Κλασικό κλαρίνο. Κλασικό κλαρίνο, κλαρίνο σι μπεμώλ. Στην μπάντα έπαιζε.

Transcript

1 Συνέντευξη με τον κύριο Ψαρουδάκη Νικόλαο. Ψαρουδάκη, Καραντώνη A. Πλευρά Παρακαλώ να μη λείπει το Καραντώνη. Είναι το γνώρισμά μας, είναι το επίθετό μας. Και θ ακούσετε παρακάτω γιατί. Γιατί Καραντώνηδες είμαστε εμείς. Είπαμε ότι γεννηθήκατε στη Σητεία. Μάλιστα. Μέχρι ποια ηλικία ήσασταν στην Σητεία; Μέχρι την πέμπτη γυμνασίου, πέθανε κι ο πατέρας μου κι αναγκάστηκα να φύγω, για να ρθω στην Αθήνα, για να τελειώσω το γυμνάσιο, γιατί δεν μπορούσα να κάτσω εκεί να το τελειώσω. Και αρχίσατε να μαθαίνετε κάποιο όργανο από μικρός; Ναι. Ποιο ήταν το πρώτο σας όργανο; Το πρώτο μου όργανο ήτανε κλαρίνο. Με δάσκαλο το Γιάννη το Δελιβασίλη, στη Δημοτική Φιλαρμονική στη Σητεία. Παραδοσιακό κλαρίνο; Όχι. Κλασικό κλαρίνο. Κλασικό κλαρίνο, κλαρίνο σι μπεμώλ. Στην μπάντα έπαιζε. Ναι. Και αργότερα; Ε, αργότερα συνέχισα από κει. Η μουσική ήτανε επειδή και ο πατέρας μου και η μάνα μου παίζανε όργανα. Ο πατέρας μου βιολί, ο Αντώνης ο Καραντώνης ο γνωστός στη Σητεία και η μητέρα μου έπαιζε μαντολίνο και έπαιζε και βιολί. Είχε υπέροχη φωνή. Και κει μέσα μεγάλωσα εγώ, δεν γινότανε διαφορετικά. Εσείς δεν μάθατε βιολί από μικρός; 1

2 Όχι, δεν έμαθα βιολί. Γιατί έτσι; Ο πατέρας μου δεν ήθελε, γιατί θα στενοχωριόμουνα. Θα στενοχωριόμουνα πολλές φορές. Έτσι έλεγε; Έτσι μου λεγε. Ήτανε επαγγελματίας ο πατέρας σας; Όχι, ποτέ δεν υπήρξε επαγγελματίας. Γιατί το έλεγε αυτό, ότι θα στενοχωριόσουνα πολύ; Γιατί, όταν παίζεις για το κέφι το δικό σου και της παρέας, στενοχωριέσαι όταν έρχονται οι άλλοι και σου λένε «παίξε». Και το χουμε εμείς. Και μου συνέβη εμένα. Επαίζαμε παρέα κιθάρες, βιολιά, όλα παιδιά της μουσικής, στο πανηγύρι, επήγαμε στην Αγιά Φωτιά της Αναλήψεως. Δεν πήγαμε στο καφενείο που γινότανε ο χορός, γιατί δεν θέλαμε, παίζανε εκεί οι ανθρώποι, ξέρετε, αυτοί που πηγαίνουν στα πανηγύρια και παίζουν και θα τους χαλούσαμε εμείς τη δουλειά. Οι άνθρωποι πλερωνόντανε, βγάζανε απ αυτούς που χορεύανε. Και πήγαμε σ ένα άλλο καφενείο, άκρη στο χωριό και γλεντούσαμε, αλλά μαζευτήκανε εκεί ξένοι, νέοι. Ήταν ένας, ο οποίος ήταν κάπου από δω πάνω, από τη Στερεά Ελλάδα, Στερεολλαδίτης ήτανε. Και ήρθε «παίξε μου μια», είχε και λίγο πιει. Να παίξεις με το κλαρίνο τώρα; Όχι, παίζαμε με κιθάρες βιολιά. «Παίξτε μου άλλη μια, ξαναπαίξτε μου το τάδε τραγούδι», έγινε ενοχλητικός. Λέμε «κοίτα να δεις», του το πε ο Ζαχαρίας ο Χιώτης, που έπαιζε βιολί, «άσε να παίξουμε κι εμείς ένα δικό μας και μετά θα σου παίξουμε και σένα». Και βγάζει ένα, τότε ήτανε τα εικοσάρικα χάρτινα, βγάζει ένα κοσάρικο και μου το κολλά στο κούτελο, «παίζε ρε» μου λέει, με ύφος. Η κατάληξη ήταν να του βάλω την κιθάρα κολάρο και να τονε πάρουνε να φύγει. Έχασα μια κιθάρα σπανιολική μαύρη, που είχα δουλέψει για να τηνε πάρω. 2

3 Κιθάρα πότε αρχίσατε να παίζετε; Από μικρό παιδί. Δηλαδή; Από οχτώ χρονών. Και πιο μικρός τσαγκρουνούσα του πατέρα μου την κιθάρα. Ο πατέρας μου είχε τα όργανά του, τα βιολιά του, τις κιθάρες του. Έμαθες μόνος σου ή πήγες σε δάσκαλο; Μόνος μου και ύστερα λόγω της μουσικής, επήρα και μεθόδους, ήξερα πια. Εμείς ήμασταν προχωρημένοι μουσικοί, δεν ήμασταν Έκανες θεωρητικά μουσικής; Βεβαίως, αμέ. Γι αυτό τονίζω το δάσκαλο, το Γιάννη το Δελιβασίλη. Ένας απ τους καλύτερους αρχιμουσικούς της Κρήτης τότε. Δηλαδή, πόσο καλά ξέρεις μουσική, τι επίπεδο έχεις; Πριμαβιτίστας είμαι, prima vista, δηλαδή διαβάζω κλασικά κομμάτια, κατευθείαν. Γιατί και σαν στρατιώτης έπαιξα μουσική, πήγα στη Σύρο, με μεταθέσανε, στη Μακεδονία είχαμε φτιάξει μια ορχήστρα, παίζαμε στη λέσχη αξιωματικών και μετά παίρνω μετάθεση και πηγαίνω στη Σύρα. Στη Σύρα πήγα εκεί που άκουσα τη φιλαρμονική του Δήμου, ε, «καλώς το φανταράκι» και τέτοια. Ο αρχιμουσικός Ρεθυμνιώτης, της χωροφυλακής, ο οποίος είχε συνταξιοδοτηθεί και έγινε αρχιμουσικός. Λέω «παίζω κι εγώ», παίξαμε εκεί χάμω, είχανε κάτι εμβατήρια εκεί και παίζανε. Μου λέει «θες να ρθεις;» λέω «πώς δεν θα ρθω». Διοικητή είχα τον Αυλητή, λοχαγό του λόχου μου είχα το Σπύρο το Μουστακλή, τον γνωστό το Σπύρο το Μουστακλή. Μου λέει «μη σε νοιάζει εσένα». Πήγαν, τα κανονίσανε και έπαιζα στη φιλαρμονική του Δήμου Σύρου επί ενάμισι χρόνο που ήμουν εκεί χάμου. Και πέρασα κι ωραία. Και μετά ένα διάστημα επί χούντας δεν ταξίδευα. Κι έπαιζα πάλι στις Αχαρνές, στη φιλαρμονική των Αχαρνών. Δηλαδή, σταμάτησα από τότε που βουτήχτηκα πια στη θάλασσα για καλά και δεν μπορούσα, είχε χαλάσει και η μπουκαδούρα και δεν μπορούσα να παίξω πια κλαρίνο. 3

4 Ωστόσο, βλέπουμε ότι είσαι πιο δημοφιλής στην κιθάρα. Ε, ναι. Αυτές είναι οι παρέες, εκεί γλεντάμε. Με την κιθάρα γλεντάς, κλαρίνο δεν έχουμε εμείς κάτω. Κι έτσι βιολί, κιθάρα; Ναι. Ο πατέρας σας έπαιζε μόνο βιολί ή έπαιζε και λύρα; Όχι, αν και η ιστορία του είναι ότι, έμαθε λύρα σαν τον προπάππου του. Ο Χατζή ο Καραντώνης, ο καπετάν Καραντώνης έπαιζε και λύρα καλή, πολύ ωραία λύρα, όπως αναφέρουνε τα γραφτά, τα βιβλία που υπάρχουνε. Έπαιζε και λύρα καλή ή έπαιζε λύρα ή έπαιζε και βιολί και λύρα; Όχι, ακούστε. Έπαιζε λύρα και μάλιστα ήταν ο καπετάνιος της περιοχής εκεί στη Ζήρο και είχε κι ένα μαθητή, τον Ξομπλάρος ή Ζερβάκης απ τους Αρμένους, ο οποίος ήτανε παλικάρι, γιατί ο Ζερβάκης είχε σκοτώσει έναν, τον Αρναούτη θαρρώ, ένα γενίτσαρο από κει και βγήκε στο βουνό. Και έμαθε λύρα, άκουε από τον προ, προπάππο μου, τώρα εμένα, τον Χατζή τον Καραντώνη και έπαιζε λύρα, αλλά την έπαιζε αριστερά. Με το αριστερό το χέρι. Και τονε βγάλανε Ζερβάκη. Και γράφτηκε Ζερβάκης. Ο Ξομπλάρος αυτός. Ένα από τα παιδιά του προ, προπάππο μου ήτανε και ο Φοραδάρης ο Κωνσταντής. Φοραδάρη τονε λέγανε, γιατί ήτανε πάντα καβάλα σε μια φοράδα. Ή πόλεμο ήκανε ή στα πανηγύρια πήγαινε, με τη φοράδα πήγαινε. Μια στιγμή, παιδί του προπάππου σου ήτανε ο Φοραδάρης; Του προ, προπάππου μου. Ένας από τους πέντε γιους, ο Κωνσταντής, είναι ο επονομαζόμενος Φοραδάρης, ο οποίος έπαιζε βιολί μόνο. Το επώνυμό του πώς είναι το κανονικό; Καραντώνης. Καραντώνης; Βεβαίως. Κωνσταντίνος Καραντώνης ήταν ο Φοραδάρης; 4

