Τίτλος μαθήματος: Γενική γλωσσολογία Ι: Γενικά χαρακτηριστικά της γλώσσας

Transcript

1 1 Τίτλος μαθήματος: Γενική γλωσσολογία Ι: Γενικά χαρακτηριστικά της γλώσσας Εισαγωγικά Γλωσσολογία: είναι η επιστήμη που έχει ως αντικείμενό της την επιστημονική μελέτη της γλώσσας Επιστημονική μελέτη = Χρήση επιστημονικών μεθόδων και αρχών για τη μελέτη της γλώσσας. Το αντίθετο = η διαίσθηση, η άποψη του κοινού νου, η παράδοση κλπ. Η γλωσσολογία είναι περιγραφική και όχι ρυθμιστική επιστήμη. Η χρήση του όρου γλώσσα είναι διπλή: 1. Η γλώσσα εν γένει (φυσική, τεχνητή, ανθρώπινη ή μη) 2. Συγκεκριμένη γλώσσα, φυσική γλώσσα (ανθρώπινη) Ορισμοί για τη γλώσσα: 1. «Η γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινη και μη ενστικτώδης μέθοδος, για να μεταδίδουμε ιδέες, συγκινήσεις και επιθυμίες με τη βοήθεια συμβόλων εκουσίως παραγομένων» Sapir «Οι γλώσσες είναι συστήματα συμβόλων που αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση της επικοινωνίας» (Lyons 1981)

2 2 3. «Στο εξής θα θεωρώ ότι μια γλώσσα είναι ένα σύνολο (πεπερασμένο ή μη) προτάσεων, καθεμιά από τις οποίες είναι πεπερασμένη σε έκταση και κατασκευασμένη από πεπερασμένο σύνολο στοιχείων» N. Chomsky (1957) 4. Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι η κάθε γλώσσα δεν είναι κάτι το μονολιθικό. Αντίθετα, κάθε γλώσσα συγκροτείται από πολλές υπογλώσσες, τις οποίες αποκαλώ κοινωνικές γλώσσες. Οι κοινωνικές γλώσσες προέρχονται από το γεγονός ότι κάθε φορά που ενεργούμε ή μιλάμε, πρέπει να πραγματοποιήσουμε δύο πράγματα: πρέπει να κάνουμε σαφές ποιοι είμαστε, αλλά και τι κάνουμε. Μοιάζει απλό αλλά δεν είναι. Πρώτο, δεν είμαστε, παρά την ψευδαίσθησή μας περί του αντιθέτου, ένα μεμονωμένο ποιος/ποια, αλλά πολλά και διαφορετικά ποιοι/ποιες σε διαφορετικά περικείμενα. Δεύτερο, η ίδια ομιλία και ενέργεια μπορεί να καταμετρηθούν ως διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικά περικείμενα. Πραγματώνουμε διαφορετικά ποιος/ποια και τι με τη χρήση διαφορετικών κοινωνικών γλωσσών. (Gee 1996) Από την παραδοσιακή στη σύγχρονη Γλωσσολογία: Σύντομο ιστορικό Χρησιμότητα της γνώσης στοιχείων από την ιστορία της γλωσσολογίας - Οι απόψεις που πολλές φορές εκφέρονται ως απόψεις κοινής λογικής αντανακλούν παλιότερες αντιλήψεις. - Οι παλιότερες αυτές απόψεις έχουν διαμορφώσει την κοινή λογική. - Συχνά δεν υπάρχει μία άποψη μόνο, αλλά επιλέγεται μόνο μία για προφανείς λόγους. - Η κάθε επιστήμη, έτσι και η γλωσσολογία, κάνει ένα συνεχή διάλογο με τον εαυτό της.

3 3 Ι. Η Γραμματική παράδοση μέχρι το 19 ο αιώνα 1. Οι αρχαίοι Έλληνες Οι απόψεις τους για τη γλώσσα ήταν μέρος του γενικότερου φιλοσοφικού προβληματισμού, γύρω από δύο προβλήματα: Φύσει θέσει (σύμβαση) και αναλογία ανωμαλία. - Φύσει θέσει Ονοματοποιία (κούκος, μουρμουρίζω) φωνητικός συμβολισμός (ύδωρ, ροή κλπ.) Η ενασχόληση οδήγησε σε μια πρώτη εξέταση της δομής και σημασίας των λέξεων. Έτυμο (λογία) = αληθινός, πραγματικός = αποκάλυψη της αληθινής σημασίας της λέξης Η διένεξη αυτή αργότερα εξελίχτηκε στο κατά πόσο η γλώσσα χαρακτηρίζεται από αναλογικές κανονικότητες ή από μη κανονικότητες ανωμαλίες. Αναλογιστές - ανωμαλιστές Η συζήτηση αυτή συνέβαλε, ώστε να γίνουν σημαντικές επισημάνσεις που βρίσκονται στην καρδιά της μορφολογίας. Πρώτη προσπάθεια ταξινόμησης γραμματικών κατηγοριών (ενικός, πληθυντικός, πτώσεις κλπ.) 2. Αλεξανδρινοί Γραμματικοί Έμφαση στη μελέτη των κλασικών κειμένων του 5 ος αι. Αποκατάσταση των φθαρμένων κειμένων Διδασκαλία της γλώσσας της κλασικής περιόδου

4 4 Αντιμετωπίστηκαν με τη θεωρία της αναλογίας, τελειοποίηση γλωσσικών διαπιστώσεων: Δύο σημαντικοί εκπρόσωποι: Διονύσιος ο Θραξ (100 π.χ.): Τέχνη γραμματική Διακρίνει δύο μονάδες περιγραφής: λόγος (πρόταση) και λέξις Διέκρινε και περιέγραψε οκτώ μέρη του λόγου Παράδειγμα: Όνομα εστι μέρος λόγου πτωτικόν, σώμα ή πράγμα σημαίνον (Διον. Ο Θραξ) Ουσιαστικά λέγονται οι λέξεις που φανερώνουν πρόσωπα, ζώα ή πράγματα, ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα (Σχ. Γραμματική) Απολλώνιος ο δύσκολος (2 ος αι. μ.χ.) «Περί συντάξεως» σπουδαιότητα: Έθεσαν τη βάση της γλωσσικής ανάλυσης Τα έργα τους αποτέλεσαν τα πρότυπα για αιώνες Αττικισμός (1 ος αι. π.χ. 2 ος αι. μ.χ.): Η προσπάθεια για αναβίωση στη λογογραφία και στη λογοτεχνία της αττικής διαλέκτου. Συνέπειες: - Προτεραιότητα του γραπτού λόγου (των αξιόλογων λογοτεχνικών έργων)

5 5 - Ρυθμιστική αντίληψη: από τους μεγάλους συγγραφείς θα αποκομίσουμε τη σωστή γλώσσα νόρμα. - Γλωσσική αλλαγή = φθορά Η ελληνική γραμματική -Προέκυψε από μακραίωνη επεξεργασία (4 ος αι. π.χ. 2 ος αι. μ.χ.). -Στηρίχτηκε στον πρότυπο γραπτό λόγο: γραμματική τέχνη = τέχνη του γράφειν. - Πρότυπο: λέξη και παράδειγμα - Επηρέασε βαθύτατα τη συγγραφή γραμματικών και τη γλωσσική διδασκαλία. 3. Ρωμαϊκή περίοδος Συνεχίζουν την παράδοση των Ελλήνων Διδακτικές γραμματικές της Λατινικής: Δονάτος (4 ος Πρισκιανός (5 ος αι.). αι.), Μία τυπική λατινική γραμματική είχε τα ίδια τρία μέρη με αυτήν του Διονυσίου του Θρακός: Πρώτο μέρος: Αντικείμενο της γραμματικής: η τέχνη του ορθού λόγου, η κατανόηση της ποίησης. Δεύτερο μέρος: τα μέρη του λόγου. Τρίτο μέρος: Συζήτηση για το κάλο και άσχημο ύφος, για τα κοινά σφάλματα και παραδείγματα σχημάτων λόγου που συνιστούσαν. 4. Μεσαίωνας Κυριαρχία της λατινικής: γλώσσα της εκκλησίας, της διπλωματίας, της επιστήμης, του πολιτισμού και της εκπαίδευσης. Παραγωγή πολλών εγχειριδίων - γραμματικών για τη διδασκαλία της λατινικής, στα προηγούμενα πρότυπα.

