Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο Η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου

Transcript

1 Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο Η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου ΑΝΤΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ Το σημαντικότερο αρχιτεκτονικό ιδίωμα στην Ελλάδα που διέσχισε τον 19ο αιώνα και επιζεί ώς τη δεκαετία του 20 είναι το ιδίωμα του νεοκλασικισμού. Πρόκειται ασφαλώς για ένα νεοκλασικισμό καθυστερημένο χρονικά και ελάσσονα μορφολογικά, ένα νεοκλασικισμό που γνώρισε μια ευρύτερη λαϊκή αποδοχή ανάλογη εκείνης του πρωτότυπου ωστόσο μοντερνισμού της Καταλονίας. Στην προβιομηχανική, βαλκανική Ελλάδα του 19ου αιώνα ο νεοκλασικισμός μεταμορφώνεται σε ιδίωμα «μακράς διάρκειας», ευρείας διάδοσης και λαϊκής χρήσης, χωρίς ίχνη διασταύρωσης με άλλους προσανατολισμούς κοινούς στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική όπως ο νεογοτθισμός, το κίνημα των Arts and Crafts και η Art Nouveau. Η τελευταία πράγματι δεν ευδοκίμησε στην Ελλάδα, ενώ αυτό που φέρεται ως Art Nouveau της Θεσσαλονίκης είναι στην ουσία μια μεταχρονολογημένη προσπάθεια μεταφοράς προτύπων του γαλλοβελγικού κυρίως άξονα σε μια βαλκανική μορφοπλαστική εκδοχή. Το ελληνικό revival κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα, επηρεασμένο βασικά από τον ακαδημαϊσμό των Beaux-Arts και τις συντηρητικότερες εκφράσεις της γερμανοαυστριακής αρχιτεκτονικής, δεν λειτούργησε ως μεταβατική φάση ικανή να συμβάλει σε μια δημιουργική εξέλιξη της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για την ίδια περίοδο ανάπτυξης των ευρωπαϊκών ιστορικών πρωτοποριών με τις οποίες η Ελλάδα δεν είχε την παραμικρή επαφή. Η εμπειρία του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα διαμορφώνεται με πηγές έμπνευσης και κίνητρα τελείως διαφορετικά: υφίσταται σε απόλυτη διάσταση με την παράδοση - τόσο την εκλεκτικιστική αυτόχθονη όσο και την ευρωπαϊκή πριν από την τρίτη δεκαετία του αιώνα - και διαμορφώνεται ex novo. Τα γεγονότα του 1922 είναι αποφασιστικά για τη νεότερη ιστορία του τόπου. Η παρουσία, από το 1919, ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία και ειδικότερα στη Σμύρνη ευνοεί τόσο τα σχέδια των Συμμάχων (Αγγλία, Γαλλία, Αμερική) για τον διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όσο και τις προθέσεις των Ελλήνων για την πραγματοποίηση της ουτοπικής Μεγάλης Ιδέας, την επανάκτηση δηλαδή μιας αυτοκρατορικής Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Τον Αύγουστο του 1922 η συνεχής αποδυνάμωση της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας οδηγεί στον αιματηρό όλεθρο: οι άνδρες του Κεμάλ Ατατούρκ καταλαμβάνουν τη Σμύρνη καταστρέφοντάς την ολοσχερώς και εξολοθρεύοντας κάθε ίχνος ελληνικού στοιχείου. Το γεγονός αυτό δεν είναι μόνο πολιτικά καίριο αλλά ενέχει ιδιαίτερη συμβολική και πολιτισμική σημασία: καταρρέει το όραμα της Μεγάλης Ιδέας και η Ελλάδα ωθείται με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στην αναψηλάφηση των πνευματικών καταβολών της και στην αναζήτηση των συντεταγμένων μιας αυτογενούς πολιτισμικής ταυτότητας. Ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της χώρας (που διυλίζεται μέσα από την προβληματική για το περιεχόμενο της ελληνικότητας ) αρχίζει να επαναπροσδιορίζεται από τη μοιραία αυτή ημερομηνία. Η αναδίπλωση του έθνους καθιστά επιβεβλημένη την αναζήτηση νέων επιλογών της ελληνικής αρχιτεκτονικής, αναζήτηση άλλωστε κοινή σε όλο το πολιτισμικό φάσμα του τόπου. Ενισχύεται έτσι το πεδίο έρευνας της λαϊκής παράδοσης που γίνεται πλέον κυρίαρχο, ενώ δεν λείπουν αναζητήσεις σχετικές με το διαχρονικό περιεχόμενο του ελληνικού πολιτισμού όπως αυτές της Δελφικής Ιδέας του ποιητή Άγγελου Σικελιανού, επηρεασμένη από το όραμα του Eduard Schuré. 1 Τα πρότυπα της παράδοσης επισημαίνονται τώρα στον ελληνικό Μεσαίωνα, στη βυζαντινή ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, στην παραδοσιακή τέχνη και χειροτεχνία (από την Αγγελική Χατζημιχάλη), στη δημοτική μουσική (που μαζί 1 BUILDNET

2 με το έργο του R. Wagner αποτελεί θεμελιώδες σημείο αναφοράς για τον Μανώλη Καλομοίρη και την ελληνική εθνική σχολή μουσικής ), ενώ η υιοθέτηση της δημοτικής γλώσσας με τις ακραίες κάποτε χρήσεις της αποτελεί συνειδητή επιλογή. Η κίνηση αυτή, ουσιαστικά ενός περιορισμένου κύκλου αστών διανοουμένων με ευρωπαϊκή παιδεία, εισήγαγε στην Ελλάδα μια νέα - αν και ετεροχρονισμένη - αντίληψη περί πολιτισμικής αυτοδιάθεσης και πρακτικής ανάλογης με εκείνη του William Morris και των Καταλανών αυτονομιστών του ύστερου 19ου αιώνα. Η ημερομηνία γέννησης του κινήματος για τη λαϊκή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα είναι ο Αύγουστος 1911, όταν ο Αριστοτέλης Ζάχος δημοσιεύει στο περιοδικό Ο Καλλιτέχνης το άρθρο με τον εύγλωττο τίτλο Λαϊκή Αρχιτεκτονική. Ο Μακεδόνας αρχιτέκτονας έχει σπουδάσει στη Γερμανία και επιστρέφει στον τόπο του το 1906 βαθιά πεπεισμένος για την ανάγκη, σύμφωνα με έναν κριτικό της εποχής, να δημιουργήσει τύπον ελληνικού ρυθμού σύμφωνον με το κλίμα μας, απηλλαγμένον όλων εκείνων των ελαττωμάτων με τα οποία η τέχνη του βορρά ζητεί να κατακτήσει την ωραίαν πατρίδα μας. 2 Στο άρθρο αυτό ο Ζάχος υποστηρίζει ότι εάν ημείς ηθέλαμεν να έχωμεν πράγματι γνησίαν σύγχρονον ελληνικήν αρχιτεκτονικήν με καθαρώς ελληνικήν αισθητικήν πρέπει να σπουδάσωμεν αυτό ακριβώς το ελληνικόν σπίτι [της Βόρειας Ελλάδας] εις όλας του τας μορφάς. Διότι η αρχιτεκτονική, την οποίαν εσυνειθίσαμεν σήμερον να ονομάζωμεν νεοελληνικήν, τα σπίτια δηλαδή που βλέπομεν εις τας Αθήνας, δεν είναι τίποτε άλλο παρά αρχιτεκτονική ιταλικής Αναγεννήσεως (...), άψυχος δ ημάς και τεχνητή. Ο Ζάχος θα επιστρέψει στο θέμα με διάφορες δημοσιεύσεις στη δεκαετία του 20, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει το μονογραφικό τεύχος του περιοδικού Wasmuths Monatshefte που επιμελείται το Αμέσως μετά ένας άλλος νέος αρχιτέκτονας με σπουδές στο Μόναχο και από το 1916 καθηγητής στο αθηναϊκό Πολυτεχνείο, ο Εμμανουήλ Κριεζής, επανέρχεται στο θέμα συνιστώντας την αναζήτηση του περιεχομένου μιας αρχιτεκτονικής που να εναρμονίζεται με το genius loci. 4 Ο σημαντικότερος ωστόσο εκπρόσωπος αυτής της προσέγγισης και κατά πολλούς η πιο αξιόλογη αρχιτεκτονική προσωπικότητα στην Ελλάδα του 20ού αιώνα είναι ο Δημήτρης Πικιώνης. Από το 1921, όταν αρχίζει να διδάσκει στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, η θέση του γίνεται πλέον σαφής: είναι γνωστά τα ταξίδια στην Αίγινα ( ) μαζί με τους φοιτητές του, τον Κυριάκο Παναγιωτάκο και τον Πάτροκλο Καραντινό, για την αποκάλυψη της αυθεντικής ουσίας της νησιώτικης αρχιτεκτονικής 5. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο Πικιώνης είναι ο πρώτος που μετατοπίζει το κέντρο βάρους από την ηπειρωτική στην αρχιτεκτονική των ελληνικών νησιών, ενώ η προσέγγιση του Le Corbusier και των ρασιοναλιστών για την ποιητική των λευκών όγκων κάτω από το φως δεν του είναι ακόμα οικεία. Ο Πικιώνης κινείται μάλλον στη μεταφυσική διάσταση των αιωνίων αξιών, επιδιώκοντας να αποκαλύψει τη σχέση του λαϊκού τεχνίτη τόσο με τη φύση όσο και με την αφομοιωμένη αρχέγονη παράδοση του τόπου. Οι θέσεις αυτές θα παρουσιαστούν με όση σαφήνεια επιτρέπει ο απόκρυφος λόγος του Πικιώνη στο γνωστό άρθρο Η λαϊκή μας τέχνη και εμείς που δημοσιεύεται στο 4ο τεύχος (1925) του περιοδικού Φιλική Εταιρία: Τη φύση πήρε για δάσκαλο ο άνθρωπος στο δρόμο του στη ζωή του (...). Μιαν ιδέα του φυσικού τούτου δρόμου μπορούμε σήμερα να πάρουμε από τη ζωή του φυσικού ανθρώπου, του χωριάτη (...). Στο έδαφος επάνω θα χαράξει το χώρο τον χρήσιμο για κατοικία του (..). Και δεν έχω δει τίποτε πιο αρμονικό και γραφικό από αυτή τη διάταξη των μαζών που πηγάζει μ αυτό τον φυσικό τρόπο και που, ενώ ούτε οφείλεται σε καμιά σύλληψη ενός συνόλου αρχιτεκτονικού ούτε φαίνεται να πηγάζει από καμιάν αφηρημένη αρχιτεκτονική αρχή, μολαταύτα κρύβει τόση φυσική αρμονία. Το όραμα αυτό, του Ruskin της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής, θα συνοδεύσει τον Πικιώνη σε όλη την πορεία του, οδηγώντας τον σε μια ποιητική φυγής και αναδίπλωσης στη σφαίρα μιας στοχαστικής υποκειμενικότητας και διανοητικής έντασης, αναγνώσιμης εντούτοις στο λογοτεχνικό πεδίο που του είναι πιο οικείο έτσι η διδασκαλία του καταλήγει στη συμβατική αποθέωση του Μεσαίωνα [διάβαζε Λαϊκού] και στην άρνηση του παρόντος. 6 Στη δεκαετία του 20 αρχίζουν να εμφανίζονται στο προσκήνιο νέοι απόφοιτοι τόσο σχολών του εξωτερικού όσο και της νεοσύστατης (1917) σχολής αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου της Αθήνας. Την περίοδο αυτή είναι ακόμα αισθητή η παρουσία της προηγούμενης γενιάς των εκλεκτικιστών: του Γερμανού Ernst Ziller, του Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 2

3 Αναστάσιου Μεταξά, του Αναστάσιου Χέλμη, του Αλέξανδρου Νικολούδη, του Βασίλειου Κουρεμένου, του Κωνσταντίνου Κυριακίδη, του Βασίλειου Τσαγρή. Ένας άλλος αρχιτέκτονας, ο Κώστας Κιτσίκης, απόφοιτος της Σχολής του Berlin-Charlottenburg, εγκαινιάζει την περίοδο αυτή μια δυναμική πορεία που θα τον τοποθετήσει για δεκαετίες στο κέντρο της ελληνικής αρχιτεκτονικής, ως τον πιο αντιπροσωπευτικό εκφραστή ενός μορφολογικά και τυπολογικά νεοακαδημαϊκού ιδιώματος προσφιλούς στο εύπορο και συντηρητικό establishment της ελληνικής κοινωνίας (εντυπωσιακά ωστόσο ευέλικτου ώστε να μην απουσιάζουν οι κατά περίπτωση νεωτεριστικές αποκλίσεις). Ενώ ο Κιτσίκης προωθεί μια υποδειγματική σύνδεση μεταξύ παλιού και νέου, καταγράφονται οι πρώτες ενδείξεις ανανέωσης της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ο Γεώργιος Κοντολέων επιστρέφει από το Παρίσι το 1920 όπου σπούδασε με τον αγαπητό φίλο Πάνο Τζελέπη. Ο τελευταίος, μετά από μια αβέβαιη φάση σχεδιασμού, το 1925 πραγματοποιεί το ελληνικό περίπτερο στην Exposition Internationale des Arts Décoratifs: πρόκειται για μιαν αφαιρετική ανακατασκευή της ελληνικής λαϊκής κατοικίας, μεταξύ επιδράσεων του συμβολισμού και αναμνήσεων από την Ανατολή. Μεταξύ του 1922 και του 1925 ο Πικιώνης σχεδιάζει στην Αθήνα δύο κατοικίες που αγκαλιάζουν όλο το φάσμα αναφορών στην ελληνική παράδοση και ουσιαστικά εγκαινιάζουν τον σχετικό προβληματισμό μέσα από οικοδομημένα πλέον παραδείγματα: πρόκειται για την κατοικία Μωραΐτη, απόλυτα πιστή στα πρότυπα των παραδοσιακών σπιτιών της Αίγινας που μόλις έχει μελετήσει, και την αρχαιότροπη κατοικία Καραμάνου που στρέφεται στο αρχιτεκτονικό ήθος της ελληνιστικής Πριήνης. Τη μέση περίοδο αναλαμβάνει να καλύψει ο Ζάχος: το πραγματοποιεί την κατοικία της Χατζημιχάλη κάτω από την Ακρόπολη, ένα υποδειγματικό νεοβυζαντινό δοκίμιο κατασκευασμένο εντούτοις από οπλισμένο σκυρόδεμα και λευκά επιχρίσματα. Ο Ζάχος θα κινηθεί ώς το τέλος σε μια ενδιάμεση περιοχή, προσπαθώντας να συμβιβάσει την οντολογία της βυζαντινής κτιριοδομίας και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Μακεδονίας με την αντικειμενικότητα των νέων αρχιτεκτονικών αναζητήσεων στο κατασκευαστικό καταρχήν επίπεδο. (Ας σημειωθεί ότι η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος είχε εισαχθεί πολύ νωρίς στην Ελλάδα, ήδη από την πρώτη δεκαετία του αιώνα). Μεταξύ του 1921 και του 1930 αποφοιτούν από τη σχολή αρχιτεκτόνων του αθηναϊκού Πολυτεχνείου οι πρώτοι εκπρόσωποι της αρχιτεκτονικής ανανέωσης κατά τη δεκαετία του 30: οι κυριότεροι είναι οι Νίκος Μητσάκης (1921), Κυριάκος Παναγιωτάκος (1923), Σπύρος Λέγγερης (1923), Πάτροκλος Καραντινός (1924), Άγγελος Σιάγας (1925), Νικόλαος Κακούρης (1926), Κίμων Λάσκαρης (1928), Κυπριανός Μπίρης (1928), Τάκης Μάρθας (1929), Θουκυδίδης Βαλεντής (1930), και Πολύβιος Μιχαηλίδης (1930). Αρκετοί από αυτούς συνεχίζουν τις σπουδές ή ασκούνται επαγγελματικά στο εξωτερικό πριν ενταχθούν τελικά στο αρχιτεκτονικό δυναμικό του τόπου. Η εκπαίδευση στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, η οργάνωση του οποίου βασιζόταν σε αντίστοιχα γερμανικά πρότυπα, ήταν άκαμπτη και συντηρητική και το κλίμα αυτό μεταδόθηκε στη νέα σχολή αρχιτεκτόνων η οποία εντούτοις δεν είχε καμία θεσμική σχέση με τη Σχολή Καλών Τεχνών της ελληνικής πρωτεύουσας, όπως ακόμα συνέβαινε σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Είναι αλήθεια ότι στη σχολή αρχιτεκτόνων δεν έλειπαν διδάσκοντες με αξιόλογα εφόδια και προσωπικό έργο γεγονός παραμένει ότι η παιδεία που παρείχαν δεν συνέβαλε στη διαμόρφωση δημιουργικών προσωπικοτήτων, δεν υποδείκνυε νέες προοπτικές, ούτε υποστήριζε τις ανησυχίες ανανέωσης ενός έστω ελάχιστου αριθμού αποφοίτων της. Η περίοδος της δεκαετίας του 20 αποτελεί σχεδόν ολοκληρωτικά περίοδο αυτοπροσδιορισμού των νέων αρχιτεκτόνων, πολλοί από τους οποίους υπογράμμισαν αργότερα τον ουσιαστικά αυτοδίδακτο χαρακτήρα της παιδείας τους. Ταυτόχρονα επιστρέφουν στην (α) Ελλάδα αρχιτέκτονες που μορφώνονται εξολοκλήρου στις ξένες αρχιτεκτονικές σχολές: στην École des Beaux Arts ο Σωτήριος Μαγιάσης (1922), ο Εμμανουήλ Λαζαρίδης (β) (1923), ο Παναγιώτης Μανουηλίδης (1927), ο Βασίλειος Κασσάνδρας (1927) στην École Spéciale d Architecture o Στάμος Παπαδάκης (1929), ο Βασίλης Δούρας (γ) (1930) στην Technische Hochschule του Brauschwieg ο Αλέξανδρος Δραγούμης (1925) στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης οι Περικλής Γεωργακόπουλος και Ρέννος Κουτσούρης (1926) στο Bauhaus και στο Πολυτεχνείο του Αννόβερου ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος (1928) στο Πολυτεχνείο 3 BUILDNET Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο

