Τίτλος Μαθήματος: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία ΙI

Transcript

1 Τίτλος Μαθήματος: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία ΙI Ενότητα: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 5 Διδάσκουσα: Καθηγήτρια Ελένη Χουλιαρά - Ράϊου Τμήμα: Φιλολογίας

2 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Οἶμαι τοίνυν ἅπαντας ἂν ὑμᾶς ὁμολογῆσαι, τάδε δεῖν ὑπάρξαι τῷ δημοτικῷ, πρῶτον μὲν ἐλεύθερον [αὐτὸν] εἶναι καὶ πρὸς πατρὸς καὶ πρὸς μητρός, ἵνα μὴ διὰ τὴν περὶ τὸ γένος ἀτυχίαν δυσμενὴς ᾖ τοῖς νόμοις, οἳ σώζουσι τὴν δημοκρατίαν, δεύτερον δ ἀπὸ τῶν προγόνων εὐεργεσίαν τινὰ αὐτῷ πρὸς τὸν δῆμον ὑπάρχειν, ἢ τό γ ἀναγκαιότατον μηδεμίαν ἔχθραν, ἵνα μὴ βοηθῶν τοῖς τῶν προγόνων ἀτυχήμασι κακῶς ἐπιχειρεῖν ποιεῖν τὴν πόλιν. τρίτον σώφρονα καὶ μέτριον χρὴ πεφυκέναι [αὐτὸν] πρὸς τὴν καθ ἡμέραν δίαιταν, ὅπως μὴ διὰ τὴν ἀσέλγειαν τῆς δαπάνης δωροδοκῇ κατὰ τοῦ δήμου. Τέταρτον εὐγνώμονα καὶ δυνατὸν εἰπεῖν Αισχίνου, Κατὰ Κτησιφῶντος ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Β. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ Τελικές είναι οι δευτερεύουσες προτάσεις, οι οποίες εκφράζουν τον σκοπό του ρήματος της προσδιοριζόμενης (συνήθως κύριας) πρότασης. Το ρήμα δηλαδή της τελικής πρότασης και το ρήμα της προσδιοριζόμενης πρότασης (που δηλώνει κίνηση ή ενέργεια) έχουν σχέση αιτιατού-αιτίου. Οι τελικές προτάσεις είναι προσδιορισμοί του τελικού αιτίου (τέλος = σκοπός), ανήκουν στις δευτερεύουσες επιρρηματικές, είναι προτάσεις επιθυμίας και επομένως λαμβάνουν κανονικά άρνηση μή. α) Εισαγωγή Οι τελικές προτάσεις εισάγονται με τους τελικούς συνδέσμους: ἵνα, ὅπως, ὡς (= για να), όταν είναι καταφατικές και ἵνα μή, ὅπως μή, ὡς μή, μὴ (= για να μη, προκειμένου να μη), όταν είναι αρνητικές. Στους ποιητές χρησιμοποιούνται για την εισαγωγή των τελικών προτάσεων οι σύνδεσμοι: ὄφρα, ἕως, ἧος (= για να). Οι τελικοί σύνδεσμοι ήταν στην αρχή τοπικά, τροπικά και χρονικά επιρρήματα. Το ἵνα ήταν δεικτικό (= εκεί) και συνηθέστερα αναφορικό τοπικό επίρρημα (= όπου) Κείνους δὲ κιχησόμεθα πρὸ πυλάων ἐν φυλάκεσσ ἵνα γάρ σφιν ἐπέφραδον ἠγερέθεσθαι (Ομ. Ἱλιὰς ). Η χρήση μάλιστα αυτή διατηρήθηκε και στους κλασικούς χρόνους. Το ἵνα, όταν συνοδεύεται από το αοριστολογικό ἄν, είναι πάντοτε αναφορικό τοπικό επίρρημα Ἐπανελθὼν εἰς τὴν Κόρινθον τὴν ἐπὶ Θρᾴκης στρατείαν παρεσκεύαζεν, ἵνα περ καὶ τὸ πρῶτον ὥρμητο (Θουκ. Ἱστορία ) - Πατρίς ἐστι πᾶσ, ἵνα ἂν πράττῃ τις εὖ (Αριστοφ. Πλοῦτος 1151). Τα ὅπως και ὡς ήταν αναφορικά τροπικά επιρρήματα (= όπως ή πως έτσι) Ἆσσον ἴθ ὥς κεν θᾶσσον ὀλέθρου πείραθ ἵκηαι (Ομ. Ἱλιάς ), ενώ τα ὄφρα, ἕως, ἧος ήταν χρονικά (= έως ότου) Τλῆτε, φίλοι, καὶ μείνατ ἐπὶ χρόνον, ὄφρα δαῶμεν (Ομ. Ἱλιὰς 2.299). Ο αρνητικός τελικός σύνδεσμος μὴ προήλθε από το ενδοιαστικό μὴ Ἀπόστιχε, μή τι νοήσῃ Ἥρη (Ομ. Ἱλιὰς ). Τέλος στους 37

3 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ τελικούς συνδέσμους για μεγαλύτερη σαφήνεια συνάπτονται τα μόρια περ και δὴ (= ακριβώς για να). Μάλιστα με το δὴ είναι δυνατόν να ενέχεται και κάποιου είδους ειρωνεία Ἵνα δὴ ἐλεύθερος ᾖς (Πλάτ. Μένων 86d). β) Εκφορά Οι τελικές προτάσεις εκφέρονται με: 1) Υποτακτική βουλητική, όταν η τελική πρόταση δηλώνει την επιθυμία του υποκειμένου για την επίτευξη κάποιου σκοπού. Σε αυτή τη σύνταξη, η τελική πρόταση συνήθως εξαρτάται από ρήματα αρκτικού χρόνου Ἀργύριον αἰτοῦσι, ἵνα ἀγοράσωνται τὰ ἐπιτήδεια (Δημοσθ. Κατὰ Πολυκλέους 55). 2) Υποτακτική του προσδοκωμένου, συνοδευόμενη από το αοριστολογικό ἄν η σύνταξη αυτή απαντά μόνο όταν η τελική πρόταση εισάγεται με τα ὅπως, ὡς (όχι όμως και με το ἵνα) και δηλώνει ότι ο σκοπός είναι προσδοκώμενος υπό προϋπόθεση, η οποία είτε δηλώνεται, είτε εννοείται Ἴσθι πᾶν τὸ δρώμενον, ὅπως ἂν εἰδὼς ἡμῖν ἀγγείλῃς σαφῆ (Σοφ. Ἠλέκτρα 41). 3) Ευκτική του πλαγίου λόγου αντί Υποτακτικής, όταν υπάρχει εξάρτηση από ιστορικό χρόνο. Στη σύνταξη αυτή το περιεχόμενο της τελικής πρότασης μεταφέρεται στο παρελθόν του λέγοντος ή γράφοντος και ο σκοπός παρίσταται αβέβαιος και πιθανός, ως προς την πραγματοποίησή του Μένων δῆλος ἦν ἐπιθυμῶν ἄρχειν, ὅπως πλείω λαμβάνοι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ). Είναι δυνατόν σε μια τελική πρόταση να χρησιμοποιείται Ευκτική του πλαγίου λόγου αντί Υποτακτικής, ακόμη και αν η εξάρτηση γίνεται από αρκτικό χρόνο. Δηλαδή όταν στην πρόταση εξάρτησης ο ενεστώτας είναι ιστορικός, οπότε η τελική πρόταση μόνο φαινομενικά εξαρτάται από αρκτικό χρόνο, ενώ στην πραγματικότητα εξαρτάται από ιστορικό ή όταν χρησιμοποιείται μεν ενεστώτας, αλλά ταυτόχρονα δηλώνεται και πράξη παρελθούσα, οπότε ο σκοπός ανήκει στο παρελθόν Ἀστυάγης καὶ φύλακας συμπέμπει ἐφ ἵππων πρεσβυτέρους, ὅπως ἀπὸ τῶν δυσχωριῶν φυλάττοιεν αὐτὸν (Ξεν. Κύρου Παιδεία 1.4.7) - Ἐκεῖνοι δὲ οἴχονται, ἵνα μὴ δοῖεν δίκην (Λυσ. Ὑπὲρ Πολυστράτου 21). 4) Απλή Ευκτική, χωρίς να προηγείται ιστορικός χρόνος. Αυτό συμβαίνει είτε γιατί υπάρχει έλξη από προηγούμενη Ευκτική, είτε γιατί ο σκοπός δηλώνεται ως μια απλή υποκειμενική και αβέβαιη σκέψη-επιθυμία του ομιλητή Ἴσως δέ που ἤ ἀποσκάπτει τι ἤ ἀποτειχίζει, ὡς ἄπορος εἴη ἡ ὁδὸς (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 2.4.4) Βασιλεὺς περὶ παντὸς ἂν ποιήσαιτο ἡμᾶς ἀπολέσαι, ἵνα καὶ τοῖς ἄλλοις Ἕλλησι φόβος εἴη ἐπὶ βασιλέα μέγαν στρατεύειν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 2.4.2). 5) Αντί Ευκτικής του πλαγίου λόγου διατηρείται η Υποτακτική και μετά από ιστορική εξάρτηση, στις εξής περιπτώσεις: Όταν ο σκοπός κείται στο παρελθόν, αλλά παρίσταται ως μια πράξη που διαρκεί και στο παρόν ή και το μέλλον του λέγοντος. Στη σύνταξη αυτή δίνεται 38