5 Κωνσταντίνος Καραντώνης είναι ο Φοραδάρης. Το Φοραδάρης είναι παρατσούκλι. Πηγαίνοντας αναδρομικά πίσω, σε ποια εποχή πάμε, μπορείς να το υπολογίσεις; Ο πατέρας μου, αν ζούσε, θα τανε τώρα ενενήντα έξι χρονών. Δηλαδή, στις αρχές του αιώνα. Ο προπάππος του, του πατέρα μου. Υπολογίσετε τώρα. Ο προπάππος του πατέρα μου. Ο Φοραδάρης πότε πέθανε περίπου; Υπάρχει η χρονολογία αυτή, όταν το σεράι της Ιτιάς ήταν στη δύναμή του απάνω. Το χανε οι Τούρκοι. Το σεράι της Ιτιάς, δηλαδή, τα 1830; 1840; Κάπου εκεί. Εκεί πέθανε ο Φοραδάρης; Όχι, εκεί ήταν ο προπάππος μου. Ήτανε καπετάνιος, ο οποίος για να μην τονε κυνηγάνε οι Τούρκοι είχε το Κουφονήσι κάτω δικό του, καταφύγιο. Καλά, ο Φοραδάρης μέχρι πότε έζησε; Ο Φοραδάρης, περίπου, δεν θα ζησε κι αυτός καμιά Δηλαδή, προπολεμικός είναι ή Πολύ, πολύ πριν, ίσως δεν ζούσε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μπορεί να ζούσε στον ευρωπαϊκό πόλεμο, αλλά δεν ζούσε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Δηλαδή στις αρχές του αιώνα ζούσε; Μπορεί, ίσως. Δεν είμαι σίγουρος. Ένας τώρα από τους γιους, ο Γιώργης, απ τους πέντε γιους που λέμε, αδερφός του Φοραδάρη ήταν ο προπάππος μου εμένα. Ο προπάππος μου έκανε τον πατέρα μου. Δηλαδή, ο προπάππος σου και ο Φοραδάρης είναι περίπου στην ίδια ηλικία, ας το πούμε ηλικία, αφού ήταν αδέρφια. Αδέρφια, ναι. Πέντε γιοι. Ζουν την ίδια περίοδο; 5

6 Ναι, έχω το σπαθί του προπάππου μου, το οποίο γράφει μια ημερομηνία απάνω σκαλισμένη. Είπαμε ότι ο προπάππος του πατέρα σας, έπαιζε και κείνος λύρα; Λύρα, ο Χατζή ο Καραντώνης. Και ο προπαππούς σας πάλι λύρα έπαιζε; Όχι ο προπάππος μου δεν έπαιζε, έπαιζε ο αδερφός του ο Κωνσταντής Που είναι ο Φοραδάρης. Που είναι ο Φοραδάρης. Και έπαιζε βιολί, μόνο βιολί; Βιολί, το γνωστό και οι κοντυλιές του Φοραδάρη, που παίζουν και που θα δείτε τώρα μετά. Παντρεύτηκε ο παππούς μου και πήρε μια Μυρσινιώτισσα από τους Βογιατζήδες, την οικογένεια του Βογιατζή, άλλος καπετάνιος κι αυτός. Αυτός ήτανε και στη θάλασσα, ήταν και κουρσάρος. Δικολογιά τη Θεονύφη, η Θεονύφη ήτανε μορφωμένη, όλες οι αδερφές, η Θεονύφη ήτανε και δασκάλα των γαλλικών, ήξερε μουσική, τραγουδούσε υπέροχα. Η γιαγιά μου τώρα εμένα. Ο πατέρας μου του άρεσε, είχε ένα μπάρμπα, αδερφός της γιαγιάς μου και τον έβαζε να του φτιάξει μια λύρα, ήτανε μαραγκός. Για να του φτιάξει τη λύρα του κουβαλούσε δυο χρόνια νερό να ποτίζει τα λουλούδια. Ήτανε δύσκολο να κουβαλήσεις νερό εκείνες τις εποχές. Και του φτιαξε τη λύρα, μια του πατέρα μου και μια του μπάρμπα μου, του Στρατή, του Καλογερίδη που η μάνα του Στρατή και η γιαγιά μου ήταν αδερφές. Στενή συγγένεια δηλαδή. Βεβαίως. Κι ο πατέρας μου κι ο Στρατής πρώτα ξαδέρφια, δυο αδερφιών παιδιά. Εσένα θείος. Ναι, θείος. Όλοι οι Καλογερίδηδες, που δε ζούνε τώρα, δυστυχώς. Μαθαίνανε και τους ετραγουδούσε η γιαγιά μου τις κοντυλιές του Φοραδάρη. Τους τραγουδούσε με το στόμα και τσι μάθανε. Άκουσα το 6

7 Στρατή, το μπάρμπα μου, που είχε έρθει μια φορά στο σπίτι μας, στη Σητεία και λέει: «αν δεν ήτανε η θεια μου η Θεονύφη, Αντώνη, κοντυλιές δεν θα παίζαμε». Μπορεί και να ποθάνανε οι κοντυλιές. Κι ο πατέρας μου του πε: «ναι, μα μη ξεχνάς πως ήμαστε κι εμείς από κειονά το σόι» και δεν γινόταν να ποθάνουνε, δηλαδή, οι κοντυλιές. Ο προ, προπάππος σας καταγότανε από τη Σητεία, από μέσα από τη Σητεία; Απ τη Ζήρο. Απ τη Ζήρο, ένα χωριό είναι έξω; Ένα χωριό, ήτανε κεφαλοχώρι τότε και η Σητεία δεν κρατούσε πρωτεύοντα ρόλο. Ήτανε στην Παράλιο μέρος κι ήτανε Ναι, είχε διωγμούς πολλούς, είχανε κι οι Ενετοί πιαστεί εκεί κι αυτοί δεν είχαν οι δικοί μου σχέση με τους Ενετούς. Τι πήρε τώρα ο Κωνσταντής, ο γιος του προ, προπάππου μου, ο Φοραδάρης, επήρε το βιολί, το οποίο βιολί, βέβαια, ήταν απ τους Ενετούς. Οι Ενετοί παίζαν τα βιολιά. Οι Ενετοί φέραν το βιολί στην Κρήτη. Κατά την άποψή μου. Δηλαδή μ αυτά που είπες προηγουμένως, ο Στρατής ο Καλογερίδης, έπαιξε λύρα στην αρχή; Λύρα στην αρχή, τα πρώτα τους και πηγαίνανε στο νεκροταφείο από πίσω για να τηνε τσουγκρίζουνε, να μαθαίνουνε τις κοντυλιές που τους είχε τραγουδήσει η Θεονύφη, η γιαγιά μου. Κι ύστερα σιγά-σιγά είδανε ότι με τη λύρα δεν ήθελαν τις κοντυλιές του Φοραδάρη. Οι κοντυλιές του Φοραδάρη δεν ήτανε λυρίστικες. Ήτανε πραγματικά δημιουργίες. Και ο Φοραδάρης άρχισε με λύρα; Όχι, αυτός βιολί. Απ ό,τι άκουσα κι απ ό,τι έχουνε πει όλοι μου οι μπαρμπάδες, το σόι του πατέρα μου κι απ ό,τι λέει ακόμα η Δέσποινα η Καραντώνη που είναι στην Ιεράπετρα, κάτω που μένει η θεια μου, που ναι μεγάλη γυναίκα, είναι τώρα ογδόντα πέντε χρονών και αυτή ξέρει 7

8 καλύτερα, αυτός μόνο βιολί. Και έπαιζε και κλαίγανε λέει κι οι τοίχοι, όταν έπαιζε το βιολί. Συνηθίζανε να τις λένε κοντυλιές του Φοραδάρη; Κοντυλιές του Φοραδάρη. Δηλαδή είχε κάνει κάτι ανάλογο μ αυτό που έκανε ο Καλογερίδης; Ο Καλογερίδης μετά επήγε στο Ηράκλειο, ο μπάρμπας μου. Και στο Ηράκλειο πια είχε αρχίσει και βρισκότανε σε μια ακμή. Μπόρεσε, λοιπόν, ν ακουστεί και να γράψει τους δίσκους, που έγραψε και να παίξει βιολί. Ο πατέρας μου δεν μπόρεσε να γράψει ποτέ, δεν του μεινε, καιρός γιατί πολεμούσε. Γιατί ήτανε στρατιωτικός ο πατέρας μου, στους πολέμους όλους, στις φυλακές στην Κατοχή και μετά την Κατοχή διωγμός, πολιτικοί διωγμοί. Δεν υπήρξε, βέβαια, ποτέ ο πατέρας μου κουμουνιστής, με την έννοια του κουμουνιστή. Αξιωματικός του Βενιζέλου ήτανε, στη φρουρά του Βενιζέλου. Απ ό,τι λένε ήτανε παλικάρι, καλός και ίσως επειδή αυτοί οι ανθρώποι βγαίνουνε έτσι παλικάρια τους αρέσει η μουσική. Εγώ τονε θυμόμουνα τον πατέρα μου που έπαιζε το βιολί και τρέχανε τα μάτια του δάκρυα, έκλαιγε. Πολλές φορές. Όχι, αυτό που ρώτησα προηγουμένως ήτανε, εάν λέγανε κοντυλιές του Φοραδάρη, «θα παίξουμε κοντυλιές του Φοραδάρη», γιατί τις έπαιζε ο Φοραδάρης ή τις είχε φτιάξει κάπως αλλιώς, τις είχε μεταμορφώσει; Όχι, κοντυλιές του Φοραδάρη, όπως λέμε κοντυλιές του Καλογερίδη, όπως λέμε κοντυλιές του Καραντώνη. Το λένε, αν και δεν έχει πιάσει, όπως ο Καλογερίδης, του πατέρα μου. Αν είσαι, όμως, στη Σητεία και βρεις ανθρώπους παλιούς, θα σου πούνε. Είναι π.χ. που τηνε παίξανε εδώ, παίχτηκε και την ηχογραφήσανε ο «Μερακλής του Καραντώνη». Όχι, θέλει να ρωτήσει η Ειρήνη μάλλον, έκανε κάτι καινούργιο δικό του ο Φοραδάρης ή έπαιζε κάποιες κοντυλιές Βέβαια, αυτός επρωτοδημιούργησε τις κοντυλιές, αυτός πρωτοδημιούργησε τις κοντυλιές. Γιατί πριν απ το Φοραδάρη δεν παίζανε κοντυλιές; 8