4 AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ του Graz ο Περικλής Σακελλάριος (1930). Λίγο αρχαιότεροι είναι οι Περικλής Παρασκευόπουλος (École d Ingénieurs της Λωζάννης, 1911), Ανδρέας Κριεζής και Γεώργιος Διαμαντόπουλος (Πολυτεχνείο του Μονάχου, 1912 και 1913), Δημήτρης Φωτιάδης (École Spéciale, 1917). Όσοι από τους παραπάνω αρχιτέκτονες κινούνται σε ένα αμφίσημο πεδίο μεταξύ εκλεκτικισμού και νεωτερικότητας δεν θα καταφέρουν να μεταγγίσουν στην ελληνική αρχιτεκτονική επιρροές με δημιουργικό και πρωτότυπο χαρακτήρα. Αντίθετη είναι η περίπτωση στο πεδίο του αμιγούς μοντέρνου, όπου οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις θα είναι αυτές του Δεσποτόπουλου και του Παπαδάκη. 7 Η ρευστή δεκαετία του 20 αποτελεί περίοδο αναμονής και ωρίμανσης των νέων αρχιτεκτόνων, οι οποίοι προσπαθούν να εξασφαλίσουν απασχόληση στις κρατικές υπηρεσίες ή στον τομέα της ιδιωτικής κατοικίας (έναν τομέα με κυρίαρχη παρουσία στην ελληνική αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα). Μεταξύ των πιο συντηρητικών νέων αρχιτεκτόνων, ο Μαγιάσης οικοδομεί το ξενοδοχείο Acropole Palace (1925) και ο Κασσάνδρας (σε συνεργασία με τον Λεωνίδα Μπόνη) αποσπά το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού για το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού στην Αθήνα (1926), ενώ ο Λαζαρίδης επιμελείται τη νέα διαμόρφωση του Μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη (1928): πρόκειται για έργα που κινούνται στον χώρο ενός μοντέρνου κλασικισμού γαλλικής προέλευσης, ενώ στο τελευταίο δεν απουσιάζουν επιρροές των arts déco. Στην αργόρυθμη αυτή διαδικασία αυτοπροσδιορισμού της ελληνικής αρχιτεκτονικής, η δεύτερη πενταετία του 20 αντιπροσωπεύει μια περίοδο αποφασιστικής μεταστροφής χωρίς ωστόσο να διατυπώνεται ακόμα με σαφήνεια ένας ομοιογενής μοντέρνος προσανατολισμός. Σε ορισμένα αθηναϊκά έργα των Γ. Πάντζαρη, Λ. Μπόνη, Ι. Αντωνιάδη, του Καραντινού (κτίριο καταστημάτων και κατοικιών στοά Καραντινού, ), του Τζελέπη (κατοικίες Φωκά, Τζελέπη και Οικονομίδη, ), του Διαμαντόπουλου (κατοικία του αρχιτέκτονα και Γερμανική σχολή Αθήνας, 1929), ή στο κτίριο του Α. Θεοδοσιάδη για τον Ερυθρό Σταυρό Θεσσαλονίκης (1929), είναι εμφανής η πρόθεση κατασκευαστικής ειλικρίνειας και πρωτορασιοναλιστικής μορφολογικής αποτοξίνωσης, η αποφασιστική υπέρβαση του συντηρητισμού που ακόμα δεν καταλήγει σε ριζοσπαστική νεωτερικότητα (στην περίπτωση ωστόσο του Τζελέπη τα πρότυπα είναι ήδη τα αυτόχθονα νησιωτικά). Το πιο αποκαλυπτικό πάντως έργο της περιόδου, πλησιέστερο στην ποιητική της Neue Sachlichkeit, είναι η μελέτη της νέας Πανεπιστημιούπολης και η Ιατρική Σχολή στο Γουδί του Εμμ. Κριεζή (την οποία ο ίδιος αποκαλούσε εργοστάσιο, 1929), ενώ ο Μητσάκης, στο πλαίσιο κυρίως της εργασίας του στον τομέα των σχολικών κτιρίων, έχει εγκαινιάσει την πληθωρική και εμπνευσμένη του μεταποίηση των αρχαϊκών, βυζαντινών και δημωδών αρχετύπων της ελληνικής παράδοσης, συνυφασμένων με τυπολογικές λύσεις και μια αποδόμηση της αρχιτεκτονικής γλώσσας καθοριστική για το έργο του της δεκαετίας του 30. Είναι εμφανές ότι το πεδίο πειραματισμού των αρχιτεκτόνων είναι εκείνο της ιδιωτικής κατοικίας και των ωφελιμιστικών κτιρίων και όχι των δημόσιων οικοδομημάτων με επίσημο, αντιπροσωπευτικό χαρακτήρα. Η νεοακαδημαϊκή αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στην Αθήνα βρίσκεται σε αδιέξοδο. 8 Οι ιστορικιστικές επιλογές και οι διασταυρώσεις τους (γερμανικός κλασικισμός, παράδοση των Beaux-Arts, μνήμες της σχολής του Otto Wagner), καταφεύγοντας συχνά στην επιδερμική, γύψινη διακόσμηση, επιδιώκουν να διατυπώσουν μια επίφαση αστικής αρχιτεκτονικής αντάξια της Αθήνας-ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης είναι διαφορετική. 9 Τα εκλεκτικιστικά και arts déco ιδιώματα - που υπαγορεύονται από την επιθυμία αποκατάστασης της συνέχειας της αστικής ταυτότητας όπως αυτή είχε διαμορφωθεί πριν από την καταστροφική πυρκαγιά του συμβιώνουν εδώ με ανατολίτικες και εξωτικές επιρροές εύστοχα εναρμονισμένες με την πολυπολιτισμική, πολυεθνοτική και κοσμοπολίτικη παράδοση της πόλης. Σε αυτό το κλίμα το εφαλτήριο ανανέωσης της ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι μια δημόσια υπηρεσία. Από τον Ιανουάριο του 1930 υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Βενιζέλου 10 είναι ο νέος πολιτικός Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος καλείται να δώσει απάντηση στο επιτακτικό αίτημα δημιουργίας σχολικών αιθουσών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε όλη την επικράτεια. Ο Παπανδρέου απευθύνεται στις τεχνικές υπηρεσίες του υπουργείου και ιδιαίτερα στο γραφείο μελετών, όπου ήδη εργάζεται με επιτυχία ο Νίκος Μητσάκης. Με Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 4

5 πρωταγωνιστές τον τελευταίο και τον Καραντινό, τον πιο παραγωγικό αρχιτέκτονα του προγράμματος, εγκαινιάζεται η επιχείρηση οικοδόμησης περισσότερων από 3000 σχολικά κτίρια που θα διαρκέσει όλη τη δεκαετία του 30. Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι γύρω από τον Μητσάκη δημιουργείται μια ομάδα σχεδιασμού από νέους αρχιτέκτονες οι οποίοι ή είχαν ήδη δώσει δείγματα ή προσανατολίζονται αμέσως στον χώρο του Neues Bauen. 11 Τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των ελληνικών σχολείων είναι στοιχειώδη. Θα πρέπει καταρχήν να προσαρμόζονται στις κλιματικές συνθήκες: στις ψυχρές και τις εκτεθειμένες στους ανέμους περιοχές οι αίθουσες πρέπει να είναι προσανατολισμένες προς νότο και οι κλειστοί διάδρομοι προς βορρά στις περιοχές με κλίμα ξηρό και ήπιο οι αίθουσες πρέπει να βλέπουν στο βορρά και οι διάδρομοι στο νότο. Οι διάδρομοι αυτοί μπορούν να είναι ανοιχτοί εξώστες και να χρησιμεύουν επίσης ως brise-soleil για τον κατώτερο όροφο. Για τη φέρουσα κατασκευή προβλέπεται η χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος, ενώ οι τοίχοι κατασκευάζονται από λιθοδομή που λειτουργεί και ως θερμομονωτικό υλικό, άφθονο σε πολλές περιοχές, ή από διπλή οπτοπλινθοδομή με διάκενο. Η κύρια τυπολογία αποτελείται από 6 αίθουσες σε δύο ορόφους: όταν δεν προβλέπεται μια ιδιαίτερη αίθουσα τελετών, οι τρεις αίθουσες του ορόφου μπορούν να ενωθούν μεταξύ τους μέσω κινητών πετασμάτων, κατά κανόνα διπλών, έτσι ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν σ αυτή την ανάγκη. Συνιστάται επίσης η κατασκευή των στεγών από οπλισμένο σκυρόδεμα με μόνωση, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται ως χώροι παιχνιδιού και αναψυχής. Τα παράθυρα αναπτύσσονται κατά μήκος, γιατί έτσι επιτυγχάνεται ομοιόμορφος φωτισμός. 12 Οι βασικές προδιαγραφές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής βρίσκουν εδώ μια πιστή εφαρμογή σε ευρύτατη κλίμακα. Σε αυτό συμβάλλει βεβαίως η κατάσταση ανάγκης στον τομέα σχολικών κτιρίων, τα περιορισμένα οικονομικά μέσα, ο στόχος του ελάχιστου χρόνου κατασκευής, η δυνατότητα τέλος χρησιμοποίησης ενός υλικού φθηνού όσο και ευρύτατα διαδεδομένου όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα που στο πεδίο της αρχιτεκτονικής γλώσσας οδήγησε σε μια ποιητική ταύτισης μεταξύ αρχιτεκτονικής και κατασκευαστικής τυπολογίας. Οι νέοι αρχιτέκτονες έχουν πλέον τη δυνατότητα να δώσουν δείγματα μιας ρασιοναλιστικής γραφής η οποία δείχνει να αποτελεί τη μόνη υγιή προοπτική αναζήτησης νέων εκφραστικών μέσων, στο πλαίσιο ενός δημόσιου κτιριολογικού προγράμματος που προάγεται από μια προοδευτική πολιτική ηγεσία σε μια συγκεκριμένη στιγμή αποφασιστικού και ευρύτερου πόθου του μοντέρνου. Παρά τους υποχρεωτικούς όρους του προγράμματος και τις επαναλήψεις των τύπων διδακτηρίων, οι πιο προικισμένοι αρχιτέκτονες καταφέρνουν να διακριθούν με σχολικά κτίρια που συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο σημαντικών μοντέρνων οικοδομημάτων της δεκαετίας του 30 (κυρίως οι Μητσάκης, Καραντινός, Παναγιωτάκος και Πικιώνης). Ο αυτόχθονος και πρωτότυπος χαρακτήρας του ελληνικού εγχειρήματος παρουσιάζεται εκτενώς στο μοναδικό άλλωστε βιβλίο του μεσοπολέμου για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική της χώρας: πρόκειται για τον τόμο Τα Νέα Σχολικά Κτίρια που εκδίδεται το 1938 με την επιμέλεια του Καραντινού. 