4 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ έμφαση στο σκοπό, αφού αυτός εμφανίζεται ως σκοπός που θετικά προσδοκάται η επίτευξή του στο παρόν ή το μέλλον. Απεναντίας η Ευκτική του πλαγίου λόγου δηλώνει σκοπό αβέβαιο και απλώς δυνατό Ἡρακλῆς ἀγῶνα μὲν σωμάτων ἐποίησεν, φιλοτιμίαν δὲ πλούτου, γνώμης ἐπίδειξιν ἐν τῶ καλλίστῳ τῆς Ἑλλάδος, ἵνα τούτων ἁπάντων ἕνεκα εἰς τὸ αὐτὸ συνέλθωμεν (Λυσ. Ὀλυμπιακὸς 2). Όταν ο ομιλητής παριστά για έμφαση σκοπό του παρελθόντος, όπως τον συνελάμβανε και τον διατύπωνε το δρων πρόσωπο στο παρόν και το μέλλον του. Αυτή η σύνταξη χρησιμοποιείται συχνότατα από ιστορικούς και κυρίως από τον Θουκυδίδη, γιατί έτσι προσδίδεται παραστατικότητα σε γεγονότα του παρελθόντος Ἀβρακόμας τότε προϊὼν τὰ πλοῖα κατέκαυσεν, ἵνα μὴ Κῦρος διαβῇ (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.4.8). Όταν η τελική πρόταση εξαρτάται από αόριστο με σημασία ενεστώτα. Τέτοιου είδους αόριστος είναι: ο γνωμικός και ο αόριστος + τί οὐ, που δηλώνει προτροπή αρκτικού χρόνου Τί οὖν, ἔφην ἐγὼ, οὐ καὶ Πρόδικον καὶ Ἱππίαν ἐκαλέσαμεν καὶ τοὺς μετ αὐτῶν, ἵνα ἐπακούσωσιν ἡμῶν (Πλάτ. Πρωταγόρας 317d). 6) Στις τελικές προτάσεις, οι οποίες εξαρτώνται από ιστορικό χρόνο και συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά, είναι δυνατόν να παρατηρείται εναλλαγή Υποτακτικής και Ευκτικής του πλαγίου λόγου. Στην περίπτωση αυτή με την Υποτακτική δηλώνεται σκοπός θετικά προσδοκώμενος, ενώ με την Ευκτική σκοπός αβέβαιος. Γι αυτό και ο σκοπός που διατυπώνεται με την Υποτακτική θεωρείται ο κύριος, ενώ ο αντίστοιχος με την ευκτική δευτερεύων. Εξάλλου ο σκοπός με την Ευκτική του πλαγίου λόγου είναι συνήθως προτερόχρονος, αφού το περιεχόμενο αυτού του σκοπού μεταφέρεται στο χρόνο του ρήματος εξάρτησης, δηλαδή στο παρελθόν Ἄλλο δέ τι ἐξευρήκασι γενέσθαι, ἵνα μὴ ἀδικοῖεν αὐτὰς μηδ ἐς ἑτέρην πόλιν ἄγωνται (Ηροδ. Ἱστορίαι 1.196). 7) Αντί Υποτακτικής χρησιμοποιείται Οριστική μέλλοντα με το ὅπως και ὡς (σπάνια με το ἵνα) Οἱ σύμμαχοι οὐδὲ δι ἓν ἄλλο τρέφονται, ἢ ὅπως μαχοῦνται ὑπὲρ τῶν τρεφόντων (Ξεν. Κύρου Παιδεία ). 8) Εναλλαγή Υποτακτικής και Οριστικής μέλλοντα σε τελικές προτάσεις εξαρτώμενες από το ίδιο ρήμα και συνδεόμενες παρατακτικά, παρατηρείται εναλλαγή της Υποτακτικής με τον μέλλοντα της Οριστικής, λόγω της στενής σημασιολογικής τους σχέσης. Στους δύο όμως τύπους υπάρχει η εξής διαφορά: ο μέλλοντας δηλώνει ότι ο σκοπός πράγματι θα επιτευχθεί, ενώ η Υποτακτική δηλώνει σκοπό θετικά προσδοκώμενο, αλλά όχι και απόλυτα βέβαιο Ὅπως οἱ κακοὶ χωρὶς οἵ τ ἀγαθοὶ ταῖς ὁμοίαις ἑκάτεροι ξυλλήξονται καὶ μή τις αὐτοῖς ἔχθρα διὰ ταῦτα γίγνηται (Πλάτ. Τίμαιος 18e). 9) Δυνητική Ευκτική, που δηλώνει ότι η επίτευξη σκοπού είναι δυνατή στο παρόνμέλλον υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Η δυνητική Ευκτική είναι απόδοση υπόθεσης, που υπάρχει στην πρόταση ή εννοείται. Η σύνταξη αυτή είναι εννοιολογικά παρεμφερής με τη σύνταξη της τελικής πρότασης που εκφέρεται με Υποτακτική και εισάγεται με τα ὅπως, ὡς + αοριστολογικό ἂν Τὰς πρῴρας κατεβύρσωσαν, ὅπως ἂν ἀπολισθάνοι καὶ μὴ ἔχοι ἀντιλαβὴν ἡ χεὶρ ἐπιβαλλομένη (Θουκ. Ἱστορία 6.65). 39