6 6 Σχολαστική φιλοσοφία (13 ος αι.). Η γλώσσα είναι ο καθρέφτης που αντανακλά τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου. Η γραμματική, επομένως, κωδικοποιεί τις αρχές της ανθρώπινης διάνοιας. Γεννιέται έτσι η ιδέα της καθολικής γραμματικής. 5. Αναγέννηση - Έμφαση στη μελέτη των κλασικών κειμένων - Η γραμματική έχει και πάλι κεντρική θέση. - Παράλληλα αυξήθηκε το ενδιαφέρον για τις καθομιλούμενες γλώσσες. Άρχισαν να γράφονται γραμματικές και για τις υπόλοιπες γλώσσες. - Κυριαρχεί το κλασικό πρότυπο ως προς τη γλώσσα (= γλώσσα των μεγάλων έργων της λογοτεχνίας) Το κίνημα του Port Royal ( ) καθολική γραμματική Εξέδωσαν τη Γενική και ορθολογική γραμματική (1660)= η δομή της γλώσσας είναι προϊόν της λογικής, επομένως η γραμματική είναι κατά βάθος καθολική παρά τις επιφανειακές διαφορές κατά γλώσσα. Οι επιδράσεις της ελληνορωμαϊκής παράδοσης: - Επίσημα σώματα για να νομοθετούν για τη χρήση των γλωσσών. - Επηρεάστηκε ο τρόπος περιγραφής των γλωσσών. - Επηρεάστηκε η εκπαίδευση και η διδασκαλία των γλωσσών. - Πολλά από τα πρότυπα εκείνα υποστηρίζονται και σήμερα: υψηλά κείμενα λογοτεχνία, προτεραιότητα στο γραπτό λόγο κλπ.

7 7 ΙΙ. Η κειμενική παράδοση Η σπουδαιότητα των διαπιστώσεων σε κειμενικό επίπεδο (Αρχαία Ελλάδα και Ρώμη) - Σοφιστές, ρητορική και γλωσσική διδασκαλία - Οι διαπιστώσεις του Αριστοτέλη για τη ρητορική τέχνη: Τρία είδη ρητορικών λόγων: τον επιδεικτικό, τον πανηγυρικό και το δικανικό (οριζόντια ταξινόμηση). Τρία κύρια μέρη στους ρητορικούς λόγους (ως προς τη διδασκαλία τους): 1. Την εύρεσιν (ανεύρεση της πρώτης ύλης του λόγου) 2. Την τάξιν (οργάνωση του λόγου) 3. Την υπόκρισιν (τρόπος εκφώνησης). Συμπερασματικά Γλωσσολογική παράδοση μέχρι και τον 18 ο αιώνα 1. Ελληνορωμαϊκή γραμματική: - Αναλογίες κανονικότητες - Λέξη και παράδειγμα - Προτεραιότητα του γραπτού λόγου - Κυριαρχία Ελληνικής Λατινικής, πρότυπα λογοτεχνικά έργα (ρυθμιστική λογική) 2. Η ιδέα της καθολικής γραμματικής (Port Royal) 3. Κειμενική παράδοση: ελληνορωμαϊκή ρητορική. Η ιστορικοσυγκριτική γλωσολογία (19 ος αι)

8 8 Σημαντική επισήμανση: μεγάλη ομοιότητα μεταξύ κάποιων γλωσσών Pitar (αρχ. Ινδικά)/ πατήρ/ pater (λατ) Ποδός / pedis (λατ) /padas (αρχ. Ινδικά) Άροτρον /aratrum (λατ)/ arawr (αρμενική) / arathar (αρχαία ιρλανδική) Κοινή καταγωγή κάποιων γλωσσών. Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών πρωτογλώσσα (πρωτοϊνδοευρωπαϊκή) Η συγγένεια αυτή αναπαρίσταται μέσω του γλωσσικού γενεαλογικού δέντρου. Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Γενεαλογικό δέντρο, θυγατρικές γλώσσες, αδελφές γλώσσες Μία από τις πρώτες οικογένειες είναι η Ινδοευρωπαϊκή στην οποία ανήκει και η ελληνική γλώσσα. Ανήκουν επίσης μερικές εκατοντάδες ακόμα γλωσσών, που απαρτίζουν δέκα βασικούς κλάδους. Η κλασική περίοδος της Ιστορικής Γλωσσολογίας ήταν μεταξύ και στηρίχτηκε στη συγκριτική μέθοδο. Οι μέθοδοι της ΙΣΓ διαμορφώθηκαν από τους νεογραμματικούς: μια ομάδα Γερμανών μελετητών που δραστηριοποιήθηκε στη Λειψία το 19 ο αιώνα.

9 9 Έργο σταθμός για τη γλωσσολογία είναι το βιβλίο του Franz Bopp (1816): Το ρηματικό κλιτικό σύστημα της σανσκριτικής σε σύγκριση με εκείνο της λατινικής, περσικής και της γερμανικής γλώσσας. Επιτεύγματα: - Προσφέρει αυστηρή επιστημονική μέθοδο στη γλωσσική περιγραφή - Η εξέλιξη των γλωσσών δεν είναι φθορά - Η γλωσσική έρευνα επεκτείνεται σε πολλές γλώσσες - Χρησιμότητα για γλωσσική διδασκαλία.

10 10 Η γλωσσολογία είναι περιγραφική και όχι ρυθμιστική Οι όροι: περιγραφική, ρυθμιστική, νόρμα Η επιμονή στη διάκριση οφείλεται: - Στην ισχυρή ρυθμιστική παράδοση - Στην έντονη φιλολογική προκατάληψη: τα πρότυπα στη γλώσσα τα θέτουν οι μεγάλοι συγγραφείς - Στην ευρεία αποδοχή της ρυθμιστικής αντίληψης Η διάκριση μεταξύ περιγραφής και ρύθμισης δε σημαίνει: - Ότι δε χρειάζεται να οριστούν μέτρα χρήσης (βλ. γλωσσικός σχεδιασμός) - Ότι το σχολείο (π.χ.) δέχεται τα πάντα - Ότι δεν υπάρχουν περισσότερο ή λιγότερο ικανοί ομιλητές Αλλά στη γλωσσολογία: - Δεν είναι αποδεκτό να γίνεται λόγος για εξομάλυνση (normalisation) ή τυποποίηση - Η αυθεντία των ατόμων αντικαθίσταται από την αυθεντία των δεδομένων Η ύλη της γλωσσολογίας συνίσταται πρώτα-πρώτα από όλες τις εκδηλώσεις του ανθρώπινου λόγου, είτε πρόκειται για άγριους λαούς είτε για πολιτισμένα έθνη, για αρχαϊκές εποχές, τις κλασικές ή της παρακμής, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο τον ορθό και «ωραίο» λόγο κάθε εποχής αλλά όλες τις μορφές έκφρασης F. de Saussure

11 11 O Ferdinand de Saussure και η σύγχρονη γλωσσολογία 1916: Cours de linguistique générale Η τριχοτομία της γλώσσας κατά Saussure Οι διακρίσεις της «γλώσσας» σε λόγο, γλώσσα, ομιλία (F. de Saussure) Λόγος (langage): Η ανθρώπινη δυνατότητα για γλωσσική επικοινωνία. Πρόκειται για παγκόσμιο φαινόμενο με μεγάλη ποικιλία μορφών (πολλές γλώσσες σε ολόκληρο τον κόσμο καθεμία από τις οποίες αποτελεί ειδική και συγκεκριμένη εκδοχή του). Γλώσσα (langue): Το αφηρημένο γλωσσικό σύστημα που κατέχουν από κοινού όλα τα μέλη μιας κοινότητας (μη παρατηρήσιμο). Συνιστά την κοινωνική πλευρά του λόγου. Ομιλία (parole): Η συγκεκριμένη πραγμάτωση του εσωτερικού γλωσσικού συστήματος (είναι παρατηρήσιμη), η χρήση του γλωσσικού συστήματος. Συνιστά την ατομική πλευρά του λόγου. Διατυπώσεις του Saussure Η γλώσσα (langue) είναι ένας θησαυρός που η πρακτική της ομιλίας (parole) έχει εναποθέσει στα μέλη μια γλωσσικής κοινότητας, ένα σύστημα που υπάρχει μέσα σε κάθε κεφάλι Η γλώσσα υπάρχει σαν ένα σύνολο αποτυπωμάτων που έχουν αποτεθεί στον εγκέφαλο κάθε μέλους μιας κοινότητας- μοιάζει, θα μπορούσε να πει κανείς, μ ένα λεξικό που αντίτυπά του, ίδια κι απαράλλαχτα έχουν μοιραστεί σε κάθε άτομο Κοινωνικός χαρακτήρας της γλώσσας (langue) Η ομιλία (parole) αποτελεί την ατομική πλευρά της γλώσσας, για την πραγμάτωσή της απαιτείται συγκεκριμένο άτομο

