναι νέες πηγές έμπνευσης και ας χρησιμοποιήσω μια μεγαλόστομη έννοια αναγέννησης μέσα από υπερχρονικές αξίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφετηρία ουσιαστικής ανανέωσης, ως πηγή δημιουργίας. Γιατί έννοιες όπως λ.χ. η ελευθερία, η αξιοπρέπεια, η δημοκρατία, η αποδοχή της διαφορετικότητας, ο σεβασμός στον άνθρωπο ως άνθρωπο, η ειλικρινής επικοινωνία ως συνάντηση ανθρώπου με άνθρωπο, η αγάπη στον άλλο, η εξασφάλιση μιας ποιοτικής παιδείας για όλους, η αίσθηση του μέτρου και η αίσθηση ορίων, [ ], η αναζήτηση της ουσίας, δηλ. έννοιες στις οποίες στηρίχτηκε όσο μπόρεσε ο ελληνικός πολιτισμός, εν μέρει και άλλοι πολιτισμοί και οπωσδήποτε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στις καλές του στιγμές. Αυτές είναι που μπορούν να δώσουν ένα νέο στίγμα, ένα πρότυπο ζωής στον πολλαπλώς αποπροσανατολισμένο σύγχρονο άνθρωπο. [ ]. ΠΑΡΑΔΟΣΗ Παράδοση δε σημαίνει απαρίθμηση και μνείες παλαιών τίτλων, αλλά έργα που ζουν και γονιμοποιούν τη δημιουργική φαντασία των σημερινών ζωντανών ανθρώπων. Βρισκόμαστε σ' ένα σταυροδρόμι δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι μείναμε πάντα ανοιχτοί σ' όλα τα ρεύματα - Ανατολή και Δύση και τ' αφομοιώναμε θαυμάσια τις ώρες που λειτουργούσαμε σαν εύρωστος οργανισμός. Είμαστε τώρα μέρος της λογοτεχνίας της Ευρώπης (εννοώ με την πιο πλατιά έννοια) και συνταραζόμαστε κι εμείς, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, από διαδοχικές κρίσεις, αποκαλυπτικές εφευρέσεις και φόβους, που δεν αφήνουν τον ανθρώπινο νου να ηρεμήσει - σαν την καλαμιά στον κάμπο. Μπροστά σ' αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας; Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας. Σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε που μνημονεύω εδώ προσωπικές εμπειρίες δεν έχω άλλο πειραματόζωο από μένα. Και η προσωπική μου εμπειρία μού δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ' έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων ανθρώπων στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. Αυτός ο κόσμος, όλος μαζί, μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ' αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ' έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάζουν. Γ. Σεφέρης, Δοκιμές, τόμ. 2, εκδ. Ίκαρος». Η παράδοσή μας Η διαρκής εξέλιξη, η βελτίωση και η τελείωση (εντελέχεια) κάθε οργανισμού είναι, κατά τον Αριστοτέλη, φυσικός νόμος και τέλος (σκοπός) της ζωής. Απ' αυτή την άποψη, η ζωή δεν εννοείται ως στατική κατάσταση, αλλά ως διαρκής κίνηση και αδιάκοπη μεταβολή από απλούστερες σε πιο σύνθετες και τέλειες μορφές. Έχοντας, λοιπόν, ως αρχή αυτήν την αριστοτελική θεωρία, μπορούμε να εξηγήσουμε και την ανάγκη να εξελίσσεται, να προοδεύει συνεχώς ο άνθρωπος ως ατομική ύπαρξη, αλλά και ως κοινωνική οντότητα. Και μπορούμε, επίσης, να συμπεράνουμε πως η εξέλιξη και η πρόοδος όχι μόνο προϋποθέτει μια προγενέστερη κατάσταση, αλλά και συντελείται αναφορικά με αυτή την κατάσταση. Επομένως, κάθε νέα μορφή ζωής προέρχεται, γεννιέται και, ως ένα βαθμό, καθορίζεται από τις παλιότερες μορφές. 6

7 Για το λόγο αυτόν και η παράδοση με την πρόοδο, μολονότι φαίνονται έννοιες ασυμβίβαστες, καθώς η μία αναφέρεται στο παρελθόν και η άλλη στο παρόν και στο μέλλον, δεν είναι παρά εκδηλώσεις της ίδιας, ενιαίας και συνεχούς ζωής του ανθρώπου και της κοινότητας στην οποία ζει.. Παράδοση είναι τα πολιτισμικά στοιχεία του παρελθόντος που, επιβιώνοντας ή και αναβιώνοντας από εποχή σε εποχή, διαιωνίζονται και διαμορφώνουν τα ιδιαίτερα διακριτικά γνωρίσματα των εθνών. Η παράδοση δεν περιορίζεται σε κάποιο χώρο της ζωής. Περιέχει όλες τις εκδηλώσεις της, όπως άλλωστε και ο πολιτισμός. Η θρησκευτική παράδοση, η γλωσσική, η πνευματική και η καλλιτεχνική δημιουργία σε όλες τις μορφές της, οι κοινωνικοί και οι πολιτειακοί θεσμοί, οι ηθικές αξίες και οι παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες αποτελούν την κληρονομιά ενός λαού. Και η κληρονομιά αυτή είναι τόσο πιο πλούσια, όσο πιο μακραίωνη είναι η ιστορία του. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκει αναμφισβήτητα και το ελληνικό έθνος, διότι έχει τρισχιλιετή, τουλάχιστο, ιστορία. Κι αν αναλογιστούμε ότι η αρχή της ιστορίας ενός έθνους είναι η κατάληξη μιας πολύ μεγαλύτερης χρονικής περιόδου, της προϊστορίας του, τότε οι απαρχές της ελληνικής παράδοσης ανάγονται σε μυθικούς χρόνους. Το γεγονός δε ότι ορισμένα, έστω, στοιχεία αυτής της μακραίωνης παράδοσης επιζούν ως τις μέρες μας αποτελεί την αυθεντικότερη έκφραση μιας μεγαλειώδους πορείας χου ελληνισμού, που, παρά τις δυσκολίες, κατάφερε να διατηρήσει την παράδοση του και συγχρόνως να διατηρηθεί απ' αυτήν. Τα κυριότερα στοιχεία της εθνικής μας παράδοσης προήλθαν, κατά χρονολογική σειρά -είναι σχεδόν αδύνατο να τα κατατάξει κάποιος σύμφωνα με το βαθμό συμβολής τους στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας μας-, από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, το Βυζάντιο και την Ορθοδοξία, τις συνθήκες ζωής κατά την Τουρκοκρατία, το '21 και τις ξένες επιρροές. Τα στοιχεία αυτά είναι τα θεμέλια της νεοελληνικής ζωής και διαμόρφωσαν τα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του Νεοέλληνα. Επιβιώνοντας ή και αναβιώνοντας, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία, διαπότισαν τη σκέψη μας και, κατά συνέπεια, επηρέασαν τη νεότερη και σύγχρονη πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία, καθόρισαν τη δομή, την οργάνωση και τους πολιτειακούς θεσμούς της κοινωνίας μας, ενέπνευσαν αξίες και αρχές ζωής, διαμόρφωσαν το νεοελληνικό ήθος και κατηύθυναν τις δραστηριότητες μας. Γι' αυτό η παράδοση, όχι μόνο η δική μας, αλλά και κάθε λαού, δεν μπορεί να θεωρείται κάτι ανούσιο και νεκρό. Αντίθετα, είναι γόνιμη δύναμη, καθώς γεννά, τροφοδοτεί και διαμορφώνει τις νέες μορφές ζωής, είτε το αντιλαμβανόμαστε είτε όχι. [Σ. Κούτρα, Πειστικός Λόγος] Παράδοση και εθνική πρόοδος Αν θέλουμε να έχουμε μιαν ολοκληρωμένη και σαφή εικόνα για τη σύγχρονη ζωή μας, καλό θα ήταν να εγκύψουμε στη μελέτη του παραδοσιακού μας πολιτισμού. Εκεί θα βρούμε τα αίτια και, επομένως, την εξήγηση για πολλά θέματα που μας απασχολούν και μας ενδιαφέρουν σήμερα, αφού είναι γνωστό πως τίποτε δε γεννιέται, χωρίς να ολοκληρωθεί ο κύκλος των διεργασιών ωρίμανσης του καινούργιου που διαδέχεται το παλιό. Και το κυριότερο, αν θέλουμε να έχουμε μιαν ασφαλή και ισορροπημένη εξέλιξη με σταθερά σημεία αναφοράς και σωστό προσανατολισμό, αν θέλουμε να προοδεύσουμε αξιοποιώντας τα δικά μας εθνικά κεφάλαια, πάλι θα πρέπει να στραφούμε προς τα πίσω. Μόνο που η στροφή αυτή δε θα πρέπει να γίνει αναχρονισμός και αντιδραστικότητα σε κάθε νεωτερισμό. Γιατί στην περίπτωση αυτή η παράδοση όχι μόνο δε λειτουργεί ως αστείρευτη πηγή γνώσης και έμπνευσης, αλλά καθηλώνει τις κοινωνίες σε αδράνεια, στασιμότητα και οπισθοδρόμηση. Ούτε πρέπει, βέβαια, να μετατραπεί η εμμονή σ' αυτή σε εθνοκεντρισμό, σε υποτίμηση δηλαδή του πολιτισμού άλλων εθνών, που εμποδίζει τις ισότιμες σχέσεις με αυτά. Η παράδοση είναι η ιστορική πείρα που ελέγχει και οδηγεί, εφόσον είμαστε σε θέση να την αξιοποιούμε δημιουργικά, προσαρμοσμένη στις σύγχρονες συνθήκες ζωής, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις προκλήσεις του παρόντος. Με αυτές, λοιπόν, τις προϋποθέσεις, μπορούμε ανεπιφύλακτα να ισχυριστούμε πως η παράδοσή μας μπορεί να έχει ιδιαίτερη συμβολή στην εθνική μας πρόοδο. Όσες αλλαγές κι αν έχουν γίνει στη σύγχρονη ζωή, η πρόοδος μας εξακολουθεί να εννοείται και να ορίζεται ως εθνική υπόθεση. Δεν μπορούμε, όμως, να μιλάμε για εθνική πρόοδο χωρίς εθνική ανεξαρτησία, χωρίς ιδιαίτερη εθνική πολιτισμική δημιουργία και, τελικά, χωρίς εθνική οντότητα. Πάντα στην ιστορία μας η παράδοση συνέβαλλε σ' αυτό. Αν δεν είχαμε ιστορική μνήμη και συνείδηση, αν δεν είχαμε την ηθική θωράκιση της παράδοσης, είναι σχεδόν βέβαιο ότι το έθνος δε θα είχε επιβιώσει κατά τις ιστορικές περιόδους της σφοδρής δοκιμασίας του. Σ' αυτές τις ιστορικές περιόδους ο Έλληνας άντλησε το ψυχικό σθένος αντίστασης από την παράδοσή του και από αυτήν αναδείχτηκαν τελικά οι αναγεννητικές δυνάμεις. Ο πολιτισμός μας στις μέρες μας δοκιμάζεται και απειλείται με αφομοίωση ακόμη και με μελλοντική εξαφάνιση από την εξάπλωση, με άνισους όρους, μιας παγκόσμιας πολιτιστικής ομοιομορφίας που επιχειρούν να επιβάλλουν ισχυρά τεχνολογικά και οικονομικά έθνη. Για να διατηρήσουμε, λοιπόν, την πολιτιστική μας ιδιαιτερότητα και να μην αφελληνιστούμε, είναι ανάγκη να ανατρέξουμε στην αυθεντικότητα του παραδοσιακού μας πολιτισμού και, αξιοποιώντας την πολιτισμική μας περιουσία, να διαμορφώσουμε το παρόν και να προδιαγράψουμε με σιγουριά το μέλλον. Η αυθεντικότερη έκφραση του πολιτισμού ενός έθνους είναι η πνευματική του ζωή, η παρελθούσα και η σύγχρονη. Η πνευματική ζωή περιλαμβάνει τα διανοητικά επιτεύγματα ενός λαού, είτε αυτά αναφέρονται στην επιστήμη είτε στη λόγια και λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία. Η πλούσια, επομένως, πνευματική παράδοση ενός λαού, εφόσον δεχόμαστε ότι αυτή αποτελεί τις ρίζες, τα θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομείται κάθε νέο επίτευγμα, αποτελεί την πολυτιμότερη υποθήκη για την πρόοδό του στον τομέα αυτόν. Και η δική μας 7