5 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ 10) Οι τελικοί σύνδεσμοι ἵνα και ὡς (σπάνια ο ὅπως) συντάσσονται με Οριστική ιστορικού χρόνου (κυρίως παρατατικού ή αορίστου), όταν δηλώνουν σκοπό που δεν πραγματοποιήθηκε ή δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Στη σύνταξη αυτή και η κύρια πρόταση εξάρτησης εκφράζει το μη πραγματικό ή ευχή ανεκπλήρωτη Ἐβουλόμην δ ἂν καὶ Σίμωνα τὴν αὐτὴν γνώμην ἐμοὶ ἔχειν, ἵν άμφοτέρων ἡμῶν ἀκούσαντες τἀληθῆ ῥᾳδίως ἔγνωτε τὰ δίκαια (Λυσ. Πρὸς Σίμωνα ἀπολογία 21). Οι πιο συνηθισμένοι τρόποι με τους οποίους εκφέρεται το μη πραγματικό της κύριας πρότασης είναι: με απρόσωπα ρήματα ή εκφράσεις που δηλώνουν το πρέπον στο παρελθόν (ἔδει, χρῆν-ἐχρῆν, προσῆκεν, ἄξιον ἦν κ.ά.), με τελικό απαρέμφατο και με δυνητική Οριστική. Συνήθεις τρόποι εκφοράς ευχής ανεκπλήρωτης είναι οι εξής: με το ευχετικό μόριο εἴθε + Οριστική ιστορικού χρόνου (συνήθως παρατατικού ή αορίστου), με το ευχετικό μόριο εἰ γὰρ + Οριστική ιστορικού χρόνου (συνήθως παρατατικού ή αορίστου), με τον αόριστο (ὡς) ὤφελον + απαρέμφατο ενεστώτα ή αορίστου, με το εἴθε ὤφελον + απαρέμφατο ενεστώτα ή αορίστου, με το εἰ γὰρ ὤφελον + απαρέμφατο ενεστώτα ή αορίστου, με την ερώτηση που εκφράζεται με το οὐ + ιστορικό χρόνο (συνήθως αόριστο). 11) Οι προτάσεις που εξαρτώνται από ρήματα ενέργειας, σκέψης, φροντίδας (ὁρῶ, σκοπῶ, φροντίζω, ἐπιμελοῦμαι, βουλεύομαι, μέλει μοι, μηχανῶμαι, παρασκευάζομαι, προθυμοῦμαι, μελετῶ, πρόνοιαν ἔχω, σπουδάζω κ.ά.) εισάγονται με τα ὅπως, ὡς και εκφέρονται με Οριστική μέλλοντα, σπάνια με Υποτακτική αορίστου ή με Ευκτική του πλαγίου λόγου (όταν εξαρτώνται από ρήμα ιστορικού χρόνου), είναι προτάσεις πολλαπλής σημασίας: δηλώνουν και σκοπό και απορία και φόβο. Για το λόγο αυτό είναι δύσκολη η διάκριση και ο χαρακτηρισμός τους (αν δηλαδή είναι πλάγιες ερωτηματικές τροπικές, τελικές ή ενδοιαστικές) Οἱ Περσικοὶ νόμοι ἐπιμέλονται ὅπως μὴ τοιοῦτοι ἔσονται οἱ πολῖται (Ξεν. Κύρου Παιδεία 1.2.3) (πλάγια ερωτηματική - τροπική) - Ὁρᾶτε ὅπως μὴ αἴσχιον καὶ ἀπορώτερον τῇ Πελοποννήσῳ πράξομεν (Θουκ.Ἱστορία 1.82) (ενδοιαστική) Σεύθης κελεύει Ξενοφῶντα συμπροθυμεῖσθαι ὅπως διαβῇ τὸ στράτευμα (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 7.1.5) (τελική). Όμως από το νόημα και από τα παραπάνω παραδείγματα διαπιστώνεται ότι στις προτάσεις αυτού του είδους κυριαρχεί ο σκοπός, οπότε σωστό είναι να χαρακτηρίζονται τελικές, οι οποίες μάλιστα είναι στενά συνδεδεμένες με το ρήμα εξάρτησης και γι αυτό χαρακτηρίζονται ουσιαστικές, συμπληρωματικές ή αντικειμενικές τελικές (ωστόσο πρβλ. τη θεωρία για τις πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις). Συνήθως ως τελικές χαρακτηρίζονται οι εκφερόμενες με υποτακτική (+ ἄν) και οι εξαρτώμενες από ρήματα κελευστικά. Με τα τελευταία οι τελικές προτάσεις έχουν θέση αντικειμένου και υποκαθιστούν το τελικό απαρέμφατο Προεῖπεν ὡς μηδεὶς κινήσοιτο ἐκ τῆς τάξεως μηδὲ ἀνάξοιτο (Ξεν. Ἑλληνικὰ ). γ) Συντακτική λειτουργία 1) Οι τελικές προτάσεις εξαρτώνται από ευρύ φάσμα ρημάτων που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη σκόπιμη ενέργεια (κίνηση, προσπάθεια, προετοιμασία, σκοπό, 40

6 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ προτροπή, προσταγή, παραγγελία, μέριμνα, σκέψη κ.ά.) και χρησιμεύουν ως επιρρηματικός προσδιορισμός του τελικού αιτίου (σκοπού) στο ρήμα από το οποίο εξαρτώνται Καὶ ἐπίτηδές σε οὐκ ἤγειρον, ἵνα ὡς ἥδιστα διάγῃς (Πλάτ. Κρίτων 43b). 2) Οι τελικές προτάσεις τίθενται και ως επεξήγηση προηγούμενου εμπρόθετου τελικού αιτίου (ἕνεκα τούτου, πρὸς τοῦτο, πρὸς ταῦτα, διὰ τοῦτο) Τῶνδε δὲ εἵνεκεν ἀνῆγον τὰς ναῦς, ἵνα δὴ τοῖς Ἕλλησι μηδὲ φυγεῖν ἐξῇ (Ηροδ. Ἱστορίαι 8.76). 3) Οι λεγόμενες τελικές αντικειμενικές ή συμπληρωματικές προτάσεις συντάσσονται με ρήματα σημαντικά φροντίδας, σκέψης, ενέργειας, με τα οποία είναι στενά συνδεδεμένες. Ειδικά όταν εξαρτώνται από ρήματα κελευστικά, έχουν θέση αντικειμένου Τοῖς ἄρχουσι παραγγέλλει ὁ θεὸς ὅπως μηδενὸς οὕτω φύλακες ἀγαθοὶ ἔσονται (Πλάτ. Πολιτεία 415b). 4) Σε ορισμένες περιπτώσεις στις τελικές προτάσεις παρατηρούνται φαινόμενα έλλειψης μερικές φορές υπάρχει τελική πρόταση χωρίς να διατυπώνεται στο λόγο η πρόταση εξάρτησης τότε εννοείται η φράση λέγω τοῦτο, λέγω ταῦτα, φημί, φαμὲν ταῦτα Ἔτι τοίνυν (ενν. λέγω δὲ τοῦτο), ἵνα μνησθῶμεν καὶ περὶ τῶν βαρβάρων, εἰς τοσαύτην ἦλθε μεταβολὴν, ὥσθ ἁπάσης τῆς Ἀσίας γενέσθαι δεσπότης (Ισοκρ. Φίλιππος 66). Τέλος στις στερεότυπες φράσεις ἵνα τί;;, ὡς τί;; παραλείπεται το ρήμα της τελικής πρότασης (κατά κανόνα το γένηται) και η πρόταση εμφανίζεται ως συντασσόμενη με Οριστική Ὦ θαυμάσιε Μέλητε, ἵνα τί ταῦτα λέγεις;; (Πλάτ. Ἀπολογία 26d). δ) Ισοδύναμες συντακτικές μορφές Οι τελικές προτάσεις ισοδυναμούν συντακτικά με: 1) αναφορικο-τελικές μετοχές, που εκφέρονται με οριστική μέλλοντα, 2) τελική μετοχή χρόνου μέλλοντα, 3) αναφορικο-τελική μετοχή, 4) απαρέμφατο του σκοπού και έναρθρο απαρέμφατο του σκοπού σε γενική, 5) επιρρηματικό κατηγορούμενο του σκοπού, 6) εμπρόθετο προσδιορισμό του τελικού αιτίου, 7) συμπερασματικές απαρεμφατικές προτάσεις, που δηλώνουν επιδιωκόμενο σκοπό. ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Αντωνυμίες λέγονται οι κλιτές λέξεις που χρησιμοποιούνται στο λόγο κυρίως στη θέση ονομάτων (ουσιαστικών ή επιθέτων) ῥώμη μετὰ μὲν φρονήσεως ὠφέλησεν, ἄνευ δὲ ταύτης (δηλ. τῆς φρονήσεως) ἔβλαψε. Οι αντωνυμίες είναι εννέα ειδών: 1) προσωπικές, 2) δεικτικές, 3) οριστικές ή επαναληπτικές, 4) κτητικές, 5) αυτοπαθητικές, 6) αλληλοπαθητικές, 7) ερωτηματικές, 8) αόριστες, 9) αναφορικές. 41