9 Παίζανε λύρες. Και στις λύρες τι παίζανε; Κοντυλιές. Άρα δεν τις δημιούργησε ο Φοραδάρης; Όχι, δεν είναι. Πρέπει να στε τώρα Κρητικιά για να καταλάβετε τι είναι η κοντυλιά. Κοντυλιές είναι πολλών λογιών. Ας ακούτε εσείς μια κοντυλιά εκεί του τόνου. Έχουνε διαφορετικές δαχτυλιές η κάθε μια, διαφορετικά πατήματα. Αν γραφτούνε με νότες, πολύ διαφορετικές η μια κοντυλιά από την άλλη. Και ακούστε του Ξωμπλάρου κοντυλιές ή θα ακούσετε κοντυλιά του Στραβού, έχει πεθάνει κι αυτός, του Στραβού, απ το Σταυροχώρι. Του Παπαχατζάκη. Δεν θυμάμαι, Στραβός απ το Σταυροχώρι και μου χει διαλέξει και μια κιθάρα μάλιστα και δεν θυμάμαι το επίθετό του. Μια φορά είχαμε παίξει μαζί. Έφυγα εγώ από κάτω τώρα κι ήρθαμε πάνω και αποξενώθηκα. Κι αν ήξερα το επίθετό του δεν το θυμάμαι τώρα. Ο Δερμιτζάκης πάλι έπαιζε του Καλογερίδη κοντυλιές, αλλά έπαιξε και τις δικές του. Οι κοντυλιές του Δερμιτζογιάννη, ο οποίος είναι σόι μας, του πατέρα μου σόι. Θαλασσινοί που εμπλέξανε, από κει που ο Δερμιτζάκης. Πάντως, πριν προχωρήσουμε την κουβέντα, για να μην το ξεχάσω, θα θελα κάποια στιγμή που θα είσαι σε ησυχία, στο πλοίο τώρα που θα πας, που δεν θα έχεις τι να κάνεις, που δεν θα έχεις πολλές σκοτούρες, να κάτσεις να κάνεις ένα γενεαλογικό δέντρο, ξεκινώντας από τώρα και προς τα πίσω, να δούμε μέχρι πού φτάνει το γενεαλογικό δέντρο αυτό και αν μπορούμε να δούμε και χρονολογίες. Έχει πολύ ενδιαφέρον, διότι μου λες κάποιες πληροφορίες για τη λύρα και το βιολί, πόσο μακριά πάνε και έχει ιστορικό ενδιαφέρον αυτό. Και μια και έχουμε αυτό το σόι, το οποίο έχει μια συνέχεια Έχουν αναφερθεί αυτά και στο Μύσωνα ο Αγγελάκης, αναφέρει. 9

10 Εγώ το θέλω πιο πρακτικά. Να το κάνουμε αυτό το γενεαλογικό δέντρο, να δούμε μέχρι πού φτάνει και μέχρι πού φτάνουν αυτές οι πληροφορίες για βιολί και λύρα, γιατί είναι ιστορικό στοιχείο πολύ σημαντικό. Ναι, εντάξει θα στηριχτώ και στα γραφτά αυτά, γιατί θα βγουν θολά ύστερα στο βάθος. Όχι, όταν βγάλουμε το δέντρο αυτό και δούμε μέχρι πού πάει ο προπάππος, ποιος είναι ο προπάππος κ.λ.π. και βρούμε τα ονόματα, από κει και πέρα μετά μπορούμε να στηριχτούμε και στα βιβλία να βρούμε τις ακριβείς χρονολογίες. Αλλά να γίνει το δέντρο αυτό. Ο Χατζή ο Καραντώνης, ο προπάππος μου, από κουβέντες τώρα του πατέρα μου και των μπαρμπάδων μου, ελέγανε ότι ήτανε από τους στρατιώτες που είχε φέρει και είχε κατεβάσει ο Νικηφόρος ο Φωκάς κάτω, όταν έδιωξε τους Άραβες. Βέβαια, αυτό είναι πολύ μακριά, είναι το 906, αυτή η υπόθεση Τόσο πάει, εκεί πάει. Τίποτα δεν είναι απίθανο στην ιστορία, αλλά δεν μπορεί να το επιβεβαιώσει κανείς και εύκολα. Όχι, δεν μπορεί να το επιβεβαιώσει, υπάρχουνε ιστορικά ντοκουμέντα ότι είχανε μεγάλες περιουσίες εδώ στον Πειραιά, οι οποίες, βέβαια, μετά κάτσανε στον αγώνα κάτω και παντρευτήκανε και πήρανε καπετανοπούλες πάλι και δεν επήγανε, κανείς. Ο ένας πέντε γιους- ο ένας πέθανε, ήτανε πρέσβης, τότε τον είχανε στείλει επί Κρητικής Πολιτείας, στη Γαλλία, στο Παρίσι. Ε, αυτά επομένως συμβαίνουν στις αρχές του αιώνα, που μιλάμε τώρα. Επί Βενιζέλου. Ναι, της Κρητικής Πολιτείας. Ναι, λίγο πριν. Και έχουνε και φωτογραφία. Η Δέσποινα η Καραντώνη στην Ιεράπετρα έχει φωτογραφία του, που δεν την έχω εγώ. Ήτανε κι ένας ανώτατος αξιωματικός. 10

11 Αυτή η Καραντώνη ποιον έχει παντρευτεί στην Ιεράπετρα; Αυτή δεν παντρεύτηκε κανένα στην Ιεράπετρα. Αυτή παντρεύτηκε έναν Ιταλό φαρμακοποιό, ο οποίος ήτανε αντιφασίστας, δεν έμεινε, κρύφτηκε και ερωτευτήκανε ξέρετε. Σε ρωτάω, γιατί θα πάμε στην Ιεράπετρα το Σεπτέμβριο μάλλον. Να τη βρείτε, ξέρουνε εκεί Καραντώναινα εκεί, άμα πείτε. Έτσι θα τη ζητήσουμε; Ναι. Είναι στου Δημητρίου Μαρκόπουλου, θα σε πάρω τηλέφωνο να σου πω ακριβώς τη διεύθυνση. Και θα την πάρω κι αυτή, θα χαρεί πολύ. Και θα σας πει πολλές ιστορίες. Ίσως να την ξέρω κιόλας, δεν μπορώ να θυμηθώ απλά ποια είναι. Μια πολύ όμορφη γυναίκα. Και τώρα ακόμα είναι όμορφη. Εικοσιπέντε χρονών ήταν κι ήταν τα μαλλιά της άσπρα, γι αυτό λέμε τώρα ότι είναι το σόι μας. Τώρα που μου το λες με τα άσπρα μαλλιά, σα να θυμάμαι ποια είναι. Ο παππούς μου και ο προπάππος μου, ο παππούς μου κι ο αδερφός του, μείναν ορφανά τεσσάρων χρονών, γιατί τον προπάππο μου τονε σκοτώσαν οι Τούρκοι, τον δηλητηριάσανε, δεν τον σκοτώσανε. Βάλανε κάτι Εβραίους, του Πισκοκεφάλου και του βάλανε δηλητήριο απάνω στο καλαμπόκι. Αυτό είναι ιστορικά εμπεριστατωμένο. Και τον δηλητηριάσανε, πέθανε. Κι άφησε τα δυο παιδιά, τον παππού μου τον Ψαρό, του πατέρα μου τον πατέρα δηλαδή και τον μπάρμπα μου το Δημητρό, τεσσάρων χρονών. Του Ψαρού του Καραντώνη τα κοπέλια ήταν εικοσιπέντε χρονών κι ήταν τα μαλλιά τους κι αυτουνών ολόασπρα. Και τα δικά μου έτσι ήτανε. Ο πατέρας μου είχε μια τούφα εδώ και η κόρη μου η δεύτερη, το ίδιο είναι τα μαλλιά της. Είναι το σόι, Καραντωναίικο. Κληρονομικό. Λοιπόν, για να πάμε τώρα στον Στρατή. Τον γνώρισες καλά; 11

12 Αλίμονο. Ο Στρατής, όταν έπαιζε βιολί και τον ακομπανιάριζε ο αδερφός του ο Βαγγέλης, έβγανε αστραπές, κεραυνούς. Δεν μου είπες, όμως, πώς πήγε από τη λύρα στο βιολί; Την παρατήσανε, δεν μπορούσανε, μικρά παιδιά. Σκεφτείτε τώρα ότι τα βαζε να του κουβαλούνε νερό του μπάρμπα τους, του τσαγκαρο-νικολή, για να τους εφτιάξει τη λύρα. Είδαν ότι μετά από κει δεν τους ευχαριστούσε. Ήτανε ταλέντα. Δεν εγέμιζε. Και πήγαν στο βιολί; Ναι. Η γιαγιά μου δεν τους ετραγουδούσε λυρίστικες κοντυλιές. Τους ετραγουδούσε του Φοραδάρη τις κοντυλιές. Άλλες μελωδίες, άλλες αρμονίες εντελώς διαφορετικές απ τις λυρίστικες. Τρίχορδο, τετράχορδο και βιολί. Άλλη έκταση. Και οπωσδήποτε μεταπηδήσανε στο βιολί έτσι. Ο πατέρας μου, σε μια ερώτηση που του χα κάνει -σάμπως προλάβαινα να του κάνω και ερωτήσεις- σε μια ερώτηση που του χα κάνει, «πώς το πήρες το βιολί πατέρα» μου πε «μου το πήρε μια χανούμισσα, τουρκοκρητικιά». Του πατέρα μου το βιολί, ήτανε μικρά παιδιά και τους εμπιστευότανε οι χανούμισσες και τους παίρνανε στους οντάδες και τους επαίζανε, γιατί τραγουδούσαν κι αυτές κρητικά και τραγουδούν ακόμη. Και του το πήρε φαίνεται το βιολί αυτή. Το κανε δώρο δηλαδή; Του το κανε δώρο, ναι. Δεν ξέρω αν ήτανε αυτή που συνάντησα στην Ταρτούς, όξω απ την Ταρτούς, στη Συρία σ ένα χωριό, είχαμε πάει με το βαπόρι και ήτανε μέσα εργάτες Τουρκοκρητικοί. Δεν το ξερα. Ήτανε τότε ένα μικρό παιδί κι ήμουνα ανθυποπλοίαρχος και του λέω «τι κάνεις εσύ εδώ». Ήμουνα βάρδια στο κατάστρωμα, ξεφορτώναμε τσιμέντα. «Τι κάνεις εσύ εδώ» του λέω «να μη χτυπήσεις». Και μου λέει «ντα είντα σε νοιάζει εσένα» σε Κρητικά βαριά. Λέω «από πού είσαι ρε». Μου λέει «απ τη Κρήτη». Πιτσιρίκος, δώδεκα χρονών θα τανε. Λέω «από πού βρε απ τη Κρήτη». Λέει «εγώ είμαι Τουρκοκρητικός, δεν έχω καμιά σχέση με τούτους τους σκυλαραπάδες επαέ». Δεν τους θέλουνε, δεν 12