12 12 Γλώσσα - Ομοιογένεια Μη παρατηρήσιμη Ομιλία - Ετερογένεια - Παρατηρήσιμη Γλώσσα γλωσ. κοινότητα εσωτερική γλώσσα Ομιλία- άτομο εξωτερική γλώσσα Σχέσεις γλώσσας ομιλίας: Η γλώσσα (langue) είναι ταυτόχρονα, όπως σημειώνει ο Saussure «εργαλείο για την ομιλία και προϊόν της ομιλίας» Εργαλείο για την ομιλία: χωρίς τη γλώσσα, (το γλωσσικό σύστημα) που έχει στο κεφάλι του ο κάθε ομιλητής μιας γλωσσικής κοινότητας, δεν είναι δυνατή η ομιλία. Προϊόν της ομιλίας : Η πρακτική της ομιλίας είναι αυτή που εναποθέτει στο κεφάλι του κάθε μέλους μιας γλωσσικής κοινότητας το σύστημα. Το γλωσσικό σύστημα γεννιέται από την ομιλία (parole). λόγος γλώσσα ομιλία προφορική γραπτή (ηλεκτρονική)

13 13 Η προτεραιότητα του προφορικού λόγου - Η ιδιότητα της εναλλαξιμότητας του μέσου - Η προφορική γλώσσα βασικότερη από τη γραπτή: αιτίες 1. Οι παραδοσιακές προκαταλήψεις υπέρ της πρότυπης γραπτής γλώσσας 2. Η ιστορική προτεραιότητα του προφορικού λόγου 3. Η λειτουργική προτεραιότητα 4. Η βιολογική προτεραιότητα Ο ανθρώπινος λόγος: φυσιολογία και προέλευση

14 14 Η επικοινωνία δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Ο ανθρώπινος λόγος αποτελεί το τελειότερο μέσο επικοινωνίας, ένα από τα κύρια και αποκλειστικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Ερωτήματα: 1. Πώς επιτυγχάνεται αυτό; 2. Κάτω από ποιες ακριβώς συνθήκες δημιουργήθηκε αυτή η μοναδική νοητική λειτουργία του ανθρώπου; Η φυσιολογία του λόγου I. Όργανα παραγωγής λόγου II. Ο εγκέφαλος Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χωρίζεται σε δύο ημισφαίρια: αριστερό και δεξιό, που συνδέονται μεταξύ τους με το μεσολόβιο Αριστερό ημισφαίριο: είναι υπεύθυνο για τη γλώσσα (ομιλία, γράψιμο) αλλά και άλλες πολύπλοκες αναλυτικές λειτουργίες: μαθηματικά, λογική, επιστήμες. Είναι υπεύθυνο για την κίνηση του δεξιού μέρους του σώματος. Δεξιό ημισφαίριο: ελέγχει ολιστικές λειτουργίες: γνώση και αντίληψη του χώρου, συγκινησιακές δραστηριότητες, καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Είναι επίσης υπεύθυνο για την κίνηση στο αριστερό μέρος του σώματος.

15 15 Γλωσσική εξειδίκευση του αριστερού ημισφαιρίου Έχουν εντοπιστεί δύο σημαντικές περιοχές για την ομιλία στο αριστερό ημισφαίριο: η περιοχή Broca και η περιοχή Wernicke Η περιοχή Broca. Πήρε το όνομά της από τον Pierre - Paul Broca, Γάλλο γιατρό (1861). Περιγραφή του ασθενούς Tan Mιλάμε με το αριστερό ημισφαίριο Aφασίες τύπου Broca (δυσαρθρικού τύπου): Κατανοείται η γλώσσα, αλλά δυσκολεύεται η απρόσκοπτη παραγωγή λόγου (μικρές προτάσεις με νόημα που παράγονται με μεγάλη δυσκολία). Η περιοχή Wernicke Το όνομά της από το Γερμανό νευρολόγο Carl Wernicke, ο οποίος το 1876 περιέγραψε έναν ασθενή που δεν μπορούσε να κατανοήσει γλωσσικά νοήματα. Το σημείο στο οποίο εντοπίστηκε η βλάβη ονομάστηκε περιοχή Wernicke. Αφασίες τύπου Wernicke: Η γλώσσα δεν γίνεται κατανοητή, καθαρή ομιλία αλλά με ασυναρτησίες και χωρίς νόημα. Η γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινο χαρακτηριστικό; Τα πιο συγγενή στον άνθρωπο όντα, όπως ο Χιμπατζής μπορούν να μιλήσουν; Από τη δεκαετία του 1960 και ύστερα έχουν γίνει αρκετές έρευνες. Από έρευνες γνωρίζουμε ότι οι ασυμμετρίες στον εγκέφαλο υπήρχαν σε ανθρωποειδή, υπάρχουν και σε κάποια είδη πιθήκων, παρόλα αυτά οι πίθηκοι έχουν εξαιρετικά περιορισμένη γλωσσική ικανότητα. Συμπεράσματα:

16 16 1. Στον εγκέφαλο του ανθρώπου υπάρχουν ειδικοί νευρωνικοί μηχανισμοί για την κατάκτηση της γλώσσας, όπου είναι εγγεγραμμένες καθολικές γλωσσικές δομές (Chomsky). 2. Τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου παρουσιάζουν ανατομικές διαφορές, το κροταφικό πεδίο στο αριστερό είναι μεγαλύτερο. 3. Οι γλωσσικές λειτουργίες εμφανίζονται στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Δεν αρκούν όμως οι περιοχές αυτές. Ο συνδυασμός αριστερού και δεξιού ημισφαιρίου είναι απαραίτητος. Η προέλευση του ανθρώπινου λόγου

17 17 Ι. Προεπιστημονικές απόψεις 1. Θρησκευτικές απόψεις 2. Η θεωρία της ονοματοποιίας (μίμηση των ήχων της φύσης) 3. Η θεωρία των επιφωνημάτων Προβλήματα: - δεν ερμηνεύουν τον αυθαίρετο χαρακτήρα της γλώσσας - δεν ασχολούνται με τις συνθήκες γέννησης του λόγου ΙΙ. Επιστημονικές απόψεις 1. Η θεωρία των χειρονομιών 2. Λόγος //εργαλεία 3. Εργασία γλώσσα 4. Νεοδαρβινική θεωρία Χαρακτηριστικά του ανθρώπινου λόγου

18 18 Το Γλωσσικό σημείο το αυθαίρετο Ι. Επικοινωνία σημείο - σημειολογία Η λειτουργία της επικοινωνίας Πομπός Μ Κωδ. Δίαυλος Δέκτης Αποκ. Μ Αδύνατη η διαμόρφωση μηνύματος (κωδικοποίηση) χωρίς την ύπαρξη σημείων. Σημεία (signs): στοιχεία που υποπίπτουν στις αισθήσεις, αντιπροσωπεύουν κάτι και συμβάλλουν στη διαμόρφωση του μηνύματος. Τα σημεία δεν γίνονται κατανοητά εκτός του συγκεκριμένου φυσικού ή κοινωνικού χώρου Σημειολογία (sémiologie - Semiotics): διεπιστημονικός κλάδος που εξετάζει το σύνολο των σημειωτικών συστημάτων, τις αρχές και τη λειτουργία τους. Τη γενική περί σημείων θεωρία συνέλαβε πρώτος και διατύπωσε ο Saussure ΙΙ. Γλωσσικό σημείο: η υφή και οι ιδιότητές του «Για μερικούς η γλώσσα είναι ονοματοθετική διαδικασία, δηλ. ένας κατάλογος όρων που αντιστοιχούν στα πράγματα που ονομάζουν» (Saussure) /spiti/ όνομα πράγμα «Το γλωσσικό σημείο δεν ενώνει ένα πράγμα με ένα όνομα, αλλά μια έννοια με μια ακουστική εικόνα» (Saussure).