7 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ 1) Προσωπικές αντωνυμίες Προσωπικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου (ἐγὼ, σύ, αὐτὸς - ἐκεῖνος). Κλίνονται ως εξής: α' πρόσωπο β' πρόσωπο γ' πρόσωπο Ονομαστική ἐγὼ σὺ Γενική ἐμοῦ, μου σοῦ, σου (οὗ) Δοτική ἐμοί, μοι σοί, σοι οἷ, οἱ Αιτιατική ἐμέ με σέ, σε (ἕ) Ονομαστική ἡμεῖς ὑμεῖς (σφεῖς) Γενική ἡμῶν ὑμῶν (σφῶν) Δοτική ἡμῖν ὑμῖν σφίσι(ν) Αιτιατική ἡμᾶς ὑμᾶς (σφᾶς) Δυϊκός αριθμός: α πρόσωπο ονομ., αιτ., κλ. νὼ γεν., δοτ. νῷν β πρόσωπο ονομ., αιτ., κλ. σφὼ γεν., δοτ. σφῷν Οι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών μοῦ, μοί, μὲ σοῦ, σοί, σὲ οὗ, οἷ, ἓ είναι εγκλιτικοί. Οι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών, όταν χρειάζεται να δηλωθεί έμφαση, παίρνουν στο τέλος το εγκλιτικό μόριο γε (= βέβαια, τουλάχιστον) και τονίζονται ως εξής: ἔγωγε, ἐμοῦγε, ἔμοιγε, ἐμέγε - ἡμεῖσγε κτλ. σύγε, σοῦγε κτλ. 2) Δεικτικές αντωνυμίες Δεικτικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν δείξιμο (αισθητό ή νοητό). Είναι οι ακόλουθες: α) οὗτος, αὕτη, τοῦτο β) ἐκεῖνος, ἐκείνη, ἐκεῖνο γ) ὅδε, ἥδε, τόδε (= αυτός, ή, ό εδώ) δ) τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε, ή τοιοῦτος, τοιαύτη, τοιοῦτο(ν) (= τέτοιος) ε) τοσόσδε, τοσήδε, τοσόνδε, ή τοσοῦτος, τοσαύτη, τοσοῦτο(ν) (= τόσος) στ) τηλικόσδε, τηλικήδε, τηλικόνδε, ή τηλικοῦτος, τηλικαύτη, τηλικοῦτο(ν) (= τόσο μεγάλος) 42

8 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ α) Η αντωνυμία οὖτος, αὕτη, τοῦτο κλίνεται ως εξής: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική οὗτος αὕτη τοῦτο Γενική τούτου ταύτης τούτου Δοτική τούτῳ ταύτῃ τούτῳ Αιτιατική τοῦτον ταύτην τοῦτο Κλητική οὗτος αὕτη - Ονομαστική οὗτοι αὗται ταῦτα Γενική τούτων τούτων τούτων Δοτική τούτοις ταύταις τούτοις Αιτιατική τούτους ταύτας ταῦτα Δυϊκός αριθμός Και για τα 3 γένη ονομ., αιτ., κλ. γεν., δοτ. τούτω τούτοιν β) Η αντωνυμία ἐκεῖνος, ἐκείνη, ἐκεῖνο κλίνεται σαν το τρικατάληκτο επίθετο της β κλίσης σε ος, -η, -ον, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο. γ) Η αντωνυμία ὅδε, ἥδε, τόδε σχηματίστηκε από το άρθρο ὁ, ἡ, τὸ (που αρχικά είχε δεικτική σημασία) μαζί με το εγκλιτικό μόριο δὲ στο τέλος του. Κλίνεται όπως το άρθρο με το εγκλιτικό μόριο δέ. αρσενικό θηλυκό Ουδέτερο Ονομαστική ὅδε ἥδε τόδε Γενική τοῦδε τῆσδε τοῦδε Δοτική τῷδε τῇδε τῷδε Αιτιατική τόνδε τήνδε τόδε Ονομαστική οἵδε αἵδε τάδε 43

9 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ Γενική τῶνδε τῶνδε τῶνδε Δοτική τοῖσδε ταῖσδε τοῖσδε Αιτιατική τούσδε τάσδε τάδε Δυϊκός αριθμός Και για τα 3 γένη ονομ., αιτ., κλ. γεν., δοτ. τώδε τοῖνδε δ) Οι αντωνυμίες τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε τοσόσδε, τοσήδε, τοσόνδε και τηλικόσδε, τηλικήδε, τηλικόνδε κλίνονται μόνο κατά το πρώτο μέρος τους, με το μόριο δὲ αμετάβλητο: τοιόσδε, τιάδε, τοιόνδε, τοιοῦδε, τοιᾶσδε, τοιοῦδε τοιῷδε, τοιᾷδε, τοιῷδε κτλ. τοιοίδε, τοιαίδε, τοιάδε τοιῶνδε τοιοῖσδε, τοιαῖσδε, τοιοῖσδε κτλ. ε) Οι αντωνυμίες τοιοῦτος, τοσοῦτος, τηλικοῦτος κλίνονται ως εξής: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική τοιοῦτος τοιαύτη τοιοῦτο Γενική τοιούτου τοιαύτης τοιούτου Δοτική τοιούτῳ τοιαύτῃ τοιούτῳ Αιτιατική τοιοῦτον τοιαύτην τοιοῦτο Ονομαστική τοιοῦτοι τοιαῦται τοιαῦτα Γενική τοιούτων τοιούτων τοιούτων Δοτική τοιούτοις τοιαύταις τοιούτοις Αιτιατική τοιούτους τοιαύτας τοιαῦτα Δυϊκός αριθμός Και για τα 3 γένη ονομ., αιτ., κλ. γεν., δοτ. τοιούτω τοιούτοιν Οι δεικτικές αντωνυμίες παίρνουν πολλές φορές στο τέλος ένα -ι (δεικτικό), για να δηλωθεί πιο έντονα η δεικτική τους σημασία. Ο τόνος τότε κατεβαίνει στο δεικτικό ι και, αν πριν απ αυτό υπάρχει βραχύχρονο φωνήεν, αυτό αποβάλλεται: οὑτοσί, τουτουὶ κτλ. αὑτηί, ταυτησί κτλ. τουτί, ταυτί, ὁδὶ κτλ. 44