13 παντρεύονται μ αυτούς, με τους Σύριους, δηλαδή, με τους Άραβες δεν παντρεύονται, μόνο μεταξύ τους. Ήταν ο πατέρας του τελικά, για να μη τα πολυλογούμε, εκεί εργάτης, μας εγνώρισε. Και μου λέει, «να ρθείτε», ήτανε Πέμπτη, «την Κυριακή γίνεται γάμος στο χωριό μας και να ρθείτε. Είσαστε καλεσμένοι». Και πήγαμε. Σήκωσα τον καπετάνιο, ήρθε κι αυτός, ήταν κι η γυναίκα του η γυναίκα του Ρεθεμνιώτισσα- ο καπετάνιος απ τη Νάξο, ο Νίκος ο Κατσούρης- του λέω «να πάμε;», «να πάμε». Και πήγαμε. Υποδοχή με τα λυροντάουλα. Λύρα; Λύρα, νταούλι, κοντυλιές, μαντινιάδες, κρητικές βέρες. Εμένα με πήγανε, στα χρόνια που θυμάμαι σαν κοπέλι στα παλιά που παίζανε στα χωριά τις λύρες, ο Λευκάρης τώρα κ.λ.π. οι άλλοι, όσοι παίζανε λύρες, συγκινήθηκα. Η καπετάνισσα έβαλε τα κλάματα, δεν το περίμενε, Ρεθυμνιώτισσα ήτανε κι αυτή. Και ύστερα λέει «έχουμε τη γρα τη Βαλιβέ που είναι απ τη Σητεία». Επήγαμε εκεί χάμου, λέω ε, αυτή θα τα χει χαμένα. Δεν τα χε όμως χαμένα. «Και ποιανού είσαι παιδί μου από τη Σητεία»; Λέω εγώ «είμαι του Καραντώνη». Ύστερα λέω ας πω «είμαι της Θεονύφης έγγονας». «Ορέ της Θεονύφης του Νικόλα του Ψαρού»; «Ναι». Λέει «Παναγία μου» κι αρχίζει και μ αγκάλιασε και με φίλησε, με πέρασε σαν παιδί της. Ήταν καλοί ανθρώποι και πώς μας αγαπούσαν. Ενώ ήτανε καπετανόσογο. Αυτοί ήταν ήσυχοι ανρθώποι φαίνεται, ποιος ξέρει. Δεν το σκέφτηκα, μου το πε, όμως, αυτή «ο πατέρας σου ήτανε που μας ήπαιζε βιολί κι όλες οι χανούμισσες τονε παίρναμε στις οντάδες και μας ήπαιζε, που τανε μικιό κοπέλι». Δηλαδή, μικιός κι έπαιζε βιολί, ο πατέρας μου δεκαπέντε χρονών επήγε εθελοντής στη χωροφυλακή επί Κρητικής Πολιτείας, δεκαπέντε χρονών. Από κει πρωτοαρχίνησε κι ύστερα έγινε αξιωματικός στο στρατό. Έχω τις φωτογραφίες του σαν χωροφυλακάκι επί Κρητικής Πολιτείας. Κρατάει και βιολί; 13

14 Τον έχω, ναι, αλλά φοράει τα παλιά τα κρητικά τα ρούχα, που ήταν ένα παντελόνι στα στιβάνια μέσα. Μπότες; Ναι. Και σαρίκι και βαστάει και το βιολί. Την έχω αυτή τη φωτογραφία. Ωραία φωτογραφία. Αυτά μας ενδιαφέρουν πολύ. Ωραία φωτογραφία. Το Στρατή δεν τον έχω με βιολί. Δεν ξέρω αν είναι στις παρέες τις μεγάλες αυτές καμιά. Τον έχω, βέβαια φωτογραφίες αφιερωμένες στ αδέρφια μου και στα ξαδέρφια μου. Εδώ οι φωτογραφίες του σπιτιού μας είναι υπογραμμένες απ το Στρατή. Ήταν φωτογράφος, όλοι, όλα τ αδέρφια. Καλλιτέχνης βέβαια ήτανε ο Θεόκριτος, ζωγράφος και φωτογράφος. Αδερφός; Αδερφός. Τρία ήτανε τ αδέρφια, ο Στρατής, ο Θεόκριτος και ο Βαγγέλης, ο Ευάγγελος. Δεν ζει κανείς πια; Όχι, δυστυχώς, ούτε οι γυναίκες τους. Του Θεόκριτου, ο Βαγγέλης δεν είχε παιδιά, του Στρατή ζει η Γιωργούλα στην Αυστραλία. Κόρη; Κόρη του και δυο γιους που είχε ο Θεόκριτος, οι οποίοι έχουνε χαθεί. Και ξαδέρφια μου Τσαγκαράκηδες που ρωτώ που μένουνε στον Πειραιά, ο Μιχάλης ο Τσιρακάκης. Τον ξέρετε τον Μιχάλη τον Τσιρακάκη; Όχι. Απ Ανώτατος τελωνιακός ήτανε. Στη λέσχη έρχεται, πηγαίνει στη δική σας, τους Πανκρήτες, είναι και στο συμβούλιο στη δική μας. Κι αυτός δεν ξέρουνε πού είναι αυτά τα παιδιά. Έχουνε χαθεί. Λοιπόν, ο Στρατής έπαιζε το βιολί, τι κάνει από κει και πέρα; Γλεντούσανε, παίζανε βιολί. Δεν πηγαίνανε στα πανηγύρια. Δεν δεχότανε αυτοί τέτοια πράγματα. Πήγανε στο Ηράκλειο και εκεί εζούσαν. Ο πατέρας του, του Στρατή ήταν απ το Ηράκλειο. Και κει πήγανε μετά 14

15 και ανοίξανε φωτογραφείο και ζούσανε. Και πριν τον πόλεμο και κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο πατέρας του Στρατή ήταν Ηρακλειώτης στην καταγωγή; Ηρακλειώτης ήτανε. Και παντρεύτηκε τη Τη θεια μου τη Καλογερίδαινα, η οποία ήτανε αδερφή της γιαγιάς μου. Είχε έρθει και στη Σητεία φαίνεται κανένα διάστημα κι είχε ανοίξει φωτογραφείο. Εκεί τώρα αυτά θα τα πει πιο καλά της αδερφή του Στρατή ο γιος, ο Βαγγέλης ο Μπελιμπασάκης, ο οποίος ήτανε, η μάνα του αδερφή του Στρατή του Καλογερίδη, η θεια μου η Γιωργία. Αυτός βρίσκεται πού; Εδώ, στην Αθήνα είναι. Πρέπει να τον βρούμε κι αυτόν μια μέρα λοιπόν. Ναι, βεβαίως κι εγώ μπορώ να τον ειδοποιήσω. Είναι λίγο παράξενος και λιγομίλητος, αλλά παίζει και κιθάρα κι αυτός, ακομπανιάρει. Έχει μαλώσει με τον Ηλία, δεν ξέρω γιατί, δεν μιλιούνται. Ενώ ήτανε πρώτα όλο μαζί και παίζανε και ηχογραφούσανε. Λοιπόν, στο Ηράκλειο βρήκε την ευκαιρία ο Στρατής και κάπως εξελίχτηκε. Απ ό,τι ξέρω είχε μια έφεση προς τα γράμματα. Ναι. Είχε τελειώσει το γυμνάσιο. Όλοι τους είχανε έφεση προς τα γράμματα. Είχανε τελειώσει καταρχήν το Σχολαρχείο. Ξέρετε τώρα, να τελειώσεις το Σχολαρχείο εκείνη την εποχή, ήταν πολύ μορφωμένοι όλοι. Κι αν θυμάμαι καλά πήγε στο Παρίσι για να σπουδάσει χημεία; Δεν το ξέρω αυτό το πράμα εγώ. Είναι άγνωστο σε μένα. Πρώτη φορά το ακούω από σας. Ούτε ότι πήγε στο Παρίσι για να σπουδάσει; Όχι, δεν το ξέρω. Πού έμαθε μουσική; 15

16 Μουσική, τι ήξερε μουσική; Δεν νομίζω να ξερε ο μπάρμπας μου ο Στρατής νότες. Και πώς έγραφε τις νότες τότε; Δεν έγραψε νότες. Έγραψε. Ο Καλογερίδης; Πώς δεν έγραψε; Εκτός και τις έγραψε μουσικός. Ο ίδιος τις έγραψε. Έπαιζε και τις έγραψε μουσικός. Δεν είδες αυτό που δημοσιεύσαμε; Όχι. Τις κοντυλιές του Καλογερίδη; Τις κοντυλιές του Καλογερίδη; Δεν έχουμε και τις κοντυλιές του Δερμιτζογιάννη; Τις έχει γράψει ο Δελιβασίλης. Παίζοντας ο Δερμιτζογιάννης. Ναι, αλλά αυτές, όμως, είναι γραμμένες με το χέρι του. Μπορεί να χε μάθει μουσική. Δεν το ξέρω εγώ αυτό. Να σας ρωτήσουμε κάτι. Εσείς απ όσο θυμάστε, έλεγε τώρα να πιάσουμε να παίξουμε την κοντυλιά του ρε, να πιάσουμε να παίξουμε την κοντυλιά του φα, τις ονόμαζε έτσι ο Καλογερίδης; Ναι, όλοι τις ονομάζανε. Όταν λέμε όλοι τους; Και πριν απ αυτόν; Όλοι οι βιολατόροι, όχι μόνο ο Στρατής και ο πατέρας μου. Και άλλοι πριν απ αυτούς και άλλοι κατά τη διάρκεια αυτών. Ας πούμε, οι κοντυλιές του Φοραδάρη είχαν τέτοιο όνομα, «κοντυλιές του Φοραδάρη σε ρε»; Α, δεν ξέρω, είναι πολύ παλιά, πού να ξέρω εγώ. Αν είχατε ακούσει, αν είχατε κάποια πληροφορία. Ξέρω ότι ο Φοραδάρης, όταν έπαιζε την κοντυλιά του λα, εκεί ήτανε που λέει έπαιζε την κοντυλιά του λα και κλαίγανε κι οι τοίχοι. Άρα ξέρουμε ότι λέγανε «η κοντυλιά του Φοραδάρη του λα». 16