19 19 σπίτι (έννοια) / σημαινόμενο Γλ. Σημείο Α. Α. /spiti/ (μορφή) /σημαίνον Γλωσσικό σημείο είναι ο συνδυασμός, μοναδικός και συμβατικός δύο εσωτερικών στοιχείων: ορισμένης σημασίας (περιεχομένου) και ορισμένης μορφής. - Δεν είναι δυνατή η ύπαρξη της μορφής (σημαίνοντος) χωρίς την αντίστοιχη σημασία. - Αλλά και η ύπαρξη της σημασίας πραγματώνεται μέσω της συγκεκριμένης μορφής στη συγκεκριμένη γλώσσα - Το γλωσσικό σημείο αποτελεί νοητική οντότητα, σχέση μεταξύ δύο εσωτερικών στοιχείων (έννοια ακουστική εικόνα) και όχι εξωτερική σχέση μεταξύ ονόματος και πράγματος. Γλωσσολογία: ενδιαφέρεται για τη μελέτη των εσωτερικών και όχι των εξωτερικών σχέσεων. - Είναι πιο σωστό να λέμε ότι τα γλωσσικά σημεία αναφέρονται σε πράγματα κλπ. παρά ότι τα σημαίνουν ή τα ονομάζουν Γλωσσικό σημείο: αδιαίρετη ένωση μεταξύ μιας ορισμένης σημασίας με μια συγκεκριμένη μορφή. Η μοναδικότητα του γλωσσικού σημείου Κάθε γλωσσικό σημείο στις φυσικές γλώσσες είναι μοναδικό: δεν υπάρχουν λέξεις που να συμπίπτουν απολύτως και στις δύο πλευρές του γλωσσικού σημείου. Δυνατές σχέσεις: «δέντρο» «σπίτι» = ετερωνυμία

20 20 / δendro/ /spiti/ = ετεροηχία «λοιμός» «λιμός» / limos/ = /limos/ = ομόηχα «ωραίος» = «όμορφος» = συνώνυμα και όχι ομώνυμα / oreos/ /omorfos/ Βασικό χαρακτηριστικό των γλωσσικών σημείων η διαφοροποιητική αξία. Οδηγεί στην απρόσκοπτη επικοινωνία. Το αυθαίρετο του γλωσσικού σημείου «Το σημαίνον είναι αναιτιολόγητο, δηλαδή αυθαίρετο, σε σχέση με το σημαινόμενο, με το οποίο δεν έχει κανένα φυσικό δεσμό στην πραγματικότητα» (Saussure). Η επιλογή του σημαίνοντος εκ μέρους των μελών της γλωσσικής κοινότητας δεν είναι κάθε φορά αυθαίρετη. Το σημαίνον δημιουργείται στο πλαίσιο της γλωσσικής κοινότητας και είναι δεσμευτικό για τα μέλη. Επιχειρήματα υπέρ του αυθαίρετου: - Το επιχείρημα της μιας γλώσσας - Η μεταβλητότητα του γλωσσικού σημείου Τα όρια της αυθαιρεσίας του γλωσσικού σημείου - Ονοματοποιίες

21 21 (π.χ. κούκος, βάρβαρος, μουρμουρίζει) - Επιφωνήματα (π.χ. αχ, ωχ, ουφ) Δεν κλονίζουν την ισχύ της αυθαιρετότητας του γλωσσικού σημείου: - Πρόκειται για περιορισμένο αριθμό - Τα ίδια στοιχεία ποικίλλουν από γλώσσα σε γλώσσα (π.χ. Αχ!, ouch (αγγλ), aie (γαλλ)- πο πο, Je je (γερμ). Η γραμμικότητα του ανθρώπινου λόγου Τα στοιχεία που συγκροτούν τον ανθρώπινο λόγο εμφανίζονται διαδοχικά, το ένα μετά το άλλο. Εκτυλίσσονται μέσα στο χρόνο. Αντιπροσωπεύει μια χρονική έκταση Η χρονική έκταση μπορεί να μετρηθεί σε μία μόνο διάσταση: είναι μια γραμμή (Saussure) Σύγκριση του ανθρώπινου λόγου με άλλους μη γραμμικούς κώδικες επικοινωνίας: π.χ. ζωγραφική, σχέδιο. Παραγωγικότητα Ιδιότητα της γλώσσας που επιτρέπει την κατασκευή και κατανόηση απεριόριστου αριθμού και θεματικής ποικιλίας νέων εκφωνημάτων (ανοιχτός κώδικας).

22 22 Βλ. γλωσσική ικανότητα (N. Chomsky) σε αντίθεση με τη μάθηση της γλώσσας (συμπεριφορισμός). Μετάθεση Μέσω της γλώσσας είναι δυνατή η αναφορά σε πρόσωπα, πράγματα, καταστάσεις, γεγονότα κλπ. ανεξάρτητα από τόπο, χρόνο και την περίσταση επικοινωνίας. Πρόκειται για ιδιότητα που δε συναντάται σε μη ανθρώπινα συστήματα επικοινωνίας. Διπλή άρθρωση Η ιδιότητα του ανθρώπινου λόγου να αρθρώνεται σε δύο επίπεδα: Σε μονάδες με νόημα: λέξεις, φράσεις κλπ. (1 ο επίπεδο ή πρώτη άρθρωση). Οι οποίες συγκροτούνται από μονάδες χωρίς νόημα (μονάδες 2 ου επιπέδου, φωνήματα). Υπάρχουν για να συνθέτουν τις μονάδες 1 ου επιπέδου. - Οι μονάδες του Β επιπέδου είναι περιορισμένες. Ο συνδυασμός τους όμως αρκεί για να δημιουργήσει άπειρες μονάδες Α επιπέδου. Π.χ. /apo/, /pao/, /opa/ /pano/, /pona/, /nopa/ - Η οικονομία είναι προφανής. - Δεν υπάρχει αντιστοιχία ένα προς ένα ανάμεσα στις μονάδες της Α άρθρωσης και στην πραγματικότητα. - Έπινε κάθε μέρα καφέ.

23 23 - Ο καφές της παρηγοριάς. - Ο πρωινός καφές. - Τον κάλεσε για καφέ. - Έτσι μπορεί να περιγραφεί ικανοποιητικά ο ανεξάντλητος κόσμος των εμπειριών, αναγκών, σκέψεων κλπ. - Η διπλή άρθρωση λείπει από τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων αλλά και από τεχνητούς κώδικες (π.χ. σήματα τροχαίας), που δεν αντιγράφουν τη γλώσσα (π.χ. σήματα mors, γλώσσα νευμάτων). Ασυνεχής χαρακτήρας των γλωσσικών μονάδων (ασυνέχεια) Φυσική συνέχεια: το ακουστικό σήμα είναι συνεχές δεν αναλύεται σε απόλυτα διακριτές μονάδες (π.χ. ανάλυση σε φασματογράφο) [aftósopónosineanipóforos] Λειτουργική ασυνέχεια: Οι γλωσσικές μονάδες όμως είναι ασυνεχείς κατά τη λειτουργία τους στο λόγο, μπορούν να αναλυθούν σε διακριτές μονάδες: Πρόταση, λέξεις, ήχοι pónos / tónos / fónos mónos /menos/ minos οι ήχοι: p, t, f, ó, é, i => έχουν διακριτική ή αντιθετική λειτουργία. Η ασυνέχεια είναι προϊόν της λειτουργίας αυτής και βασικό συστατικό της διπλής άρθρωσης. Ανακλαστικότητα

24 24 Δυνατότητα αυτοσχολιασμού των ανθρώπινων γλωσσών (βλ. μεταγλωσσική λειτουργία) Π.χ. Οι λέξεις παλιό και νέο είναι αντίθετες Πολλαπλή σημασία Με τον ανθρώπινο λόγο δε μεταδίδονται μόνο πληροφορίες: - Οι άνθρωποι δημιουργούν την ταυτότητα, τις ταυτότητές τους. - Εκφράζουν και συντηρούν τις κοινωνικές τους σχέσεις (φιλία, εξουσία κλπ.). Ο ανθρώπινος λόγος δεν είναι νομοθετημένος βλ. Η γλωσσολογία είναι περιγραφική. Σύγκριση με άλλα συστήματα επικοινωνίας Ο ρόλος των συμφραζομένων - Τα συμφραζόμενα επηρεάζουν το περιεχόμενο του μηνύματος. Π.χ. Ο κυνηγός σκότωσε το ελάφι - Δεν ισχύει το ίδιο για τους τεχνητούς κώδικες (π.χ. σήματα της τροχαίας). Τα σήματα της τροχαίας δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά εκτός συγκεκριμένου περικειμένου (π.χ. δρόμων, πόλης). Δεν επηρεάζεται όμως η σημασία τους από τον αριθμό και τη φύση άλλων σημάτων. Ανομοιογένεια του ανθρώπινου λόγου