10 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ 3) Οριστική ή επαναληπτική αντωνυμία Η αντωνυμία αὐτός, αὐτή, αὐτὸ στην αρχαία ελληνική είναι οριστική ή επαναληπτική: α) Οριστική είναι η αντωνυμία αὐτὸς (σε όλες τις πτώσεις) όταν χρησιμεύει για να ορίσει κάτι (δηλ. να το ξεχωρίσει από άλλα) τὴν στρατείαν αὐτὸς Ξέρξης ἤγαγε (= μόνος του ο Ξέρξης, αυτός ο ίδιος και όχι άλλος). β) Επαναληπτική είναι η αντωνυμία αὐτὸς (μόνο στις πλάγιες πτώσεις) όταν χρησιμεύει για να επαναλάβει κάτι που γι αυτό έγινε λόγος πρωτύτερα. Με τέτοια σημασία η αντωνυμία αὐτὸς στις πλάγιες πτώσεις χρησιμοποιείται στη θέση της προσωπικής αντωνυμίας του γ προσώπου βασιλεὺς καὶ οἱ μετ αὐτοῦ (δηλ. του βασιλιά). Η αντωνυμία αὐτὸς κλίνεται σαν τρικατάληκτο επίθετο της β κλίσης σε ος, -η, - ον, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο του ενικού. Όταν δε εκφέρεται μαζί με το άρθρο, σημαίνει ταυτότητα (ὁ αὐτὸς = ο ίδιος). Οι τύποι που άρθρου που λήγουν σε φωνήεν συνήθως παθαίνουν κράση με τους τύπους της αντωνυμίας αὐτὸς και τότε η ονομαστική και η αιτιατική του ουδετέρου μπορεί να πάρει το τελικό ν: (ὁ αὐτὸς) αὑτὸς, (ἡ αὐτὴ) αὑτὴ, (τὸ αὐτὸ) ταὐτὸ και ταὐτὸν. 4) Κτητικές αντωνυμίες Κτητικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν σε ποιον ανήκει κάτι, δηλαδή ορίζουν τον κτήτορα. Οι κτητικές αντωνυμίες έχουν τρία πρόσωπα, όπως και οι προσωπικές, και σχηματίζονται από τα θέματα των αντίστοιχων προσωπικών αντωνυμιών: Α Για έναν κτήτορα α' πρόσωπο: ἐμός, ἐμή, ἐμὸν (= δικός μου, δική μου, δικό μου) β' πρόσωπο: σός, σή, σὸν (= δικός σου, δική σου, δικό σου) γ' πρόσωπο: ἑός, ἑή, ἑὸν (= δικός του, δική του, δικό του) Β Για πολλούς κτήτορες α' πρόσωπο: ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον (= δικός μας, δική μας, δικό μας) β' πρόσωπο: ὑμέτερος, ὑμετέρα, ὑμέτερον (= δικός σας, δική σας, δικό σας) γ' πρόσωπο: σφέτερος, σφετέρα, σφέτερον (= δικός τους, δική τους, δικό τους) Οι κτητικές αντωνυμίες κλίνονται σαν τρικατάληκτα επίθετα της β κλίσης σε ος, -η, -ον και ος, -α, -ον: ἐμός, ἐμή, ἐμὸν (όπως σοφός, σοφή, σοφόν) - ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον (όπως δίκαιος, δικαία, δίκαιον). 5) Αυτοπαθητικές αντωνυμίες Αυτοπαθητικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν ότι το ίδιο υποκείμενο ενεργεί και συγχρόνως παθαίνει ἐγὼ τιμῶ ἐμαυτὸν (= εγώ τιμώ τον εαυτό μου), γνῶθι 45

11 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ σαυτόν (= γνώρισε τον εαυτό σου), οὗτος ἐπιμελεῖται ἑαυτοῦ (= αυτός φροντίζει για τον εαυτό του). Οι αυτοπαθητικές αντωνυμίες εξαιτίας της σημασίας τους δε συνηθίζονται στην ονομαστική, παρά μόνο στις πλάγιες πτώσεις. Οι αντωνυμίες αυτές έχουν τρία πρόσωπα και κλίνονται ως εξής: α πρόσωπο αρσενικό θηλυκό Γενική ἐμαυτοῦ ἐμαυτῆς Δοτική ἐμαυτῷ ἐμαυτῇ Αιτιατική ἐμαυτὸν ἐμαυτὴν Γενική ἡμῶν αὐτῶν ἡμῶν αὐτῶν Δοτική ἡμῖν αὐτοῖς ἡμῖν αὐταῖς Αιτιατική ἡμᾶς αὐτοὺς ἡμᾶς αὐτὰς β πρόσωπο αρσενικό θηλυκό Γενική σεαυτοῦ / σαυτοῦ σεαυτῆς / σαυτῆς Δοτική σεαυτῷ / σαυτῷ σεαυτῇ / σαυτῇ Αιτιατική σεαυτὸν / σαυτὸν σεαυτὴν / σαυτὴν Γενική ὑμῶν αὐτῶν ὑμῶν αὐτῶν Δοτική ὑμῖν αὐτοῖς ὑμῖν αὐταῖς Αιτιατική ὑμᾶς αὐτοὺς ὑμᾶς αὐτὰς γ πρόσωπο αρσενικό Θηλυκό Γενική ἑαυτοῦ / αὑτοῦ ἑαυτῆς / αὑτῆς Δοτική ἑαυτῷ / αὑτῷ ἑαυτῇ / αὑτῇ Αιτιατική ἑαυτὸν / αὑτὸν ἑαυτὴν / αὑτὴν Γενική ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν / αὑτῶν ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν / αὑτῶν Δοτική ἑαυτοῖς ή σφίσιν αὐτοῖς / αὑτοῖς ἑαυταῖς ή σφίσιν αὐταῖς / αὑταῖς Αιτιατική ἑαυτοὺς ή σφᾶς αὐτοὺς / αὑτοὺς ἑαυτἀς ή σφᾶς αὐτὰς / αὑτὰς 46