17 Ίσως, λοιπόν, μπορούμε να το στηρίξουμε Έχεις ακούσει, εμμέσως να σου βγάλω μια πληροφορία αν μπορείς, άκουσες, όπως μου λες ότι η Θεονύμφη τραγουδούσε τις κοντυλιές του Στρατή και τις έμαθε προφορικά καταρχήν, εάν ποτέ η Θεονύμφη έλεγε, ας πούμε, «τώρα θα σας τραγουδήσω την κοντυλιά του ρε, ν ακούσετε την κοντυλιά του ρε»; Όχι. Δεν έχεις ακούσει τέτοιο πράγμα; Όχι. Τώρα θα μάθεις ετούτη νιε. Και τραγουδούσε την κοντυλιά. Χωρίς όνομα; Τώρα θα μάθεις τη «παραπονιάρικη». Άλλα ονόματα είχανε; Έχεις ακούσει άλλα τέτοια ονόματα όπως «παραπονιάρικη»; Ε, και σήμερα βγάζουνε ακόμα ονόματα. Όχι, για παλιά μιλάμε. Έχεις ακούσει κοντυλιές που να έχουν κάποιο όνομα, όπως «παραπονιάρικη»; Τη «λεβέντικη». Ποια ήτανε αυτή; Η οποία ήτανε του ντο, του ντο ματζόρε. Ο «μερακλής» του Καραντώνη, η οποία ήταν του ρε. Δεν αναφερότανε σαν ρε, το «μερακλή του Καραντώνη». Την έπαιζε στο ρε. Και η οποία βγήκε σ ένα γλέντι. Βέβαια ο πατέρας μου, μου το πε, τον είχα ρωτήσει, λέει σ ένα γλέντι. Μου δινε και την έπαιζα και λέει «ναι, ορέ. Για παίξ τη εκεί νια, συνέχισε κει νια». Ο Παναγιώτης του Τζεϊράνη του βαστούσε ακομπανιαμέντο με την κιθάρα, μακαρίτης κι αυτός. Ίσως κι ο πατέρας μου να μην το χε καταλάβει ότι δημιουργούσε κείνη την ώρα. Και όλοι τους. Ο Στρατής ίσως να ήτανε πιο έξυπνος πάνω σ αυτό το θέμα. Δεν ξέρω αν είχε μάθει κοντυλιές. Δεν τα ξέρω αυτά τα πράγματα. Ξέρω ότι μια αδερφή της μάνας του και της γιαγιάς μου, παντρεύτηκε ένα γάλλο αξιωματικό, επήγανε στην Γαλλία, απ τους Γάλλους που είχαν έρθει 17

18 στην Κρήτη. Η Ειρήνη νομίζω, εάν δεν κάνω λάθος, μια από τσι αδερφές, πήγανε στην Γαλλία. Τώρα εάν επήγε κι ο Στρατής εκεί πέρα σ αυτή τη θεια μου, μεγαλοθειά, ίσως, αλλά δεν ξέρω. Δεν νομίζω ο Στρατής να έγραφε, να ήξερε μουσική και να χε τη δυνατότητα να γράψει. Εγώ δεν ξέρω. Δηλαδή, από τις συναντήσεις που είχατε και τη συναναστροφή Ξέρω ότι ήτανε πολύ φίλος με το Δελιβασίλη το Γιάννη και ίσως να γράψανε μαζί πολλές. Γιατί ο Δελιβασίλης έχει χρησιμοποιήσει Ο Δελιβασίλης είναι ο αρχιμουσικός της Σητείας; Ο αρχιμουσικός της Σητείας, ο οποίος ήτανε αρχιμουσικός του Δήμου Ηρακλείου στη Φιλαρμονική του Δήμου Ηρακλείου και αρχιμουσικός είχε διατελέσει στα Χανιά, στη Φιλαρμονική της Μουσικής Χωροφυλακής, της Κρητικής Χωροφυλακής. Αυτός έχει στη Κρητική ραψωδία κάνει εισαγωγή με κοντυλιά του ντο. Υπάρχουν αυτές οι παρτιτούρες. Εγώ έχω μια παρτιτούρα, «Τα κρητικά δειλινά» του Δελιβασίλη, η οποία είναι πάλι το μοτίβο από εκεί μέσα. Να χανε συνεργαστεί; Για τις σπουδές του δεν έχεις πληροφορίες, δεν θυμάσαι; Όχι. Εκεί που καθόνταν καμιά φορά, δεν βλέπατε να σημειώνει τίποτα, να παίζουν σε παρέα; Όχι. Είχατε στενές σχέσεις με το θείο σας; Ε, ναι, βέβαια. Δηλαδή, τον είχατε τύχει σε πολλά γλέντια, σε παρέες να τραγουδάει, να παίζει; Ε, όχι αρκετά, μη ξεχνάτε ότι έγινε κι ο πόλεμος. Είχε γίνει τότε δύσκολη η μετάβαση από το Ηράκλειο, Σητεία και από Σητεία, Ηράκλειο. Ωστόσο, μας έλεγε ότι ο Αικατερινίδης στη Σητεία ότι την εποχή του πολέμου, του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Στρατής ήτανε στη Σητεία, έμεινε στη Σητεία για μερικά χρόνια. 18

19 Ναι, για λίγο διάστημα είχε έρθει στη Ζήρο, που είχε πάει πια ο πατέρας μου εκεί στη Ζήρο, γιατί ήτανε ο ασύρματος που είχανε στο Λαμνόνι ήτανε μετά που πιάσανε το στρατηγό το Καλομενόπουλο οι Γερμανοί, ανέλαβε ο πατέρας μου σαν πιο ανώτερος αξιωματικός τον ασύρματο και μετά φυλακίστηκε βέβαια κι ο πατέρας μου. Τονε θυμούμαι που ήρθε στην Κατοχή ο Στρατής στο σπίτι εκεί. Εκεί κάτω από τις λίχνους, παίξανε και οι δυο τους και μαζευτήκανε οι Γερμανοί. Ήρθανε κι ακούγανε. Ο Στρατής δηλαδή με τον Με τον πατέρα μου επαίζανε οι δυο τους. Και τους εβαστούσε η μάνα μου ακομπανιαμέντο Και παίζαν οι δυο τους βιολί μαζί; Ναι, παίζαν οι δυο τους βιολί. Μαζί; Ναι, μαζί, κοντυλιές πρίμα, σεγκόντα που παίζουνε και κάνανε τα γεμίσματά τους, γιατί δεν είναι να παίζω, ας πούμε, εγώ με το Μανόλη βιολί και πάλι και ο Μανόλης ξέρει και κάνει τα γεμίσματα, αλλά είχανε άλλα ταλέντα αυτοί οι ανθρώποι. Τον έζησες λιγάκι από κοντά τον Καλογερίδη; Ναι, τον έζησα. Ήταν αυστηρότατος βέβαια. Και δεν τον είδες ποτέ να γράφει νότες; Όχι, ποτέ. Δεν τον είδα ποτέ. Γιατί εγώ, τουλάχιστον, έχω πολλά σημειώματα στα χέρια μου Μπορεί να υπάρχουνε, εγώ δεν τον είδα ποτέ. που έγραφε, άκουε και έγραφε κοντυλιές και συρτά και διάφορα τέτοια πράγματα. Ποιος σου τα πε αυτά; Εγώ έχω τα χειρόγραφά του. Τα χειρόγραφά του που έχει υπογράψει αυτός; 19

20 Μα δεν τα χω εγώ, υπάρχουν στη Βικελέα Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου, αλλά έχω αντίγραφα. Ναι, δεν το ξέρω. Εγώ δεν το ξέρω καθόλου, δεν ξέρω δηλαδή αν ο μπάρμπας μου έπαιζε Με νότες. Ναι, ήξερε μουσική τόσο πολύ που να γράφει. Ξέρω ότι δεν παίζανε με νότες ούτε αυτός, ούτε ο πατέρας μου. Ωστόσο έγινε πολύ ονομαστός, γιατί κατά τη γνώμη σου έγινε τόσο ονομαστός ο Στρατής; Γιατί δεν υπήρχανε άλλοι τότε να παίζουνε βιολί στο νομό Λασιθίου. Ε, πώς δεν υπήρχανε. Ο πατέρας σου υπήρχε. Δεν υπήρχανε να παίζουνε αυτές τις κοντυλιές, που ήτανε του σογιού τους κοντυλιές αυτές. Επαίζανε άλλες κοντυλιές. Και υπάρχουνε ονόματα, βέβαια, για άλλους, δεν το λέω εγωιστικά, πραγματικά επαίζανε ξεχωριστό βιολί. Τους κρίνω τώρα εγώ σαν τρίτο πρόσωπο. Και πολλές φορές έχω κάνει και κριτική με αυτά που άκουγα τον πατέρα μου που έπαιζε. Ο πατέρας σας έπαιζε, άλλοι παίζανε, γιατί νομίζετε ότι είναι ο Καλογερίδης αυτός που άφησε όνομα; Κι ο πατέρας μου έχει αφήσει όνομα. Γιατί ο Καλογερίδης έγραψε δίσκους, ο πατέρας μου δεν έγραψε δίσκους. Ο Φάνης ο Κουτσάκης είχε ένα μαγνητόφωνο από τα παλιά και τον είχε ηχογραφήσει. Δε μου λες, εάν ακούσεις κάποιες κοντυλιές απ αυτές που παίζονται σήμερα, μπορείς ν αναγνωρίσεις μέσα απ αυτές τις κοντυλιές, ποιες έπαιζε ο πατέρας σου; Ναι, αμέ, πώς του πατέρα μου τις κοντυλιές δεν θ αναγνωρίσω; Εδώ τον ακομπανιάριζα εγώ. Όταν λέμε κοντυλιές τώρα εννοούμε τα γυρίσματα μέσα στις κοντυλιές ή εννοείς κομμάτια ολόκληρα; Πώς την εννοείς εσύ την κοντυλιά; 20

21 Όλες οι κοντυλιές στηρίζονται απάνω στο ίδιο μοτίβο, δηλαδή στου Φοραδάρη. Ο γεννήτορας είναι ο Φοραδάρης. Από κει και πέρα ύστερα οι άλλοι εδημιουργήσανε ορισμένες μεταλλαγές και παραλλάξεις μέσα στις κοντυλιές αυτές. Β. Πλευρά Σε συζήτηση που εκάναμε με το δάσκαλό μου το Γιάννη το Δελιβασίλη και ήτανε μια συγκεκριμένη στιγμή που έγινε αυτή η συζήτηση, γιατί έπαιζε ο Δερμιτζογιάννης στο εμπορικό του μέσα, λύρα την κοντυλιά του λα του Δερμιτζογιάννη και την έγραφε ο Δελιβασίλης, την οποία την ενορχήστρωσε και την έκανε για μπάντα. Τηνε παίξαμε και παίζεται ακόμα και σήμερα. Τότε συζητήσαμε και είπαμε, τον αρώτηξα εγώ «μα, πώς γίνεται τώρα, ο καθένας έχει τις κοντυλιές τις δικές του». «Όχι» λέει. Συμφώνησε, δηλαδή, μ αυτό που είχα εγώ στο μυαλό μου «αυτές είναι όλες του Φοραδάρη κι ο καθένας έχει κάνει τις αλλαγές του, ο καθένας έχει βάλει το δικό του χρώμα, ίσως έχουνε και τίποτα προτάσεις προσθέσει όλοι τους μέσα». Γιατί και ο πατέρας μου, αυτή την κοντυλιά το «μερακλή», έπαιζε του ρε την κοντυλιά και κει μέσα δημιουργήθηκε η κοντυλιά «ο μερακλής». Άρα έχουμε την μαγιά και από τη μαγιά ύστερα προκύπτουν τα άλλα. Αυτή είναι η γνώμη η δική μου, έτσι πιστεύω. Το ίδιο έκανε και ο Καλογερίδης κατά τη γνώμη σου; Κατά τη γνώμη μου ότι κι αυτός, γεννήτοράς τους και η γιαγιά μου που τους τραγουδούσε, τους είχε ποτίσει μ αυτές τις κοντυλιές. Που κι αυτή οπωσδήποτε και ο Στρατής και ο πατέρας μου δεν θα το χανε μόνο απ τη γιαγιά μου, θ ακούγανε και τσι οργανοπαίχτες, τους υπάρχοντες τότε. Ποιοι ήταν διάσημοι τότε; Ξέρετε; 21