25 25 Γεωγραφική ποικιλότητα Ιδίωμα Ιδιώματα μπορούν να χαρακτηρισθούν γλωσσικές ποικιλίες που μιλιούνται σε μικρή γεωγραφική έκταση, χωρίς μεγάλες διαφορές από την κοινή γλώσσα ή από κάποια διάλεκτο. Διάλεκτος Οι διάλεκτοι είτε μιλιούνται σε μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση είτε οι διαφοροποιήσεις τους από την κοινή γλώσσα είναι μεγαλύτερες (γραμματική και λεξιλόγιο). Κοινή πρότυπη γλώσσα Διάλεκτος ή ιδίωμα που επιβάλλεται, για λόγους ιστορικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς ή πολιτιστικούς, ως η γλώσσα κοινής συνεννόησης. Κοινωνική ποικιλότητα Κοινωνικές διάλεκτοι ή κοινωνιόλεκτοι Ατομική ποικιλότητα, Ιδιόλεκτος Πρβλ. ομοιογένεια των τεχνητών κωδίκων Ιστορική και πολιτισμική διάσταση της γλωσσικής σήμανσης Τα γλωσσικά σημεία που δημιουργούνται, το νόημα που αποκτούν αλλά και οι μορφές κειμένων που χρησιμοποιούνται σχετίζονται στενά με την ιστορική διαδρομή, αλλά και το παρόν της κάθε γλωσσικής κοινότητας. - Γιατί δεν υπάρχουν πολλές λέξεις για το χώμα στα αστικά κέντρα; - Γιατί δεν υπήρχαν συστατικές επιστολές κατά την αρχαιότητα; Η ιστορική διαδρομή μιας γλωσσικής κοινότητας, οι ευρύτερες οικονομικές, κοινωνικές κλπ. μεταβολές εγγράφονται στο σώμα της γλώσσας. Χαρακτηριστικό είναι το φαινόμενο της μεταφοράς και της παρομοίωσης: - Έχει μυαλό ξυράφι

26 26 - Είναι καζανοκέφαλος Αξιολόγηση της γλώσσας εκ μέρους των υποκειμένων - γλωσσικών κοινοτήτων (αξιακή διάσταση της γλώσσας) - Η επιλογή της καθαρεύουσας, ο καθαρισμός της γλώσσας. Η επιλογή της αγγλικής στη θέση της ρωσικής σε πολλές πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες. Η λειτουργία της επικοινωνίας Δίαυλος Πομπός Μ Κωδ. Δέκτης Αποκ. Μ Οι λειτουργίες της γλώσσας (του ανθρώπινου λόγου) κατά R. Jakobson: 1. Αναφορική (σχετίζεται με το μήνυμα). 2. Συναισθηματική (με τον ομιλητή πομπό). 3. Βουλητική (με τον δέκτη) 4. Μεταγλωσσική (με τον κώδικα). 5. Φατική (με το δίαυλο επικοινωνίας) 6. Ποιητική (με τη μορφή του μηνύματος) 1. Η αναφορική (πληροφοριακή) λειτουργία (σχετίζεται με το μήνυμα). Ο πομπός πληροφορεί το δέκτη για κάτι. Πρόκειται για την ανταλλαγή πληροφοριών, με όσο πιο δυνατό πιο αντικειμενική περιγραφή κάποιας πραγματικότητας. Δεν παρατηρείται έντονος χρωματισμός του λόγου, έντονα παραγλωσσικά στοιχεία (μορφασμοί χειρονομίες κλπ.).

27 27 Θεωρείται η σημαντικότερη λειτουργία. Η Θεσσαλονίκη έχει πολλές βυζαντινές εκκλησίες. Χρησιμοποιείται συνήθως γ πρόσωπο ή το α πρόσωπο σε περίπτωση που πληροφορώ αντικειμενικά κάποιον για το πρόσωπό μου. Μπορεί να εμφανίζεται μόνη της στο λόγο, αλλά και να συνυπάρχει με άλλες λειτουργίες. 2. Συναισθηματική (με τον ομιλητή) Δηλώνεται η στάση του ομιλητή προς το περιεχόμενο του μηνύματος που μεταδίδεται. Η πρόθεση του ομιλητή είναι αξιολογική, υποκειμενική. Παρατηρείται έντονος χρωματισμός του λόγου, η χρήση έντονων παραγλωσσικών στοιχείων (μορφασμοί χειρονομίες κλπ.). Χρησιμοποιείται συνήθως (αλλά όχι αποκλειστικά) πρώτο πρόσωπο. Εκφράζεται συνήθως: Με επιφωνήματα ή επιφωνηματικές εκφράσεις: - Τς - τς- τς! Τι είναι αυτό πάλι; - Πώ πώ! Με επιμήκυνση φωνηέντων ή συμφώνων: - Σσσιχαίνομαι όλα αυτά τα πράγματα! - Καλόοο...έεε! Με τονικό χρωματισμό: - Εξαίσιος καιρός! - Με συγκινεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη είναι γεμάτη με μοναδικής ομορφιάς Βυζαντινές εκκλησίες!

28 28 Η συναισθηματική λειτουργία εμφανίζεται συχνότατα σε συνδυασμό με την αναφορική λειτουργία (βλ. τελευταίο παράδειγμα). 3. Βουλητική λειτουργία (σχετίζεται με το δέκτη) Ο πομπός απευθύνεται στο δέκτη και επιδιώκει μέσω της κατάλληλης γλώσσας την επίτευξη κάποιου πρακτικού αποτελέσματος. Χρησιμοποιείται συνήθως β πρόσωπο - Χριστιανοί, να αγαπάτε το θεό, να εκκλησιάζεστε (Κήρυγμα στην εκκλησία). - Μην το σκέπτεστε, δοκιμάστε το! - Σήκω στον πίνακα και γράψε τον ορισμό της μάζας (φυσική) - Μπορείς να φύγεις σε παρακαλώ; Αλλά και: - Θα ήταν ιδιαίτερα θετικό, αν έμενα μόνος 4. Μεταγλωσσική λειτουργία (αναφορά στον ίδιο τον κώδικα) Μιλάμε για τη γλώσσα, χρησιμοποιώντας την ίδια τη γλώσσα. Π.χ. εξηγήσεις, ορισμοί κλπ. Στηρίζεται στην ανακλαστικότητα - Αφασία μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να οριστεί ως απώλεια της ικανότητας για μεταγλωσσικές ενέργειες. - Ο μαθητής έλυσε το πρόβλημα: είναι κύρια πρόταση με ένα υποκείμενο και ένα αντικείμενο. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και τα διάφορα παιχνίδια, όπου η γλώσσα χρησιμοποιείται ως παιχνίδι: π.χ. σταυρόλεξο, κρεμάλα, γλωσσοδέτες κλπ. 5. Φατική ή επαφική λειτουργία (Αφορά το κανάλι επικοινωνίας - αγωγό)

29 29 Με τη φατική λειτουργία εγκαινιάζεται, συνεχίζεται ή τερματίζεται η επικοινωνία. Πρόκειται για ήσσονος σημασίας λειτουργία, αλλά σαφώς αναγνωρίσιμη. - Ναι, έλα μ ακούς; - Ένα, ένα δύο (στο μικρόφωνο). Στόχος συχνά: η δημιουργία της κατάλληλης ατμόσφαιρας, προκειμένου να πραγματοποιηθεί η επικοινωνία. Π.χ. στην αρχή τηλεφωνικής επικοινωνίας: -Γεια σου Κώστα, τι γίνεται; Πώς πάει η οικογένεια, η δουλειά; - Μια χαρά, ευχαριστώ. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι τυποποιημένες καθημερινές ερωταποκρίσεις, όπου και αναμένεται ευχάριστο ύφος. 6. Ποιητική ή αισθητική λειτουργία (αφορά τη μορφή του μηνύματος) Αφορά το μήνυμα καθεαυτό και συνίσταται στη συνειδητή του επεξεργασία τόσο σε επίπεδο περιεχομένου (σημαινόμενα), όσο και στο επίπεδο της μορφής (σημαίνοντα) με στόχο την επίτευξη καλύτερου αισθητικού αποτελέσματος. 1. Ως προς τα σημαινόμενα Στη σύγχρονη ποίηση βασικό γνώρισμα είναι π.χ. οι τολμηρές μεταφορές και παρομοιώσεις Κάπνισα τ αποτσίγαρα των χρόνων Γ. Ρίτσος Τα μαλλιά σου είναι μαύρα, όπως μια νύχτα, στο στόμα σου ανασαίνει ολάκερη η άνοιξη. Τ. Λειβαδίτης 2. Ως προς τα σημαίνοντα: μέτρο, ρυθμός, φωνητικοί συμβολισμοί.