8 πνευματική παράδοση είναι ανεκτίμητης αξίας. Ο φιλοσοφικός στοχασμός της αρχαιότητας, το δράμα και τα αρχέτυπα δημιουργήματα της κλασικής αρχιτεκτονικής και πλαστικής, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο νεοκλασικισμός, τα δημοτικά μας τραγούδια και τα αριστουργήματα της λαϊκής μας τέχνης αποτελούν μερικές από τις μοναδικές στον κόσμο εκφράσεις της πνευματικής μας παράδοσης. Τα δημιουργήματα αυτά συνετέλεσαν όχι μόνο στη δική μας, αλλά, κατά καιρούς, και στην πρόοδο του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Είναι δε τόσο ανεξάντλητη η προσφορά τους, που ακόμη και σήμερα, ή μάλλον κυρίως σήμερα, λόγω της πνευματικής καθίζησης και της ακαλαισθησίας που επικρατεί, έχουν πολλά να συνεισφέρουν στην πνευματική μας πρόοδο. Μπορούμε να διδαχθούμε τρόπους σκέψης, να εμπνευστούμε ιδέες, να παραλλάξουμε μοτίβα, να ανασυνθέσουμε στοιχεία, να αντλήσουμε γνώση και εμπειρία χρήσιμη όχι μόνο για την κατανόηση, αλλά και για την εξέλιξη της πνευματικής δημιουργίας. Αρκεί, βέβαια, να τα μελετήσουμε με ευλάβεια και επιμέλεια. Η πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία ευνοείται από τους θεσμούς και το πολίτευμα μιας κοινωνίας. Ειδικότερα, σε συνθήκες φιλελεύθερου και δημοκρατικού πολιτεύματος, παρατηρείται πρόοδος σε όλους τους τομείς, επειδή συντρέχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε να αναπτύσσει ελεύθερα ο πολίτης όλες τις δημιουργικές πρωτοβουλίες και δραστηριότητες του. Η δημοκρατία στην Ελλάδα έχει πολύ βαθιές ρίζες. Σ' αυτόν εδώ το χώρο γεννήθηκε και λειτούργησε ως πρότυπο πολιτεύματος. Στις δύσκολες συνθήκες του τουρκικού ζυγού διατήρησε την άμεση μορφή της ως κοινοτική αυτοδιοίκηση. Και στα χρόνια της εθνικής παλιγγενεσίας ο ελληνικός λαός αγωνίστηκε για τη θεσμική κατοχύρωσή της με τα Συντάγματα του Αγώνα, γιατί πίστεψε πως μόνο σε δημοκρατικές συνθήκες είναι δυνατή η πρόοδός του. Αυτή η παραδοσιακή ευαισθησία του Έλληνα για ελευθερία, δικαιοσύνη και δημοκρατία αποτελεί την καλύτερη εγγύηση για την πρόοδό του, επειδή η δημοκρατία έχει άρρηκτη σχέση με την πνευματική εξέλιξη, την ηθικότητα και την ευημερία πολιτών και κοινωνιών. Στην εποχή μας η ευημερία εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από την οικονομική ανάπτυξη των εθνών. Γι' αυτό και όλοι πασχίζουν με κάθε τρόπο να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση, να εκσυγχρονίσουν τις μεθόδους και τις τεχνικές παραγωγής, να αυξήσουν το εθνικό εισόδημα. Σ' αυτή τη διαδικασία, όσο αντιφατικό κι αν ακούγεται, μπορεί να έχει και η παράδοση τη συνεισφορά της. Υπάρχουν ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας στους οποίους, από παράδοση, κάθε λαός έχει ιδιαίτερη εμπειρία και επίδοση. Ο ελληνικός λαός παραδοσιακά διακρίθηκε στη ναυτιλία, στο εμπόριο, στη γεωργία, την κτηνοτροφία, την υφαντουργία, την κατασκευή κοσμημάτων κ.α. Η δημιουργική, λοιπόν, αξιοποίηση αυτής της εμπειρίας μπορεί να αποφέρει σημαντικά οφέλη στην οικονομική μας πρόοδο. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την τέχνη του χρυσού και του αργύρου, που έχει μεγάλη καλλιτεχνική παράδοση, όχι αιώνων, αλλά χιλιετιών. Από τα χρυσά μυκηναϊκά κτερίσματα ως τη λαϊκή αργυροχοΐα της τουρκοκρατίας, περνώντας από τη λεπτή εκζήτηση των ελληνιστικών και τη μεγαλοπρέπεια των βυζαντινών κοσμημάτων, η τέχνη αυτή έδειξε και δείχνει πως ακόμη ευδοκιμεί πολλαπλά σε τούτη τη γη. Ρίζες βαθιές και δυνατές τροφοδοτούν, λοιπόν, σήμερα τον Έλληνα τεχνίτη του χρυσού και του ασημιού, ο οποίος, αξιοποιώντας την παράδοση αυτή, μπορεί να προχωρεί σε νέες δημιουργίες. Για όλους αυτούς τους λόγους που αναπτύξαμε, είναι λάθος να θεωρούμε την παράδοση κάτι ξοφλημένο. Έχει πολυσήμαντη αξία, επειδή είναι το σταθερό σημείο για το σωστό προσανατολισμό μας, αστείρευτη πηγή έμπνευσης, εγγύηση για την ασφαλή εξέλιξη μας και ανεκτίμητο εθνικό κεφάλαιο. [Σ. Κούτρα, Πειστικός Λόγος] Γιατί χάνονται οι παραδόσεις στις μέρες μας; Κάποια στοιχεία της παράδοσης χάνονται και θα χάνονται καθώς εξελίσσεται η ζωή. Αυτό δεν είναι αναπόφευκτο, αλλά αναγκαίο για την ανανέωση της ζωής, εφόσον τα στοιχεία αυτά αποδεικνύονται αναχρονιστικά και παρωχημένα. Πρόκειται για τρόπους κοινωνικής οργάνωσης, για ασχολίες, για αντιλήψεις, για αρχές και αξίες που δημιουργήθηκαν, για να ικανοποιήσουν ανάγκες ανθρώπων που έζησαν σε περασμένες εποχές, αλλά δεν ανταποκρίνονται πια στις νέες συνθήκες ζωής και στο πνεύμα της εποχής μας. Δε συμβιβάζονται με τον ορθολογισμό και το ρεαλισμό που επικρατεί στην εποχή μας. Μερικές, μάλιστα, στερεότυπες παραδοσιακές αντιλήψεις, λόγου χάρη για την κοινωνική θέση της γυναίκας, είναι αντίθετες με την ισότητα των ανθρώπων και τα ανθρώπινα δικαιώματα, γι' αυτό δεν αμφισβητούνται απλώς, αλλά γίνονται, δικαιολογημένα, αντικείμενο σφοδρής κριτικής και πολεμικής. Αποτέλεσμα της εξέλιξης είναι και οι πληθυσμιακές ανακατατάξεις που έγιναν και γίνονται. Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού, αναζητώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, εγκατέλειψαν την ύπαιθρο και συγκεντρώθηκαν στα αστικά κέντρα. Μετακομίζοντας, όμως, στα αστικά κέντρα, δεν άλλαξαν μόνο τόπο κατοικίας, αλλά και τρόπο ζωής. «Η μεγαλούπολη δεν αποτελείται μόνο από ένα άλλο ποσόν, αλλά και από ένα άλλο ποιόν ανθρώπων». Άφησαν πίσω τους και ξέχασαν τα ιδιαίτερα παραδοσιακά γνωρίσματα που τους διέκριναν: το γλωσσικό ιδίωμα τους, τα ήθη και τα έθιμα τους, τις γιορτές και τα τραγούδια τους, την απλότητα, τις ασχολίες και τις συνήθειες τους. Στα σύγχρονα μεγάλα αστικά κέντρα δεν υπάρχει χώρος για να επιζήσουν -και πολύ περισσότερο να αναπτυχθούν- παραδοσιακές μορφές ζωής παρά μόνο ως φολκλορικές εκδηλώσεις και τουριστικές ατραξιόν. Οι άνθρωποι αποξενώνονται από τη φύση, οι σχέσεις μεταξύ τους είναι απρόσωπες και τυπικές, οι ανάγκες - πραγματικές ή εικονικές-πολλές και επείγουσες, ο ρυθμός ζωής έντονος και αγχώδης, η ψυχαγωγία τους παθητική, η συμπεριφορά τους ομοιόμορφη. Σε τέτοιες συνθήκες ζωής οι άνθρωποι αλλοτριώνονται και μαζικοποιούνται. Χάνεται η ιδιοπροσωπία τους, δηλαδή τα ιδιαίτερα παραδοσιακά γνωρίσματα που διακρίνουν το ήθος και τον πολιτισμό του ανθρώπου. 8

9 Οι παραδόσεις στις μέρες μας χάνονται, επειδή έχει χαθεί, για τους περισσότερους εργαζόμενους, και ο δημιουργικός χαρακτήρας της εργασίας. Το προϊόν της εργασίας του ανθρώπου δεν καθορίζεται πλέον από την προσωπική του έμπνευση, από την επιδεξιότητα του και την καλαισθησία του, αλλά από τη μηχανή που κυριαρχεί σε κάθε παραγωγική δραστηριότητα του ανθρώπου. Επικρατεί ο αυτοματισμός και η τυποποίηση, στοιχεία που καταργούν την αυθεντική προσωπική δημιουργία με την οποία δημιουργείται και συνεχίζεται η παράδοση. Ο πιο σημαντικός λόγος για τον οποίο χάνονται οι εθνικές παραδόσεις στην εποχή μας είναι η παγκοσμιοποίηση. Με την παγκοσμιοποίηση οι οικονομικοί παράγοντες που ελέγχουν την αγορά, την πληροφόρηση, την επικοινωνία, την ψυχαγωγία προβάλλουν πρότυπα κατανάλωσης πολυτελούς ζωής και ιδέες, διαδίδουν και επιβάλλουν παγκοσμίως τη μαζική κουλτούρα. Η μαζική κουλτούρα παράγει κοινή συμπεριφορά κοσμοπολίτικης ζωής, παραμερίζει εθνικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, μονοπωλεί την παγκόσμια κινηματογραφική, ως ένα βαθμό και την καλλιτεχνική, παραγωγή και εξάγοντας τα πολιτιστικά προϊόντα της δημιουργεί ένα κοινό παγκόσμιο γούστο. Η αγγλική γλώσσα, και για να ακριβολογούμε η «τεχνοαγγλική» του Ίντερνετ και του χρηματιστηρίου, κυριαρχεί παγκοσμίως και βαθμιαία καταργεί μια μακραίωνη παράδοση έντεχνου λόγου. Έτσι, με την παγκοσμιοποίηση αλώνονται όλοι οι τομείς της ζωής των λαών, οικονομία, τέχνη, λόγος, ιδεολογίες, συμπεριφορά, ψυχικός κόσμος των ανθρώπων και πολιτική οργάνωση των κοινωνιών, και χάνονται τα ιδιαίτερα πολιτιστικά γνωρίσματα των εθνών, δηλαδή οι παραδόσεις τους. Οι επιπτώσεις αυτές της παγκοσμιοποίησης ενισχύονται από τον τουρισμό και την ξενομανία που διακατέχει πολλούς μικρούς αναπτυσσόμενους λαούς. Με τη δουλική μίμηση ξένων προτύπων και την υιοθέτηση ξένων πολιτιστικών στοιχείων και τρόπων ζωής οι κοινωνίες αλλοτριώνονται πνευματικά και ηθικά, απεμπολούν παραδοσιακές αρχές και αξίες και χάνουν την πολιτιστική τους ιδιαιτερότητα. [Σ. Κούτρα, Πειστικός Λόγος] ΗΜΕΡ 2008 (ΠΑΡΑΔΟΣΗ) Βρισκόμαστε σ ένα σταυροδρόμι δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι μείναμε πάντα ανοιχτοί σ όλα τα ρεύματα Ανατολή και Δύση και τ αφομοιώναμε θαυμάσια τις ώρες που λειτουργούσαμε σαν εύρωστος οργανισμός. [ ] Συνταραζόμαστε κι εμείς, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, από διαδοχικές κρίσεις, αποκαλυπτικές εφευρέσεις και φόβους, που δεν αφήνουν τον ανθρώπινο νου να ηρεμήσει σαν την καλαμιά στον κάμπο. Μπροστά σ αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας; Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια 1 μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας. Σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε που μνημονεύω εδώ προσωπικές εμπειρίες δεν έχω άλλο πειραματόζωο από εμένα. Και η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων 2 ανθρώπων στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. Αυτός ο κόσμος, όλος μαζί, μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν. [ ] Κι όλα τούτα θα μπορούσα να τα ονομάσω με τη λέξη παράδοση, που την ακούμε κάποτε ψυχρά και μας φαίνεται υπόδικη 3. Αλήθεια, υπάρχουν ροπές 4 που νομίζουν πως η παράδοση μας στρέφει σε έργα παρωχημένα 5 και ανθρώπους παρωχημένους πως είναι πράγμα τελειωμένο και άχρηστο για τις σημερινές μας ανάγκες πως δεν μπορεί να βοηθήσει σε τίποτε τον σημερινό τεχνοκρατικό άνθρωπο που γνώρισε φριχτούς πολέμους και φριχτότερα στρατόπεδα συγκεντρώσεως αυτόν τον άνθρωπο που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην κατάσταση του θηρίου και την κατάσταση του ανδροειδούς 6. Η παράδοση είναι λοιπόν ένα περιττό βάρος που πρέπει να εξοβελιστεί 7. Μου φαίνεται πως αυτές οι ροπές εκπορεύουνται από τη σύγχρονη απελπισία για την αξία του ανθρώπου. Είναι τα συμπτώματα ενός πανικού, που εν ονόματι του ανθρώπου τείνουν να κατακερματίσουν την ψυχή του ανθρώπου. Όμως τι απομένει αν βγάλουμε από τη μέση τον άνθρωπο; Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, τ.2, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1974, σσ ψεγάδια: ελαττώματα / 2. περασμένων: ανθρώπων που έχουν φύγει από τη ζωή / 3. υπόδικη: υπόλογη, ένοχη / 4. ροπές: απόψεις / 5. παρωχημένα: ξεπερασμένα / 6. του ανδροειδούς: του ανθρωπόμορφου / 7. εξοβελιστεί: διωχτεί Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη ( λέξεις) του κειμένου που σας δόθηκε. Μον. 25 Β 1. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο (70-80 λέξεις) το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: «Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας». Μονάδες 10 Β 2. α) Το στοχαστικό δοκίμιο έχει συχνά προσωπικό - βιωματικό χαρακτήρα. Να καταγράψετε δύο σχετικά παραδείγματα από το κείμενο που σας δόθηκε. Μονάδες 2 β) Βασικό, επίσης, χαρακτηριστικό του στοχαστικού δοκιμίου είναι η μεταφορική λειτουργία της γλώσσας. Να καταγράψετε τρία σχετικά παραδείγματα από το κείμενο που σας δόθηκε. Μονάδες 3 Β 3. Να σχηματίσετε μία πρόταση ή μία περίοδο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: εφευρέσεις, εμπειρία, αμφιταλαντεύεται, τεχνοκρατικό, πανικού. Μονάδες 5 Β 4. Από το β συνθετικό των παρακάτω λέξεων να σχηματίσετε μία νέα σύνθετη λέξη: σταυροδρόμι, αποκαλυπτικές, βιολογικά, παράδοση, υπόδικη. Μονάδες 5 9