13 Ο τομέας επίσης των σχολικών κτιρίων βρίσκει ευρύτατη απήχηση και προβολή στο εξωτερικό, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη αρχιτεκτονική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Στις σχετικές δημοσιεύσεις υπογραμμίζεται η σημασία του σχολικού προγράμματος στο πλαίσιο μιας γενικότερης αποτίμησης της ελληνικής συμβολής στη σύγχρονη αρχιτεκτονική (ο Piero Bottoni μιλά για τον ελληνικό τρόπο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής ) ενώ, ανάλογα με την εθνικότητα των συγγραφέων, επισημαίνεται η λειτουργικότητα και ο ορθολογισμός της κατασκευής ή αναδεικνύονται οι μεσογειακές ρίζες της έμπνευσης των Ελλήνων αρχιτεκτόνων που αντλούν από μια στιβαρή και διαχρονική κτιριολογική παράδοση. 14 Το κλίμα για την ελληνική αρχιτεκτονική στις αρχές του 30 είναι το καλύτερο δυνατό διεθνώς, χάρη κυρίως στα σχολικά κτίρια. Οι Έλληνες αρχιτέκτονες καλούνται να δημοσιεύσουν τα έργα τους στο εξωτερικό, ενώ τα κείμενα ξένων δημιουργών, όπως ο Alberto Sartoris και ο Le Corbusier, αρχίζουν να βρίσκουν φιλοξενία, έστω και σποραδικά, στον ελληνικό τύπο. Ο Heinrich Lauterbach έχει την ευκαιρία να σημειώσει κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα το 1932: Παντού ανεγείρονται κτίρια (...). Το Υπουργείο Παιδείας αναπτύσσει εξαιρετική οικοδομική δραστηριότητα. Είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ μερικά σχολεία, εν μέρει υπό κατασκευή. Οι διάφορες μελέτες αποδεικνύ- 5 BUILDNET Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο

6 AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ουν με πόση ενεργητικότητα και επίγνωση του σκοπού και των αναγκών πραγματοποιείται η ανέγερση των σχολικών κτιρίων (...). Η εντύπωση που δημιουργείται από την πρόχειρη επαφή με την εργασία των πιο νέων Ελλήνων αρχιτεκτόνων είναι ότι η εργασία αυτή συντελείται με τη μεγαλύτερη δυνατή σοβαρότητα για την ικανοποίηση των επιδιωκομένων σκοπών (...). Οι Έλληνες αρχιτέκτονες βρίσκονται ευτυχώς σε στενή επαφή με την οικοδομική παράδοση των νησιών του Αιγαίου. Προσεγγίζουν την παράδοση με τρόπο δημιουργικό, όχι συμβατικό. 15 Την ίδια περίοδο παρατηρείται μια κινητικότητα σχετική με τα CIAM. Η ελληνική ομάδα δημιουργείται τον Φεβρουάριο του 1932 με πρωτοβουλία του Παπαδάκη, αλλά είναι εξαιρετικά ολιγομελής και βρίσκεται ακόμα στην αφάνεια. Ένα χρόνο αργότερα, και ενώ ο Παπαδάκης σχολιάζει στον ελληνικό τύπο τον θάνατο του Adolf Loos ή διαμαρτύρεται για το κλείσιμο της σχολής του Bauhaus, 16 η πορεία των CIAM βρίσκεται σε κρίσιμη φάση. Τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1933 οριστικοποιείται το αδιέξοδο της πραγματοποίησης του IV Συνεδρίου στη Μόσχα. Εν τω μεταξύ από τις αρχές Μαρτίου του 1933 βρίσκεται στην Αθήνα ο Fred Forbat, ιδιαίτερα δραστήριος στο πλαίσιο των CIAM και συνεργάτης στο Βερολίνο του Walter Gropius και στη Σοβιετική Ένωση του Ernst May. Ο Ουγγρογερμανός αρχιτέκτονας έρχεται σε επαφή με τον Παπαδάκη, τον Πικιώνη και τον Εμμ. Κριεζή, ενώ δείχνει να γνωρίζει με ακρίβεια το περιβάλλον της ομάδας σχεδιασμού νέων σχολικών κτιρίων (ιδιαιτέρως τους Μητσάκη, Καραντινό και Δεσποτόπουλο). Με επιστολές του στον Siegfried Giedion ο Forbat επιφυλάσσει καταρχήν εξαιρετικά ευνοϊκές κρίσεις για την ελληνική μοντέρνα αρχιτεκτονική, γράφοντας ότι πρόκειται για ένα φανταστικό βίωμα, ιδιαίτερα η μυθικά καλή ποιότητα εκτέλεσης των νέων κτιρίων. 17 Αναφέρει ότι οι συνθήκες στην Ελλάδα για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική είναι αντικειμενικά εξαιρετικά καλές γιατί η έννοια της προσωπικής ελευθερίας είναι αρκετά εδραιωμένη και οι πολεοδομικές υπηρεσίες (Baupolizei) ενδιαφέρονται μόνο για τα προβλήματα της κατασκευής και της τεχνικής και όχι για ζητήματα αισθητικής φύσεως: το νόημα των παρατηρήσεων αυτών είναι κατανοητό με βάση την προηγούμενη ρωσική εμπειρία του αρχιτέκτονα. Ο Forbat συνεχίζει επισημαίνοντας ότι δεν υπάρχουν ορατές μορφολογικές αντιθέσεις μεταξύ παράδοσης και μοντέρνας αρχιτεκτονικής γιατί η νησιώτικη οικοδομική παράδοση είναι έντονα κυβιστική και εργάζεται με γυμνή κατασκευή. 18 Από τις επιστολές Μαρτίουαρχών Απριλίου του Forbat προς τον Giedion προκύπτουν σαφώς οι αναγνωριστικές κινήσεις του πρώτου σχετικά με τη δυνατότητα πραγματοποίησης του IV CIAM στην Αθήνα. Είναι ταυτόχρονα εμφανής ο ουσιαστικός ρόλος του σχετικά με τη διεύρυνση της ελληνικής ομάδας των CIAM η οποία, αφού ισχυροποιεί τους δεσμούς της με φορείς δημόσιου κύρους όπως το Ε.Μ.Π. και το Υπουργείο Παιδείας (όπου εργαζόταν η ομάδα μελέτης των νέων σχολικών κτιρίων), επανιδρύεται στα τέλη Μαρτίου του Στις 23 Απριλίου 1933, μια εβδομάδα μετά τη ρωσική άρνηση, η επιτροπή των CIAM συγκαλείται στο γραφείο του Le Corbusier στο Παρίσι όπου ο Marcel Breuer προτείνει την ιδέα της ενοικίασης ενός πλοίου για την πραγματοποίηση του Συνεδρίου. Ο Γαλλοελβετός αρχιτέκτων έρχεται σε επαφή με τον επιφανή εκπρόσωπο του ελληνικού πνευματικού milieu της γαλλικής πρωτεύουσας, τον κριτικό τέχνης Christian Zervos, ο οποίος ενημερώνει τον εξαιρετικά δραστήριο Ηρακλή Ιωαννίδη, διευθυντή του γραφείου στο Παρίσι της Εθνικής Ατμοπλοΐας της Ελλάδος. Την επομένη ο Zervos, έχοντας εξασφαλίσει την άμεση συναίνεση του Ιωαννίδη και τη διάθεση του πλοίου Patris II, αναγγέλλει το γεγονός το οποίο κοινοποιείται από τον Giedion με την εγκύκλιο CIAM του τέλους Απριλίου. 19 Η προεργασία του Forbat στην Αθήνα είχε βεβαίως δημιουργήσει ευνοϊκό κλίμα για ένα ελληνικό συνέδριο, κλίμα που πήγαζε από τις αντικειμενικά θετικές επιδόσεις της ντόπιας αρχιτεκτονικής και από τις φιλελεύθερες (παρά τις πολιτικές αρρυθμίες), συνθήκες της χώρας σε σχέση με τις δυσχέρειες που αντιμετώπιζε η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην υπόλοιπη Ευρώπη και τη Σοβιετική Ένωση. Η πρωτοφανής υποδοχή του IV CIAM στην Αθήνα και η προβολή του από τον ελληνικό τύπο αποτελεί ένα γεγονός που δεν επιδέχεται εύκολες ερμηνείες. Οι Έλληνες μοντέρνοι αρχιτέκτονες είναι μια μειοψηφία και κινούνται στο περιθώριο, έξω από τα ουσιαστικά κέντρα αποφάσεων. Η πολιτική κατάσταση στις αρχές του 1933 είναι εξαιρετικά ρευστή και ασταθής, ενώ τα πολύ νέα στην ηλικία μέλη της ελληνικής ομά- Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 6