22 Πολλοί, δεν τους ξέρω εγώ όλους, αλλά υπάρχουνε τα ονόματα γραμμένα, εγώ δεν συγκρατάω και ονόματα τώρα πια. Υπάρχουνε τα ονόματά τους. Ποιοι ήτανε οργανοπαίχτες παλιοί, πιο παλιοί, δηλαδή, απ το Στρατή κι απ τον πατέρα μου. Πού είναι γραμμένα αυτά; Τα ονόματά τους; Σε διάφορα βιβλία, τσι έχουνε γράψει πολλοί. Πολλοί σε κρητική βιβλιογραφία. Έχω, θα ψάξω και θα σας τους πω. Ποια είναι τα βιβλία αυτά, θυμάσε καθόλου; Να τα βρω κι εγώ αυτά τα βιβλία αν υπάρχουν. Έχετε το «Μύσωνα»; Όχι. Έχετε τα «Σητειακά»; Αυτά είναι περιοδικά. Όχι, βιβλία. Ο «Μύσωνας» είναι περιοδικό. Ο «Μύσωνας» εβγήκε σαν περιοδικό, αλλά είχε βγει ύστερα σε βιβλίο ολόκληρο. Έχουνε γράψει πολλοί. Έχει γράψει ο Νίκος ο Γαρουφαλλάκης, έχει γράψει ο δάσκαλος, ο οποίος είναι λαογράφος αυτός, καλός, έχει γράψει πολλά και λέει μέσα για τους βιολατόρους. Αυτός μιλάει βέβαια για τους βιολατόρους της Μυρσίνης, γιατί τη Μυρσίνη αγάπησε. Δεν είναι, Στειακός είναι, παντρεύτηκε απ τη Μυρσίνη και έγινε δάσκαλος εκεί. Και πολλοί άλλοι. Είχατε ακούσει τον ίδιο τον Καλογερίδη να μιλάει για κάποιον ιδιαίτερα; Όχι. Δηλαδή ότι από κει να χει μάθει ορισμένα πράγματα ή να παραδέχεται κάποιον; Τίποτα, μόνο τη γιαγιά μου λέγανε αυτοί. Για τον Φοραδάρη έλεγε κάτι; Βέβαια, ο Φοραδάρης αναφερόταν γιατί ήταν η οικογένειά τους. Αλλά για κάποιον άλλον; 22

23 Αν είχαν ακούσει από άλλους ακούσματα, δεν ξέρω, δεν τους άκουσα ποτέ, όσο τους θυμούμαι εγώ. Ή αν έκαναν κριτική για άλλους, αν έλεγαν ναι, αυτός παίζει καλά τις κοντυλιές, του Καλογερίδη τις κοντυλιές; Όχι, δεν τον άκουσα το Στρατή, άκουσα τον πατέρα μου για ένα παιδί, έχει πεθάνει τώρα, το Μανώλη τον Αεράκη, ο οποίος όντως έπαιζε όλες τις κοντυλιές σωστά. Και δεν έπαιζε μόνο μια συγκεκριμένη κοντυλιά σωστά, του ντο ας πούμε, αλλά έπαιζε όλη τη γκάμα του ντο, όλες τις κοντυλιές, όλες τις δαχτυλιές, πώς να τις πούμε; Δαχτυλιές εννοώ εγώ κάθε νότα, δηλαδή, είναι και δαχτυλιά. Η μάνα μου μού λεγε που έπαιζα να μάθω μια κοντυλιά εκεί και μου λεγε «σου φεύγουνε δαχτυλιές, θα την παίξεις έτσι, η σωστή είναι έτσι, μ αυτές τις δαχτυλιές». Πώς το εννοούσε «μ αυτές τις δαχτυλιές»; Δηλαδή, πώς το καταλαβαίνατε; Επειδή τα δάχτυλα δουλεύουνε ή στην κιθάρα ή στο βιολί ή στη λύρα, αυτό είναι δαχτυλιά, πατάς. Εάν το μεταφράσουμε είναι οι νότες, το κάθε πάτημα Όταν έλεγε αυτή δαχτυλιά τι εννοούσε; Δηλαδή πώς την εξέφραζε τη δαχτυλιά αυτή; Όταν σου λεγε έτσι είναι η δαχτυλιά πώς το δειχνε αυτό το πράγμα; Να πατήσεις εκεί, έτσι. Ή μου το τραγουδούσε, να βγάλω εγώ τη νότα την κατάλληλη. Μπορείς να μου πεις ένα παράδειγμα, ένα τέτοιο που σε διόρθωσε και σου πε Ναι, εκεί στου πατέρα μου (τραγουδάει κοντυλιά). Εγώ το παιζα μισά, δεν είχα το άκουσμα σωστό. Ή να μην πηγαίναν τα χέρια μου. Και μου το τραγουδούσε κατά αυτό τον τρόπο και μου λέει «οι δαχτυλιές είναι αυτές θα τσι παίξετε». Και σου τραγουδούσε μια ολόκληρη φράση; 23

24 Ναι, και μου τραγουδούσε μια ολόκληρη φράση ή μου τραγουδούσε, με τη μουσική τώρα, δυο, τρία μέτρα. Και τι σας έλεγε δηλαδή, αυτές οι δαχτυλιές σου λείπουν; Ναι, αυτές πρέπει να μπουν εκεί ή και τώρα δεν τσι ακούμε σήμερο που παίζουνε μια κοντυλιά και δεν είναι σωστή, ολοκληρωμένη, λέει «πόσες δαχτυλιές του λείπουνε εκείνου δα». Εννοεί δηλαδή τα γυρίσματα ή εννοεί κάτι άλλο; Όχι. Ποια γυρίσματα; Την κάθε νότα, το κάθε τόνισμα. Όχι, αν θα θέλατε να πείτε από τι αποτελείται μια κοντυλιά. Είναι πάντα ίδια η κοντυλιά; Ίδια η κοντυλιά. Αποτελείται από ήχους, έτσι δεν είναι, από διάφορους συγκεκριμένους ήχους για να βγει η κοντυλιά. Κοντυλιά εγώ κι απ ότι τη συζητούσα, γιατί λέμε η κοντυλιά του ντο, ήτανε όλη η παρτίδα αυτή που συγκροτούσε την κοντυλιά του ντο. Είπες παρτίδα, τι εννοείς όταν λες παρτίδα; Διάφορα γυρίσματα. Επομένως, μια κοντυλιά αποτελείται από πολλά γυρίσματα. Βεβαίως κι αποτελείται από πολλά γυρίσματα. Κι αυτό που είπες προηγουμένως δαχτυλιά ταυτίζεται με το γύρισμα; Το κάθε γύρισμα έχει τις δαχτυλιές του. Αφού λέμε ότι το κάθε γύρισμα έχει τις δαχτυλιές του, η δαχτυλιά είναι η μια νότα η ξεχωριστή. Η κοντυλιά του ντο ή του ρε ή του σολ ή του λα ή του σι, όσες υπάρχουνε ήτανε ένα κομμάτι, ένα θέμα ολόκληρο, ολοκληρωμένο. Αυτό άκουσα του Στρατή του Καλογερίδη, να πώς έρχεται η κουβέντα. «Όντα θα παίζεις» μου λέει «ανιψιέ κοντυλιές, θα τσι επαναλαμβάνεις τέσσερις φορές, για να προλαβαίνει ο τραγουδιστής να τσι τραγουδεί κι αν βλέπεις ότι συνεχίζουνε και λένε μαντινιάδες απάνω στην κοντυλιά που παίζεις, απάνω στο γύρισμά σου», λόγια του Στρατή τώρα αυτά, «θα συνεχίζεις να επαναλαμβάνεις. Μιας και κατέχεις» μου λέει «μουσική» και μου κανε κι έτσι, γι αυτό σας εκάνω «μιας και κατέχεις 24

25 μουσική, θα κάνεις δηλαδή επαναλήψεις». Οπωσδήποτε ήξερε τι πάει να πει μέτρο, γιατί ήξερε κι ο πατέρας μου, γιατί π.χ. εγώ από τον πατέρα μου πρωτάκουσα τα «εκατομμύρια του αρλεκίνου». Και τι σας είπε, θα κάνετε επαναλήψεις τέσσερις φορές την ίδια κοντυλιά; Τέσσερις φορές την κοντυλιά, για να προλαβαίνει να ολοκληρώνει το τραγούδι, την μαντινιάδα. Εννοούσε κοντυλιά το γύρισμα, τι εννοούσε με τον όρο κοντυλιά; Την κοντυλιά που παίζεις, το γύρισμα που παίζεις τις κοντυλιάς της τάδε, της κοντυλιάς του ντο. Εννοούσε, δηλαδή, το γύρισμα αυτό να το κάνετε τέσσερις φορές και μετά να πάτε σ άλλο γύρισμα. Ναι. Ας πούμε ότι παίζουμε κοντυλιά του ρε. Ένα γύρισμα ας πούμε αποτελείται από δέκα μέτρα, έτσι, δέκα μέτρα μουσικά, θα κάνεις da capo και δώστου. Και μετά θα πας σε άλλη κοντυλιά, σε άλλο γύρισμα. Και μετά θα πας παρακάτω. Πας στο άλλο γύρισμα, στην παρακάτω κοντυλιά, στο παρακάτω γύρισμα της κοντυλιάς. Αυτό που θέλει και η Ειρήνη να ξεκαθαρίσει κι εγώ το ίδιο, γιατί τα χουμε λιγάκι συγκεχυμένα μέσα στο μυαλό μας, γιατί άλλος μας τα λέει έτσι, άλλος μας τα λέει αλλιώς και θέλω ν ακούσω τη γνώμη σου. Είπαμε μια κοντυλιά είναι ένα ας πούμε λέμε κοντυλιά του ρε κι είναι ένα πράγμα τρία λεπτά, τέσσερα λεπτά, πέντε λεπτά, έξι λεπτά, ανάλογα το πόσο θέλει καθένας. Αυτό μέσα έχει διάφορα γυρίσματα, έτσι; Βεβαίως. Λοιπόν, αυτά τα γυρίσματα τα λένε και κοντυλιές επίσης; Πάντα κατά τη γνώμη μου και πάντα μ αυτά που άκουγα από τον πατέρα μου, πιο πολύ, βέβαια, από τον πατέρα μου παρά από το 25