10 Γ. Ο Δήμος σας διοργανώνει μια εκδήλωση με θέμα την παράδοση. Ως εκπρόσωπος της μαθητικής σας κοινότητας αναλάβατε τη σύνταξη ενός κειμένου που θα εκφωνηθεί στην εκδήλωση. Σ αυτό να αναφέρετε τις αιτίες για τις οποίες πολλοί νέοι σήμερα έχουν απομακρυνθεί από την παράδοση και να προτείνετε τρόπους επανασύνδεσής τους με αυτήν ( λέξεις). Μονάδες 50 Εθνική ταυτότητα και πολυπολιτισμικές κοινωνίες Το άτομο, με την υπέρβαση των φυσικών και εθνικών συνόρων και τη διασύνδεσή του με μακρινούς τόπους και ανθρώπους εκτίθεται σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Το αν αυτό θα έχει θετικά αποτελέσματα, αν θα συμβάλει δηλαδή στην καλλιέργεια των δημοκρατικών και ανθρωπιστικών αξιών, στο σεβασμό της διαφορετικότητας των ατόμων, των λαών, των πολιτισμών κτλ. ή αν, αντίθετα, θα χρησιμοποιηθεί περισσότερο για να κυριαρχήσει ο δυνατός πάνω στον αδύνατο και να ικανοποιηθούν τυφλά οικονομικά συμφέροντα, αυτό είναι ζήτημα στο οποίο δεν μπορεί να απαντήσει από μόνη της η τεχνολογία. Εκείνο που χρειάζεται να κατανοήσουμε είναι ότι κάθε τεχνολογικό "επίτευγμα" μπορεί να έχει και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Πολλοί φοβούνται, παραδείγματος χάρη, τον κίνδυνο της πολιτιστικής άλωσης και απώλειας της εθνικής μας ταυτότητας από την εισβολή επιρροών από ξένους πολιτισμούς και συμφέροντα. Η απάντηση όμως στο ενδεχόμενο αυτό είναι η αποδοχή των θετικών στοιχείων των διαφορετικών πολιτισμών, η διάσωση των γόνιμων στοιχείων της ιδιαίτερης μας παράδοσης, η αναβάθμιση και η ανάπτυξη του δικού μας πολιτισμού, η διατήρηση της δικής μας ταυτότητας, η δημιουργική σύνθεση των αντιθέσεων, η δυναμική παρουσία μας στο διεθνή χώρο, η ανάπτυξη οργανωμένων πρωτοβουλιών και καινοτομιών, που βελτιώνουν την οικονομία, που δείχνουν φροντίδα για τον άνθρωπο, το περιβάλλον, τον πολιτισμό. Σε καμιά περίπτωση δεν είναι απάντηση η ξενοφοβία, ο απομονωτισμός και η έλλειψη εμπιστοσύνης στις δυνάμεις μας και στον πολιτισμό μας. Ο πολιτισμός μας δεν κινδυνεύει τόσο από την έκθεσή μας σε άλλους πολιτισμούς όσο από την ίδια μας την αδυναμία να αναπτύξουμε την παιδεία μας και την κοινωνική μας αγωγή, από την τάση για άκριτο μιμητισμό και την παγίδευσή μας σε συμφέροντα που προωθούν τις καταναλωτικές υπερβολές, τις νέες μόδες και την ξενομανία. Κινδυνεύει από την απουσία παραγωγής γλώσσας, επιστήμης και τεχνολογίας, από την απλή εισαγωγή τους από το εξωτερικό, την αδυναμία όχι μόνο εξάπλωσης της δικής μας οικονομίας και του πολιτισμού μας έξω από τα σύνορά μας, αλλά και διάσωσης των κοιτίδων του ελληνικού πολιτισμού, που υπάρχουν ανά τον κόσμο και έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα. Όταν ένας λαός λοιπόν έχει κάτι να δώσει στους άλλους και στην ιστορία (και το γνωρίζει), δεν έχει να φοβηθεί τίποτε από αυτούς. Όπως και να έχει πάντως το πράγμα, η άρνηση να αναγνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τις εξελίξεις και η αμυντική μας στάση εξαιτίας του φόβου μήπως διαβρωθούμε από τους άλλους είναι μία λύση που οδηγεί στην απομόνωση και δεν αποτελεί εποικοδομητική απάντηση στις εξελίξεις αυτές. (Α. Ράπτη). [Σ. Κούτρα, Πειστικός Λόγος]. Η κοινωνική χρήση της Ιστορίας Της Τασούλας Καραϊσκάκη, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, H αναβίωση του παρελθόντος μοιάζει να έλκει ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης. Ιστορικά αναγνώσματα, άρθρα με ιστορικό περιεχόμενο, επανεκδόσεις βιβλίων Ιστορίας, ιστορικά μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, ντοκιμαντέρ κάνουν όλο και πιο συχνά την εμφάνισή τους την τελευταία τριετία. Προβάλλοντας από επίμαχα ζητήματα του παρελθόντος μέχρι προσωπικές αφηγήσεις, που μετουσιώνουν βιωμένες μνήμες σε παράδοση. Στην τάση αυτή ήρθε προσφάτως να προστεθεί μια αμιγώς κοινωνική -θα λέγαμε- χρήση της Ιστορίας. Αθηναϊκή συμμετοχική δημοκρατία, Αγώνας του '21, δάνεια, Επιτροπή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, Κίνημα στο Γουδί, νέα δάνεια και χρεοκοπίες συζητούνται συχνά στα πηγαδάκια του Συντάγματος. Ενώ παράλληλα τίθενται ερωτήματα, όπως: Γιατί ο λαός αυτός κατρακυλάει αδιάκοπα σε εξευτελισμούς και ταπεινώσεις; Γιατί είναι σε μόνιμη οικονομική κρίση, με το φάσμα της πτώχευσης απειλητικό διαρκώς στον ορίζοντα; Τι είναι αυτό που τον κάνει να νικά και τι αυτό που τον καταποντίζει; Τα ολίγα παράσιτα της εξουσίας; «Από τους καρχαρίες ξέφυγα και νίκησα τις τίγρεις, μ' έφαγαν όμως οι κοριοί», έγραφε ο Μπρεχτ και ταιριάζει πολύ στα ελληνικά πράγματα. Με τη γνώση της Ιστορίας, ο πολίτης αποκτά τα εφόδια για να ξεχωρίζει τι είναι αλήθεια και τι ψεύδος. Χωρίς τη γενική συνείδηση των αξιών που ανθοφόρησαν σ' αυτόν τον τόπο, οι Έλληνες κινδυνεύουν να παρασυρθούν στην αυτοκαταστροφή. Τις κρίσιμες αυτές ημέρες, μέσα από το ξαναζωντάνεμα της Ιστορίας γίνεται μια προσπάθεια, όχι να ανακατασκευαστεί το παρελθόν, να αποκατασταθεί μια αποσιωπημένη ιστορική αλήθεια, να ανοιχτεί ένα πεδίο αντιπαραθέσεων, αλλά να αναβιώσουν οι προσπάθειες της πολύπαθης χώρας να επιβιώσει. Η Ιστορία ως κινητήριος δύναμη σύγκλισης των ανθρώπων. Συμβαίνει, γεγονότα που βγαίνουν από τη σκόνη του χρόνου, να τονώνουν την ελπίδα ότι θα τα καταφέρουμε, τη γνώση ότι ίδιες καταστάσεις ξαναζήσαμε και επιζήσαμε. Ιστορίες του παρελθόντος κάνουν φανερό πόση σημασία έχει να είμαστε ένα ανθρώπινο σύνολο και όχι ένα τυχαίο πλήθος, εγείρουν τον στοχασμό πάνω σε κοινές εμπειρίες, μεταμορφώνουν την ανώνυμη μάζα σε κοινωνία πολιτών. Πολίτες που αναζητούν μέσα στις αντιδράσεις του χθες το τι θα πράτταμε σήμερα. Πολίτες ιχνευτές ήθους και ιδεών. Όλα αυτά, βεβαίως, θα ισχύουν όσο η επιστροφή σε συμβάντα συγκινητικά, τολμηρά, τα οποία μοιάζουν επίκαιρα και ζωντανά, η αναφορά στο παρελθόν, που εισχωρεί το παρόν, παραμένουν ως κοινή παρακαταθήκη και καμία ομάδα δεν επιχειρεί να τα καπηλευθεί για δικό της όφελος και εναντίον άλλων. Διότι είναι πολύ εύκολο, ο αυθόρμητος διάλογος μεταξύ του χθες και του σήμερα που άρχισε να αναπτύσσεται ως ανάγκη αναβίωσης 10

11 ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 1 ο Λύκειο Καισαριανής αισθημάτων όχι πόνου και απώλειας, αλλά ενθάρρυνσης και παρηγοριάς, να καταλήξει στους παλιούς διχασμούς, σε Έλληνες εναντίον Ελλήνων, αντί σε ένα στιβαρό όραμα για το μέλλον. Η μέθεξη παλιού και νέου κόσμου μπορεί να συντελεστεί μόνο μέσα στα κρυστάλλινα όρια της νηφαλιότητας. Της σύμπνοιας, παρά την αμφιλογία, τις πολλές διαφορές. Της ένωσης ισχύος, όπως γινόταν πάντα στον τόπο αυτό σε δύσκολες στιγμές. Από το παρελθόν μας μπορούμε να αλιεύσουμε όχι μόνο την τραγικότητα, το δράμα, τα δεινά, αλλά τις υψηλές έννοιες της περηφάνιας, της αντοχής, της διάρκειας... Να γράψετε την περίληψη του κειμένου.( λέξεις). Να εντοπίσετε δύο τρόπους πειθούς, που χρησιμοποιούνται στην πρώτη παράγραφο του άρθρου. Να εντοπίσετε πέντε περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας του λόγου. Να γράψετε συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2004 (ΗΜΕΡ ΕΠΑΝ) Ένα σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο σημερινός κόσμος είναι το πρόβλημα του παρελθόντος. Τι θα γίνει; Θα συνεχίσει τον καθιερωμένο διάλογο του εκάστοτε παρόντος με το παρελθόν, θα αναγνωρίσει πως αυτό το παρελθόν περικλείει και εκφράζει εύγλωττα μιαν αξία απολύτως έγκυρη και αναγκαία για τη σημερινή πραγματικότητα ή θα το απορρίψει; Φαίνεται πως η εποχή μας προτιμά να απορρίψει το παρελθόν. Κάθε μέρα που περνάει, η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί, απομακρύνεται για τους περισσότερους από εμάς που επιδιώκουμε να ζήσουμε την εποχή μας και σπάνια σκεφτόμαστε να πάμε αντίθετα στο ρεύμα... Κάθε μέρα που περνάει, το παρελθόν ως Ιστορία, ως Τέχνη, ως στοχασμός, ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα μας και γύρω μας δεν μας λέει τίποτε. Επισκεπτόμαστε ένα μουσείο και φεύγουμε από εκεί ασυγκίνητοι. Τριγυρνούμε σε μια πολιτεία που το παρελθόν την έχει ανυψώσει σε μνημείο κάλλους και Ιστορίας, και δε μένει ξύπνια μέσα μας παρά μια κοντόφθαλμη και δυσκίνητη περιέργεια ή, το χειρότερο, μια καταγέλαστη ματαιοδοξία πως βρισκόμαστε, πως γνωρίζουμε, πως σκεφτήκαμε τη φημισμένη αυτή πολιτεία. Αλλά βαθύτερα, αυτή η πολιτεία για μας δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν μας φέρνει κανένα μήνυμα. Το παρελθόν της απομένει για τον εσωτερικό μας κόσμο βουβό. Αποφασίζουμε να διαβάσουμε ένα παλιό βιβλίο και το εγκαταλείπουμε μετά από ανάγνωση κάμποσων σελίδων. Δεν μας λέει τίποτε. Με λίγα λόγια, ο κόσμος που ζούμε έχει χάσει και τη γεύση του παρελθόντος και την προθυμία ή την υπομονή που χρειάζεται για να το κατακτήσει. Απορρίπτεται, λοιπόν, το παρελθόν ως πείρα, ως απαραίτητη για την ολοκλήρωση της τρέχουσας ζωής μαθητεία σ αυτή την πείρα, απορρίπτεται ως αξία σταθερή, πολυδύναμη και ανεπανάληπτη για την κρίση της μοίρας του σημερινού ανθρώπου; Φαίνεται πως ουσιαστικά απορρίπτεται. Η γενιά που ανεβαίνει τώρα στο προσκήνιο είναι μια γενιά αγέρωχη, άκαμπτη, μια γενιά κυριολεκτικά ριζοσπαστική. Η στάση που παίρνει αντίκρυ στην Ιστορία, στην Τέχνη και γενικότερα αντίκρυ στο παρελθόν είναι αρνητική. Μια τέτοια στάση, όμως, οδηγεί σε οπισθοδρόμηση. Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν με αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε μέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία κινδυνεύει και αναιρείται καθημερινά από την πρακτική της εποχής μας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση. Τι συμβαίνει λοιπόν; Οι αποκρίσεις που ερμηνεύουν το τρομερό αυτό φαινόμενο είναι ποικίλες. Άλλοι μάς λένε πως αρνούμενοι το παρελθόν μας πραγματοποιούμε την αξία της ελευθερίας. Και λησμονούν πως η ελευθερία έχει κανόνες που σήμερα έχουν καταργηθεί. Μας λένε ακόμη πως το παρελθόν αυτό ήταν κίβδηλο και πως πρέπει κάποτε, σε μιαν εποχή επαναστατική όπως η δική μας εποχή, να ανανεωθεί η ζωή αναβαπτιζόμενη σε αυτό που είναι αλήθεια. Πώς συμβαίνει, όμως, να θεωρείται σήμερα ως αληθινό ό,τι είναι βλάσφημο για τον άνθρωπο, αγενές, απρεπές, ανήθικο και βάρβαρο; Η καλοσύνη, λοιπόν, και η εντιμότητα δεν δικαιούνται να συμπαρακαθήσουν στην τράπεζα της αλήθειας, και μάλιστα επικεφαλής; Υπάρχει και μια άλλη ερμηνεία: Πάμε προς τη δημιουργία ενός νέου τύπου ζωής. Η απόκριση έχει μιαν εγωιστική αφέλεια μοναδική. Η Ιστορία ως τώρα γνώρισε πολλούς τρόπους ζωής αλλιώς ζούσε ο αρχαίος Έλληνας λ.χ., αλλιώς ο Βυζαντινός, αλλιώς ο Ευρωπαίος του Μεσαίωνα, αλλιώς ο προπολεμικός άνθρωπος. Αλλά όλοι αυτοί οι νέοι τρόποι εκδοχές της ζωής, δεν αρνούνταν το παρελθόν. Απλούστατα, ασκούσαν το πρωταρχικό ανθρώπινο χρέος να κρίνουν αυτό το παρελθόν και να τοποθετούνται υπεύθυνα και δημιουργικά αντίκρυ του. Σήμερα, αντίθετα, ζούμε σ εποχή άκριτης απόρριψης των πάντων. Με τι προζύμι θα πλαστεί η νέα αυτή, η πολυθρύλητη ζωή; Τα πράγματα γίνονται κυριολεκτικά δραματικά για έθνη που διαθέτουν παρελθόν χιλιετηρίδων, όπως είναι το δικό μας έθνος. Εδώ και η ευθύνη, εθνική και προσωπική, και η δοκιμασία και το χρέος είναι πιο βαριά, πιο επίμονα. Τι θα κάνει, πώς θα σταθεί υπεύθυνα το δικό μας έθνος αντίκρυ στο παρελθόν του; Ιδού ένα ερώτημα που πρέπει σοβαρά κι επίμονα να μας βασανίσει. Τι θα κάνει μ αυτό το απροσμέτρητο βάρος της Ιστορίας του; Πώς θ αντέξει στην πίεση της εποχής και πώς θα ζήσει με ευθύνη και συνέχεια το παρόν του; Κώστας Τσιρόπουλος, «Αυτοψία μιας εποχής» Εκδόσεις των Φίλων, (Διασκευή) Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας μια περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε ( λέξεις). Μονάδες 25 11