12 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ Στο ουδέτερο γένος το α και β πρόσωπο της αυτοπαθητικής αντωνυμίας δεν έχουν ιδιαίτερους τύπους το γ πρόσωπο έχει μόνο αιτιατική ενικού (ἑαυτό) και αιτιατική πληθυντικού (ἑαυτά). Οι τύποι σεαυτοῦ, σεαυτῆς κτλ. και ἑαυτοῦ, ἑαυτῆς κτλ. βρίσκονται και συνηρημένοι: σαυτοῦ, σαυτῆς κτλ. και αὑτοῦ, αὑτῆς κτλ. Οι αυτοπαθητικές αντωνυμίες απαρτίζονται από τις πλάγιες πτώσεις των προσωπικών αντωνυμιών και της αντωνυμίας αὐτὸς, όπως φαίνεται καθαρά στον πληθυντικό αριθμό (ἡμῶν αὐτῶν, ἡμῖν αὐτοῖς, ἡμᾶς αὐτοὺς κτλ.). Αρχικά από τη συνεκφορά της αιτιατικής του ενικού της προσωπικής αντωνυμίας (ἐμέ, σέ, ἕ) και της αντωνυμίας αὐτὸς σχηματίστηκαν οι μονολεκτικοί τύποι (ἐμέ αὐτὸν) ἐμαυτόν, (σὲ αὐτόν) σεαυτὸν ή σαυτόν, (ἕ αὐτόν) ἑαυτὸν ή αὑτόν, και από αυτούς έπειτα οι άλλοι μονολεκτικοί τύποι των αυτοπαθητικών αντωνυμιών. 6) Αλληλοπαθητική αντωνυμία Αλληλοπαθητική λέγεται η αντωνυμία που φανερώνει ότι δύο ή περισσότερα πρόσωπα ενεργούν και παθαίνουν αμοιβαίως: οὗτοι ἠδίκουν ἀλλήλους (= ο ένας αδικούσε τον άλλον, δηλαδή ο καθένας αδικούσε τους άλλους και συγχρόνως τον αδικούσαν οι άλλοι). Η αλληλοπαθητική αντωνυμία, επειδή είναι λέξη που φανερώνει δύο ή περισσότερα πρόσωπα, έχει μόνο δυϊκό και πληθυντικό. Δε συνηθίζεται στην ονομαστική αλλά μόνο στις πλάγιες πτώσεις. Έχει τρία γένη και κλίνεται όπως τα επίθετα της β' κλίσης: Δυϊκός (και για τα τρία γένη) Γενική ἀλλήλοιν ἀλλήλων ἀλλήλων ἀλλήλων Δοτική ἀλλήλοιν ἀλλήλοις ἀλλήλαις ἀλλήλοις Αιτιατική ἀλλήλω ἀλλήλους ἀλλήλας ἄλληλα 7) Ερωτηματικές αντωνυμίες Ερωτηματικές λέγονται οι αντωνυμίες που εισάγουν ερωτήσεις. Ερωτηματικές αντωνυμίες είναι οι εξής: α) τίς, τίς, τί (= ποιος;;) β) πότερος, ποτέρα, πότερον (= ποιος από τους δύο;;) γ) πόσος, πόση, πόσον δ) ποῖος, ποία, ποῖον (= τι λογής;;) ε) πηλίκος, πηλίκη, πηλίκον (πόσο μεγάλος;; ή ποιας ηλικίας;;) στ) ποδαπός, ποδαπή, ποδαπὸν (= από ποιον τόπο;;) ζ) πόστος, πόστη, πόστον (= τι θέση έχει σε μια αριθμητική σειρά;;) η) ποσταῖος, ποσταία, ποσταῖον (= σε πόσες μέρες;;) Εκτός από την αντωνυμία τίς, τί, όλες οι άλλες ερωτηματικές αντωνυμίες κλίνονται όπως τα τρικατάληκτα επίθετα της β κλίσης σε ος, -η, -ον ή ος, -α, -ον. Η 47

13 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί είναι δικατάληκτη με τρία γένη και κλίνεται κατά τη γ κλίση: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική τίς τίς τί Γενική τίνος ή τοῦ τίνος ή τοῦ τίνος ή τοῦ Δοτική τίνι ή τῷ τίνι ή τῷ τίνι ή τῷ Αιτιατική τίνα τίνα τί Ονομαστική τίνες τίνες τίνα Γενική τίνων τίνων τίνων Δοτική τίσι(ν) τίσι(ν) τίσι(ν) Αιτιατική τίνας τίνας τίνα 8) Αόριστες αντωνυμίες Αόριστες λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν κάτι αόριστο, που δεν μπορεί κανείς ή δε θέλει να το ονομάσει. Αόριστες αντωνυμίες είναι κυρίως οι ακόλουθες τρεις: α) τίς, τίς, τὶ (= κάποιος) β) ὁ δεῖνα, ἡ δεῖνα, τὸ δεῖνα γ) ἔνιοι, ἔνιαι, ἔνια (= μερικοί) α) Η αντωνυμία τίς, τὶ είναι δικατάληκτη με τρία γένη και κλίνεται κατά τη γ κλίση: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική τὶς τὶς τὶ Γενική τινὸς ή του τινὸς ή του τινὸς ή του Δοτική τινὶ ή τῳ τινὶ ή τῳ τινὶ ή τῳ Αιτιατική τινὰ τινὰ τὶ Ονομαστική τινὲς τινὲς τινὰ ή ἄττα Γενική τινῶν τινῶν τινῶν Δοτική τισί(ν) τισί(ν) τισί(ν) 48

14 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ Αιτιατική τινὰς τινὰς τινὰ ή ἄττα Δυϊκός αριθμός ονομ., αιτ., κλ. τινὲ και για τα 3 γένη γεν., δοτ. τινοῖν β) Η αντωνυμία δεῖνα στην αρχαία ελληνική ή μένει άκλιτη ή κλίνεται κατά τη γ κλίση: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική δεῖνα δεῖνα δεῖνα Γενική δεῖνος δεῖνος δεῖνος Δοτική δεῖνι δεῖνι δεῖνι Αιτιατική δεῖνα δεῖνα δεῖνα Ονομαστική δεῖνες δεῖνες Γενική δείνων δείνων Δοτική δεῖσι δεῖσι Αιτιατική δεῖνας δεῖνας γ) Η αντωνυμία ἔνιοι, ἔνιαι, ἔνια βρίσκεται μόνο στον πληθυντικό αριθμό και κλίνεται σαν τρικατάληκτο επίθετο της β κλίσης. Στις αόριστες αντωνυμίες ανήκουν και τα ακόλουθα επίθετα που λέγονται και επιμεριστικές αντωνυμίες, γιατί σημαίνουν επιμερισμό από ένα σύνολο δύο ή περισσότερων ουσιαστικών: α) πᾶς, πᾶσα, πᾶν (= καθένας χωρίς καμιά εξαίρεση μ' αυτή τη σημασία ο πληθ. πάντες = όλοι) β) ἕκαστος, ἑκάστη, ἕκαστον (= καθένας) γ) ἄλλος, ἄλλη, ἄλλο δ) οὐδείς, ουδεμία, οὐδὲν - μηδείς, μηδεμία, μηδὲν (= κανείς) ε) ἀμφότεροι, ἀμφότεραι, ἀμφότερα (= και οι δυο μαζί) στ) ἑκάτερος, ἑκατέρα, ἑκάτερον (= καθένας από τους δύο) ζ) ἕτερος, ἑτέρα, ἕτερον (= άλλος λέγεται για δύο ουσιαστικά) η) οὐδέτερος, οὐδετέρα, οὐδέτερον - μηδέτερος, μηδετέρα, μηδέτερον (= ούτε ο ένας ούτε ο άλλος) θ) ποσός, ποσή, ποσὸν (= κάμποσος) ι) ποιός, ποιά, ποιὸν (= κάποιας λογής) ια) ἀλλοδαπός, ἀλλοδαπή, ἀλλοδαπὸν (= από άλλο τόπο) 49