26 Στρατή, η κοντυλιά είναι κάθε ένα μέρος από ένα ορισμένο τόνο. Κοντυλιές υπάρχουνε πολλές, διαφορετικών τόνων η κάθε μία. Ναι, κοντυλιά του φα, κοντυλιά του ρε, κοντυλιά του σολ κ.λ.π. Σύμφωνοι. Αυτή η κοντυλιά του ντο είναι ολόκληρο τραγούδι. Είναι ολόκληρο κομμάτι, το οποίο κάλλιστα μπορεί να γεμίσει έναν άνθρωπο, να τον ευχαριστήσει μουσικά, όταν γίνουν βέβαια και οι επαναλήψεις και παιχτεί ολόκληρο. Γιατί έχει πάρα πολλά γυρίσματα. Καλά έχει μέσα βέβαια και του ντο ο Στρατής και ο πατέρας μου κάνανε το γύρισμα που γυρίζουνε σε λα μινόρε, το ξέρετε, την παίξαμε κι εδώ, έχει γραφτεί πολλές φορές. Εκεί μέσα τώρα τα γυρίσματα είναι τα γυρίσματα, «παίξε μου το τάδε γύρισμα» και οι δαχτυλιές είναι οι δαχτυλιές, είναι η κάθε νότα δαχτυλιά. Όχι, εγώ θέλω να καταλάβω κάτι, γιατί ακόμα δεν το χω καταλάβει όπως μου τα λες, μου τα λες με δυο τρόπους. Όταν σου λεγε ο Καλογερίδης ότι αυτό θα το επαναλάβεις τέσσερις φορές, τι σου λεγε να επαναλάβεις τέσσερις φορές. Την κάθε πρόταση της κοντυλιάς. Το κάθε γύρισμα της κοντυλιάς. Το κάθε γύρισμα της κοντυλιάς. Έτσι μπράβο. Αυτό, όμως, το γύρισμα το λέγανε και κοντυλιά; Όχι, δεν το λέγανε κοντυλιά. Το κάθε γύρισμα της κοντυλιάς. Έτσι τα λέγαμε και ακόμα τα λέμε. Προηγουμένως το έλεγες, λέει «θα επαναλάβεις την κοντυλιά τέσσερις φορές». Δηλαδή, χρησιμοποιούσες και τις δύο λέξεις για το ίδιο πράγμα. Να επαναλάβεις, όχι, της κοντυλιάς το γύρισμα τέσσερις φορές, όχι όλη. Γιατί αν θα την παίξεις όλη κι ύστερα μια φορά την κάθε πρόταση και τελειώσεις του ντο τις κοντυλιές και ξαναεπαναλάβεις τέσσερις φορές θες ένα μερόνυχτο. 26

27 Είπατε από το ντο καμιά φορά το πήγαινε στο λα, δηλαδή έπαιζε κοντυλιά του ντο και έκανε μία σύνθεση και έβγαινε στη κοντυλιά λα μινόρε; Στο λα μινόρε. Λα ελάσσονα. Άλλες τέτοιες αλλαγές έκανε; Πολλές. Δηλαδή απ το λα μπορούσε να πάει στο φα, ή στο σολ ή οπουδήποτε ήθελε; Ναι βέβαια. Ή υπήρχε κάποιος κανόνας. Δηλαδή, για να το πούμε μουσικά, μια και ξέρεις μουσική, παίζεις στη μείζονα κλίμακα, είναι πολύ εύκολο να μεταφερθεί κανείς στην ελάσσονα. Ε, βέβαια. Κλίμακα που ανήκει στη μείζονα κλίμακα αυτή έτσι; Το ντο στην προκειμένη περίπτωση πάει στο λα. Είναι στο ρε, θα πάει στο σι. Υπάρχουν και άλλες μετατροπίες τέτοιες που γίνονται που δεν είναι τόσο συγγενικές, που μπορεί να φύγει από τη μία κλίμακα και να πάει σε άλλη; Βεβαίως. Θα σας πω ένα παράδειγμα που το ξέρετε πολύ καλά εσείς. Ο πηδηχτός, ο στειακός, όταν παίζεται, αρχίζουνε από σολ, η κοντυλιά του πηδηχτού αρχίζει από σολ, σολ ματζόρε, αφήνουμε τα σέτιμα τώρα που μπαίνουνε μέσα, ρε, γυρίζει λα, λα μινόρε, λα ματζόρε, λα μινόρε, έχει σι ματζόρε μέσα και υπάρχουνε και πολλοί μερακλήδες. Ο Μανώλης ο Αεράκης, ο μακαρίτης, το βαζε αυτό μέσα, στον πηδηχτό έβαζε και ντο ματζόρε. Κι ήτανε υπέροχος και δενε υπέροχα. Πώς να μη δέσει τώρα, όταν παίζεις σολ ματζόρε, παίζεις σι, ταιριάζει και το ντο. Αυτό γίνεται στον πηδηχτό. Το χω παρατηρήσει ότι πράγματι στον πηδηχτό γίνονται πολλές μετατροπίες. Στις κοντυλιές, όμως, όταν παίζουν κοντυλιές επιτρέπεται να γίνει αυτό; Δεν λέω αν μπορεί να το κάνει, αλλά αν επιτρέπεται; 27

28 Ό,τι θέλει κάνει ο καθένας. Φυσικά ό,τι θέλει μπορεί να κάνει. Χωρίς να είναι ανορθογραφία. Μιλάμε αν επιτρέπεται; Δηλαδή η παράδοση, το αυτί του ακροατή, το δέχεται αυτό το πράγμα, θέλει να πηγαίνει απ τη μια κοντυλιά στην άλλη; Όχι, να μη πηγαίνει σε συγγενικούς τόνους. Δηλαδή, δεν μπορείς τώρα να παίζεις την κοντυλιά του ντο και μια στιγμή να μου γυρίζεις να μου παίζεις μια Του σολ; Όχι το σολ ταιριάζει. Του φα; Του φα πηγαίνει, γιατί έχει γυρίσματα. Ποια δεν πηγαίνει; Δεν πηγαίνει, ας πούμε, του λα. Είναι άλλη κοντυλιά, άλλο πράμα. Του λα ματζόρε; Του λα ματζόρε. Δεν μπορείς να παίξεις αυτή την κοντυλιά. Του λα η κοντυλιά είναι η μαντινιαδολόγα, λες χίλιες μαντινιάδες. Και τις λέμε εμείς μαντινιάδες οι ετεοκρήτες, η ανατολική Κρήτη. Δεν τις λέμε μαντινάδες, έχει το λόγο του. Είπατε πριν ότι ο πηδηχτός, ας πούμε, έχει πολλές κοντυλιές. Εσείς έτσι το βλέπετε ως μείγμα από πολλές κοντυλιές; Ναι, βεβαίως, από πολλές κοντυλιές. Ο πηδηχτός ο σωστός είναι από πολλές κοντυλιές. Δεν μπορείς να παίζεις λα στον πηδηχτό, που πας λα και να παίξεις και τσι όρτσες που λέμε. Όρτσες εννοούμε απάνω, είναι το σήκωμα. Πρέπει να τονε γυρίσεις στο ρε ματζόρε και ακούς «όρτσε» φωνάζει. Τώρα, βέβαια, δεν ξέρουν ακόμα να τα λένε αυτά. Μόνο η παρέα η δική μας, ίσως και οι πιο μεγάλοι από μένα. Αλλά για να παίξει όρτσες δεν μπορεί με το λα. 28

29 Ο πηδηχτός, πάλι θα μιλήσουμε μουσικά τώρα, στις κοντυλιές έχω παρατηρήσει ότι η κάθε στροφή, έχει συνήθως οχτώ μέτρα ή τέσσερα μέτρα, τέσσερα και τέσσερα ή οχτώ μέτρα ή καμιά φορά, έχω συναντήσει και κάποιες περιπτώσεις, που είναι οχτώ και οχτώ, δεκάξι. Στον πηδηχτό έχω παρατηρήσει ότι είναι πιο μικρές αυτές οι στροφές, δηλαδή, είναι πολύ μικρές μουσικές φράσεις που επαναλαμβάνονται συνεχώς και αλλάζουν πολύ γρήγορα. Είχα ρωτήσει τον πατέρα μου πάνω σ αυτό το θέμα. Του λέω «μα γιατί είναι πιο γρήγορες», όχι στο τέμπο, όχι στο χρόνο, «οι κοντυλιές τελειώνουνε του πηδηχτού». Μου λέει «να σου πω να γελάσουμε» λέω «πε μου να γελάσουμε». «Γιατί ήτανε πυρρίχιος χορός και έπρεπε να τελειώνουμε και να πηγαίνουμε». Αυτό μου είπε ο πατέρας μου και για να γελάσουμε ίσως. Δηλαδή, βλέπεις κι εσύ ότι είναι πράγματι. Ναι, πραγματικά. Το βλέπαμε και το χαμε και διδαχτεί. Μας τα χε πει και ο Δελιβασίλης ο ίδιος, αυτός μας ξυπνούσε πάνω στα θέματα κι αρχίσαμε εμείς και προσέχαμε όλοι. Πάνω στον πηδηχτό τραγουδούσαν, συνηθίζαν να τραγουδούν; Αμέ, λέγανε μαντινιάδες ή για να εξυψώσουνε το χορευτή τον πρώτο, ή το ζευγάρι το πρώτο που χόρευε, συνήθως άντρας εχόρευε γυναίκα, για να ψέξουνε. Πολλές φορές εμείς το χαμε αυτό και πολλές φορές έχουνε μαντινιάδες, τις ξέρομε κι εμείς, για να κοροϊδέψουνε την κουντούρα. Η κουντούρα ήτανε οι χορευτές στο τέλος. Συνήθως εκεί επιάνανε αυτοί που δεν πολυξέρανε ή που είχανε πιει λίγο παραπάνω και δεν μπορούσανε να χορέψουνε. Θυμάσαι καμιά τέτοια μαντινάδα να μας πεις; Ναι αμέ. «Στην κουντούρα πιάσανε όλοι οι ατζαμήδες κι ο ένας κάνει κουνενούς κι ο άλλος λεκανίδες». Καμιά σχέση το ένα με το άλλο. Άλλη; 29