7 δας έχουν ελάχιστο χρόνο για την προετοιμασία του Συνεδρίου. Το γεγονός εντούτοις αποκτά δημόσια διάσταση: για την οργάνωση της εκδήλωσης (τέλη Ιουλίουαρχές Αυγούστου) παρεμβαίνει το επίσημο κράτος (με τα υπουργεία Εξωτερικών και Συγκοινωνιών), το Ε.Μ.Π. και κυρίως το Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος του οποίου πρόεδρος είναι ο γερουσιαστής της αριστεράς Νίκος Κιτσίκης που βλέπει πολύ θετικά την υπόθεση των CIAM. Όλες ανεξαιρέτως οι εισηγήσεις των επισήμων, πολιτικών και πανεπιστημιακών, κατά τις εκδηλώσεις έναρξης του Συνεδρίου διακρίνονται για τις εύστοχες και ισορροπημένες τοποθετήσεις τους (και για ένα διστακτικό σεβασμό προς τους επιφανείς φιλοξενουμένους), ενώ το πρόγραμμα περιλαμβάνει, εκτός από τις επιστημονικές εργασίες στο Πολυτεχνείο, διάφορες κοσμικού χαρακτήρα εκδηλώσεις, εξαιρετική για την περίσταση κατασκευή νυκτερινής φωταγώγησης της Ακρόπολης, καθώς και περιηγήσεις στα έργα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Αττική, στους αρχαιολογικούς τόπους της ηπειρωτικής Ελλάδας και στα νησιά του Αιγαίου. 20 Πρόκειται για ένα υψηλό δείγμα ελληνικής φιλοξενίας και ταυτόχρονα για το αποτέλεσμα ενός ενθουσιασμού που υπαγορεύεται από το όραμα του εκσυγχρονισμού, ώριμο και επιτακτικό πλέον αίτημα της ελληνικής κοινωνίας. Η δεκαετία του 30 στην Ελλάδα είναι ανάλογη εκείνης του 60: η πρώτη περίοδός τους (ώς το 1936 και το 1967) χαρακτηρίζεται από έντονες προοδευτικές ωθήσεις, οι οποίες είναι όμως προορισμένες να ακυρωθούν από την πολιτική, από τις ολοκληρωτικές κυβερνήσεις που τις υποδέχονται. Από τις επίσημες εισηγήσεις στο συνέδριο της Αθήνας η πιο οξυδερκής είναι πάντως εκείνη του αρχαιομαθούς Αναστάσιου Ορλάνδου, καθηγητή ιστορίας της αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο και πρύτανη της ελληνικής αρχαιολογίας και αναστήλωσης. Στην απρόοπτη τοποθέτησή του διατυπώνει την άποψη ότι η Σχολή μας αν και φύσει συντηρητική (...) προσηρμόσθη προς τας συγχρόνους απαιτήσεις και εφόνευσεν τον ακαδημαϊσμόν πριν ή ο διαπρεπής ξένος μας κύριος Le Corbusier απαγγείλη τον θάνατόν του (...). Όταν μετ ολίγας ημέρας θα επισκεφθήτε τα γελαστά μας νησιά του Αιγαίου (...) θα εκπλαγήτε, είμαι βέβαιος, όπως εξεπλάγην άλλοτε και εγώ όχι μόνον από την τελείαν απλότητα, την λογικήν της διατάξεως και την αγνότητα των γραμμών των αρχαίων οικιών της Δήλου, αλλ επίσης και κυρίως από το συναρπαστικόν θέαμα των σπιτιών των πέριξ της Δήλου νησιών με τους λευκούς, αυστηρώς γεωμετρικούς όγκους προβαλλόμενους εις το διάστημα κατά τρόπον αρμονικόν άμα και γραφικόν (...). Τα ταπεινά αυτά νησιωτικά σπιτάκια [είναι] τα αρχέτυπα της νεωτέρας αρχιτεκτονικής. Αυτό το απόσπασμα, μανιφέστο σχεδόν, έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα ελληνικά κείμενα της δεκαετίας του 30 που επισημαίνουν τη σχέση του ευρωπαϊκού ρασιοναλισμού με την κτιριακή παράδοση της νησιωτικής Μεσογείου. Η διαυγής αυτή θέση του Ορλάνδου είναι ωστόσο αισιόδοξη και προσωπική. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα έργα της νέας ελληνικής αρχιτεκτονικής υφίστανται την επιρροή και έχουν ως πηγή έμπνευσης τα κτίρια του ευρωπαϊκού μοντέρνου κινήματος και κυρίως τα έργα του Le Corbusier, μεταγράφοντας τον μεσογειακό προβληματισμό τους στην ελληνική κλίμακα και στις ελληνικές ανάγκες. Μόνο ο Τζελέπης, και εν μέρει ο Καραντινός, δείχνουν να κινούνται με αυτονομία στην κατεύθυνση της αρχιτεκτονικής των νησιών. 21 Η σημαντικότερη συνέπεια του ΙV CIAM για τη ντόπια αρχιτεκτονική είναι η προβολή στο εξωτερικό της ελληνικής περίπτωσης. Ώς το 1936 ο Καλύβας, ανταποκριτής για μια περίοδο από την Αθήνα του L Architecture d Aujourd hui, καθώς και οι Μητσάκης, Καραντινός, Παπαδάκης και Εμμανουήλ Κριεζής αναπτύσσουν επαφές και γράφουν για ξένα περιοδικά ενώ το έργο τους, μαζί με εκείνο των Βαλεντή, Μιχαηλίδη, Παρασκευόπουλου, Σιάγα, Δραγούμη και Κυπριανού Μπίρη διαδίδεται στον ευρωπαϊκό τύπο. 22 Ο Καραντινός, το έρχεται σε επαφή με τον Gropius και τον Giedion για την προβολή του έργου του στην Αγγλία και για να ζητήσει την υποστήριξή τους για την υποψηφιότητά του ως καθηγητή στο Πολυτεχνείο της Αθήνας. Πρόκειται για μια θέση για την οποία ενεργοποιείται και ο Δεσποτόπουλος, συνεργάτης του Erich Mendelsohn στο Βερολίνο, ο οποίος ευνοεί την υποψηφιότητα του φίλου Gropius (για μια δεύτερη θέση είχε προταθεί ο Martin Wagner): το εγχείρημα ωστόσο θα ματαιωθεί μετά από μια αποφασιστική επέμβαση της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα, με αποτέλεσμα τη μετάβαση του Gropius στις Ηνωμένες Πολιτείες και του Wagner στην Κωνσταντινούπολη. Η έξοδος των Ελλήνων στην Ευρώπη παίρνει σύντομα τέλος 7 BUILDNET Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο

8 AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ με τη συμμετοχή του Βαλεντή και του Καραντινού στην VI Τριενάλε του Μιλάνου, καθώς και του τελευταίου στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού το Η πιο απτή συνέπεια του IV CIAM για την ελληνική αρχιτεκτονική είναι η επιχείρηση προβολής της στην τοπική κοινωνία με την Α Αρχιτεκτονική Έκθεση που ο Καραντινός οργανώνει στην Αθήνα τον Ιούνιο του Σε αυτήν βρίσκουν στέγη, μαζί με κάποιους πιο συντηρητικούς επαγγελματίες, πολλοί σημαντικοί εκπρόσωποι της νέας αρχιτεκτονικής. 23 Μεταξύ των απόντων είναι και ο Πικιώνης ο οποίος, ήδη επιφυλακτικός απέναντι στο CIAM της Αθήνας, έχει πάρει τις αποστάσεις του από το 1932, όταν ολοκληρώνει το μοναδικό μοντέρνο έργο του, το εξαιρετικό δημοτικό σχολείο στον Λυκαβηττό. Η σημαντική και επιτυχημένη αυτή έκθεση, πρώτη και τελευταία προσπάθεια δημοσιοποίησης της ελληνικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής (μαζί με τον τόμο για τα σχολικά κτίρια του 1938), αποτελεί και το ιδεατό καταληκτικό σημείο μιας ημιτελούς πορείας, ένα μόλις χρόνο μετά την πραγματοποίηση του διεθνούς συνεδρίου: επρόκειτο ουσιαστικά, εκτός από την παρουσίαση των σχολικών κτιρίων, για μια έκθεση κατοικίας, για ένα είδος ελληνικού Weißenhof. Η κριτική απέναντι στην έκθεση δεν αργεί να πάρει διαστάσεις (σχολιάζεται ο εξαιρετικά μοντέρνος προσανατολισμός της), ενώ ορισμένες σημαντικές απουσίες από αυτήν πιστοποιούν την ανυπαρξία συνοχής ακόμα και στο εσωτερικό της ελληνικής ομάδας των CIAM. Η παρουσία πράγματι της ομάδας στα Διεθνή Συνέδρια θα είναι αμελητέα, τόσο στη δεκαετία του 30 όσο και μεταπολεμικά: ήδη στη συνάντηση του CIRPAC στο Λονδίνο το 1934 (20/21 Μαΐου) οι Έλληνες αντιπρόσωποι Παπαδάκης και Δεσποτόπουλος είναι απόντες. Η ωστική δύναμη των CIAM στην Ελλάδα και ο στιγμιαίος ενθουσιασμός φαίνονταν ανίσχυροι μπροστά στις εσωτερικές δυσκολίες και τον καθημερινό συντηρητισμό της εξουσίας. Η επέμβαση εκ των έξω δεν αρκούσε για μιαν ανθεκτική παρουσία του μοντέρνου στη χώρα. Συνοπτικές υποθέσεις περί του αντιθέτου (μιας ουσιαστικής δηλαδή ανταλλαγής και ευνοϊκής επίδρασης των CIAM στα ελληνικά πράγματα) κινούνται απλώς στον χώρο του ευκταίου, μιας επαγωγικής αντίληψης της ιστορίας χωρίς αντικειμενικά ερείσματα. Για το ζήτημα αυτό αρκεί να ληφθεί υπόψη η κατάσταση του πολεοδομικού προβληματισμού για την Αθήνα ακριβώς το , δηλ. πριν και μετά την πραγματοποίηση του πολεοδομικού IV CIAM: αναποτελεσματικότητα της Ανώτατης Πολεοδομικής Επιτροπής του Υπουργείου Συγκοινωνίας με αισθητικές(!) αρμοδιότητες αδιέξοδο της Υπηρεσίας Σχεδίου Πόλεως του Δήμου της Αθήνας. 