15 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ Από τις επιμεριστικές αντωνυμίες: α) Η αντωνυμία πᾶς, πᾶσα, πᾶν χρησιμεύει και ως επίθετο (= όλος, ολόκληρος). β) Οι αντωνυμίες οὐδεὶς και μηδεὶς κλίνονται όπως το αριθμητικό εἷς, μία, ἕν, αλλά στο αρσενικό γένος έχουν και πληθυντικό αριθμό οὐδένες, μηδένες (= κανείς, χωρίς εξαίρεση) αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική οὐδεὶς οὐδεμία οὐδὲν Γενική οὐδενὸς οὐδεμιᾶς οὐδενὸς Δοτική οὐδενὶ οὐδεμιᾷ οὐδενὶ Αιτιατική οὐδένα οὐδεμίαν οὐδὲν Ονομαστική οὐδένες - - Γενική οὐδένων - - Δοτική οὐδέσι(ν) - - Αιτιατική οὐδένας - - γ) Η αντωνυμία ἄλλος, ἄλλη, ἄλλο κλίνεται ως τρικατάληκτο επίθετο της β κλίσης σε ος, -η, -ον, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο. δ) Η αντωνυμία ἀμφότεροι, ἀμφότεραι, ἀμφότερα κλίνεται κανονικά στον πληθυντικό αριθμό ως τρικατάληκτο επίθετο της β κλίσης. ε) Οι λοιπές αντωνυμίες ἕκαστος, ἑκάτερος, ἕτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ποσός, ποιός, ἀλλοδαπὸς κλίνονται ως τρικατάληκτα επίθετα σε ος, -η, -ον ή ος, -α, -ον. 9) Αναφορικές αντωνυμίες Αναφορικές λέγονται οι αντωνυμίες με τις οποίες κανονικά μια ολόκληρη πρόταση αναφέρεται σε λέξη άλλης πρότασης ή στο όλο νόημά της. Αναφορικές αντωνυμίες είναι οι εξής: α) ὅς, ἥ, ὃ (= ο οποίος, αυτός που) β) ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ (= αυτός ακριβώς που) γ) ὅστις, ἥτις, ὅ,τι (= όποιος) δ) ὁπότερος, ὁποτέρα, ὁπότερον (= όποιος από τους δύο) ε) ὅσος, ὅση, ὅσον στ) ὁπόσος, ὁπόση, ὁπόσον (= όσος) ζ) οἷος, οἵα, οἷον (= τέτοιος που) 50

16 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ η) ὁποῖος, ὁποία, ὁποῖον (χωρίς άρθρο = όποιας λογής) θ) ἡλίκος, ἡλίκη, ἡλίκον (= όσο μεγάλος) ι) ὁπηλίκος, ὁπηλίκη, ὁπηλίκον (= όσο μεγάλος) ια) ὁποδαπός, ὁποδαπή, ὁποδαπὸν (= από ποιον τόπο σε πλάγια ερώτηση) Όλες οι αναφορικές αντωνυμίες αρχίζουν από φωνήεν που παίρνει δασεία. α) Οι αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅσπερ και ὅστις κλίνονται ως εξής: αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική ὃς ἣ ὃ Γενική οὗ ἧς οὗ Δοτική ᾧ ᾗ ᾧ Αιτιατική ὃν ἣν ὃ Ονομαστική οἳ αἳ ἃ Γενική ὧν ὧν ὧν Δοτική οἷς αἷς οἷς Αιτιατική οὓς ἃς ἃ Δυϊκός αριθμός Ονομαστική ὣ ὣ (ἅ) ὣ Γενική οἷν οἷν (αἷν) οἷν Δοτική οἷν οἷν (αἷν) οἷν Αιτιατική ὣ ὣ (ἅ) ὣ αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική ὅσπερ ἥπερ ὅπερ Γενική οὗπερ ἧσπερ οὗπερ Δοτική ᾧπερ ᾗπερ ᾧπερ Αιτιατική ὅνπερ ἥνπερ ὅπερ Ονομαστική οἵπερ αἵπερ ἅπερ Γενική ὧνπερ ὧνπερ ὧνπερ 51

17 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ Δοτική οἷσπερ αἷσπερ οἷσπερ Αιτιατική οὕσπερ ἅσπερ ἅπερ Δυϊκ. ονομ., αιτ. ὥπερ ὥπερ (ἅπερ) ὥπερ αριθμ. γεν., δοτ. οἷνπερ οἷνπερ (αἷνπερ) οἷνπερ αρσενικό θηλυκό ουδέτερο Ονομαστική ὅστις ἥτις ὅ,τι Γενική οὗτινος και ὅτου ἧστινος οὗτινος και ὅτου Δοτική ᾧτινι και ὅτῳ ᾗτινι ᾧτινι και ὅτῳ Αιτιατική ὅντινα ἥντινα ὅ,τι Ονομαστική οἵτινες αἵτινες ἅτινα ή ἅττα Γενική ὧντινων ὧντινων ὧντινων Δοτική οἷστισι(ν) αἷστισι(ν) οἷστισι(ν) Αιτιατική οὕστινας ἅστινας ἅτινα ή ἅττα Δυϊκός αριθμός Ονομ., αιτ. ὥτινε ὥτινε (ἅτινε) ὥτινε Γεν., δοτ. οἷντινοιν οἷντινοιν (αἷντινοιν) οἷντινοιν Η αντωνυμία ὅς, ἥ, ὃ κλίνεται όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα σε ός, -ή, -όν, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο. Η αντωνυμία ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ σχηματίζεται από την αναφορική αντωνυμία ὅς, ἥ, ὃ και το εγκλιτικό μόριο πὲρ (= ακριβώς) και κλίνεται μόνο κατά το πρώτο μέρος της. Η αντωνυμία ὅστις, ἥτις, ὅ, τι σχηματίζεται από την αναφορική ὅς, ἥ, ὃ και την αόριστη τίς, τί. Σε όλες τις πτώσεις κλίνονται και τα δύο μέρη, αλλά με έγκλιση του τόνου. Διαφορά παρουσιάζουν οι τύποι ὅτου, ὅτῳ και ο τύπος ἅττα. β) Οι άλλες αναφορικές αντωνυμίες κλίνονται σαν τρικατάληκτα επίθετα της β κλίσης: ὅσος, -η, -ον οἷος, οἵα, οἷον κτλ. Δ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ α) Στο κείμενο του Αισχίνη που παραθέσαμε το ἂν δεν εισάγει δευτερεύουσα πρόταση, αλλά συνοδεύει το απαρέμφατο ὁμολογῆσαι. Το δυνητικό απαρέμφατο ισοδυναμεί με δυνητική Οριστική και μεταφράζεται στη Νέα Ελληνική: «θα» + παρατατικός. 52

18 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ β) Το δεῖν είναι απαρέμφατο του απροσώπου ρήματος δεῖ, οπότε στην περίπτωση αυτή έχουμε κανονικά απρόσωπη σύνταξη. γ) Στις φράσεις πρῶτον μέν, δεύτερον δ, τὰ μὲν - δὲ δεν δηλώνουν αντίθεση, αλλά απλή απαρίθμηση. δ) Το τὸ ἀναγκαιότατον λειτουργεί ως προεξαγγελτική παράθεση, καθώς χαρακτηρίζει το περιεχόμενο ολόκληρης της πρότασης (= το πιο αναγκαίο από όλα όσα απαρίθμησε ο συγγραφέας είναι ). Συνήθεις προεξαγγελτικές παραθέσεις είναι το ουδέτερο ουσιαστικοποιημένων επιθέτων, μετοχών και λεκτικών συνόλων: τὸ τελευταῖον, τὸ μέγιστον, τὸ δεινότατον, τὸ ἀλογώτατον, τὸ κεφάλαιον, τὸ λεγόμενον, τὸ κάλλιστον, τὸ ἔσχατον, τὸ θαυμαστότατον, τὸ τοῦ ποιητοῦ, τὸ τοῦ Ὁμήρου, τὸ τῆς παροιμίας, τὸ πάντων μέγιστον, τὸ πάντων δεινότατον, τὸ κάλλιστον κλέος, ὁ δὲ πάντων δεινότατον, δυοῖν θἄτερον, τοὐναντίον, ἀμφότερον καθώς και αναφορική πρόταση που εισάγεται με τις αντωνυμίες: ὅ, ὅπερ, οἷον. ε) Στη φράση τέταρτον εὐγνώμονα καὶ δυνατὸν εἰπεῖν, το απαρέμφατο εἰπεῖν χαρακτηρίζεται ως απαρέμφατο της αναφοράς από το επίθετο δυνατὸς (= δυνατός ως προς την ομιλία). Το απαρέμφατο της αναφοράς εξαρτάται από επίθετα που σημαίνουν ικανότητα, δυνατότητα, αρμοδιότητα, αναγκαιότητα, προθυμία, και περιορίζει την έννοια του επιθέτου σε μια συγκεκριμένη και αυστηρά προσδιορισμένη πράξη ή κατάσταση που εκφράζεται με αυτόν τον ονοματικό τύπο. α) Ασκήσεις γραμματικής Ε. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1) Να συμπληρωθούν οι πτώσεις των αντωνυμιών που λείπουν από τον πίνακα: Ονομ. σὴ ἑὸν Γεν. ἐμοῦ ὑμετέρου ταύτης Δοτ. σφετέρᾳ Αιτ. (ἕ) Ονομ. τηλικοῦτοι Γεν. Δοτ. ὑμῖν σφετέραις τοιούτοις Αιτ. σφᾶς ταῦτα τούσδε Ονομ. ποῖον Γεν. ἑαυτοῦ τίνος/τοῦ πηλίκης Δοτ. ἐμαυτῷ ποτέρᾳ Αιτ. σεαυτὴν Ονομ. ἄλληλα οὐδένες Γεν. 53