30 «Στην ομπρός μερά κρατεί» για να ψέξουνε τώρα «ο λίχνος με το φτίλι και σύρνει κι από πίσω του το ξεπασουλιστήρι». Άμα δεν είχαν εκείνη την ευπρέπεια του χορευτή, το παράστημα το κρητικό κ.λ.π., γιατί έχουμε και κοντούς κάτω, που οι ανθρώποι εθέλανε να χορέψουνε, τους ελέγανε την μπηχτή τη μαντινιάδα. «Εις την ομπρός μερά κρατεί, χορεύει πρώτο πράμα, μα βλέπω πως το βοηθά περίφημα κι η ντάμα», η κοπελιά, δηλαδή, η ντάμα. Πραγματικά δεν εκάνανε τίποτα αυτοί που χορεύανε, δεν αξίζανε τον κόπο Τότε λέγανε πειραχτικές μαντινάδες. Βέβαια. Και συνήθως αυτοί επιμένανε κιόλα και πολύ ώρα και δώσ του και θυσιάζανε και λεφτά στους βιολατόρους κι οι βιολατόροι τους επαίζανε πιο πολύ. Ο στειακός, όμως, δεν είναι τόσο γρήγορος ώστε να δυσκολεύεσαι να τραγουδήσεις και να χορέψεις για πολύ ώρα; Όχι «επά στην κουντουρά πιάσανε όλοι οι ατζαμήδες» (τραγουδάει τη μαντινάδα). Αυτό χορεύεται. Μπορεί μια κοντυλιά να μπει μες στον πηδηχτό; Βεβαίως. Αν γίνει γρήγορη; Υπάρχουνε βέβαια. Είναι δύο τέταρτα, όλες έχουνε γραφεί σε ρυθμό δύο τετάρτων. Υπάρχουνε και κοντυλιές που έχουνε γραφτεί σε κομμένο χρόνο, τέσσερα τέταρτα κομμένο. Όλες αυτές δεν μπορούνε να γίνουνε; Όχι, ρωτάω αν επιτρέπεται να γίνει. Ναι, ορισμένες κοντυλιές ναι. Δηλαδή, βάζουνε του ντο ματζόρε γυρίσματα στον πηδηχτό. Κι είναι ντο ματζόρε που παίζονται και πιο αργά για μαντινιάδες. Ποιες άλλες βάζουνε; Απ όλες τις κοντυλιές βάζουνε. Δηλαδή του λα; Και του ρε και του ρε ματζόρε, οπωσδήποτε ποτέ μινόρε στον πηδηχτό. 30

31 Μια και μιλάμε για τραγούδι στο χορό, υπήρχαν ή ξέρεις περιπτώσεις που λύνονταν διαφορές οικογενειακές ή άλλες που είχαν πάνω στο χορό με μαντινάδες; Όχι, απλώς πειράγματα εκάνανε με μαντινάδες. Έχει γράψει και ο Δερμιτζάκης πάρα πολλά κρητικά πειράγματα, τα οποία όμως ποτέ δεν φέρνανε καυγά σε μας. Στην ανατολική Κρήτη μιλάω τώρα και μιλάω πιο πολύ για την επαρχία, αλλά κι όπου έχω γλεντήσει και είπανε τέτοιες μαντινιάδες σε άλλα μέρη του νομού, με Ιεραπετρίτες, ας πούμε τώρα εμείς που είμαστε μια γενιά εκεί χάμου και πειράζαμε ο ένας τον άλλο, δεν έγινε ποτέ καυγάς. Απλά πειράζαμε. Να του πεις τώρα ότι «ανάθεμά σε Νικολή, σαρδέλα βρωμισμένη, από το γύρο του κουτιού κανένας δεν σε θέλει», σαρδελοκούτι το γύρο δεν θέλουνε τις σαρδέλες. Σου απαντούσε, λεγόνταν έξυπνος. Ο Μπροκάκης δεν είχε πει μαντινιάδες τέτοιες, κόντρα μαντινιάδες, με Ρεθεμνιώτη μαντινιαδολόγο που ήρθε, που του λέει ο Ρεθεμνιώτης, επίτηδες του μπήκε κατευθείαν του Μπροκάκη, του λέει «έχω μωρέ ένα γάιδαρο, να πα να τον γκρεμίσω, για να του βγάλω την προβιά εσένα για να ντύσω». Κι ο Μπροκάκης του λέει «φχαριστώ σε ξάδερφε για την καλή χάρη, εγώ θα πάρω την προβιά κι εσύ το καλαμάρι». Και ήξερε τι έλεγε. Το καλαμάρι τι εννοούσε; Του γαϊδάρου το τον αφαλό. «Εγώ θα πάρω την προβιά κι εσύ το καλαμάρι». Και ο άλλος τονε φέρνει και του λέει «απάνου στα χειρόχτενα κάθεσαι και θωρώ, τ ετσά ορέ θα σε λαλιώ σα με να βγεις μπουρλότο». Τα ξέρετε τα χειρόχτενα, που γνέθουνε το μαλλί. Μεγάλες πρόκες ήταν αυτές. Και την ανησυχία, επειδή τονε στριμώχνει τώρα στις μαντινάδες ο άλλος, γιατί πάντα έβγαινε ο καλύτερος, του την έλεγε αυτή. Και τι απάντησε ο άλλος; Δεν θυμάμαι. Δεν ξέρω. Ξέρω, ας πούμε, όπως πήγε και του λέει «εσύ είσαι ο Γιούχτας ο τρανός μα εγώ μια ο Ψηλορείτης» του λεγε δα ο 31

32 άλλος, ο Ρεθυμνιώτης του Μπροκάκη και του λέει «εσύ δα εκείνος ας ο ξακουστός που λένε, χαίρω πολύ που γνώρισα τα μούτρα σου καημένε». Απάντησε. Κι ακόμα λέμε κι ακόμα ταιριάζουμε εκεί μαντινιάδες. Εγώ στο σκολειό και τις έχω. Κι αυτόν που έχει αυτή την ικανότητα να ταιριάζει μαντινάδες στο άψεσβήσε Τις κοιλιδάτες, που τις λέμε κοιλιδάτες. Κοιλιδάτες; Να που μάθαμε και μια λέξη. Τι θα πει αυτό; Κοιλιδάτες μαντινιάδες, τις βγάζει απ την κοιλιά. Κι αν είσαστε ναυτικοί και γυρίζετε και κόσμο ή θα χετε διαβάσει οπωσδήποτε, οι Μεξικάνοι οι Ίντιος όμως λέει «σ αγαπώ με το στομάχι μου». Δεν λέει «σ αγαπώ με την καρδιά μου». Το συκώτι είναι που έχει γι αυτούς και το λέμε κι εμείς. Και βλέπω καμώματα σ αυτούς ίδια με τα δικά μας τα κρητικά. Και βλέπω φάτσες ετεοκρητικές εκεί πέρα. Και βλέπω υπερηφάνεια ίδια. Και μια και πας σ ένα μουσείο και βρίσκεις κρητικά ευρήματα και σε τάφους που έχουνε βρει κτερίσματα μέσα μινωικής εποχής, δεν λες μπας κι είχανε πάει Κρήτες, κρητικός λαός. Μεγάλη δύναμη. Και γιατί να μην είχανε πάει. Γιατί το λένε αυτό με το στομάχι, δεν κατάλαβα; Δεν ξέρω. Κι εμείς στις μαντινιάδες δεν λέμε το μυαλό, βέβαια σήμερα το λέμε, αλλά κοιλιδάτες μαντινιάδες. Ναι, πράγματι, αυτό είναι μια έκφραση που υπάρχει στην Κρήτη, δεν ξέρω κι αλλού υπάρχει, το βγάζει απ την κοιλιά του. Ναι, το λέει αυτό λαός. Απ τη κοιλιά του τα βγάνει. «Μη τον ακούς, απ τη κοιλιά του τα βγάνει». Αυτός ο μαντιναδολόγος που βγάζει απ τη κοιλιά του μαντινάδες, αυτός έχει μια ιδιαίτερη εκτίμηση; Βεβαίως πάντα. 32

33 Την οποία πρέπει, όμως, να κρατήσει; Δηλαδή, αν κάποιος άλλος τον ξεπεράσει, πέφτει το γόητρό του, ας το πούμε έτσι; Αλίμονο να πάει ένας πιο δυνατός απ αυτόν. Το θεωρούσαν μεγάλη ντροπή αν συμβεί κάτι τέτοιο; Όι, μεγάλη ντροπή, δεν έχουμε εμείς τέτοια πράγματα. Όχι, για τον ίδιο. Αυτός, βέβαια, του βγάζουν ύστερα και οι άλλοι μαντινιάδες και θα τονε κάμουνε να πηγαίνει να κοιμάται νωρίς, να μη βγαίνει στο καφενείο. Δηλαδή, υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις που κάποιος έφυγε από το γλέντι, διότι κάποιος άλλος Ναι, τονε στρίμωξε στις μαντινιάδες. Αν έχουμε κάποιον που χορεύει πολύ καλά, κάποιον που τραγουδάει πολύ καλά και κάποιον που βγάζει μαντινάδες δηλαδή εύκολα, με το τίποτα και κάποιον που παίζει βιολί πολύ καλά, ποιος νομίζετε ότι έχει την πρώτη θέση απ αυτούς τους τρεις; Όλοι τους. Δεν υπάρχουνε διακρίσεις. Θα πούνε δηλαδή, «α, κοίτα ο τάδε τι ωραία που χόρεψε» ή «τι βιολί ήταν αυτό που έπαιξε»; Θα πούνε για το βιολί «κοίτα τι βιολί μωρέ, γιάε κοίτα βρε κοντυλιές, γιάε ορέ γυρίσματα» «κι ό και τον πέτακα τον άλλο». Πέτακας, η ακρίδα. Τις ακρίδες εμείς τις λέμε πετάκους και επειδή πετιέται απάνω και βγαίνει πάνω εκεί στην καρέκλα και χορεύει, ακολουθάει και βλέπεις όλος ο κόσμος και είναι εκεί συγκεντρωμένος. Και γίνεται κριτική ακόμα και σήμερα. Πέρσι ήμουνα κάτω στη Σφάκα, στο πανηγύρι στου Σταυρού και χορεύανε και χορεύανε νέα παιδιά, δηλαδή, η πιο μεγάλη κοπελιά που θα χόρευε εκεί στα χρόνια θα ταν σαν και σένα. Νέα παιδιά. Και να δείτε τι κριτική εγινότανε από τσι άλλα παιδιά και να τα λένε στις γιαγιάδες ή στις μανάδες κι οι μανάδες να λένε. Καθόντανε, ήμασταν ένα τραπέζι ολόκληρο και έλεγα του Γιώργη, λέω «γρίκα Γιώργη γρίκα», «ναι» μου λέει «δεν σταματούμε εμείς ποτέ, γι αυτό 33