30 30 Οποιαδήποτε επεξεργασία σε επίπεδο σημαίνοντος ή και σημαινομένου δε σημαίνει ότι παράγει λογοτεχνία. Συχνά έχουμε λογοτεχνισμό. Η ποιητική λειτουργία δε συναντάται μόνο στη λογοτεχνία. Ο Ηρακλής έπαιξε με το ρόπαλό του τη λύρα του Απόλλωνα (Αθλητική εφημερίδα). Γενικές παρατηρήσεις: 1. Σπάνια εμφανίζονται όλες οι λειτουργίες ανεξάρτητα στο λόγο. Συνήθως συνυπάρχουν. 2. Μπορεί να κυριαρχεί η μία λειτουργία και οι άλλες να παίζουν βοηθητικό συμπληρωματικό ρόλο. 3. Οι περισσότεροι τεχνητοί κώδικες έχουν μόνο αναφορική λειτουργία (π.χ. κώδικας της τροχαίας) 4. Οι περισσότεροι ζωικοί κώδικες έχουν χαρακτήρα κυρίως συγκινησιακό. Ποιες λειτουργίες του λόγου αναγνωρίζετε στα παρακάτω παραδείγματα; 1. Διεκδικούμε: αύξηση 25% στις αποδοχές μας (Από συνδικαλιστικό φυλλάδιο) 2. α. Της Σαλονίκης μοναχά της πρέπει το καράβι. Να μην τολμήσεις να τη δεις ποτέ από τη στεριά. Έγραψε ο Καββαδίας. γ. Κι εσύ που έζησες τα φοιτητικά σου χρόνια εκεί, μην επιχειρήσεις να κοιτάξεις από

31 31 τη μέση της ζωής σου εκείνη τη Θεσσαλονίκη που άφησες. Μην ξανάρξεις. Δ. Μίγγας, Της Σαλονίκης μοναχά... συλλογή διηγημάτων 3. Η διγλωσσία είναι φυσιολογική στο ανθρώπινο είδος, με την έννοια ότι η αυστηρή μονογλωσσία είναι σχεδόν αδιανόητη. Ακόμα και στη μικρότερη κοινωνία των κυνηγών-συλλεκτών, όπου η φυλή έχει δεκαπέντε μέλη, υπάρχει ποικιλία. Οι άνθρωποι δεν είναι κλώνοι και, στο βαθμό που υφίσταται κάποια ποικιλία, θα υπάρχει έστω και μια μικρή παραλλαγή της πολυγλωσσίας. Ν. Chomsky

32 32 ΓΛΩΣΣΑ (langue) Η έννοια του συστήματος Σύστημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα οποιοδήποτε σύνολο στοιχείων (οποιασδήποτε φύσης ή μορφής), τα οποία επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες και διαπλέκονται σε δίκτυο σχέσεων. τα στοιχεία αυτά, οι λειτουργίες και οι σχέσεις τους (ως ενιαίο όλο) συνιστούν τη μορφή ή δομή του συστήματος, την ιδιαίτερη δηλαδή φυσιογνωμία του. Η γλώσσα ως σύστημα κατά Saussure Η γλώσσα είναι σύστημα που όλοι του οι όροι είναι αλληλέγγυοι και όπου η αξία του ενός δεν προκύπτει παρά από την ταυτόχρονη παρουσία των άλλων. Είναι μεγάλη αυταπάτη να εκλαμβάνεται ένας όρος μόνον ως η ένωση ενός συγκεκριμένου ήχου και ενός συγκεκριμένου περιεχομένου. Ένας τέτοιος ορισμός σημαίνει ότι ο όρος απομονώνεται από το σύστημα του οποίου αποτελεί μέρος. Σημαίνει ότι είναι δυνατόν να ξεκινήσει κανείς από τους μεμονωμένους όρους και να οργανώσει τα το σύστημα αθροίζοντας απλώς τα επιμέρους στοιχεία του, ενώ αντιθέτως, πρέπει να ξεκινήσει από το οργανωμένο σύνολο και εν συνεχεία να ανακαλύψει, μέσω διαδοχικών αναλύσεων, τα στοιχεία που αυτό περιλαμβάνει. Συγχρονία διαχρονία Διάκριση που κάνει ο Saussure: H γλώσσα λειτουργεί ως σύστημα αυτοτελές σε μια δεδομένη χρονική στιγμή (συγχρονία).

33 33 Αυτό έχει στο κεφάλι του το κάθε μέλος της γλωσσικής κοινότητας. Η συγχρονία είναι «η γνήσια και μοναδική πραγματικότητα για την κοινότητα των ομιλητών». Συγχρονικά είναι τα γλωσσικά φαινόμενα που συνυπάρχουν στη γλώσσα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Ο γλωσσολόγος οφείλει να περιγράψει το σύστημα αυτό και η περιγραφή αυτή λέγεται συγχρονική περιγραφή. Η γλώσσα μεταβάλλεται στη διάρκεια της ιστορίας (διαχρονία). Η περιγραφή της αλλαγής της γλώσσας από μια προγενέστερη σε μία μεταγενέστερη φάση λέγεται διαχρονική περιγραφή. Διαχρονικά είναι τα γλωσσικά φαινόμενα που εμφανίζονται σε διαδοχή μέσα στο χρόνο. Η διαχρονική περιγραφή έχει ενδιαφέρον μόνο για τους ειδικούς. Η σαφής αυτή διάκριση δε σημαίνει ότι το γλωσσικό σύστημα είναι ακίνητο. Οι αλλαγές αυτές γεννιούνται κατά το Saussure στην ομιλία, στη χρήση της γλώσσας. «Οι εντυπώσεις που δεχόμαστε ακούγοντας τους άλλους, αυτές κυρίως αλλάζουν τις γλωσσικές μας συνήθειες» = το σύστημα που έχουμε στο κεφάλι μας. Ο Saussure επέμενε στην απόλυτη αυτή διάκριση λόγω του ότι η γλωσσολογία μέχρι την εποχή του αντιμετώπιζε την εξέλιξη των γλωσσών από ιστορική σκοπιά, χωρίς όμως να μπορεί να συνδέσει τα γλωσσικά στοιχεία μεταξύ τους. Ο ίδιος ήθελε να δώσει έμφαση στην διάσταση του συστήματος, της αλληλεξάρτησης των γλωσσικών στοιχείων. Η διάκριση αυτή εξακολουθεί να θεωρείται μια ισχυρή μεθοδολογική αρχή, πάνω στην οποία στηρίζεται η σύγχρονη γλωσσολογία. Το να συγχέουμε τη συγχρονία με τη διαχρονία είναι σα να εξηγούμε σε κάποιον το ιστορικό μιας συσκευής που θέλει να χρησιμοποιήσει, αντί να του δείξουμε τον τρόπο της λειτουργίας της.

34 34 Συχνά όμως δεν είναι δυνατό να ερμηνεύσουμε συγχρονικά φαινόμενα, αν δεν τα εξετάσουμε ιστορικά και το αντίθετο. Με βάση τη διάκριση αυτή (συγχρονία διαχρονία) επιβάλλεται η διάκριση δύο γλωσσολογιών: συγχρονικής γλωσσολογίας (μελετάει το σύστημα της γλώσσας στη συγχρονία του) και της διαχρονικής (ιστορικής) γλωσσολογίας (διαχρονία). Η δομή της γλώσσας Η γλώσσα είναι μορφή και όχι ουσία (φωνητική ή νοητική) Η φωνητική και νοητική ουσία αποτελούν τη βάση, κοινό κτήμα όλων των ανθρώπων. Η κάθε γλώσσα όμως διαμορφώνει τη δική της μορφή, τη δική της αφηρημένη δομή σχέσεων, τόσο στον τομέα του σημαίνοντος όσο και του σημαινομένου. Το παράδειγμα της θάλασσας: Θάλασσα = ύλη (άμορφη μάζα της φωνητικής ύλης ) Αέρας =σκέψη (άμορφη μάζα της σκέψης) Κύματα που σχηματίζονται (μορφή που προκύπτει, δεν είναι ούτε αέρας ούτε νερό = δομή, σχηματισμός). Η ανεξαρτησία μορφής και ουσίας αφορά και τις δύο όψεις του γλωσσικού σημείου: σημαίνον και σημαινόμενο: Π.χ. [amfiθeatro]: Σημαίνον: ανεξαρτησία δομής από την ουσία: α. μπορεί να πραγματωθεί με ποικίλα μέσα (φωνητικά γραφικά μέσα). β. Μορφοποίηση μιας άμορφης μάζας φωνητικής πρώτης ύλης σε συγκεκριμένες διακριτές μονάδες (βλ. ασυνεχής χαρακτήρας και διακριτική αντιθετική λειτουργία). Επομένως ένα άμορφο φωνητικό υλικό μορφοποιείται. Η βαρύτητα όχι στο άμορφο υλικό αλλά στη μορφοποίησή του.