12 Β 1. Να αναπτύξετε σε λέξεις το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: «Άλλοι μάς λένε πως αρνούμενοι το παρελθόν μας πραγματοποιούμε την αξία της ελευθερίας. Και λησμονούν πως η ελευθερία έχει κανόνες που σήμερα έχουν καταργηθεί». Μονάδες 10 Β 2. Με ποια συλλογιστική πορεία αναπτύσσεται η έκτη παράγραφος του κειμένου («Θεσμοί... αμφισβήτηση»); Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Μονάδες 5 Β 3. Να σχηματίσετε μία πρόταση με καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: εύγλωττα, στοχασμός, δυσκίνητη, αναιρείται, κίβδηλο. Μονάδες 5 Β 4. Τι επιδιώκει ο συγγραφέας με τη χρήση των ερωτήσεων στην τελευταία παράγραφο του κειμένου; Μονάδες 5 Γ. Με αφορμή την άποψη του δοκιμιογράφου ότι ο σημερινός άνθρωπος δεν επικοινωνεί πλέον με τις παραδοσιακές αξίες του παρελθόντος, να συντάξετε ένα κείμενο στο οποίο να επισημαίνετε τους κινδύνους που εγκυμονεί η έλλειψη αυτής της επικοινωνίας. Στη συνέχεια, να προτείνετε τρόπους με τους οποίους θα μπορέσει ο άνθρωπος και ιδιαίτερα ο σημερινός νέος να συμφιλιωθεί με το παρελθόν και τις ρίζες του ( λέξεις). Μον. 50 Φταίνε οι ξένοι ή η ελληνικότητα; ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ Γ. ΞΥΔΑΚΗ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, H οδύνη της ύφεσης φέρνει στην επιφάνεια οδυνηρά ερωτήματα αυτογνωσίας και ταυτότητας, πολλά από τα οποία εκκολάπτονταν σιγαλά, επί έτη, σε φωλιές λογίων, ευαίσθητων δεκτών ή απλώς ιδεόληπτων και σαλών. Από τη δεκαετία του '80, όταν η δημοκρατία είχε πια στερεωθεί και η ευμάρεια μεταμόρφωνε τον καθ' ημέρα βίο, ζεσταίνεται η παλαιά συζήτηση: για την ελληνικότητα, το λαϊκό, τις δυτικές οφειλές και τις ανατολικές καταβολές, τον χαρακτήρα της ορθοδοξίας, το ποσόν του κοσμοπολιτισμού, την καχεξία της αστικής τάξης, την επαμφοτερίζουσα στάση των ελίτ - τέτοια... Συχνά, οι αναζητήσεις αυτές κατέληγαν σε βίαια διλήμματα (όπως όλα τα διλήμματα): Φταίμε εμείς για το κακό μας ριζικό; Ο ασίγαστος εμφύλιος, ο διχασμός; Ή φταίνε οι άλλοι, οι ξένοι, οι μεγάλες δυνάμεις; Καταγόμεθα απευθείας εκ των αρχαίων, άρα είμαστε Δυτικοί; Ή κοντινότεροί μας είναι οι Βυζαντινοί του Μεσαίωνα και οι μεταβυζαντινοί της τουρκοκρατίας, άρα είμαστε Ανατολίτες; Φυσικά είμαστε και τα δύο, είμαστε όλα, και κάτι πολύ περισσότερο, πολύμορφο και αντινομικό, αυτό που προκύπτει από τη μείξη και τον συγκρητισμό σύνθετο και πλούσιο ως εκ τούτου. Σε καιρό κρίσης, οι συζητήσεις για την ταυτότητα και τον χαρακτήρα αφήνουν τις ασφαλείς φωλίτσες των λογίων και των ποιητών, των ιδεολόγων και των αισθητών, και φουντώνουν στις συζητήσεις των πολλών. Η κρίση αλλάζει τον χρόνο, τον πυκνώνει και τον βαραίνει αλλάζει και τον καθημερινό λόγο, τον κάνει πιο επείγοντα και βαθύ, συχνά αγωνιώδη. Και τώρα ζούμε στην καρδιά της κρίσης κλονίζονται βεβαιότητες, εφησυχασμοί, αδράνειες, οκνηρίες. Τώρα πρέπει να αναμετρηθούμε πάλι, απ' την αρχή, με θεμελιώδη ερωτήματα, τόσο πιο δύσκολα όσο πιο απλά: Τι είμαστε; Τι μπορούμε; Γιατί βρεθήκαμε εδώ; Πώς θα πορευτούμε στο εξής; Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να δούμε και την παρούσα αναζήτηση ταυτότητας και πορείας, στην εποχή του Μνημονίου. Λένε: Δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά, χρειαζόμαστε χρόνο και χρήμα. Λένε: Το Μνημόνιο φέρνει υποδούλωση, μάς το επέβαλαν οι Ευρωπαίοι για δικό τους όφελος. Λένε: Απαιτείται δραστική μείωση του κράτους. Λένε: Οι ασύδοτες αγορές μάς έφεραν σε αυτά τα χάλια. Και ούτω καθεξής. Κάθε πλευρά έχει τα επιχειρήματά της και τις αλήθειες της. Καμιά δεν έχει, δεν μπορεί να έχει όλη την αλήθεια. Και στις δύο πλευρές υπάρχει μια τάση κανονιστική: να ρυθμιστεί το παν διά παντός. Αν πάει πιο μακριά ο διαξιφισμός, θα δούμε να εμφανίζονται δίπολα: Παράδοση - εκσυγχρονισμός, ιστορική ταυτότητα - αποτίναξη του παρελθόντος, τοπικός χαρακτήρας - κοσμοπολίτικη διάχυση. Καθαροί και κλειστοί ή υβριδικοί και ανοιχτοί; Μες στην οδύνη της κρίσης, αναδύεται πάντα και η αγωνία της ταυτότητας. Το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Η συζήτηση περί ελληνικότητας δεν είναι τοπική ιδιαιτερότητα. Στη μεγάλη κρίση του Μεσοπολέμου, η Δημοκρατία της Βαϊμάρης εδονείτο από συζητήσεις περί γερμανικότητας, από αναζητήσεις του γερμανικού πνεύματος και της γερμανικής ψυχής, οι νεολαίοι τραγουδούσαν γερμανικούς ύμνους γύρω από τη φωτιά της κατασκήνωσης. Δεν ήταν μόνο εθνικισμός αυτό που εθέρμαινε τα πνεύματα των ηττημένων και ταπεινωμένων Γερμανών, με τις σαρωτικές απαιτήσεις των νικητών και τη φτώχεια να θαμπώνει το νου οι Γερμανοί είχαν ανάγκη να δουν ποιοι είναι και τι μπορούν να ξανακάνουν μετά τα ερείπια. Το είδαν με έναν τρόπο, απόλυτο, φενακισμένο, τρομακτικό: για τα βάσανα έφταιγαν οι ξένοι. Το ζήτημα της γερμανικότητας ετέθη πάλι μετά τον Β Πόλεμο, επί των ερειπίων της Χλωμής Μητέρας Γερμανίας τότε απαντήθηκε διαφορετικά, με ένα αυστηρό Σύνταγμα και με προσήλωση στην ανοικοδόμηση, στην παραγωγή, στη συσσώρευση, σε ένα είδος προτεσταντισμού που ξεχάστηκε το Ας έρθουμε στα δικά μας. Η τραγωδία του Εμφυλίου ερμηνεύθηκε διχαστικά: για τους μεν έφταιγε η ξενοκίνητη Αριστερά, για τους δε έφταιγε η ξενοκρατούμενη Δεξιά οι ερμηνείες αντηλλάσσοντο μεταξύ «μιασμάτων» και «προδοτών», αλλά κανείς, έως πρόσφατα, δεν διενοείτο να μην αποδώσει όλη την ευθύνη στον ξένο, στον άλλο, αφήνοντας εκτός κριτικής τα δικά μας βαριά σφάλματα, την κατασκευή της δικής μας αδελφοκτονίας με τα δικά μας χέρια. Σήμερα: οι ξένοι ασφαλώς δεν μας χαρίζουν τίποτε αλλά αν εμείς δεν ενεργήσουμε για να επανορθώσουμε δικά μας σφάλματα, τότε η υποδούλωση θα είναι ακόμη βαρύτερη, και διαρκής. 12

13 Η εκπαιδευτική αξία των μνημείων Τα μνημεία είναι εθνική περιουσία και καύχημα ενός λαού, και στην περίπτωσή μας του ελληνικού λαού. Απλά ή επιβλητικά, ταπεινά ή μεγαλοπρεπή, ακέραια ή σπαράγματα, όρθια ή μισογκρεμισμένα στέκουν σιωπηλά και μας υπενθυμίζουν ποιοι είμαστε και από πού ερχόμαστε. Δίνουν απάντηση σε υπαρξιακά ερωτήματα, υποβάλλουν συναισθήματα, προκαλούν συνειρμούς, προβληματίζουν και διδάσκουν όποιον μπορεί να τα νιώσει και να καταλάβει τη «γλώσσα» τους. Και αυτός που μπορεί να καταλάβει καλύτερα την αξία των μνημείων είναι ο καλλιεργημένος, ο μορφωμένος, ο ευαίσθητος και καλαίσθητος άνθρωπος. Αντίθετα, ο άξεστος άνθρωπος τα προσπερνά ανύποπτος, τα παραβλέπει, αγνοεί την αξία τους και δε διστάζει, αν μπορεί, να τα καταστρέψει για ιδιοτελείς σκοπούς. Κατά συνέπεια, όσο πιο πολλά γνωρίζει ο άνθρωπος για τα μνημεία, όσο περισσότερο έχει συνειδητοποιήσει τη λειτουργία και την αξία τους, τόσο περισσότερο τα αγαπά, τα σέβεται και τα προστατεύει. Το έργο αυτό είναι ευθύνη, πρωτίστως, της εκπαίδευσης. Πρωταρχικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι να φέρει τους μαθητές σε επαφή με τα επιτεύγματα του ανθρώπου, σύγχρονα και παρελθόντα. Για να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός, το βάρος της εκπαιδευτικής προσπάθειας πέφτει κυρίως στη μετάδοση θεωρητικών γνώσεων για τον εθνικό μας και για τον παγκόσμιο πολιτισμό. Λείπει η άμεση βιωματική σχέση με το παρελθόν, η άμεση, δηλαδή, σχέση με το χώρο στον οποίο έζησαν οι άνθρωποι που δημιούργησαν τον πολιτισμό μιας ιστορικής περιόδου και με τα δημιουργήματα τους. Τη δυνατότητα αυτή προσφέρει η επίσκεψη, η συστηματική εξέταση και γνώση των μνημείων. Ας πάρουμε για παράδειγμα μια επίσκεψη στην Αρχαία Αγορά, το χώρο όπου παλλόταν η καρδιά της αρχαίας Αθήνας. Η εξέταση των μνημείων, λείψανα και ίχνη των οποίων υπάρχουν σε αυτή (η οδός των Παναθηναίων, οι Στοές, το Βουλευτήριο, η Ηλιαία, το Στρατηγείο, τα δημόσια γραφεία, τα ιερά), βοηθούν το μαθητή να εντάξει στο χώρο και στο χρόνο τις γνώσεις που θεωρητικά, ίσως και αποσπασματικά, έχει αποκτήσει με τη μελέτη διάφορων μαθημάτων για την αρχαία Αθήνα και τον πολιτισμό της, αλλά και να τις συμπληρώσει. Οι γνώσεις αυτές σε συνδυασμό με την υποβλητικότητα του χώρου είναι πολύ πιθανό να γίνουν αφορμή για ένα ταξίδι στο χρόνο, όπου με τη δημιουργική του φαντασία ο μαθητής θα προσπαθήσει να αναβιώσει σκηνές και γεγονότα από τη ζωή του παρελθόντος, να μεταφερθεί νοερά σε αυτή, να νιώσει πρωτόγνωρα συναισθήματα, να συγκρίνει, να προβληματιστεί και να καταλήξει σε συμπεράσματα που ξεπερνούν τα όρια της σχολικής γνώσης.. Η επαφή των μαθητών με τα μνημεία τους βοηθάει να κατανοήσουν την ενότητα εκδηλώσεων της ζωής που φαινομενικά είναι άσχετες. Η εξέταση των μνημείων θα τους βοηθήσει να αντιληφθούν την άμεση σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε αυτά και στις συνθήκες της εποχής που τα γέννησε. Θα κατανοήσουν πως η αρχιτεκτονική τους και ο διάκοσμός τους, τα αισθητικά εν γένει χαρακτηριστικά τους, αντανακλούν την ιδεολογία, την οικονομική και κοινωνική κατάσταση καθώς και το πολίτευμα που επικρατούσαν την εποχή που δημιουργήθηκαν. Έτσι, οι μαθητές οξύνουν την κρίση τους, διαμορφώνουν διαλεκτική σκέψη και συγκροτούν ολοκληρωμένη άποψη για τη ζωή. Διαπιστώνοντας οι μαθητές πως τα χαρακτηριστικά και η μορφή μνημείων δε διαφέρουν μόνο από πολιτισμό σε πολιτισμό, αλλά αλλάζουν και από εποχή σε εποχή, επειδή αλλάζουν οι συνθήκες ζωής, κατανοούν παράλληλα και την έννοια της ιστορικής-αλλαγής. Συγκρίνοντας μνημεία που ανήκουν σε διαφορετικές εποχές μπορούν να συνειδητοποιήσουν τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σε αυτές και τις επιδράσεις που άσκησαν οι προγενέστεροι στους μεταγενέστερους. Με αυτό τον τρόπο κατανοούν; ότι η εξέλιξη στη ζωή δε γίνεται τυχαία, αλλά διέπεται από αλληλουχία. Έτσι, αποκτούν και μια ολοκληρωμένη εικόνα του εθνικού μας πολιτισμού. Μελετώντας τα μνημεία γνωρίζουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία που συνθέτουν τον εθνικό μας πολιτισμό και καταλαβαίνουν γιατί τα στοιχεία αυτά, παρά την ποικιλία και τις διαφορές τους από εποχή σε εποχή, είναι εκφάνσεις του ίδιου πολιτισμού, όπως αυτός αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε στη μακραίωνη ιστορία του. Επιπλέον, οι μαθητές είναι σε θέση να διαπιστώσουν τις επιδράσεις που δέχτηκε, αλλά και άσκησε ο εθνικός μας πολιτισμός σε άλλους πολιτισμούς, τις διαφορές και τα κοινά στοιχεία που έχει με αυτούς. Κατά συνέπεια, δε γνωρίζουν μόνο την εθνική μας ιδιαιτερότητα, αλλά συνειδητοποιούν και την πολιτιστική μας ταυτότητα, τη σχέση μας με Ανατολή και Δύση και την οικουμενικότητα του ελληνικού πολιτισμού. Τέλος, όταν οι μαθητές έρχονται σε επαφή με τα μνημεία, με την ομορφιά που έχουν και αυτά και το περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκονται, καλλιεργούν τα αισθητικά τους κριτήρια. Μαθαίνουν, επομένως, να εκτιμούν την αξία τους, να απολαμβάνουν την παρουσία τους, να τα συνδέουν με τη ζωή τους και να νιώθουν την ανάγκη να τα προστατεύουν, να τα προβάλλουν και να τα αξιοποιούν. Προϋποθέσεις Όλα αυτά, βέβαια, προϋποθέτουν διαφορετική εκπαιδευτική αντίληψη για τα μνημεία. Η μελέτη των μνημείων πρέπει να γίνεται συστηματικά και, στο πνεύμα της δημιουργικής και ολικής μάθησης, καλό είναι να συνδεθεί με τη διδασκαλία άλλων μαθημάτων, όπως είναι για παράδειγμα η ιστορία, τα αρχαία ελληνικά, η γεωμετρία, η τέχνη, η περιβαλλοντική αγωγή ή τα θρησκευτικά. Από τη διαφορετική οπτική γωνία κάθε μαθήματος, θα αναδειχτούν και θα φωτιστούν οι διαφορετικές πτυχές και των μνημείων και του πολιτισμού και των ανθρώπων που τα δημιούργησαν, ώστε ο μαθητής να συγκροτήσει ολοκληρωμένη άποψη για τα μνημεία και τον πολιτισμό στον οποίο ανήκουν και εκφράζουν. Ιδιαίτερη σημασία έχει και ο τρόπος προσέγγισης και επίσκεψης των μνημείων. Μια ευκαιριακή και επιφανειακή επίσκεψη των μνημείων έχει, μάλλον, φτωχά και παροδικά εκπαιδευτικά αποτελέσματα. Γι' αυτό 13