24 Οι συνθήκες αυτές έδωσαν απλώς την τελική ώθηση για την ίδρυση του περιπετειώδους Υπουργείου Διοικήσεως Πρωτευούσης επί καθεστώτος Μεταξά (1936). Η Χάρτα των Αθηνών δεν επρόκειτο ποτέ να κατοικήσει στην Αθήνα. Το πιο ενδιαφέρον αρχιτεκτονικό έργο της δεκαετίας του 30 περιορίζεται σχεδόν αποκλειστικά στον ιδιωτικό τομέα και στην συντριπτική του πλειοψηφία σχεδιάζεται ως το 1936 για αστικά κέντρα όπως τα ελληνικά που έδειχναν ακόμα να ανήκουν στον 19ο αιώνα. Οι αρχιτέκτονες του προγράμματος σχολικών κτιρίων είναι εκείνοι που έχουν να επιδείξουν και τα πιο προωθημένα δείγματα γραφής, προορισμένα για μιαν αθηναϊκή κυρίως πελατεία εύπορων αστών οι οποίοι ταύτιζαν το μοντέρνο με το αίτημα του κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Στο πλαίσιο αυτό τα πιο αξιόλογα κτίρια είναι του Σιάγα (κατοικία Σώχου, 1930), του Καραντινού (κατοικία στο Καστρί, 1932), των Βαλεντή και Μιχαηλίδη (κατοικία Κυριακοπούλου, 1932, πολυκατοικία Μιχαηλίδη, 1933), του Παναγιωτάκου (πολυκατοικίες Αντωνοπούλου, 1932, και Λιανού, 1936), του Μητσάκη (κατοικία Κουτσίνα στον Βόλο, 1934),του Δούρα (πολυκατοικία Τσιμπούκη, 1936), του Δραγούμη (πολυκατοικία οδού Αναγνωστοπούλου, 1936), του Κουτσούρη (πολυκατοικία Γεωργιάδη, 1936, σταθμός αυτοκινήτων οδού Κανάρη, 1936), του Γεωργακόπουλου (πολυκατοικία Χατζηκυριάκου και κτίριο μαγειρείων και πλυντηρίων σανατορίου Σωτηρία, 1939). Ο Παπαδάκης και ο Κοντολέων εκπονούν επίσης μερικές παραδειγματικές μελέτες: ο πρώτος την πολυκατοικία στην οδό Ηρακλείτου (1932), την περίφημη βίλα στη Γλυφάδα (1932) και το εστιατόριο Εδέμ στο Π. Φάληρο (1934) 25 ο δεύτερος την πολυκατοικία Κοντολέοντα (1932), το χοροδιδασκαλείο Πράτσικα και την αντιπροσωπεία Φορντ (1934). Τα περισσότερα από τα παραπάνω έργα είναι πολυκατοικίες : πρόκειται για ένα τυπολογικό θέμα που, με αποκλειστική κινητήρια δύναμη την ιδιωτική πρωτοβουλία, θα γνωρίσει πρωτοφανή ανάπτυξη στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 30 ώς τις μέρες μας, παρά τις διαδοχικές εναλλαγές Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 8

9 των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών παραγωγής. Οι πολυκατοικίες στην Ελλάδα συνθέτουν κατά κάποιο τρόπο το δημόσιο αστικό πρόσωπο των ελληνικών πόλεων, με δεδομένη την έλλειψη επίσημης ή μνημειακής αρχιτεκτονικής ή την ανάλογη οικιστική μέριμνα από τη μεριά του κράτους. Η πολυκατοικία αναπτύσσεται ραγδαία στη χώρα μετά το 1929, όταν η νομοθεσία ρυθμίζει τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των πολυώροφων κατοικιών στα αστικά κέντρα. Οι ιδιοκτήτες γης, συχνά εύποροι και καλλιεργημένοι αστοί ή κοσμοπολίτες εκπρόσωποι του ελληνισμού της διασποράς, επενδύουν στον νέο τομέα της πολυώροφης κατοικίας αναθέτοντας τη μελέτη σε όσο το δυνατόν πιο αξιόλογους αρχιτέκτονες και ελέγχοντας προσωπικά την εργασία τους. Η διαδικασία αυτή, μοναδική στην Ευρώπη της περιόδου, ευνοεί την ταχύτατη ανάπτυξη της πολυκατοικίας καταρχήν στην Αθήνα, καθώς και την πραγματοποίηση κτιρίων με εξαιρετικά ενδιαφέροντα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά που στον ιδιωτικό τομέα οδηγούν σε μια μαζική διάδοση του μοντέρνου λεξιλογίου. Οι οικοδομές αυτές, αποκλειστικά από οπλισμένο σκυρόδεμα και επίχριση με τσιμεντοκονία, αντλούν τον μορφοπλαστικό τους χαρακτήρα από παραδείγματα χωρών στις οποίες ήταν παραδοσιακά στραμμένη η ελληνική αρχιτεκτονική: τώρα όμως στα γαλλικά και τα γερμανικά περιοδικά δεν αναζητούνται τα εκλεκτικιστικά πρότυπα αλλά οι προτάσεις που ευνοούν τον εξευρωπαϊσμό του αστικού περιβάλλοντος και την ανάλογη κοινωνική αναγνώριση των ιδιοκτητών των ακινήτων. Στην κατηγορία των δημόσιων κτιρίων του μεσοπολέμου ξεχωρίζουν λίγα αλλά ιδιαίτερα σημαντικά έργα: τα σανατόρια Σωτηρία (1931) και Ασβεστοχωρίου Θεσσαλονίκης (1939) του Δεσποτόπουλου, η φαρμακοβιομηχανία Δαμβέργη και η καπνοβιομηχανία Παπαστράτου στον Πειραιά (1932) του Π. Παρασκευόπουλου, το εξαιρετικό Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου (1933) του Καραντινού, 26 το αναρρωτήριο της βάσης Σέδες Θεσσαλονίκης (1935) και το διοικητήριο της αεροπορικής βάσης Ελευσίνας (1936) του Βαλεντή, η παιδούπολη ΠΙΚΠΑ Βούλας (1936) και το ιατρικό κέντρο ΠΙΚ- ΠΑ της οδού Καρόλου (1939) του Τζελέπη. Ο τελευταίος πραγματοποιεί και τις κατοικίες Φραντζή (1932) και Ιμβριώτη (1933). Στον τομέα της λαϊκής κατοικίας την πιο ενδιαφέρουσα ελληνική εμπειρία αντιπροσωπεύουν τα συγκροτήματα του Λάσκαρη (Λεωφόρου Αλεξάνδρας και Στέγης Πατρίδος, 1933, Δουργουτίου και Αγίων Αναργύρων, 1934): ο ίδιος σχεδιάζει και ένα αντιπροσωπευτικό θέμα της ποιητικής του ρασιοναλισμού, τη Ναυτική Λέσχη στον Πειραιά (1935). Απρόοπτες λύσεις, σε σχέση με το υπόλοιπο έργο τους, προτείνουν τα κτίρια των Κυπρ. Μπίρη (πολυκατοικία Λογοθετοπούλου, 1930), Κ. Κυριακίδη (πολυκατοικία Μαυρομάτη, 1933), Κασσάνδρα και Μπόνη (κινηματοθέατρο Rex, 1935). 27 Ο Φωτιάδης, τέλος, σχεδιάζει το 1933 την κατοικία Αργυροπούλου, ένα αιγαιοπελαγίτικο δοκίμιο που προαναγγέλλει τη μεταπολεμική διάδοση του είδους, ενώ ο Πικιώνης, στο Πειραματικό σχολείο Θεσσαλονίκης (1934) και στις όψεις της πολυκατοικίας της οδού Χέυδεν (1935), προτείνει εκείνο τον μακεδονίτικο προσανατολισμό που θα χαρακτηρίσει τη λαϊκότροπη ποιητική του στις επόμενες δεκαετίες. Το τετραετές καθεστώς του Μεταξά (που θα επιβιώσει από το 1936 ως τον θάνατό του, ενώ η Ελλάδα εμπλεκόταν στον Β Παγκόσμιο πόλεμο μετά την ιταλική πρόκληση του Οκτωβρίου 1940), υπήρξε αντικομμουνιστικό, κρατικιστικό και εθνοκεντρικό, έκφραση ενός ιδιότυπου φασισμού από τον οποίο έλειπαν στοιχεία που καθόριζαν την ιδεολογία του γερμανικού ναζισμού και του ιταλικού φασισμού. Η 4η Αυγούστου δεν υποστηριζόταν από ένα φασιστικό κόμμα ούτε έλεγχε άμεσα τον στρατό, δεν χαρακτηριζόταν από αντισημιτισμό και ακολουθούσε αγγλόφιλη εξωτερική πολιτική. Ο Μεταξάς αξιοποίησε μόνο εν μέρει τα ευρωπαϊκά ολοκληρωτικά πρότυπα και σύμφωνα με μια γηγενή αντίληψη πατερναλισμού και παρεμβατικότητας, χωρίς ταυτόχρονα να επιτύχει την εξασφάλιση ευρείας λαϊκής αποδοχής. 28 Η διάρκειά του καθεστώτος, άλλωστε, υπήρξε μικρότερη οποιουδήποτε ανάλογου στην Ευρώπη κατά τον μεσοπόλεμο. Στο πεδίο επίσης του πολιτισμού το μεταξικό κράτος δεν διακρίθηκε για την αποτελεσματικότητα και τη συνοχή του, ούτε ωφελήθηκε από τις υπηρεσίες διανοουμένων ολκής, παρά το γεγονός ότι ο μεγαλεπήβολος τρίτος ελληνικός πολιτισμός (που θα ολοκλήρωνε εκείνον της αρχαιότητας και του Βυζαντίου) συμβάδισε με ένα γενικότερο κλίμα αυταρχικού συντηρητισμού, οι συνέπειες του οποίου έγιναν ιδιαίτερα αισθητές στον χώρο της αρχιτεκτονικής. Οι δημοσιεύσεις για τη νέα αρχιτεκτονική μειώνονται κατακόρυφα, ενώ τα ίδια τα Τεχνικά Χρονικά, 9 BUILDNET Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο

10 AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ όργανο των Ελλήνων τεχνικών, φροντίζουν έγκαιρα να αλλάξουν προσανατολισμό. 29 Στο περιοδικό φιλοξενούνται πλέον άρθρα με σαφές συντηρητικό περιεχόμενο ενώ ο αντίλογος, ο οποίος πράγματι δεν λείπει, επιχειρείται με μεγάλη προσοχή και διακριτικότητα. Όλα αυτά όμως δεν έχουν θετικό αποτέλεσμα για την αρχιτεκτονική, παρά τις προσπάθειες των Μιχελή, Καραντινού, Κωνσταντινίδη, Μακαρόνα και του αριστερού πολιτικού Ηλία Ηλιού που στρέφονται πλέον σε λογοτεχνικά περιοδικά όπως τα Νεοελληνικά Γράμματα και Τα Νέα Γράμματα για να δημοσιοποιήσουν τις προοδευτικές τους απόψεις. Είναι ενδεικτική η προσέγγιση τεχνικών με υψηλές δημόσιες θέσεις όπως ο Η. Κριμπάς και ο Α. Πλουμιστός σχετικά με τα κτίρια της Διεθνούς Έκθεσης Παρισιού, στα οποία η συντηρητικότης της μορφής παρέχει την ηρεμίαν του κλασικού. [Στο Παρίσι] συντηρητικότης κτιριακών μορφών, εναρμόνισίς των προς την παράδοσιν, ιδού τα στοιχεία που απαρτίζουν την κυριαρχούσαν μεγάλην εντύπωσιν, την οποίαν πρέπει να έχουν υπ όψει των αι Αθήναι. 30 Η συντηρητική στροφή βρίσκει τη συμβολική της επιβεβαίωση με την έκθεση που πραγματοποιείται το 1938 στον Ελληνογερμανικό Σύνδεσμο, την πρώτη σημαντική έκθεση του αιώνα για την αρχιτεκτονική της νεοκλασικής Αθήνας, επιμελημένη από τη Γερμανική Ακαδημία του Μονάχου και τον αρχαιολόγο Heinz Johannes. 31 Το πρόγραμμα αντίθετα των σχολικών κτιρίων συνεχίζει να εφαρμόζεται αλλά με μικρότερη ένταση, χωρίς να μεταβάλλεται ο προσανατολισμός του, ενώ από το 1937 εγκαινιάζεται ένα εκτεταμένο και αξιόλογο κρατικό πρόγραμμα ανέγερσης νοσοκομειακών μονάδων και σανατορίων με υπεύθυνο τον Κυπριανό Μπίρη, το οποίο υιοθετεί μια μετριοπαθή μοντέρνα γλώσσα και θα συνεχιστεί ώς το Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη του Μητσάκη λεκορμπυζιανής έμπνευσης για την Πανεπιστημιούπολη Θεσσαλονίκης αρχίζει να εφαρμόζεται από το 1939 χωρίς ωστόσο να ολοκληρωθεί, ενώ ο ίδιος έχει ταυτόχρονα εγκαινιάσει την τρίτη και τελευταία φάση της σχεδιαστικής του έρευνας (πεθαίνει το 1941), επιστρέφοντας στον χώρο της δημώδους αρχιτεκτονικής, όπως και ο Πικιώνης, αλλά με αποτελέσματα άλλου συνθετικού διαμετρήματος. Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία εθνικοποιούνται. Από τη μια γνωρίζουν έξαρση οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί για δημόσια κτίρια 32 τα οποία κινούνται σε ένα νεοακαδημαϊκό λεξιλόγιο ή προσπαθούν να αποδώσουν το κλίμα της αρχιτεκτονικής του ιταλικού και γερμανικού καθεστώτος, με προκηρύξεις που συχνά επιβάλλουν μορφές απολύτως σύμφωνες προς τον κλασικόν ελληνικόν ρυθμόν. 33 Από την άλλη το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στην πολεοδομία, με αφορμή την κατάσταση επείγουσας ανάγκης στην οποία βρισκόταν η άναρχα διογκωμένη πρωτεύουσα. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής είναι η με προσωπική πρωτοβουλία του Μεταξά 34 θεσμοθέτηση του Υπουργείου Διοικήσεως Πρωτευούσης τον Αύγουστο του 1936, το οποίο ελέγχεται απόλυτα από το καθεστώς και φροντίζει για τον πλήρη εξοβελισμό των μοντέρνων αρχιτεκτόνων 35 (ενώ όσοι εργάζονται στο εσωτερικό του δεν είναι παρά αυτοσχέδιοι πολεοδόμοι ). Η τετραετής αυτή πολεοδομική περιπέτεια της Αθήνας θα ολοκληρώσει, στο επίπεδο του αστικού σχεδιασμού, την αποτυχία μιας ριζικής ανανέωσης της ελληνικής αρχιτεκτονικής στη δεκαετία του 30: η ατελής πολεοδομική επιχείρηση συμπληρώνει την αποτυχία του οράματος των μοντέρνων αρχιτεκτόνων που έδειχναν πλέον να έχουν εγκαταλείψει την προσπάθεια (ο Παπαδάκης το 1937 θα εγκαταλείψει και την Ελλάδα για να εργαστεί με τον Le Corbusier). Η ελληνική αρχιτεκτονική, προς το τέλος της δεκαετίας και με την έναρξη του πολέμου, επέστρεφε στο επίπεδο των αναζητήσεων του Μετά το 1940, η νέα αυτή αναδίπλωση στον προβληματισμό γύρω από τη λαϊκή παράδοση εντείνεται σε μια περίοδο μεγάλης εθνικής κρίσης και απογοήτευσης. Δεν είναι δυνατή η πολυτέλεια της σχεδιαστικής έρευνας που αντλεί την έμπνευσή της από ένα ξενότροπο μιμητισμό: το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς είναι πλέον η αυτόχθονη αρχιτεκτονική κληρονομιά. 36 Οι αρχιτέκτονες μένουν άπρακτοι και αφοσιώνονται κυρίως σε θεωρητικές μελέτες ή σε έρευνες σχετικές με την κοινωνική διάσταση της αρχιτεκτονικής, με προοπτική τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση (Π. Τζελέπης και κυρίως Κ. Δοξιάδης). Εντυπωσιακό είναι παράλληλα το επίτευγμα του Ι. Βασιλείου που το 1944 δημοσιεύει το βιβλίο Η λαϊκή κατοικία, μια συστηματική επισκόπηση των πιο προωθημένων ευρωπαϊκών εμπειριών κατά τον μεσοπόλεμο. Ο καθένας όμως βλέπει την ανοικοδόμηση με τον δικό του τρόπο: ο Κιτσίκης υπεραμύνεται των νέων κεφαλαιούχων, ανεξάρτητα από τους ύποπτους τρόπους με τους οποίους εξασφα- Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 10

11 λίζουν τους υλικούς πόρους κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ο Κωνσταντινίδης επιμένει σε μια ηθική στάση που υπηρετεί το κοινωνικό σύνολο. 37 Κάθε προηγούμενη εμπειρία έχει μηδενιστεί (συμπεριλαμβανομένης και της μοντέρνας παράδοσης της δεκαετίας του 30 και των πρωταγωνιστών της) και η ελληνική αρχιτεκτονική υποχρεώνεται σε μια νέα αναψηλάφηση, σε ένα νέο ξεκίνημα. Μετά τον πόλεμο ωστόσο τα πρώτα άξια μνείας έργα θα είναι των παλιών ρασιοναλιστών: το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας του Βαλεντή στην Αθήνα (1947), η εκκλησιαστική σχολή της Πάτμου (1947) και το σχολικό συγκρότημα στη Θήβα (1948) του Καραντινού, που δείχνουν ένα ελπιδοφόρο δρόμο στην αβέβαιη και συντηρητική πρώτη μεταπολεμική πορεία. Σημειώσεις 1 Βλ. Α. Γιακουμακάτος, Η Δελφική Ιδέα και οι ευρωπαϊκές ιστορικές πρωτοπορίες, Θέματα Χώρου + Τεχνών, 29/1998, σ Βλ. Θ. Θωμόπουλος, Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχναι: Αριστοτέλης Ζάχος, Παναθήναια, ΙΧ(1908 αρ. 195), σ A. Zachos, Altere Wohnbauten auf Griechishem Boden, Wasmuth s Monatshefte für Baukunst, VII(1923 αρ. 7-8), σ (και 16 εικόνες). 4 Εμμ. Κριεζής, Δημώδης αρχιτεκτονική, Αρχιμήδης, ΧΙΙΙ(1912 αρ. 1), σ Πρβλ., A. Giacumacatos, La formazione di Patroklos Karantinos e la riscoperta del popolare in Grecia negli anni 20, Quasar, Ιούλ.-Δεκ αρ. 18, σ Βλ., L. Benevolo, John Ruskin, Storia dell architettura moderna, Ρώμη-Μπάρι , σ Σχετικά με την επαγγελματική εμπειρία στο εξωτερικό, στο γραφείο των αδελφών Perret απασχολούνται οι Καραντινός ( ), Παπαδάκης ( ) και Γεώργιος Καλύβας (1930) στο γραφείο του Le Corbusier οι Ι. Σαπόρτα (1930), Ο. Μάλτος (1931) και Μιχαηλίδης ( ) στο γραφείο του E. Pontremoli και του H. Sauvage ο Λάσκαρης (1931) στο γραφείο του F. Fischer και του E. Mendelsohn ο Δεσποτόπουλος ( ). 8 Β. Τσαγρής, Κτίριο Ανταποκριτών Ξένου Τύπου ( ) και Θέατρο Αθηνών ( ) Π. Ζήζηλας, μέγαρο Ησαΐα (1923) Α. Χέλμης, Μέγαρο Μαξίμου (1924) Α. Νικολούδης, Λέσχη Αξιωματικών ( ) Α. Κριεζής, κτίριο Καλλιμασιώτη (1925) Κ. Κυριακίδης, μέγαρο Λυκιαρδόπουλου ( ) Δ. Φωτιάδης, πολυκατοικία Δημητριάδη (1928) Α. Μεταξάς, Λαϊκή Τράπεζα ( ) Β. Κουρεμένος, κτίρια οδού Δ. Αρεοπαγίτου 17 και 37 ( ) και οδού Λουκιανού και Σπευσίπου (1932) Κ. Κιτσίκης, μέγαρα Τετενέ και Μηταράκη (1930) Ν. Ζουμπουλίδης, Τράπεζα της Ελλάδος ( ). 9 Μ. Δελλαδέτσιμας, ξενοδοχείο Mediterranean Palace (1922) Ζαχαριάδης, μέγαρο Κόφφα (1925) Ζ. Μωσσέ, Κτίριο οδού Αγ. Μηνά 4 και Στοά Τάττη (1925) Γ. Καμπανέλλος, ξενοδοχείο Βιέννη (1925) J. Pleyber, μέγαρα Γκατένιο-Φλωρεντίν και Ναχμία (1925) Νικόπουλος, Καπναποθήκη Αυστριακού Μονοπωλίου (1926) και μέγαρο Πανταζίεβιτς (1928) Γ. Μανούσος, μέγαρο Πανά (1925) Π. Βάλβης, Εθνική Τράπεζα (1928) Μ. Λυκούδης, Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα (1929) Οικία Μείμάρη, 26ης Οκτωβρίου 32 (1930) καπναποθήκη Φραγκουλίδη (1937). 