35 35 Σημαινόμενο: Κάθε γλωσσική κοινότητα (γλώσσα) παίρνει από την άμορφη μάζα της σκέψης και διαμορφώνει τα δικά της σημαινόμενα, τα οποία μπορεί να ταυτίζονται περισσότερο ή λιγότερο με τις επιλογές μιας άλλης γλωσσικής κοινότητας. Έχουμε δηλαδή μορφοποίηση μιας άμορφης νοητικής πρώτης ύλης. Ο βαθμός του σημασιολογικού ισομορφισμού ανάμεσα στις γλώσσες έχει σχέση με την πολιτισμική συγγένεια των γλωσσικών κοινοτήτων. Π.χ. διδασκαλία της γλώσσας: Teaching writing, composition studies, process writing (ΗΠΑ) Διδασκαλία της έκθεσης, διδασκαλία του γραπτού λόγου (Ελλάδα) Δε διαφέρουν μόνο ως προς το ότι υπάρχουν διαφορετικοί όροι (σημαίνοντα και σημαινόμενα), αλλά και στο ότι και οι ίδιοι όροι έχουν διαφορετικό περιεχόμενο. Μεγάλα ερωτήματα: 1. ποια η σχέση γλώσσας και σκέψης; - Χωριστές διεργασίες ή ομοιογενής διεργασία (προηγείται η σκέψη ή ταυτόχρονα;) - Υπάρχει εξωγλωσσική (αλεκτική) σκέψη; - Ταυτίζεται η γλώσσα με τη σκέψη (τα όρια του κόσμου μου είναι τα όρια της γλώσσας μου;) 2. Ποια η σχέση γλώσσας και πραγματικότητας; - Η θεωρία της σχετικότητας: η σκέψη μας διαφοροποιείται από τη στιγμή που οι δομές στη γλώσσα μας είναι διαφορετικές; (Sapir Whorf) - Καθολιστική άποψη (βλ. Chomsky).

36 36 Αξία Η γλώσσα είναι ένα σύστημα αλληλεξαρτώμενων όρων, όπου η αξία του κάθε όρου προκύπτει αποκλειστικά από την ταυτόχρονη παρουσία των άλλων (Saussure) Π.χ. Ένα νόμισμα αποκτά αξία επειδή: 1. μπορεί να εξαργυρωθεί. 2. μπορεί να συγκριθεί με άλλες μονάδες Σε κάθε γλώσσα επομένως δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με σημεία, αλλά με σημεία που παραπέμπουν σε αξίες. Δεν πρέπει να συγχέεται η αξία ενός όρου με το νόημά του. Πρέπει να αντιμετωπίζεται στο περιβάλλον του, στις σχέσεις του με τα άλλα στοιχεία (όρους) του συστήματος Η ιδιαιτερότητα της κάθε γλώσσας συνίσταται στην ιδιαιτερότητά της ως συστήματος αξιών. Είδη σχέσεων στο γλωσσικό σύστημα 1. Συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις Συνταγματικές είναι οι σχέσεις ενός γλωσσικού στοιχείου με τα άλλα γλωσσικά στοιχεία που προηγούνται ή ακολουθούν στο πλαίσιο μιας ενότητας (λέξη, φράση, πρόταση). Οι συνταγματικές σχέσεις καθορίζονται από τη γραμμικότητα της ομιλίας, από το γεγονός δηλαδή ότι υπάρχει διαδοχή στα στοιχεία της ομιλίας. Τα συντάγματα αποτελούνται από δύο ή περισσότερες διαδοχικές μονάδες: π.χ. παραβλέπω, προς το δημαρχείο, ο μαθητής είναι καλός. Πρόκειται για σχέσεις εν παρουσία (in presentia), αφού οι όροι είναι παρόντες και σε μια συγκεκριμένη σειρά.

37 37 «Ένας όρος τοποθετημένος σε ένα σύνταγμα αποκτάει την αξία του, γιατί αντιτίθεται και σε ό,τι προηγείται και σε ό,τι ακολουθεί ή και στα δύο μαζί.» Οι συνταγματικές σχέσεις δεν ταυτίζονται με τις συντακτικές. Οι συντακτικές είναι μια μορφή μόνο των συνταγματικών σχέσεων. Συνταγματικές είναι και οι σχέσεις των φωνημάτων ή μορφημάτων. Αντίθετα οι παραδειγματικές σχέσεις είναι σχέσεις στοιχείων εν απουσία (in absentia) και προκύπτουν από τη δυνατότητα υποκατάστασης ενός γλωσσικού στοιχείου από ένα άλλο στο ίδιο περιβάλλον (ή συνειρμικής ανάκλησης κάποιων στοιχείων). Οι παραδειγματικές σχέσεις δε στηρίζονται στην έκταση. Η έδρα τους βρίσκεται στον εγκέφαλο αποτελούν μέρος αυτού του εσωτερικού θησαυρού που αποτελεί η γλώσσα στο κάθε άτομο. Παραδείγματα (1)Ο γεωργός οργώνει το χωράφι (2)paravάlo (3)Ponό Μπορούμε να διακρίνουμε δύο είδη παραδειγματικών σχέσεων: τις άμεσες και τις έμμεσες. Άμεσες είναι οι σχέσεις των στοιχείων που ανήκουν στην ίδια κατηγορία παραδείγματος και χαρακτηρίζονται από σχέσεις υποκαταστασιμότητας (βλ. ανωτέρω παραδείγματα). Ενώ έμμεσες χαρακτηρίζονται οι παραδειγματικές σχέσεις που μπορούν να δημιουργηθούν από τις πιθανές συνειρμικές σχέσεις με άλλα στοιχεία. Η λέξη σχολείο μπορεί να συνδεθεί παραδειγματικά με τα εξής επιμέρους συστήματα (έμμεσες παραδειγματικές σχέσεις): 1. σχολικό κτήριο, διδακτήριο, αίθουσες διδασκαλίας, γραφείο διευθυντή κλπ. 2. μαθητής, καθηγητής, διευθυντής, προϊστάμενος κλπ.

38 38 3. Σχολικός, σχολιαρόπαιδο, εξωσχολικός, παρασχολικός (από την ίδια ρίζα). Η σύγχρονη γλωσσολογία υποστηρίζει ότι το γλωσσικό σύστημα μπορεί να περιγραφεί με τη βοήθεια δύο αυτών των δύο σχέσεων ανάμεσα στα γλωσσικά στοιχεία (μικρότερα ή μεγαλύτερα από το γλωσσικό σημείο): τις συνταγματικές και τις παραδειγματικές σχέσεις Υπάρχει δηλαδή αυτονομία του γλωσσικού συστήματος. 2. Είδη κατανομής στο γλωσσικό σύστημα Μπορούν να εμφανιστούν όλες οι γλωσσικές μονάδες σε όλα τα περιβάλλοντα (συμφραζόμενα); Αν εξαιρεθεί η πρόταση οι άλλες μονάδες έχουν μικρότερους ή μεγαλύτερους περιορισμούς σε σχέση με τα συμφραζόμενα στα οποία μπορούν να εμφανιστούν. Κατανομή ενός όρου (γλωσσικής μονάδας) είναι το σύνολο των δυνατών θέσεων που μπορεί να πάρει η μονάδα αυτή στο γλωσσικό σύστημα. Έχουμε τις εξής δυνατότητες: 1. Ισοδύναμη κατανομή έχουν οι μονάδες που μπορούν να εμφανιστούν στα ίδια περιβάλλοντα. Π.χ. Ο Γιώργος γράφει μαθητής δάσκαλος Τα γλωσσικά στοιχεία: Γιώργος, μαθητής, δάσκαλος μπορούν να εμφανιστούν στα ίδια περιβάλλοντα. Έχουν επομένως την ίδια κατανομή = ισοδύναμη κατανομή. ή /ipervoli/ para ipό - ek- Τα γλωσσικά στοιχεία p, t, f,m έχουν ισοδύναμη κατανομή στο επόμενο παράδειγμα.