14 απαιτείται οργανωμένη και προετοιμασμένη επίσκεψη των μνημείων, ώστε οι μαθητές να τα γνωρίζουν καλά, να εμπνέονται από αυτά και να αποκτούν κίνητρα για έρευνα και μάθηση. Πρωτότυπη, αλλά αποτελεσματική είναι και η πρόταση να υιοθετούνται και να αναδεικνύονται από σχολεία μνημεία τα οποία είναι υποβαθμισμένα και άγνωστα στο ευρύ κοινό. Αν η πρόταση αυτή πραγματοποιηθεί, θα πρόκειται για πολιτιστική επανάσταση, για δυο λόγους: χιλιάδες μνημεία σε κάθε γωνιά της ελληνικής γης θα τεθούν υπό την προστασία και τη φροντίδα των νέων και δεκάδες χιλιάδες ελληνόπουλα θα γνωρίσουν άμεσα τον πολιτισμό και την ιστορία της ιδιαίτερης και της μεγάλης πατρίδας τους. Πολύ σημαντική όχι μόνο για την ιστορική και την αισθητική αγωγή των μαθητών, αλλά και για να αναπτυχθεί πνεύμα σεβασμού και αναγνώρισης της αξίας που έχει ο πολιτισμός κάθε έθνους είναι και οι πολιτιστικές ανταλλαγές με γειτονικές μας χώρες και με χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με αμοιβαίες επισκέψεις και ξεναγήσεις μαθητών στα μνημεία κάθε χώρας, θα αναδειχτούν οι κοινές αξίες που ενώνουν τους ανθρώπους, όπως είναι τα έργα της ειρηνικής ζωής, η συνεργασία, η αλληλεγγύη, ο αλληλοσεβασμός, το κάλλος, και θα καταδειχτούν οι βανδαλισμοί που προκαλούν η μισαλλοδοξία, ο φανατισμός και ο πόλεμος. [Σ. Κούτρα, Πειστικός Λόγος] ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2012: Πανανθρώπινο μήνυμα τέχνης Κάθε πολιτισμός έχει τα όρια και το στίγμα του στον ιστορικό χώρο και χρόνο. Μέσα ωστόσο στην ιστορία του κόσμου, το αρχαιοελληνικό αισθητικό επίτευγμα σημαδεύει την καταγωγή μιας τέχνης με πανανθρώπινο μήνυμα και με διαστάσεις παγκόσμιες, θα έλεγα σχεδόν εξωχρονικές. Πρώτη έκφραση της αποστασιοποίησης του ανθρώπου από την αναγκαιότητα της φύσης, χάρη στη μεταμόρφωση της ύλης σε πνεύμα, το ελληνικό πλαστικό κατόρθωμα δηλώνει την επίμονη και έλλογη προσπάθεια του καλλιτέχνη να δαμάσει το πάθος και τη μοίρα με τα έργα του νου και της καρδιάς, αυτά που φέρνουν τον άνθρωπο όλο και πιο κοντά στο Θεό, αυτά που τον οδηγούν δίπλα στο συνάνθρωπο. Αποκρυστάλλωμα μιας ορθής και όρθιας σκέψης, το αρχαίο άγαλμα (μεμονωμένο ή ως αναπόσπαστο μέρος αρχιτεκτονικού συμπλέγματος) καθαγιάζει και αγλαΐζει 1 τους χώρους της πόλης. Σήμα ανάτασης ψυχικής και ορόσημο πανάρχαιας μνήμης, θυμίζει στους πολίτες την αμέριστη ευθύνη τους για τη συνοχή της κοινωνικής ομάδας και ορθώνεται εγγυητής της ιστορικής αλληλεγγύης του συνόλου. Διαγράφει ο τεχνίτης τα πλαίσια μιας πάντα ευνομούμενης και ισορροπημένης πολιτείας, έτσι όπως την ονειρευόταν η νεογέννητη δημοκρατία και έτσι όπως την ορίζει η πλατιά ειρηνευτική κίνηση του θεϊκού βραχίονα στο αέτωμα του ολυμπιακού ναού. Κίνηση που αναδεικνύει τον Απόλλωνα ρυθμιστή στη διαμάχη του ανθρώπου με το ζώο, με το μυθικό Κένταυρο, στην Ολυμπία, και οργανωτή της ζωής μέσα στο φως του λόγου. Το πέρασμα από το μύθο στο λόγο έγινε, χάρη στην τέχνη, άγαλμα, θέαμα και θεωρία. [ ] Το πέρασμα από το ζώο, την άγρια φύση και τους αγρούς, στο δομημένο άστυ και στην οργανωμένη πόλη, ας πούμε τη θεϊκή μετάβαση από την κυνηγέτιδα Άρτεμι στην πολιάδα Αθηνά, δηλώνει με κάθε της μορφή και σε κάθε της βήμα η αρχαία ελληνική τέχνη, πρώτη αυτή εγρήγορση του ανθρώπου στον κόσμο του ελεύθερου πνεύματος. Αυτό ίσως είναι το συνοπτικό μέγιστο μάθημα του αρχαιοελληνικού βιώματος, των ανθρώπων που πρώτοι σμίλευσαν στο ξύλο, στην πέτρα και στο μάρμαρο, τη μορφή της εσωτερικής ενατένισης, συνδυασμένη με την ιδεατή πληρότητα της φυσικής ομορφιάς. Μαρτυρεί για τα λεγόμενά μου το αινιγματώδες χαμόγελο του αρχαϊκού κούρου και η ανείπωτη έκπληξη στο βλέμμα της κόρης μέσα στην πολύπτυχη φορεσιά της. Ιδού η απαρχή της προσπάθειας για γνώση και για αυτογνωσία, ιδού το πρώτο ερωτηματικό, το για πάντα αναπάντητο, ιδού η αυγή του μυστηρίου που οδήγησε τον άνθρωπο να γίνει πλάστης αθάνατου έργου, δημιουργός δηλαδή θεών. Δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο πριν ανακαλύψει τον τέλειο άνθρωπο. Το συντροφικό συναπάντημα του ανθρώπου με τους θεούς διδάσκει η αρχαία αισθητική, στην προσπάθειά της να αιχμαλωτίσει την τέλεια μορφή την πάντα μετέωρη και πάντα τεταμένη προς μια ιδεατή πληρότητα, προς ένα αέναο γίγνεσθαι. Να γιατί η αρχαία τέχνη θα μένει πάντα πρωτοποριακά επίκαιρη και ζωντανή: είναι η τέχνη πυξίδα και σταθερός προσανατολισμός, αυτή που δεν γνώρισε αμηχανίες και αγνοεί τα αδιέξοδα, γι αυτό και εμπνέει κάθε αναγέννηση, γι αυτό και μένει η βάση κάθε πνευματικής παλιννόστησης προς το ουσιώδες, δηλαδή τη δημιουργία ελευθερίας. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, Πολιτισμός και Ελληνισμός, Προσεγγίσεις, Αθήνα 2007 (Διασκευή) 1 αγλαΐζω=λαμπρύνω A1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε ( λέξεις). Μονάδες 25 Β1. Η αρχαία τέχνη θα μένει πάντα πρωτοποριακά επίκαιρη και ζωντανή. Να αναπτύξετε το περιεχόμενο της φράσης σε μία παράγραφο (70-90 λέξεις). Μονάδες 10 Β2. α) Να βρείτε τους δύο τρόπους πειθούς που χρησιμοποιεί η συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με μία αναφορά για κάθε τρόπο (μονάδες 6). β) Να εντοπίσετε στο κείμενο τέσσερις λέξεις ή φράσεις με μεταφορική σημασία (μονάδες 4). Μονάδες 10 Β3. α) επίτευγμα, δαμάσει, μετάβαση, πληρότητα, ουσιώδες: Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις (μονάδες 5). β) έλλογη, κοντά, συνοπτικό, φυσικής, αιχμαλωτίσει: Να γράψετε από ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις (μονάδες 5). Μονάδες 10 Β4. Να αναγνωρίσετε το είδος της σύνταξης στις παρακάτω φράσεις και να τις μετατρέψετε στο αντίθετο είδος: Διαγράφει ο τεχνίτης τα πλαίσια μιας πάντα ευνομούμενης και ισορροπημένης πολιτείας (μονάδες 2). Δάμασε η ελληνική τέχνη το ζώο πριν ανακαλύψει τον τέλειο άνθρωπο (μονάδες 3). Μονάδες 5 14

15 ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 1 ο Λύκειο Καισαριανής Γ1. Σε ημερίδα του δήμου σου με θέμα «Τέχνη και Ζωή» συμμετέχεις ως εκπρόσωπος του σχολείου σου με εισήγηση λέξεων. Στην εισήγηση αυτή αναφέρεσαι στην προσφορά της Τέχνης στους νέους σήμερα, καθώς και στους τρόπους με τους οποίους μπορεί το σχολείο να συμβάλλει στην ουσιαστική επαφή τους με αυτήν. Μονάδες 40 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ * Α1: Το κείμενο πραγματεύεται τον διαχρονικό ρόλο της αρχαίας τέχνης στην πορεία της ανθρωπότητας. Η συγγραφέας (στην αρχή) προσδιορίζει την αρχαιοελληνική τέχνη στον χώρο και στον χρόνο ως προσπάθεια δραπέτευσης από το πάθος και τη μοίρα και ως μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα και προσέγγισης του Θεού και του ανθρώπου (και στη συνέχεια) αναφέρει πως το αρχαίο άγαλμα, έκφραση της μετάβασης από τον μύθο στον ορθολογισμό και τη δημοκρατία, δεν λαμπρύνει μόνο την πόλη αλλά αποτελεί μέσο ψυχικής ευφορίας, σύνδεσης με το παρελθόν, κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. (Έπειτα) υπογραμμίζει τη μετάβαση από το φυσικό και το ενστικτώδες στην οργανωμένη πόλη ως το ουσιαστικότερο μάθημα του αρχαιοελληνικού πνεύματος (και καταλήγει) εστιάζοντας στον άνθρωπο, ο οποίος, κατακτώντας τη γνώση και την αυτογνωσία, δαμάζει τη φύση με την τέχνη, δημιουργεί θεούς και τον τέλειο άνθρωπο και αποτελεί αέναη πηγή έμπνευσης και ελευθερίας. Β1. Η αρχαία τέχνη θα μένει πάντα πρωτοποριακά επίκαιρη και ζωντανή. Όντως, η αρχαία τέχνη συνιστά αναπόσπαστο τμήμα του οικουμενικού πολιτισμού και κορύφωση της ανθρώπινης καλλιτεχνικής αναζήτησης. Χαρακτηριστικά, όπως το μέτρο, η αρμονία, η ισορροπία, η εναρμόνιση με τον χώρο, την καθιστούν διαχρονικά επίκαιρη. Καθώς συμπυκνώνει το ουσιώδες, τη δημοκρατική πολιτική έκφραση και την κοινωνική συνοχή παραμένει και για τους σημερινούς καλλιτέχνες πηγή αναφοράς και έμπνευσης. Ο αγώνας για αποδέσμευση από τη μοίρα και το ένστικτο και η πορεία προς το θείο την καθιστούν «κτήμα ες αεί» της ανθρωπότητας πέρα από τον χώρο και τον χρόνο. Β2. α) Επίκληση στο συναίσθημα: ιδού η απαρχή... γίγνεσθαι Μεταφορικός λόγος : π.χ. η αυγή του μυστηρίου. Επίκληση στη λογική: Να γιατί ελευθερίας: επιχείρημα β) δαμάσει το πάθος, αποκρυστάλλωμα μιας ορθής..., ανάτασης ψυχικής, νεογέννητη δημοκρατία, στο φως του λόγου, η αυγή του μυστηρίου, αιχμαλωτίσει την τέλεια μορφή, παλιννόστηση προς το ουσιώδες κ.α. Β3.