10 Με το Σύνταγμα του 1927, που καθιερώνει ως μορφή του πολιτεύματος την κοινοβουλευτική δημοκρατία, και με την δεύτερη κυβέρνηση του χαρισματικού πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου μεταξύ του 1928 και 1932, η χώρα γνωρίζει μια βραχύβια περίοδο σταθερότητας και ανάπτυξης που ταυτόχρονα θα αποδειχθεί η πιο ευεργετική της εικοσαετίας στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Τούτο ωστόσο δεν εμποδίζει την Ελλάδα να έχει ακόμα στη διετία ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα 72,1$ όταν την ίδια περίοδο το κατά κεφαλήν εισόδημα π.χ. στη Ρουμανία είναι 94$ και στη Βρετανία 419$, ενώ το 1932 το εξωτερικό δημόσιο κατά κεφαλήν χρέος είναι υψηλότερο του αντίστοιχου των χωρών της Βαλκανικής και της ανατολικής Ευρώπης (βλ., La Grèce Actuelle. Edition de la Direction de la Presse au Ministère des Affaires Étrangères, Αθήνα 1933, κεφ. ΧΙΧ και πιν. XLVIII-L). Η πτώση του Βενιζέλου και η διαδοχική απομάκρυνσή του από τη χώρα το 1935, ταυτόχρονα με την επιστροφή από το εξωτερικό του βασιλιά Γεωργίου Β, θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την τελική επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου 1936 υπό τον στρατηγό Ι. Μεταξά. 11 Εκτός από Μητσάκη, τον Καραντινό, τον Παναγιωτάκο, τον Βαλεντή και τον Λέγγερη, που σχεδιάζουν τον μεγαλύτερο αριθμό σχολείων, στο πρόγραμμα συμμετέχουν οι Πικιώνης, Σιάγας, Δεσποτόπουλος, Μιχαλέας, Κουτσούρης, Πετριτσόπουλος, Δούρας, Κακούρης, Γεωργακόπουλος, Λάσκαρης, Τριανταφυλλίδης και ο γλύπτης Γεώργιος Ζογγολόπουλος. 12 Πρβλ, A. Giacumacatos και E. Godoli, L architettura delle scuole e il razionalismo in Grecia, Φλωρεντία Το 1935 ο Καραντινός είχε ζητήσει από τον Walter Gropius έναν πρόλογο για το βιβλίο χωρίς όμως αποτέλεσμα. 14 Πρβλ., δημοσιεύσεις στα περιοδικά Bέtir, Architecture d Aujourd hui, Cahiers d art, L Architettura, Quadrante, L Αrchitettura Ιtaliana, Il Vetro, Rassegna di Αrchitettura, Die Form, Bauwelt, Der Baumeister, Wasmuths Monatshefte fⁿr Baukunst, Building, The Αrchitects Journal, The Concrete Way, Actividad Contemporanea, La Αrquitectura de Ηoy, όπως επίσης και σε σημαντικές εκδόσεις του Μιλάνου όπως L Architettura Razionale του Alberto Sartoris ( ), Scuole του Gaetano Minnucci (1936), La Nuova Architettura nel Mondo του Agnoldomenico Pica (1938) ή Encyclopédie de l architecture nouvelle. I. Ordre et climat méditerranés επίσης του Sartoris (1948). 15 H. Lauterbach, Notizen von einer Reise in Griechenland, Die Form, VII(1932 αρ. 11), σ Σ. Παπαδάκης, Ο θάνατος του αρχιτέκτονα Adolf Loos, 20ός Αιώνας, Ι(1933 αρ. 2), σ. 46 του ιδίου, Το κλείσιμον της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ντεσσάου, Τεχνικά Χρονικά, ΙΙ(1933), σ Για τη δραστηριότητα του Forbat στην Ελλάδα την άνοιξη του 1933, πρβλ., Γ. Λάββας, Πτυχές του IV Συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα, δακτυλογρ. αντίγραφο διάλεξης στο Ε.Μ. Πολυτεχνείο, Ο συγγραφέας βασίζεται σε έρευνα στο Αρχείο S. Giedion που φυλάσσεται στο Ινστιτούτο gta (Institut für Geschichte und Theorie der Architektur) του Ομοσπονδιακού Πολυτε- 11 BUILDNET Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο

12 AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ χνείου της Ζυρίχης. 18 Ibid. 19 Πρβλ., Da Bruxelles ad Atene: la città funzionale, μονογραφικό τεύχος, Parametro, VII(1976 αρ. 52) M. Steinman (επιμ.), CIAM. Dokumente , Βασιλεία-Στουτγκάρδη Για τις εργασίες του IV CIAM βλ. το βασικό Τεχνικά Χρονικά, ΙΙ(1933, 15 Οκτ.-15 Νοεμβρ., αρ ), σ , τρίγλωσσο μονογραφικό τεύχος, έκδ. Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος. Μοναδικό επίσης ντοκουμέντο όλων των φάσεων του Συνεδρίου, από τη Μασσαλία ως την επιστροφή, αποτελεί το βωβό φιλμ διάρκειας 38 που γύρισε ο L. Moholy-Nagy (gta, Ζυρίχη). 21 Βλ., P. Djelepy, Les maisons de l archipel grec, Cahiers d art, IX)1934 αρ. 4), σ Πρβλ. δημοσιεύσεις στα περιοδικά La Cité, Bâtir, Urbanistica, Moderne Bauformen, Architectural Review, The Building Times, The Outfitter και στις εκδόσεις R. Mc Grath, Twentieth Century Houses, Λονδίνο 1934 και Decorative Art. The studio Year Book, 1936 και 1938 (βλ. επίσης σημ. 14). 23 Βλ. Πρώτη αρχιτεκτονική έκθεσις, 28 Μαίου-11 Ιουνίου 1934, τεύχος της έκθεσης χωρίς εικονογράφηση, Αθήνα Επίσης, Α. Γιακουμακάτος, Ντοκουμέντα του μεσοπολέμου. Οι εκθέσεις αρχιτεκτονικής, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 23/1989, σ Βλ. Δ. Λαμπαδάριος, Υπάρχει ελπίς να σωθεί η πρωτεύουσα, 20ός Αιώνας, ΙΙ(1934 αρ. 3), σ Πρβλ., A. Sartoris, op.cit. L. Benevolo, οp.cit. B. Zevi, Spazi dell architettura moderna, Τορίνο 1973 Functional architecture. The International style, , Κολωνία Βλ. A. Dorgelo, Modern European Architecture, Άμστερνταμ 1960, σ P. Koulermos, 20th Century European Rationalism, Λονδίνο 1995, σ Την σύντομη και επιλεκτική αυτή αναφορά συμπληρώνουν έργα που κινούνται σε ένα πιο ήπιο λεξιλόγιο όπως η πολυκατοικία στην οδό Ακαδημίας και Βουκουρεστίου και το μέγαρο ΟΤΕ στην οδό Σταδίου (1930) του Λαζαρίδη, το τηλεφωνικό κέντρο της οδού Καρόλου (1930) και το Νοσοκομείο Παίδων «Αγλαΐα Κυριακού (1934) του Αντωνιάδη, το νοσοκομείο Ερυθρού Σταυρού στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου (1931) του Διαμαντόπουλου, η πολυκατοικία Κούτσια (1932) του Μανουηλίδη, το εργοστάσιο «3D» Δημητριάδη (1932) του Φωτιάδη, η πολυκατοικία Γεωργοπούλου (1936) του Μάρθα. 28 Για μια ευρύτερη ανάπτυξη πρβλ., Α. Γιακουμακάτος, Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική. Πάτροκλος Καραντινός, κεφ. 5ο (ΜΙΕΤ, Αθήνα, υπό έκδοση). 29 Πρβλ., Απρίλια: μια νέα ιταλική πόλις, Τεχνικά Χρονικά, V(1936), 1-15 Αυγ., σ. 723 T. Fischer, Πειθαρχία προς το σύνολον - ελευθερία εις τας λεπτομερείας, Τεχνικά Χρονικά, V(1936), 15 Ιουν., σ όπου, σύμφωνα με τη Σύνταξη των «Τ.Χ.», ο Γερμανός συγγραφέας έδινε μιαν ενδιαφέρουσαν ιδέαν των βασικών αρχών που ακολουθούνται σήμερον από σοβαράν μερίδα των αρχιτεκτόνων εις την Χιτλερικήν Γερμανίαν, με σαφή εθνικοσοσιαλιστική οπτική για την κοινωνία και την οικονομία και την επίκληση μιας νέας τάξεως των πραγμάτων. 30 Βλ., Π.Κ., Όχι έξαλλος οικοδομική, αλλά σεβασμός προς την κλασσικήν γραμμήν, Έθνος, Βλ., H. Johannes (συνεργ. Κώστα Μπίρη), Αι Αθήναι του Κλασσικισμού, κατάλογος της έκθεσης, Αθήνα Οι κυριότεροι είναι οι εξής: Ελληνικό περίπτερο Έκθεσης Παρισίων (1936) Σιδηροδρομικοί σταθμοί Αθήνας και Θεσσαλονίκης, Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, επέκταση ξενοδοχείου Καστρί Κηφισιάς, Λουτρά Αιδηψού (1937) Κτίριο ΟΔΕΠ Αθήνας, Εμποροβιομηχανικό Επιμελητήριο Ηρακλείου Κρήτης (1939). 33 Βλ., Τα σχέδια του Ωδείου Αθηνών, Τεχνικά Χρονικά, ΙΧ(1940), 15 Απρ.-1 Μαΐου, σ Ο Μεταξάς, όπως ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ, θαύμαζε ιδιαιτέρως τους αρχιτέκτονες-μηχανικούς και κολακευόταν για τις τεχνικές του περγαμηνές (είχε αποφοιτήσει το 1890 από τη Σχολή Ευελπίδων με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού του μηχανικού). 35 Εκτός από τον Δραγούμη, τον Καραντινό και τον Κακούρη, σε θέσεις όμως χωρίς αποφασιστική πολιτική σημασία. 36 Βλ. Γ. Λυγίζος, Ελληνική νησιώτικη αρχιτεκτονική, Αθήνα 1943 Γ. Μαρκόπουλος, Η λαϊκή μας αρχιτεκτονική, Αθήνα Βλ. τη σχετική πολεμική του 1942 στις εφημερίδες Ελεύθερον Βήμα (24/25.4) και Η Καθημερινή (7.5., 13.5., 16.5., 23/24.7.) Από τον συντηρητισμό στον λαϊκισμό, με ένα σταθμό στο Μοντέρνο BUILDNET 12