39 39 /ponos/ t f m 2. Συμπληρωματική κατανομή: έχουν οι μονάδες που δεν μπορούν να εμφανιστούν στο ίδιο περιβάλλον. (1) Ουρανικό και υπερωικό /κ/ : δεν μπορούν να συμπέσουν ποτέ. Θα εμφανίζεται είτε το ένα είτε το άλλο. Κερί, κιλό (Κ : ουρανικό) Καλό, κουτό, κοπέλα (Κ :υπερωικό) (2) Τα δεν και μην δεν εμφανίζονται ποτέ στα ίδια περιβάλλοντα. Αυτό το παιδί δεν θέλει να πάει σχολείο (πρόταση κρίσεως) Μην πηγαίνεις παιδί μου σχολείο (πρόταση επιθυμίας) 3. Ελεύθερη ποικιλία ή αλλαγή Κάποια γλωσσικά στοιχεία μπορούν να εμφανίζονται στο ίδιο περιβάλλον, χωρίς όμως να οδηγούν σε νοηματική διαφοροποίηση. Π.χ. [menta] [menda] [pede] [pende] [video] [vindeo] Σημαδεμένος ασημάδευτος Αναγνωρίσαμε δύο είδη (παραδειγματικών) σχέσεων στις γλωσσικές μονάδες: αντιπαράθεση ή ελεύθερη αλλαγή (ποικιλία). Σε δύο όρους που αντιπαρατίθενται ο ένας μπορεί να είναι σημαδεμένος και ο άλλος ασημάδευτος. (1) λύκος (ασημάδευτο) - λύκαινα (σημαδεμένο θηλυκό) (2) Άλογο (ασημάδευτο) φοράδα (σημαδεμένο)

40 40 Ποιoς από τους παρακάτω όρους είναι σημαδεμένος και ποιος όχι; (3)Παιδί (ασημάδευτο) αγόρι κορίτσι (σημαδεμένα) (4)Παιδί (ασημάδευτο) παιδάκι (-άκι) σημαδεμένο (5)Άνθρωπος άνθρωποι (πληθυντικός = σημαδεμένος) (6)Ενεργητική παθητική φωνή Τρέχω έτρεξα (σημαδεμένος ως παρελθοντικός χρόνος), όπως και συντελεσμένο (σημαδεμένο) μη συντελεσμένο. Επίπεδα ανάλυσης της γλώσσας Φθόγγοι - Φωνητική

41 41 Φθόγγοι (ή φωνές) είναι οι ήχοι που παράγονται από τα ανθρώπινα φωνητικά όργανα και κατάλληλα οργανωμένοι χρησιμεύουν για τη μετάδοση ενός προφορικού γλωσσικού μηνύματος. Οι φθόγγοι είναι πάρα πολλοί, αφού πολλοί είναι και οι ήχοι που μπορούν να παραχθούν από τα φωνητικά όργανα του ανθρώπου. Η κάθε γλώσσα αντλώντας από την παρακαταθήκη αυτή των φθόγγων, διαμορφώνει το δικό της φθογγικό σύστημα. Οι φθόγγοι απαρτίζουν την ύλη της γλώσσας = προφορά της γλώσσας Φθόγγοι = ήχοι και όχι γράμματα Φωνητική: η επιστήμη που μελετάει τους φθόγγους Όταν μιλάμε για φθόγγους τους τοποθετούμε σε ορθές αγκύλες [a], [b], [v], [δ] Φωνήματα Φωνολογία Φώνημα = Φθόγγος εν συστήματι = είναι αφηρημένη μονάδα που χρησιμοποιείται για την περιγραφή του φωνολογικού συστήματος. δεν είναι φορέας σημασίας και δεν αποτελεί δεν αποτελεί γλωσσικό σημείο. Γι αυτό και λέμε πως αποτελεί μονάδα β άρθρωσης. Το φώνημα (phoneme) αποτελεί βασική μονάδα της φωνολογίας και θα μπορούσε να οριστεί ως η μικρότερη διακριτική και εναλλάξιμη μονάδα έκφρασης. «κάνω» «χάνω» [kano] [xano] «Πάνο» [pano] «Θάνο» [θano] => /k/, /x/, /p/,/θ/,/r/,/n/ (Φωνήματα) «ράνω» «νάνο» [rano] [nano] Μορφήματα μορφολογία

42 42 Μορφήματα είναι οι μικρότερες μονάδες έκφρασης που είναι φορείς σημασίας. Τα μορφήματα τα περικλείουμε μέσα σε άγκιστρα. π.χ. {γraf}, {και}, {-ω), {ξε-}, {χθες} Σύνταξη Η σύνταξη μελετάει τους τρόπους ή τους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους οι λέξεις «συντάσσονται», συνδυάζονται δηλαδή σε μεγαλύτερες ενότητες. Μέγιστα στοιχεία της σύνταξης: οι προτάσεις Ελάχιστα: οι λέξεις Σημασιολογία Είναι η επιστημονική μελέτη της σημασίας Η γλωσσολογία άργησε να ασχοληθεί συστηματικά με τη σημασιολογία (δύσκολα εφαρμόζεται ο δομισμός) Η προσέγγιση του προβλήματος «σημασία» επιχειρήθηκε με τρεις τρόπους: 1. Με βάση τη λέξη 2. Με βάση την πρόταση 3. Με βάση τη διαδικασία επικοινωνίας (εκφώνημα) εκφώνημα (= η χρήση μιας πρότασης ή μέρους της ή σειράς προτάσεων σε μια συγκεκριμένη περίσταση επικοινωνίας). Συστηματικότητα στη γλώσσα H αναγνώριση της συστηματικότητα της γλώσσας αποτελεί τη ληξιαρχική πράξη γέννησης της γλωσσολογίας, την αφετηρία για συμφωνία ή διαφωνία. Ως αντικείμενο της γλωσσολογίας ορίζεται η περιγραφή του συστήματος της γλώσσας (εσωτερική γλωσσολογία).

43 43 Κριτική στο δομισμό άλλες απόψεις Γενετική μετασχηματιστική γραμματική (Noam Chomsky) Μειονεκτήματα του δομισμού - Δεν ερμήνευε πειστικά την κατάκτηση της γλώσσας από τον άνθρωπο - Στόχος της γραμματικής κατά το δομισμό ήταν η ανεύρεση των ελάχιστων γλωσσικών μονάδων κάθε επιπέδου, μέσω της ανάλυσης ενός corpus γλωσσικών δεδομένων. - Από την ανάλυση όμως αυτή δεν οδηγούμαστε σε ένα πεπερασμένο γλωσσικό σύστημα και δεν ερμηνεύουμε τη γλωσσική δημιουργικότητα του ανθρώπου. Βασικές απόψεις του Ν. Chomsky: - Η γλωσσική δημιουργικότητα του ανθρώπου είναι βιολογικά καθορισμένη, επομένως καθολική (ανατροπή των συμπεριφοριστικών απόψεων) Μηχανισμός Κατάκτησης της Γλώσσας. - Τα βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας προϋπάρχουν ως εγγενή στοιχεία (δομές) στο μυαλό του παιδιού και ενεργοποιούνται από το αντίστοιχο γλωσσικό περιβάλλον που μεγαλώνει. - Γλωσσική ικανότητα (linguistic competence): Ο μηχανισμός παραγωγής (γραμματικά) ορθών προτάσεων (πρβλ. langue). - Γλωσσική επιτέλεση (linguistic performance): Η ικανότητα παραγωγής λόγου σε πραγματικές περιστάσεις, όπου μεσολαβούν διάφοροι ψυχολογικοί παράγοντες (πρβλ. parole). Στόχος του γλωσσολόγου είναι η σύλληψη και περιγραφή του πεπερασμένου μηχανισμού γένεσης των προτάσεων (γενετική γραμματική) = η περιγραφή της γλωσσικής ικανότητας. Γλώσσα και κοινωνία

44 44 Κοινωνιογλωσσολογία είναι η επιστήμη που μελετάει τη γλώσσα σε σχέση με την κοινωνία. Δίνει έμφαση στη χρήση της γλώσσας (parole). Διαστάσεις της γλωσσικής ποικιλότητας: χρονική, γεωγραφική, κοινωνική, ατομική ποικιλότητα. Συστημική Λειτουργική Γραμματική M.A.K. Halliday Η ΣΛΓ δεν αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως ένα σύνολο κανόνων που αφορούν τις μορφές της γλώσσας ξεκομμένες από τις λειτουργίες τους, αλλά ως πηγή κατανόησης νοήματος και κατασκευής αυτού του νοήματος με τη μορφή λόγου (Halliday) Στόχος της ΣΛΓ είναι η καταγραφή της συστηματικότητας, σύμφωνα με την οποία οι επιλογές στο σύστημα της γλώσσας πραγματώνουν συγκεκριμένα νοήματα. Όσοι ακολουθούν το λειτουργικό μοντέλο, επομένως, σπάνια περιορίζονται σε μια προσπάθεια απλής περιγραφή της γραμματικής μιας γλώσσας, αλλά προχωρούν πιο πέρα, αξιοποιώντας αυτό που έχουν βρει. Π.χ. Η αστυνομία συνέλαβε τους ταραξίες Οι ταραξίες συνελήφθησαν Η σύλληψη των ταραξιών