α) συνώνυμα επίτευγμα: επιτυχία, κατόρθωμα, κατάκτηση δαμάσει: υποτάξει, τιθασεύσει, κατανικήσει, συγκρατήσει, χαλιναγωγήσει μετάβαση: πέρασμα, μετατόπιση, μετακίνηση πληρότητα: ολοκλήρωση, τελειότητα, αρτιότητα, ακεραιότητα ουσιώδες: βασικό, θεμελιώδες, καίριο, σημαντικό, κεφαλαιώδες β) αντώνυμα έλλογη: παράλογη, άλογη κοντά: μακριά, αλάργα, απόμακρα συνοπτικό: αναλυτικό, εκτενές, διεξοδικό φυσικής: αφύσικης, τεχνητής, επίπλαστης, φτιαχτής, επιτηδευμένης αιχμαλωτίσει: ελευθερώσει, απελευθερώσει, απαλλάξει, ανεξαρτητοποιηθεί, αποδεσμεύσει Β4. διαγράφει... πολιτείας: σύνταξη ενεργητική Τα πλαίσια μιας πάντα ευνομούμενης και ισορροπημένης πολιτείας διαγράφονται από τον τεχνίτη. Δάμασε... τον άνθρωπο: σύνταξη ενεργητική Το ζώο δαμάστηκε από την ελληνική τέχνη πριν ανακαλυφθεί από αυτήν (την τέχνη) ο τέλειος άνθρωπος Γ1 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ Α ΜΕΡΟΣ: αισθητική συγκίνηση διεύρυνση πνευματικών οριζόντων και προβληματισμός/ευαισθητοποίηση επαφή με πανανθρώπινες αξίες επαφή με πολιτισμούς άλλων λαών-δίαυλος επικοινωνίας προβολή προτύπων και κατάκτηση ηθικών αξιών δημιουργική ενασχόληση-αποτροπή από αντικοινωνικές ή αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές επαφή με τις κορυφαίες στιγμές της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίας ψυχαγωγία. αυτοέκφραση: «Η Τέχνη νομοθετεί και εκφράζει την εποχή της». τόνωση αγωνιστικότητας. αντίστιξη στη μιζέρια της καθημερινής πνιγηρής πραγματικότητας. παγκόσμια γλώσσα που ενώνει και συναδελφώνει λαούς Β ΜΕΡΟΣ: ουσιαστική διδασκαλία-αναπροσαρμογή αναλυτικών προγραμμάτων σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης υιοθέτηση μνημείων επισκέψεις σε χώρους καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος αλλά ύστερα από σοβαρή προετοιμασία. καλλιτεχνικές εκδηλώσεις-βιωματική προσέγγιση της τέχνης μέσα από αυτές αναβάθμιση της διδασκαλίας της τέχνης εν γένει στο σχολείο με όλες τις σύγχρονες δυνατότητες. σύνδεση με τις καθιερωμένες σήμερα ερευνητικές εργασίες. συμμετοχή των σχολείων σε ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά-πολιτιστικά προγράμματα πέρασμα από το εξετασιοκεντρικό και βαθμοθηρικό στο δημιουργικό σχολείο ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2012 Το συναίσθημα της τιμής αποτελεί ένα από τα κίνητρα των ανθρωπίνων πράξεων και της ανθρώπινης συμπεριφοράς γενικότερα, και ίσως το σπουδαιότερο, αφού η τιμή, η υπόληψη, το φιλότιμο, η αξιοπρέπεια γίνονται η αιτία και το κίνητρο που υπαγορεύει στον άνθρωπο το πρακτέον. Το συναίσθημα αυτό της τιμής, είτε 15

16 αφορά στο άτομο είτε στο λαό, αποβαίνει ο ρυθμιστής της συμπεριφοράς του και το βασικό αίτιο της τύχης του. Μάλιστα η υστεροφημία, σε ό,τι αφορά στα ιδεώδη και στα ιδανικά, εξαρτάται από το βαθμό λειτουργίας της υπόληψης και του φιλότιμου. Αυτήν την αξιοπρέπεια πρόβαλαν ιδιαίτερα οι τραγικοί ποιητές, και μάλιστα σε όλες τις εκφράσεις της, γιατί είχαν συλλάβει ότι το συναίσθημα της τιμής, μόνο όταν κινείται στο μέτρο, αποφέρει θετικά αποτελέσματα αντίθετα, όταν παρουσιάζεται ως παρέκκλιση και παρέκκλιση είναι ο εγωισμός, η έπαρση, η οίηση οδηγεί κατευθείαν τον φορέα του στην ύβρη, με όλες τις αναπόφευκτες συνέπειες. Η τραγική ποίηση εστιάζει τη δράση των προσώπων της στο συναίσθημα της τιμής, στο οποίο και αποδίδει ανεξέλεγκτη δύναμη, δεδομένου ότι αυτό, ανάλογα προς τη φύση του πρωταγωνιστή, μετεξελίσσεται και παρουσιάζεται με διάφορες μορφές, αλλά πάντα ως επιταγή εκπλήρωσης υψηλού χρέους έτσι και οι τρεις τραγικοί ποιητές στάθηκαν στη θέση ότι η μεγαλοσύνη του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με την υπέρβαση της μοίρας του και ότι στο δρόμο της σύγκρουσής του με το αδυσώπητο πεπρωμένο ο άνθρωπος, έστω και αν απολέσει τα πάντα, εκτός από ένα, την ανθρώπινη αξιοπρέπειά του, μπορεί να καταξιωθεί στη συνείδησή του και στην κοινωνία. Ο πρωταγωνιστής στην τραγωδία, με τον αγώνα, που του υποβάλλει η αξιοπρέπεια, δείχνει το βαθμό της ελευθερίας του και ταυτόχρονα στέλνει το μήνυμα στον άνθρωπο, έξω από χρόνο και τόπο, ότι στον τραγικό κόσμο μια μόνο δυνατότητα έχει ο ήρωας... Να γίνει παρανάλωμα της φλόγας του. Τι δικαίωση μπορεί να υπάρχει σε αυτό; H αξιοπρέπεια. Αν από τη ζωή των προσώπων της δραματικής ποίησης απουσίαζε το συναίσθημα της τιμής, είναι βέβαιο ότι θα έλειπε από αυτά η μεγαλοπρέπεια, που τα διακρίνει και τα χαρακτηρίζει. Το συναίσθημα της τιμής, όπως παρουσιάζεται στην τραγική ποίηση, στη σύγχρονη εποχή εξετάζεται ως αυτοσυναίσθημα και από τους ειδικούς προσμετράται η παιδευτική του διάσταση. Οι αναφορές και οι εργασίες, που έχουν γίνει σχετικά με την αξία του αυτοσυναισθήματος, συγκλίνουν στη θέση ότι αυτό αποτελεί μέτρο κρίσης της προόδου και της επίδοσης του μαθητή. Πολλοί ψυχολόγοι, παιδαγωγοί, κοινωνιολόγοι και άλλοι ειδικοί τονίζουν τη σπουδαιότητά του και επισημαίνουν ότι αποτελεί μια σημαντική προϋπόθεση για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του ατόμου. Το ενδιαφέρον για το συναίσθημα της τιμής δε δημιουργήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Ο άνθρωπος, από τότε που άρχισε η ιστορία, αναγνώρισε τη μη σωματική διάσταση της ύπαρξής του και επεδίωξε να κατανοήσει τις αιτίες της συμπεριφοράς του. Οι θέσεις των σύγχρονων επιστημόνων δικαιώνουν τους τραγικούς που κατέστησαν την τιμή μοχλό κύριο που ρυθμίζει τη συμπεριφορά του ανθρώπου και σηματοδοτεί την απόφαση για τις μεγάλες πράξεις. Ιδιαίτερα στη σχολική επίδοση η αυτοαντίληψη παίζει καθοριστικό ρόλο, δεδομένου ότι, όταν ο νέος διατίθεται θετικά απέναντι στον εαυτό του, είναι φυσικό να έχει καλή διάθεση για έπαινο και αναγνώριση μέσω της επιτυχίας και της επίδοσης γενικότερα. Δημ. Ιω. Κουκουλομμάτης, Το συναίσθημα της τιμής στην τραγική ποίηση και η παιδευτική του διάσταση, Αθήνα (Διασκευή). Α1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε ( λέξεις). Μονάδες 25 Β1. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο λέξεων την πρόταση: «...το συναίσθημα της τιμής, μόνο όταν κινείται στο μέτρο, αποφέρει θετικά αποτελέσματα» (1 η παράγραφος). Μονάδες 10 Β2. α) Να εντοπίσετε τα δομικά στοιχεία της πρώτης παραγράφου: Το συναίσθημα της τιμής... αναπόφευκτες συνέπειες (μονάδες 3). β) Να βρείτε δύο τρόπους με τους οποίους αναπτύσσεται η πρώτη παράγραφος και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο (μονάδες 4). Μονάδες 7 Β3. α) Να δικαιολογήσετε τη χρήση των παρακάτω διαρθρωτικών λέξεων, που υπογραμμίζονται στο κείμενο: και μάλιστα (1η παράγραφος), Αν (3 η παράγραφος), όπως (4η παράγραφος), Ιδιαίτερα (5 η παράγραφος) (μονάδες 4). β) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των σημείων στίξης στις φράσεις που ακολουθούν: την άνω τελεία στη φράση «αποφέρει θετικά αποτελέσματα» (1η παράγραφος) τις δύο παύλες στη φράση «και παρέκκλιση είναι ο εγωισμός, η έπαρση, η οίηση» (1η παράγραφος) τα αποσιωπητικά στη φράση «ότι στον τραγικό κόσμο μια μόνο δυνατότητα έχει ο ήρωας...» (3 η παράγραφος) το ερωτηματικό στη φράση «Τι δικαίωση μπορεί να υπάρχει σε αυτό;» (3η παράγραφος) (μονάδες 4). Μονάδες 8 Β4. α) Να χρησιμοποιήσετε καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις σε αντίστοιχες προτάσεις, ώστε να φαίνεται η σημασία της: αποβαίνει, έπαρση, αναπόφευκτες, αδυσώπητο, ταυτόχρονα (μονάδες 5). β) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις (μονάδες 5). Μονάδες 10 Γ1. Σε ένα άρθρο για την εφημερίδα του σχολείου σας να αναπτύξετε με επιχειρήματα για ποιους λόγους αξίζει να καλλιεργείται στους νέους το συναίσθημα της τιμής και πώς η επαφή των νέων με την τραγική ποίηση μπορεί να ενισχύσει το συναίσθημα αυτό ( λέξεις). Μονάδες 40 Πολιτικός Λόγος Τις ημέρες αυτές "βομβαρδιζόμαστε" πάλι με όγκους κειμένων πολιτικού λόγου, προφορικού και γραπτού, που παράγονται σε πολύ συγκεκριμένες συνθήκες επικοινωνίας, στην επικοινωνία των πολιτικών με τους πολίτες σε παραμονή εκλογών. Πρόκειται για προφορικά ή γραπτά κείμενα που επιδιώκουν να οδηγήσουν τον πολίτη σε συγκεκριμένη πράξη: στην υπερψήφιση, συνήθως, ενός ορισμένου πολιτικού κόμματος. Είναι, νομίζω, ενδιαφέρον να δούμε πώς λειτουργεί στον τόπο μας αυτού του είδους η επικοινωνία που εντάσσεται μέσα στους γενικότερους κανόνες της επικοινωνίας και του "πολιτικού παιχνιδιού".[ ] Δύο είναι οι κύριες τακτικές στον σχεδιασμό και την παραγωγή ενός τέτοιου κειμένου (λόγου): α.) η επίπονη, σύνθετη και απαιτητική τακτική της πειθούς- β.) η πρόχειρη, βολική και πολυχρησιμοποιημένη στον τόπο μας 16

17 τακτική του φανατισμού. Πρόκειται για κειμενικές - επικοινωνιακές τακτικές που στηρίζονται, αντίστοιχα, στην έντιμη και επίμοχθη αποδεικτική διαδικασία του επιχειρήματος η πρώτη, στην εύκολη και πονηρή κατάχρηση του συνθήματος η δεύτερη. Και οι δύο οδηγούν επικοινωνιακά σε πράξη. Η μια σε "πράξη μετά λόγου" και η άλλη σε "ά-λογη" ή και "παρά λόγον" (παράλογη) πράξη. Η επιλογή αυτής ή εκείνης της μορφής επικοινωνίας, ενός κειμένου που έχει σκοπό να πείσει ή ενός κειμένου που θέλει να φανατίσει, είναι βεβαίως συνάρτηση του ομιλητή - πολιτικού και του δέκτη - πολίτη, των δύο σταθερών αυτών πόλων της πολιτικής επικοινωνίας. Με άλλα λόγια, είναι συνάρτηση των προθέσεων του δημιουργού του κειμένου και των απαιτήσεων και προσδοκιών του αποδέκτη του κειμένου, εν προκειμένω του Έλληνα πολίτη. Δεν συντάσσεις ένα κείμενο πειθούς, αν δεν πιστεύεις στον έντιμο πολιτικό διάλογο. Όπως πάλι δεν μπορείς να φανατίσεις με οποιεσδήποτε κειμενικές τεχνικές πολιτικά ώριμους ακροατές ή αναγνώστες που δεν προσφέρονται για φανατισμό. Ένα πολιτικά και επικοινωνιακά έντιμο κείμενο πρέπει να αποσκοπεί στο να παράσχει στον δέκτη - πολίτη τόσες και τέτοιες πληροφορίες ( με το πιο γενικό περιεχόμενο του όρου "πληροφορία") που θα τον βοηθήσουν να οργανώσει σωστά, να ανακατατάξει ή και να μεταβάλει ριζικά τον δικό του κόσμο των πληροφοριών, δηλ. τη γνώση, τις αντιλήψεις, τη στάση και τις πράξεις του. Γι' αυτό ένα σωστό κείμενο πολιτικού λόγου πρέπει να στηρίζεται σε δύο βασικούς κειμενικούς άξονες: τη συνεκτικότητα και την πληροφορικότητα. Πρέπει να διαθέτει αυστηρή αλληλουχία λογικών νοημάτων και συγχρόνως υψηλή πληροφοριτικότητα, δηλ. επαρκείς, σημαίνουσες, καίριες για τη λήψη αποφάσεων πληροφορίες. Πληροφορίες ελεγμένου κύρους που να προάγουν ουσιαστικά τη γνώση του δέκτη, ώστε να μπορεί πάνω τους να στηρίξει την κριτική και τον διάλογο. Πολίτης απληροφόρητος ή παραπληροφορημένος είναι μεν φανατικός οπαδός πολιτικών ανδρών και κομμάτων, αλλά είναι και εξ ορισμού ανίκανος να αντιμετωπίσει κριτικά ένα πολιτικό κείμενο. Υπάρχει και στην πολιτική επικοινωνία ο "επαρκής αναγνώστης" του Montaigne, ο γνώστης των πολιτικών κειμένων, προσώπων και πραγμάτων, γεγονότων και καταστάσεων. Αυτός είναι και ο ενεργητικός, δηλ. ο κριτικός, δέκτης του πολιτικού κειμένου, σε αντίθεση με τον απαθή ή παθητικό αποδέκτη του. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές μπορούμε να μιλάμε για πολιτικό λόγο πειθούς για πολιτικό κείμενο που διαλέγεται και δεν λέγεται απλώς. Η δε βάση ενός τέτοιου διαλεκτικού πολιτικού κειμένου, η βάση της συνεκτικότητας που επιβάλλεται να διαθέτει, είναι η επιχειρηματολογία, λογισμοί και συλλογισμοί, σκέψεις, κρίσεις και επικρίσεις που τίθενται, συζητούνται, αιτιολογούνται και αποδεικνύονται βάσει των όρων της λογικής και των συνθηκών της πραγματικότητας ως αληθείς ή ψευδείς. Αλλιώς, οι λόγοι γίνονται λόγια ή ευτελίζονται και σε "λόγια του αέρα". Αλλιώς, ο πολιτικός δεν αρθρώνει πολιτικό, δηλ. κριτικό και αποδεικτικό, λόγο, που θα πει πειστικά επιχειρήματα, αλλά εκστομίζει λόγια, ύβρεις, κατηγορίες, αναπόδεικτους ισχυρισμούς και αστήρικτες προτροπές, δηλ. συνθήματα. Και τότε είναι που ο πολιτικός μεθίσταται από την τάξη του υπεύθυνου πολιτικού άνδρα στην κατάσταση του ανεύθυνου πολιτικάντη. Αναγνωριστικά γλωσσικά-δομικά χαρακτηριστικά των αντιστοίχων μορφών του πολιτικού λόγου, του επιχειρηματολογικού και του συνθηματολογικού, είναι η χρήση καλά οργανωμένου υποτακτικού λόγου στην πρώτη περίπτωση, η προσφυγή στον "ανυπότακτο", χαλαρό λογικά, παρατακτικό ή ασύνδετο λόγο στη δεύτερη. Ο πολιτικός λόγος της πειθούς χρησιμοποιεί, όπως και ο αυστηρός επιστημονικός λόγος, το αίτιο και το αιτιατό, τις ενέργειες και τα αποτελέσματα, τα κίνητρα, τις προθέσεις και τους σκοπούς, τις χρονικές συνθήκες και προοπτικές, τα λογικά δεδομένα, τη σύγκριση και την υπόθεση, τις επιφυλάξεις, τις παραχωρήσεις και τους ενδοιασμούς. Χρησιμοποιεί γενικά μορφές προσεκτικού, απαιτητικού λόγου με λογική υποστήριξη και αποδεικτικότητα, μια και είναι η κατ 1 εξοχήν μορφή επικοινωνίας που απευθύνεται και ενεργοποιεί τη λογική και την κριτική σκέψη του αποδέκτη. Αντίθετα, το συνθηματολογικό πολιτικό κείμενο ενεργοποιεί το θυμικό του ακροατή-αναγνώστη, κινητοποιεί τα συναισθήματα και τον βιωματικό του κόσμο, παρακάμπτοντας, κατά κανόνα, τη λογική του κρίση. Στη συναισθηματολογία τα μνημοτεχνικά επικοινωνιακά χαρακτηριστικά του ρυθμού και της ομοιοκαταληξίας, και προ πάντων η συντομία και περιεκτικότητα του ελλειπτικού και αποσπασματικού λόγου χρησιμοποιούνται στο έπακρον. Το σύνθημα ως στρατηγική του ατομικού προφορικού πολιτικού λόγου χρησιμοποιείται, κατά κανόνα, ως ρητορικό τέχνασμα που αποσκοπεί να εξάψει τον φανατισμό του πολιτικού ακροατηρίου, αμβλύνοντας τον κριτικό έλεγχο των λεγομένων. Διαφορετικά λειτουργεί το σύνθημα στην προφορική πολιτική έκφραση της ομάδας, όπου αποτελεί κύριο επικοινωνιακό μηχανισμό, ιδίως στον διεκδικητικό λόγο. Το ομαδικό σύνθημα στην πολιτική διαδήλωση, τηρουμένων των αναλογιών, παράγεται και λειτουργεί όπως το δημοτικό τραγούδι! Είναι προϊόν ανώνυμου "δημιουργού" που εκφράζει το ευρύτερο λαϊκό αίσθημα, εν προκειμένω το αίσθημα της πολιτικής ομάδας. Άλλωστε, το μαζικό σύνθημα του πολιτικού λόγου έχει τα γενικότερα χαρακτηριστικά του ποιητικού λόγου: μέτρο και ρυθμό, ομοιοκαταληξία, ελλειπτικότητα και υπαινικτικότητα και, προ πάντων, έντονη βιωματική φόρτιση. Κάθε πολιτικό κείμενο διέπεται σε όλη του την έκταση από τις συγκεκριμένες προθέσεις του δημιουργού του και είναι στην πραγματικότητα το "επικοινωνιακό όχημα" που χρησιμοποιείται για να οδηγήσει τον ακροατήαναγνώστη σε συγκεκριμένη πράξη. Όσο πιο συνειδητοποιημένος, ενημερωμένος και πολιτικά ώριμος είναι ο δέκτης-πολίτης, τόσο δυσκολότερο είναι να παρασυρθεί από ρητορικές εξάρσεις και λεκτικά πυροτεχνήματα, και τόσο μεγαλύτερες είναι οι απαιτήσεις του στον πολιτικό λόγο. Απαιτεί να πληροφορηθεί και να κρίνει τον πολιτικό σχεδιασμό του ομιλητή και τους τρόπους με τους οποίους θα τον πραγματοποιήσει. Ένας τέτοιος 17

18 πολίτης δεν αρκείται σε ιδεολογικές αοριστολογίες και πολιτικές κατασκευές, σε στείρες αντιπαραθέσεις και ακαθόριστα θεωρητικά πλαίσια. Δεν τον συγκινεί το όραμα αλλά το πρόγραμμα. Δεν ξεγελιέται από κραυγαλέες λεκτικές παροχές και υποσχέσεις. Ο πόλεμος των λόγων τον αφήνει αδιάφορο. Η διακειμενική μνήμη του πολιτικού δέκτη( τι έχει από παλιά ακούσει και τι του έχουν επανειλημμένα υποσχεθεί) λειτουργεί απωθητικά σ' ένα δεοντικοπολιτικό κείμενο, σ' ένα κείμενο δηλ. που εξικνείται σε ευχές, αφορισμούς και υποσχέσεις. Η δε μονίμως υποτιμωμένη κρίση του αντιδρά αυτόματα και λειτουργεί ως μηχανισμός αμύνης σε κάθε λογής παραπλανητικά επικοινωνιακά τεχνάσματα. Ο επαρκής πολιτικός δέκτης. Ο άλλος, ο εθισμένος στην πολιτική των ύβρεων και ηδονιζόμενος με τον ευτελισμό των πολιτικών του αντιπάλων, ο πολίτης που τα συνθήματα, οι παροχές και οι υποσχέσεις για μελλοντικούς παράδεισους έχουν αμβλύνει και τη μνήμη και την κρίση του, αυτός ο πολιτικός δέκτης, θύμα και έρμαιο των κειμένων του φανατισμού, παραπαίει επικοινωνιακά και αχρηστεύεται πολιτικά. Ο αναγνώστης των γραμμών αυτών εν όψει των εκλογών και εν είδει γλωσσικής δοκιμασίας ("τεστ") καλείται να αναλογισθεί και να κρίνει σε ποιον επικοινωνιακό χώρο κατατάσσονται τα πολιτικά κείμενα που του προσφέρονται αυτές τις μέρες, συνάγοντας τα δικά του συμπεράσματα για τους παραγωγούς αλλά και τους προαγωγούς του πολιτικού λόγου στον τόπο μας.( Γ. Μπαμπινιώτη, Εφημερίδα "Το Βήμα", 11 Ιουνίου 1989). 1. Ο συγγραφέας παρουσιάζει αναλυτικά δύο μορφές πολιτικών λόγων. Να τους εντοπίσετε και να παρουσιάσετε τις διαφορές τους: α) ως προς τους τρόπους πειθούς β) το στόχο τους γ) τους δέκτες δ) άλλα χαρακτηριστικά. 2. Ποιες απαιτήσεις έχει ο επαρκής πολιτικός δέκτης από έναν πολιτικό λόγο; 3. Ποιον ορισμό για τον πολιτικό λόγο υιοθετεί ο γράφων; 4. Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων. Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΑΠΟΠΛΑΝΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΘΕΙΡΕΙ [...] Σοβαροί ερευνητές του προβλήματος της διαφήμισης παρατηρούν ότι: εκείνη η διαφήμιση αξίζει, που διαφημίζει μόνο το καλό εμπόρευμα, το καλό προϊόν, εκείνη που δε διαφημίζει περισσότερο απ' ό,τι προσφέρει. Εκείνη η διαφήμιση, τονίζουν, εκπληρώνει το σκοπό της σε διάρκεια, η οποία ανταποκρίνεται στην αλήθεια, όσο κι αν φαίνεται πως αυτό το είδος της διαφήμισης υπερφαλαγγίζεται από τη χοντροκομμένη και γεμάτη από ψέμα κι απάτη ρεκλάμα. Πέρα όμως απ' αυτές τις παρατηρήσεις, υπάρχουν και οι κακές μέθοδοι και οι κακοί σκοποί της διαφήμισης, οι οποίοι πάλι βάνουν σε συλλογή τους αντικειμενικούς ερευνητές αυτού του φαινομένου. Παρατηρούν λ.χ. πώς επιτίθεται, πώς ορμά η διαφήμιση προς το κοινό, συνειδητά και ραφιναρισμένα, για να προκαλέσει με την υπερβολή τεχνητές ανάγκες, δηλαδή να παραπλανήσει το κοινό να αγοράσει εμπορεύματα τα οποία δεν έχει καθόλου ανάγκη και τα οποία ακόμη μπορούν ν' αποβούν και προς βλάβη του. Με την υποβολή σπρώχνει τον άνθρωπο προς τη χωρίς μέτρο χρήση των απολαυστικών αγαθών, μια ώθηση που κλείνει αρκετούς κοινωνικούς κινδύνους. Κι όχι μόνο αυτό, παρά με την υπερβολή και την υποβολή της η ρεκλάμα προσπαθεί να ξυπνήσει τη βουλιμία προς τα υλικά αγαθά, πέρα από την πρέπουσα και δικαιολογημένη κάλυψη των αναγκών των ανθρώπων έτσι, που να αδυνατίζει την αγοραστική δύναμη για άλλα αναγκαία και λογικά πράγματα. Έτσι η διαφήμιση, όπου λείπει η κοινωνική ευθύνη από τους παράγοντές της, εκεί σκορπά μέσα στην κοινωνία ένα μεγάλο κακό. Η διαφήμιση αποπλανά και διαφθείρει, γιατί ο σημερινός άνθρωπος της μαζικής κοινωνίας είναι πολύ ευεπίφορος στη μαζική υποβολή. Υπόκειται πολύ στις άλογες επιδράσεις και στο συναίσθημα με όλες τις μορφές του. Αφήνει εύκολα τον εαυτό του να διαφθείρεται και να παραπλανιέται. Τόσο είναι ευεπίφορος στην επίδραση της διαφήμισης, ώστε ένας ειδικός της διαφήμισης συγγραφέας, (ο Vance Packard), μελετητής των προβλημάτων της διαφήμισης και της κακής επίδρασής της επάνω στους ανθρώπους, έδωκε στο βιβλίο του, που πραγματεύεται θέματα διαφημίσεων τον τίτλο: «Οι κρυφοί διαφθορείς». Οι παράγοντες της διαφήμισης στρατολογούν ψυχολόγους, ψυχαναλυτές, κοινωνιολόγους και κάνουν ειδικά τεστ, για να βρουν μια χτυπητή λέξη, ένα χτυπητό χρώμα ή χτυπητές εικόνες ή λέξεις τέτοιες, που να επιδρούν πρώτα στο υποσυνείδητο και έπειτα να φτάνει η επίδρασή τους ως το συνειδητό, έτσι ώστε να γίνεται αυτό υποχείριο της διαφήμισης, χωρίς την αντίδραση της κρίσης και της νόησης. Μελετιούνται τόσο κι έτσι τα μέσα της διαφήμισης, ώστε να παρασέρνουν τον άνθρωπο, να τον αιχμαλωτίζουν, να τον φτάνουν ως το σημείο του υπνωτισμού. Κι αυτό είναι ένας εξαιρετικά σπουδαίος κίνδυνος, που στην Αμερική, όπου η διαφήμιση έχει φτάσει ως τη λατρεία, συνέλαβαν και κατανόησαν αυτόν τον κίνδυνο φρόνιμοι άνθρωποι, που ασχολούνται με τη ρεκλάμα και αποτρέπουν απ' αυτό τον τρόπο του κυκλώματος τον αγοραστή, τον καταναλωτή, τον άνθρωπο. Η διαφήμιση, γέννημα του βιομηχανικού πνεύματος, καταντά με τα μέσα που διαθέτει και τον ασυνείδητο τρόπο που καλλιεργείται, να φτάνει ως την αρπαγή της ελευθερίας των ατόμων. Την αρπάζει η διαφήμιση με τη σύγχυση που προκαλεί στα άτομα, σύγχυση που φτάνει ως τον υπνωτισμό, με αποτέλεσμα να κάνει το άτομο ανίκανο να σκεφθεί, να κρίνει. Όποιος χάνει την ικανότητα να μπορεί να σκέπτεται και να κρίνει, σύρεται από τους άλλους άβουλα και στην περίπτωση μας από τη ρεκλάμα. Ο τρόπος αυτός της ασυνείδητης διαφήμισης δεν μπορεί, βέβαια, με κανέναν τρόπο να ενισχύσει τη δημιουργία μιας υγιούς οικονομίας, αλλά και πέρα από το οικονομικό πεδίο, αυτό το είδος της διαφήμισης έχει μια δυσμενέστατη κοινωνική επίδραση, γιατί με τον τρόπο της μουδιάζει το νου των ανθρώπων, τους κάνει ανίκανους σιγά σιγά να σκέπτονται κατά αυτόνομο και λογικό τρόπο, να κρίνουν ανεπηρέαστα, αντικειμενικά. Ο κίνδυνος και το κακό βρίσκεται στο σημείο, που αυτές οι μέθοδοι δυστυχώς μετατοπίστηκαν από το εμπορικό πεδίο και στο πολιτικό, στους εκλογικούς αγώνες, αλλά σιγά σιγά απλώνονται και σε άλλα πεδία, με 18