19 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΟΛΗΣ Δοτ. ἡμῖν αὐτοῖς ἀλλήλαις Αιτ. ἑαυτοὺς τίνα ἐνίους Ονομ. πᾶν ὅ, τι Γεν. ἧς Δοτ. δεῖνι Αιτ. τινὰ ἕκαστον ὅντινα Ονομ. Γεν. Δοτ. ἀμφοτέροις οἵαις οἷσπερ Αιτ. ἅττα οὓς ὁπόσα ὅσας 2) Στο παρακάτω κείμενο να αναγνωριστούν γραμματικά οι αντωνυμίες και να μεταφερθούν στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού και στα τρία γένη: Ἅπαντας μὲν οὖν χρὴ νομίζειν μεγάλους εἶναι τοὺς δημοσίους ἀγῶνας, μάλιστα δὲ τοῦτον ὑπὲρ οὗ νῦν μέλλετε τὴν ψῆφον φέρειν. Ὅταν μὲν γὰρ τὰς τῶν παρανόμων γραφὰς δικάζητε, τοῦτο μόνον ἐπανορθοῦτε καὶ ταύτην τὴν πρᾶξιν κωλύετε, καθ ὅσον ἂν τὸ ψήφισμα μέλλῃ βλάπτειν τὴν πόλιν Οὕτω γάρ ἐστι δεινὸν τὸ γεγενημένον ἀδίκημα καὶ τηλικοῦτον ἔχει τὸ μέγεθος, ὥστε μήτε κατηγορίαν μήτε τιμωρίαν ἐνδέχεσθαι εὑρεῖν ἀξίαν Περὶ μὲν γὰρ ἀγνῶτος ἀνθρώπου τοῖς Ἕλλησιν, ἐν ὑμῖν αὐτοῖς ἐδοκεῖτ ἂν ἢ καλῶς ἢ καὶ φαύλως ἐψηφίσθαι περὶ δὲ τούτου ὅ, τι ἂν βουλεύσησθε, παρὰ πᾶσιν τοῖς Ἕλλησιν ἔσται λόγος, οἳ ἴσασιν τὰ τῶν προγόνων τῶν ὑμετέρων ἔργα ἐναντιώτατα τοῖς τούτῳ διαπεπραγμένοις ὄντα. β) Ασκήσεις συντακτικού 1) Στις παρακάτω προτάσεις, να βρεθούν οι τελικές προτάσεις και να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώρισή τους (εισαγωγή, εκφορά, συντακτική λειτουργία): α) Βασιλεὺς αἱρεῖται, ἵνα οἱ ἑλόμενοι δι αὐτὸν εὖ πράττωσι. β) Ἡμεῖς μὲν οὐ χρημάτων γε ἕνεκα, ἵνα λάβοιμεν, εὖ ὑμᾶς ἐποιοῦμεν. γ) Ἆρ οὐκ ἂν ἔλθοι, ὅπως φόβον πᾶσιν ἀνθρώποις παράσχοι;; δ) Ἐδόκει αὐτοῖς ἀπιέναι, μή τις ἐπίθεσις γένηται. ε) Τὸν πράττοντα τὸ δίκαιον ἔδει λέγειν, ἵνα μᾶλλον ἂν ἐπιστεύετο. στ) Διηρώτων ἂν αὐτοὺς τὶ λέγοιεν, ἵν ἅμα τι καὶ μανθάνοιμι. ζ) Τιμόλαος δανείζεται χιλίας δραχμὰς παρ Ἀντιφάνους, ἵνα διαδιδοίη τοῖς Βοιωτίοις τριηράρχοις καὶ παραμένωσι. η) Ἐγὼ οἶμαι οὐδεμίαν ἀρετὴν ἀσκεῖσθαι ὑπ ἀνθρώπων, ὡς μηδὲν πλέον ἔχωσιν οἱ ἐσθλοὶ γενόμενοι τῶν πονηρῶν. θ) Διενοοῦντο τὰς προσβάσεις αὐτῶν φυλάσσειν, ὅπως μὴ κατὰ ταῦτα λάθωσι σφᾶς αὐτοὺς ἀναβάντες οἱ πολέμιοι. 54

20 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ ι) Ἐπίσταμαι δὲ καὶ πρόσθεν τούτου ἕνεκα ξενηλασίας γιγνομένας, ὅπως μὴ ῥαδιουργίας οἱ πολῖται ἐμπιμπλαῖντο. 2) Στις παρακάτω προτάσεις να μετατρέψετε τις τελικές μετοχές σε τελικές προτάσεις και να δικαιολογήσετε την έγκλισή τους: α) Ἔπλεον πολεμήσοντες. β) Οἱ Πέρσαι ἦλθον δουλώσοντες τὴν Ἑλλάδα. γ) Πέμπει στρατιώτας βοηθήσοντας τῇ πόλει. δ) Ὁ δ Ἀρταξέρξης συλλαμβάνει Κῦρον ὡς ἀποκτενῶν. ε) Ὁ ἀδικούμενος ἦλθεν ἤτοι κατηγορήσων ἤτοι καταμαρτυρήσων. 3) Στις παρακάτω προτάσεις να μετατρέψετε τις τελικές προτάσεις σε τελικές μετοχές: α) Κῦρος τὰς ναῦς μετεπέμψατο, ὅπως ὁπλίτας ἀποβιβάσειεν. β) Ξενοφῶν ἀνέστη, ὡς δοίην δίκην τῶν πεπραγμένων. γ) Οἱ δικασταὶ τοὺς κακοὺς κολάζουσιν, ἵνα βελτίους γένωνται. δ) Μένων δῆλος ἦν ἐπιθυμῶν ἄρχειν, ὅπως λάβοι πλείω. ε) Δίκαιος γίγνου, ἵνα τῶν δικαίων τύχῃς. Γιάννης Τόλης 55

21 Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τέλος Ενότητας

22 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Σημειώματα Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκουσα: Καθηγήτρια Ελένη Χουλιαρά - Ράϊου. «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία ΙI. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 5». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

23 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση Όχι Παράγωγα Έργα, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.