19 εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο για την κοινωνία και την πολιτεία, με εξαιρετικά ολέθριες κοινωνικές επιπτώσεις και απροσμέτρητες κοινωνικές καταστροφές, κυρίως με τη διείσδυση της ρεκλάμας στις πολιτικές αναμετρήσεις, με το φιλμ, τον λόγο, τον τύπο, και πιο πέρα ακόμη, με τις εικαστικές τέχνες. Ο κίνδυνος βρίσκεται σε τούτο το σημείο: στην πίστη μας ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αυτή η αιχμαλωσία την οποία υφίσταται ο άνθρωπος από την υποβολή και από τα άλλα μέσα της διαφήμισης, τον φτάνει στο σημείο ν' ακολουθεί με κλειστά τα μάτια. Τον φτάνει στο σημείο να ακολουθεί γραμμή χωρίς σκέψη και χωρίς έρευνα και εξέταση. Τον οδηγεί στο ανελεύθερο. Ετοιμάζει το έδαφος για όμοιες μεθόδους στο πολιτικό πεδίο. Οι δικτάτορες, που κάνουν χρήση των ίδιων μαζικών μέσων που κάνει η διαφήμιση πετυχαίνουν, δυστυχώς, πάντα τους σκοπούς τους. Και δεν ισχύει η κακή αυτή επίδραση για τους ανθρώπους των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αλλά είναι ένας μεγάλος κίνδυνος για τις Δημοκρατίες. Όταν οι άνθρωποι διαποτίζονται από την έντεχνη διαφήμιση, επηρεάζονται έτσι, όπως αναφέραμε, όχι μόνο στο πεδίο των εμπορικών σχέσεων, παρά η επήρεια εκτείνεται και σε άλλα πεδία. Η μεγάλη μάζα αφήνεται να οδηγείται από τις χτυπητές φράσεις, τα παχιά λόγια και τις μεγάλες και εύκολες υποσχέσεις. Όταν όλα αυτά εκφράζονται με επιτηδειότητα, αυτή οδηγείται ακριβώς εκεί που θέλουν να την κατευθύνουν και να τη φτάσουν οι δημαγωγοί. Βέβαια σ' όλες τις εποχές υπήρχε μια πολιτική προπαγάνδα σήμερα όμως αυτή είναι πιο έντονη, σατανικά οργανωμένη και πιο πολύ εξαπλωμένη και απευθύνεται σε μια μάζα, η οποία είναι περισσότερο από κάθε άλλη εποχή ευεπίφορος στο να υποκύπτει στα χτυπητά λόγια και συνθήματα. [...] Η μαζική διαφήμιση, που αποβλέπει στο κέρδος της στιγμής, χωρίς καμιά κοινωνική συνείδηση κι ευθύνη, βάζει μέσα στον άνθρωπο το συναίσθημα ότι η ευτυχία και το νόημα της ύπαρξής μας συνίσταται στην απόκτηση υλικών αγαθών, αυτών που ανυψώνουν το βιοτικό επίπεδο της ζωής και προσπορίζουν ανέσεις και απολαύσεις, αυτών που συντείνουν σε μια απλώς εξωτερική ανύψωση. Επομένως, δεν είναι παράξενο πώς απλώνεται στον κόσμο η υλιστική ιδέα και αντίληψη [ ]. Έπειτα πάλι με τον τρόπο και τα μέσα και κυρίως με το πνεύμα που γίνεται η διαφήμιση, υποδαυλίζει ακατάπαυστα την τάση του ανθρώπου για πλεονεξία, ένα ελάττωμα απ' τα πιο αντικοινωνικά. (Ι. Ν. Ξηροτύρη, «Επίκαιρα κοινωνικά προβλήματα») από το βιβλίο: Π. Σαλαγιάννη, Νεοελληνική Γλώσσα, Α μέρος, σ ). 1. Ποιες αρνητικές επιδράσεις της διαφήμισης επισημαίνει ο γράφων; 2. Με ποιο τρόπο η διαφήμιση «αρπάζει την ελευθερία του ατόμου»; 3. Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων 4. Πώς σχετίζεται η διαφήμιση με τον πολιτικό λόγο; 5. Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο τη θέση: «Όποιος χάνει την ικανότητα να μπορεί να σκέπτεται και να κρίνει, σύρεται από τους άλλους άβουλα» (γενικά, όχι μόνον όσον αφορά τη διαφήμιση). [Η καταναλωτική ευτυχία] [...]Μας δίνει αλήθεια ο κόσμος αυτός των πάμπολλων αντικειμένων, που αγοράζουμε για μας ή χαρίζουμε στους άλλους ή χαρίζουν εκείνοι σε μας μια πλουσιότερη αίσθηση ζωής; Γίνεται η ζωή μας ανθρωπινότερη και ουσιαστικότερη; Επικοινωνούμε καλύτερα απ' ό,τι όταν ο βομβαρδισμός των διαφημίσεων και το μαστίγιο της ρεκλάμας δεν είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο τελειότητας, ώστε ν' αγωνιούμε για την απόκτηση πραγμάτων, που είναι πολύ αμφίβολο αν τα 'χουμε ανάγκη, αν θα τα χρησιμοποιήσουμε ποτέ, αν θα μας δώσουν μια πρόσκαιρη έστω υλική ή αισθητική απόλαυση; Έχουμε ποτέ σκεφτεί μέχρι ποιου σημείου έχουμε πάψει να ελέγχουμε τη ζωή μας και να τη διαμορφώνουμε ανάλογα με τις πραγματικές ανάγκες κι επιθυμίες μας; Δεν είναι οι τελευταίες αυτές που κατευθύνουν τη ζωή μας, αλλά η ανάγκη του ώριμου καπιταλισμού να επιβιώσει, που μας μεταβάλλει όλο και περισσότερο σε καταναλωτικές μηχανές. Ο πολύτιμος χρόνος της πεπερασμένης ζωής μας φορτίζεται με το άγχος, όχι πάντοτε της επιβίωσης, που κι αυτό έτσι κι αλλιώς δεν το 'χουμε ξεπεράσει, αλλά με την αγωνία για την απόκτηση πραγμάτων περιθωριακών, κακόγουστων και άχρηστων. Ξεγελιόμαστε μέσα στο παιχνίδι της «αφθονίας» και μπαίνουμε στο χορό της σπατάλης, όταν ακόμα δεν έχουμε αντιμετωπίσει θεμελιακές αναγκαιότητες της ζωής μας. Με τον τρόπο αυτό χάσαμε και την αίσθηση του βιωμένου πράγματος, που 'ναι «δικό μας» γιατί το 'χουμε ζήσει, τ' αγαπούμε και κάτι μας συνδέει μαζί του. Το πιο «μοντέρνο» υποτίθεται ότι είναι και το καλύτερο και χίλια δυο παλιά ωραία πράγματα τα παραγκωνίζουμε και τα πετάμε, επειδή δεν ανταποκρίνονται στις τυποποιημένες αξιώσεις, που μας σερβίρει η μαζική βιομηχανική παραγωγή.[ ]. Οι νέοι και οι σκεπτόμενοι άνθρωποι είναι η ελπίδα. Οι νέοι, γιατί διατηρούν μέσα τους ζωντανό το όνειρο και τη μεγάλη προσδοκία και δεν έχουν ακόμη παραιτηθεί ούτε συμβιβαστεί και οι σκεπτόμενοι, γιατί αρνούνται τη θυσία των γνήσιων ανθρώπινων αξιών στο Μολώχ* της καταναλωτικής «ευδαιμονίας».[...] Ο σημερινός άνθρωπος και ιδιαίτερα ο αδιάπλαστος άνθρωπος βρίσκεται κάτω από μια ψυχολογική πίεση που προκαλεί το με χίλιους τρόπους κι από χίλια δυο κανάλια προβαλλόμενο όραμα της καταναλωτικής «ευτυχίας». Σε τελευταία ανάλυση ο άνθρωπος μαθαίνει να ψάχνει γύρω του, δεν ψάχνει μέσα του, για να βρει το λόγο της ύπαρξής του και το νόημα της ζωής του. Το αδιάκοπο αυτό κυνήγι του φευγαλέου αυτού οράματος μιας τελείωσης μέσα από την απόκτηση και την κατανάλωση έχει ανυπολόγιστες ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις. Εκεί πρέπει κανείς να αναζητήσει μια από τις σημαντικότερες αιτίες για το άγχος, την επιθετικότητα, την έλλειψη ανθρώπινης επικοινωνίας και τη νεύρωση, αλλά και τον ψυχρό κυνισμό και το έγκλημα. Η αίσθηση της κοινωνικής αδικίας δημιουργεί μεταρρυθμιστές ή επαναστάτες. Το καταναλωτικό, όμως, «όραμα» γεννάει όλες 19

20 τις μορφές κοινωνικής παθογένειας, από την ανηθικότητα ως το έγκλημα, κι αυτό είναι κάτι, που δεν αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με τη βελτίωση των μέτρων καταστολής, με την καλύτερη αστυνόμευση, αλλά με την ανάπτυξη άλλων ανθρωπινότερων κι ουσιαστικότερων αξιολογιών. Χωρίς καλά-καλά να το συνειδητοποιούμε δάσκαλοι, δημοσιογράφοι, ηγέτες της κοινής γνώμης, τύπος και κόμματα λειτουργούμε μέσα στο πλαίσιο και με τις προδιαγραφές της «κοινωνίας της αφθονίας» αντί, όπως θα 'πρεπε, να κηρύσσουμε προς όλες τις κατευθύνσεις ότι η ζωή είναι κάτι απέραντα ουσιαστικότερο, σημαντικότερο κι ωραιότερο από τον καταναλωτικό πυρετό. Δύσκολο βέβαια σε μια κοινωνία, που λειτουργεί σ' όλη την γραμμή σ' αυτή τη βάση, να δημιουργηθούν αντισταθμίσματα, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε δικαίωμα να παραιτηθούμε, ακόμη και κάτω από τις σημερινές, τις τόσο αρνητικές συνθήκες.(β. Φίλιας, Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, Θεματικοί Κύκλοι, σ ) 550 λέξεις *Μολώχ: θεός των αρχαίων Μωαβιτών που απαιτούσε ανθρωποθυσίες. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ: Σε μια εκδήλωση του σχολείου σας, στην οποία παρουσιάζονται θέματα που απασχολούν τη σημερινή νέα γενιά, έχετε αναλάβει να μιλήσετε στους συμμαθητές σας σχετικά με τον κίνδυνο που αντιμετωπίζετε οι νέοι να γίνετε θύματα της διαφήμισης και του καταναλωτισμού. Αφού στην αρχή περιγράψετε το πρόβλημα, στη συνέχεια θα υποδείξετε στους συμμαθητές σας τρόπους με τους οποίους μπορείτε να αμυνθείτε, επισημαίνοντας ιδιαίτερα το ρόλο που μπορεί και καλείται να διαδραματίσει το σχολείο. Η ομιλία σας δε θα ξεπερνά το δεκάλεπτο. ( λέξεις. ΗΜΕΡΗΣΙΑ 2011 ΓΝΩΣΗ -ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Είναι δεδομένο ότι το διαδίκτυο έφερε μια πιο ισότιμη πρόσβαση στη γνώση. Ζούμε ένα κύμα εκδημοκρατισμού της γνώσης. Παλιότερα, για να δει κανείς τη βιβλιοθήκη του Κέμπριτζ, έπρεπε να ταξιδέψει χιλιάδες χιλιόμετρα. Σήμερα, μπορεί να βρει τα βιβλία της από το γραφείο του. Παλιότερα, έπρεπε να έχει κάποιος λεφτά για να παρακολουθήσει μαθήματα του ΜΙΤ 1. Σήμερα, έρχονται διαδικτυακά στο σπίτι του. Σ αυτόν τον υπαρκτό εκδημοκρατισμό της γνώσης ορθώνονται τρεις γκρίνιες. Η μία είναι η άρνηση της τεχνολογίας, εξαιτίας των πιθανών κινδύνων που έχει η ανάπτυξή της. Ο Πολ Βιρίλιο, για παράδειγμα, έγραψε την «Πληροφοριακή Βόμβα». Είναι σίγουρος ότι η κοινωνία της γνώσης ενέχει κινδύνους, αλλά άγνωστους. Δεν τους ξέρει, αλλά...υπάρχουν. Η δεύτερη γκρίνια έχει να κάνει με τα «παιδάκια της Αφρικής». Το ακούμε για κάθε νέα τεχνολογία: «Τι να το κάνω εγώ το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ 2, όταν τα παιδιά της Αφρικής δεν έχουν ούτε ασπιρίνη για τον πυρετό;». Το επιχείρημα έχει εν μέρει λογική. Πραγματικά «τι να το κάνεις το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ, αν δεν έχεις Αλτσχάιμερ;». Αν όμως αποκτήσεις, το πρώτο που ξεχνάς είναι τα «παιδάκια της Αφρικής». Η τρίτη γκρίνια έχει να κάνει με το διαβόητο «ψηφιακό χάσμα». Βέβαια, καμιά τεχνολογία, καμιά επιστημονική επανάσταση δεν διαχέεται αμέσως σε όλη την υφήλιο. Ο Γουτεμβέργιος τύπωσε την πρώτη Βίβλο το 1455 ωστόσο στην Ελλάδα η τυπογραφία ήρθε στις αρχές του 19ου αιώνα. Όσο για το τυπωμένο βιβλίο, ακόμη πασχίζουμε να γίνει κτήμα του ελληνικού λαού. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι η επανάσταση έγινε και ακόμη προχωρεί. Εξάλλου, αυτοί που μιλούν για ψηφιακό χάσμα στην Αφρική πρέπει να αναλογιστούν ποιο είναι το τυπογραφικό χάσμα του δυτικού κόσμου με την Αφρική. Πολύ περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να μετέχουν ισότιμα στην κοινωνία της γνώσης και πλέον όχι μόνον ως αναγνώστες, αλλά και ως συγγραφείς. Στον κυβερνοχώρο, οικονομικά και τεχνολογικά, όλοι βρίσκονται στο ίδιο σημείο εκκίνησης. Στο διαδίκτυο, το άρθρο ενός δημοσιογράφου είναι εξίσου προσβάσιμο με το άρθρο ενός πιτσιρίκου. Δηλαδή, τα δίκτυα επικοινωνιών ισοπεδώνουν παλιές ιεραρχίες της βιομηχανικής κοινωνίας και απομένει να δούμε αν θα συνθέσουν νέες. Στον κυβερνοχώρο λειτουργεί καθένας σύμφωνα με τις ανάγκες του και τις δυνατότητές του. Αυτό όμως δημιουργεί έναν κατακερματισμό της εμπειρίας που τρομάζει πολλούς. Η κοινότητα χρειάζεται την κοινή εμπειρία για να είναι κοινότητα. Από την άλλη, όλη αυτή η πληθώρα διαθέσιμων πληροφοριών μετατρέπεται σε άγχος. «Πληροφοριακό άγχος» το ονομάζουν κάποιοι ψυχολόγοι: «να προλάβω να δω το ένα, να διαβάσω το άλλο, να μη χάσω το τρίτο, ώστε να μην είμαι εκτός θέματος και εκτός της κοινότητας όπου ζω και λειτουργώ». Αυτό το άγχος είναι λογικό να υπάρχει και να μεγεθύνεται, όσο μεγαλώνει το ποσό των πληροφοριών που όλοι έχουμε διαθέσιμες. Όλα αυτά είναι πραγματικά, αλλά το ίδιο θα έλεγε κι ένας μοναχός του Μεσαίωνα βλέποντας την πλημμύρα των αιρετικών κειμένων που άρχισαν να βγαίνουν από τις τυπογραφικές μηχανές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πληροφορική επανάσταση είναι σε μετάβαση και κάθε επανάσταση σε μετάβαση διασπείρει σύγχυση. Το παλιό δεν έχει πεθάνει και το καινούριο δεν έχει γεννηθεί. Πάσχος Μανδραβέλης. Από τον ημερήσιο τύπο (διασκευή). 1. ΜΙΤ: Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης. 2. Αλτσχάιμερ: Νόσος με κυριότερο σύμπτωμα την απώλεια της μνήμης. A 1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε. ( λέξεις) Μονάδες 25 Β 1. «Η κοινότητα χρειάζεται την κοινή εμπειρία για να είναι κοινότητα». Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο λέξεων το περιεχόμενο της παραπάνω περιόδου. Μονάδες 10 Β 2. α) Να αναφέρετε δύο τρόπους ανάπτυξης της δεύτερης παραγράφου. («Σ αυτόν τον υπαρκτό [...] με την Αφρική»). (Μονάδες 4) β) Να βρείτε τη δομή της ίδιας παραγράφου. (Μονάδες 3) Μονάδες 7 Β 3. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις: «Πληροφοριακή Βόμβα», «Τι να το κάνω εγώ το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ, όταν τα παιδιά της Αφρικής δεν έχουν ούτε ασπιρίνη για τον πυρετό;», «Πληροφοριακό άγχος» (Μονάδες 3) β) Να βρείτε στο κείμενο πέντε παραδείγματα μεταφορικής λειτουργίας της γλώσσας. (Μον.5) Μονάδες 8 Β 4. α) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: πιθανών, ξεχνάς, κατακερματισμό, μετατρέπεται, διασπείρει. (Μονάδες 5) 20